Қазақстан Республикасында жеке меншіктің қалыптасуы. Қазақстандағы меншік қатынастарының артықшылықтары мен кемшіліктері
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕКЕ МЕНШІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
II ҚАЗАҚСТАНҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫ МЕН КЕМШІЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 ҚР жекешелендіру процесі мен меншікті мемлекет иелігінен алу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Қазақстан Республикасында жеке меншіктің дамуы ... ... ... ... ... ..18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕКЕ МЕНШІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
II ҚАЗАҚСТАНҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫ МЕН КЕМШІЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 ҚР жекешелендіру процесі мен меншікті мемлекет иелігінен алу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Қазақстан Республикасында жеке меншіктің дамуы ... ... ... ... ... ..18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Меншіктің экономикалық мазмұнын екі түсініктің сараптамасы негізінде алуға болады. Бір жағынан, қандай да бір қауымдастың өндіріс құралдары мен қызмет нәтижелерін иемденуінің механизмі мен нысаны, ал екінші жағынан, олардың басқа шаруашылық бірліктерден және тұтас қоғамнан шеттетудің сәйкес формалары.
Қазақстан Республикасының егемендік алып, нарықтық қатынасқа өтуіне байланысты нарықтық қатынастардың барлық түр-сиапттары қалыптасып, күннен күнге дамуының алғышарты жоспарланған мемлекеттік меншікті жеке немесе ұжымдық меншікке айналдыру қажеттігі болып табылады.
Меншік – тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән өндірістік қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие меншіктің тарихи типтері ажыратылып жүр. Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының түрлі сатыларындағы қандай да бір меншік типінің шеңберінде иемдену тәсілдерінің айрықшылықтары бар болатындықтан, түрлі иемдену нысандарын немесе меншік нысандарын ажыратады. Оларға:
1) жеке иемдену нысандары;
2) ұжымдық иемдену формалары;
3) қоғамдық иемдену нысандары жатады.
Осы аталғандардың ішінде меншікті иеленудің ұжымдық нысаны нарықтық экономикадағы қызмет етуші барлық ұйымдасқан серіктестіктер мен акционерлік қоғамдарға тән. Ал өз кезегінде бұл шаруашылық нысандары ұлттық экономика дамуының негізі болып табылады. Сондықтан осы шаруашылық нысандарының меншіктік формадағы қатынастарын, олардың нарықтық сипатта толық қызмет етуін қарастыру және меншік категориясының өзіне тоқталып өту осы тақырыптың негізгі мақсаттары болып табылады.
Қазақстан Республикасының егемендік алып, нарықтық қатынасқа өтуіне байланысты нарықтық қатынастардың барлық түр-сиапттары қалыптасып, күннен күнге дамуының алғышарты жоспарланған мемлекеттік меншікті жеке немесе ұжымдық меншікке айналдыру қажеттігі болып табылады.
Меншік – тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән өндірістік қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие меншіктің тарихи типтері ажыратылып жүр. Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының түрлі сатыларындағы қандай да бір меншік типінің шеңберінде иемдену тәсілдерінің айрықшылықтары бар болатындықтан, түрлі иемдену нысандарын немесе меншік нысандарын ажыратады. Оларға:
1) жеке иемдену нысандары;
2) ұжымдық иемдену формалары;
3) қоғамдық иемдену нысандары жатады.
Осы аталғандардың ішінде меншікті иеленудің ұжымдық нысаны нарықтық экономикадағы қызмет етуші барлық ұйымдасқан серіктестіктер мен акционерлік қоғамдарға тән. Ал өз кезегінде бұл шаруашылық нысандары ұлттық экономика дамуының негізі болып табылады. Сондықтан осы шаруашылық нысандарының меншіктік формадағы қатынастарын, олардың нарықтық сипатта толық қызмет етуін қарастыру және меншік категориясының өзіне тоқталып өту осы тақырыптың негізгі мақсаттары болып табылады.
1. ҚР-ның Азаматтық кодексi. 2000 ж.
2. Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы N 415-ІІ
Қазақстан Республикасының Заңы .
3. Указ Президента РК «О защите прав граждан и юридических лиц на свободу предпринимательской деятельности» от 27.04.98 г. / Биен, 21 мая 1998 г.
4. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. – М., 1993, гл. 25, 30.
5. Хейне П. Экономический образ мышления. – М., 1991, гл. 18.
6. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
7. С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2002. – 446 б.
8. Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Санк-Петербург – 2001г.
9. Экономика: Учебник / Под ред. А.С.Булатова. – М., 1995, гл. 12.
10. Экономическая теория (политэкономия). Учебник. Под общей ред. В.И. Видяпина, Г.П. Журавлевой. - М., 1997.
11. К.Б. Блеутаева «Кәсiпкерлiктiң жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттiң ролi» //Аль-Пари, 2003, №3-4.
12. М.Ж.Арзаева “Шағын және орта бизнестi қаржылық-несиелiк реттеудiң объективтi қажеттiлiгi” // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №3, - 2006ж.
13. Статистика Казахстана. Алматы, - 2007 г.
2. Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы N 415-ІІ
Қазақстан Республикасының Заңы .
3. Указ Президента РК «О защите прав граждан и юридических лиц на свободу предпринимательской деятельности» от 27.04.98 г. / Биен, 21 мая 1998 г.
4. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. – М., 1993, гл. 25, 30.
5. Хейне П. Экономический образ мышления. – М., 1991, гл. 18.
6. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
7. С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2002. – 446 б.
8. Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Санк-Петербург – 2001г.
9. Экономика: Учебник / Под ред. А.С.Булатова. – М., 1995, гл. 12.
10. Экономическая теория (политэкономия). Учебник. Под общей ред. В.И. Видяпина, Г.П. Журавлевой. - М., 1997.
11. К.Б. Блеутаева «Кәсiпкерлiктiң жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттiң ролi» //Аль-Пари, 2003, №3-4.
12. М.Ж.Арзаева “Шағын және орта бизнестi қаржылық-несиелiк реттеудiң объективтi қажеттiлiгi” // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №3, - 2006ж.
13. Статистика Казахстана. Алматы, - 2007 г.
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақстан Республикасында ЖЕКЕ меншіктің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу
процесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1 1
II ҚАЗАҚСТАНҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫ МЕН КЕМШІЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1. ҚР жекешелендіру процесі мен меншікті мемлекет иелігінен алу
мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .14
2. Қазақстан Республикасында жеке меншіктің дамуы
... ... ... ... ... ..18
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
КІРІСПЕ
Меншіктің экономикалық мазмұнын екі түсініктің сараптамасы негізінде
алуға болады. Бір жағынан, қандай да бір қауымдастың өндіріс құралдары мен
қызмет нәтижелерін иемденуінің механизмі мен нысаны, ал екінші жағынан,
олардың басқа шаруашылық бірліктерден және тұтас қоғамнан шеттетудің сәйкес
формалары.
Қазақстан Республикасының егемендік алып, нарықтық қатынасқа өтуіне
байланысты нарықтық қатынастардың барлық түр-сиапттары қалыптасып, күннен
күнге дамуының алғышарты жоспарланған мемлекеттік меншікті жеке немесе
ұжымдық меншікке айналдыру қажеттігі болып табылады.
Меншік – тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән өндірістік
қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие меншіктің тарихи
типтері ажыратылып жүр. Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының түрлі
сатыларындағы қандай да бір меншік типінің шеңберінде иемдену тәсілдерінің
айрықшылықтары бар болатындықтан, түрлі иемдену нысандарын немесе меншік
нысандарын ажыратады. Оларға:
1) жеке иемдену нысандары;
2) ұжымдық иемдену формалары;
3) қоғамдық иемдену нысандары жатады.
Осы аталғандардың ішінде меншікті иеленудің ұжымдық нысаны нарықтық
экономикадағы қызмет етуші барлық ұйымдасқан серіктестіктер мен акционерлік
қоғамдарға тән. Ал өз кезегінде бұл шаруашылық нысандары ұлттық экономика
дамуының негізі болып табылады. Сондықтан осы шаруашылық нысандарының
меншіктік формадағы қатынастарын, олардың нарықтық сипатта толық қызмет
етуін қарастыру және меншік категориясының өзіне тоқталып өту осы
тақырыптың негізгі мақсаттары болып табылады.
Осылайша менің курстық жұмысымның тақырыбын Қазақстан Республикасында
жеке меншіктің қалыптасуы деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі еліміздің нарықтық қатынастарға өтуіне
байланысты барлық шаруашылықтар нысаны меншіктік қатынастарға өтіп,
меншіктің түрлі нысандарының дамуына байланысты меншік түрлері мен олардың
экономикалық құрылымын жан-жақты талдау болып табылады.
Осы тақырыпты орындау барысындағы негізгі мақсат, міндеттерімді
келесідей топтастыруға болады:
• Меншікті экономикалық категория ретінде жан-жақты талдау,
экономикалық мән-мағынасын ашу;
• Нарықтық экономикадағы меншік түрлері, меншік қатынастарының іске асу
процесін атап өту;
• ҚР-ның егемендік алуына байланысты меншік қатынастарының нарнықтық
экономика негізінде қайта құрылу барысын талдау және жекешелендіру
саясатының іске асыру барысына тоқталу;
• Жеке меншік саласының бүгінгі таңдағы дамуын, шағын бизнес саласының
жеке меншіктегі орнын анықтау болып табылады.
1 Қазақстан Республикасында меншіктің әр түрлі формаларының
қалыптасуы
1.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі.
Республикамызда нарықтың қарым – қатынастарды қалыптастыру бағытында
көптеген шаралар жүзеге асырылуда. Оның сан алуан, тәуелсіз және тең
құқықты субъектілерінің болуы – нарықты қалыптастыру ен оның тиімді жұмыс
істеуінің қажетті шарты . Бұл мемлекет меншігіндегі кәсіпорындардың негізгі
бөлігін мемлекеттік басқару органдарына тікелей бағынудан құтқарып, оларды
акционерлік, кооперативтік және тағы басқа кәсіпорындарға айналдыруда қажет
етеді.
Қазақстан Республикасының “Меншік туралы заңының” біршама ерекшеліктері
бар. Сөз болып отырған заң – алғаш рет республиканың өз меншігін айқындап
берді. Сөйтіп біздің республикамызда да меншіктік алуан түрлілігіне тұңғыш
рет заң жүзінде рұқсат берілді. Сондай-ақ осы құжатта меншіктің бір түрін
екінші бір түріне өзгерту мүмкіндігі және оның аралас түрлерінің
болатындығы да ескерілген. Сол себепті бұл Заңда отбасы мен шаруа
қожалығына, кооперативке, шаруашылық қоғамдар мен серіктестіктерге,
қоғамдық ұйымдар мен қорларға, діни ұйымдардың меншіктеріне аранлған арнайы
баптар бар.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6 -шы бабында 1995жыл 30-шы
тамыз былай айтылады:
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік және
бірдей қорғалады.
2. Меншіктік дүниелер өздерінің пайдалануларымен қатар қоғамдық
игілікке қызмет көрсетілуін міндеттейді. Меншіктің субъектілері мен
объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен
шектері, оларды қорғау кепілдіктерді заңмен белгіленеді.
3. Жер және оның қойнауы, су көздері, өнімдіктер мен жануарлар дүниесі,
басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер сондай – ақ
заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы
мүмкін.
Жеке меншік азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен
олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде анықталады.
Мемлекеттік меншік өзі атын айтып тұрғандай мемлекеттің меншігі.
Республика аумағындағы мемлекеттік меншіктің субъектісі Қазақстан
Республикасы болып табылады. Мемлекеттік мүлікті иелену, пайдалану және
билік ету құқығын жүзеге асыру Қазақстан Республикасы атынан белгіленген
тәртіптер бойынша Парламентке жүктелген. Ол бұл құқықтарын Үкіметке беруі
мүмкін.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік болып екіге
бөлінеді.
Республикалық меншік республикалық қазақстан және заң құжаттарына
сәйкес мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген
мүліктен турады. Республикалық бюджет қаражат, алтын –валюта қоры мен алмас
қоры, тек қана мемлекеттік меншік объектілері және мемлекеттік заңды
тұлғаларға бекітіліп өзге де мемлекеттік мүлік Қазақстан Ресапубликасының
қазынасын құрайды. Сонымен қатар, Республика қазынасының қатарына жер, оның
қойнауы, су, өсімдіктер жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар
жатады.
Коммуналдық меншік жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
коммуналдық заңды тұлғалардға бекітіліп мүліктен тұлрады.
Дәл казіргі сәтте Қазақстан Республикасында меншіктің жеке және
мемлекеттік меншік, сонымен қатар, осы екеуіне тән негізделген меншіктің
әр түрлі түрлері заңды деп саналады. Олар:
➢ Арендалық кәсіпорынның меншігі;
➢ Кооперативтердің меншігі ;
➢ шаруашылық қоғамы мен серіктестіктің меншігі;
➢ Акционерлік қоғамның меншігі;
➢ Ассоциациялардың және бірлестіктердің меншігі;
➢ Қоғамдық ұйымдар мен қорлардың меншігі;
➢ Діни ұйымдардың меншігі.
Сонымен, нарықты экономикаға көшуге байланысты меншік қатынастарын
қайта құру өзекті проблемалардың біріне айналып отыр. Меншік формаларының
бүкіл қоғамдық организмнің өзін - өзі ұйымдастыру, өзін - өзі реттеуінің
қажетті шарты. Бұл жағдайда меншіктің әр түрлі формасы өз орнын табады.
Меншіктің әр түлрлі формалары бұл олардың механикалық жиынтығы емес,
олардың динамикалық біртұтастығы, олардың бір – бірімен диалектикалық өзара
байланыстылығы.
Рыноктық экономикаға көшу меншік қатынасын түбірімен өзгертуді талап
етеді. өйткені, шаруашылық субъектілері рынокта өз жұмыстарына өздері жауап
беретіндей, соған әрдайым мүдделі, еңбек нәтижесін толық мағынада
иеленетіндей болуы керек. Мұндай талаптар дәрежесінен шығу үшін рынокта
ресурс иелері бір-біріне қарама-қарсы әрекет етіп, жұмысты тиімді
ұйымдастыру шарт.
Советтік кезеңде мемлекет меншігінің үлесі шамамен 90 прроцентке
дейін жетті, ал одан басқа колхоздардың, кооперацияның, жеке азаматтардың
үлесі өте аз мөлшерде болғаны ақиқат.
Міне сондықтан да меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру
рынокке көшу барысындағы аса маңызды мәселе. Біріншіден, қазіргі күрделі,
қиын жағдайда әлеуметтік ахуальды бәсендетуде, еңбекшілерді әлеумметік
қорғауда, олардың тұрмыс жағдайын, тікелей жақсартуда мемлекет күші жетпей,
әлсіздік көрсетуде. Міне осындай жағдайда меншіктің бірқатар бөлігін
шаруақорлықпен пайдалана білетіндерге беру тиімді болары сөзсіз. Екіншіден,
өндірісті дамыту, баға мен өндіріс шығындарын кеміту, тек бәсеке механизмі
әрекет еткенге шейін, халық шаруашылығын тұрақтандыру мақсатымен,
бақылаудан шығып бара жатқан инфляция құбылысын реттеу үшін финанс- кредит
қатынасын қатты қолда ұстау қажет, яғни шығындарды азайту мақсатымен
жоғарғы салық ставкасын, жоғарғы банк процентін енгізу керек. Әрине, мұндай
жағдайда экономика ойдағыдай, тиімді дами алмайтыны халыққа ауыртпалық
салатыны да белгілі. Ал, рыноктық қалыпты қызмет етуі үшін монополиялық
үстемділікті жою және жекешелндіру өте қажет. Мемлекеет иелігінен алудың
мәні мынада. Тотенше мемлекеттік экономиканы көп укладты аралас экономикаға
көшіру. Ол болса, мемлекетті бір орталықтан басқару қызметінен босатып, көп
меншілітілі басқару формасына көшуді қамтиды. Бұл процестің өзі өте
күрделі, ал меммлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің формалары әрқилы.
Олай дейтініміз, біріншіден мемлекет иелігінен алуды меншік иесін
ауыстырмай, тек орталықтан басқаруды өзгерту жолымен жүргізуге де болады.
Дегенмен түбінде меншік қатынасын алмастыруды күн тәртібіне қояры сөзсіз.
Мысалы, аренда кезінде негізгі қорлар иесі өзгермейді, алайда оның өніміне,
айналым қорларына арендатор иелік етеді, осымен байланысты меншік қатынасы
да өзгеше сипатқа ие болады. Ал, аренда кезінде сатып алу болса, бұл
жекешелендіруді көрсетеді.
Жекешелендірудің субъектісі физикалық мағынада жеке азаматтар, заңдық
мағынада- кәсіпорындар, ұйымдар. Жекешелендіру субъектісі еңбек коллективі
болуы мүмкін. Мұндай жағдайда қазіргі әйгілі коллективтік кәсіпорын идеясы
орын алады.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің объектілері- мемлекеттік
мүлік, оның ішінде өндірістік, материалдық айналым қорлары, мемлекет
кәсіпорындарының финанс активі, тұрғын үйі қоры т.б.
Сонымен, мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру бағдарламасын
жүзеге асырумен байланысты мемлекеттік меншіктің басым көпшілігі жаңа
субъектілерге көшуі тиіс, сөйтіп, ресустарды пайдалану мен ұдайы өндірудің
экономикалық тиімділігі мен әлеуметтік әділеттілкті ұштастыратын болады.
Ал, мемлекеттік меншікті үлестіре салу оп-оңай мәселе емес, ол, үлкен
талдауды, заңдылықты талап етеді.
Парламентіміз қабылдаған заң актілерінде, дағдарысқа қарсы
бағдарламада, ақырында, 1993-1995 жылдарға арналған мемлекет иелігінен алу
мен жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасында мемлекеттік меншікті одан әрі
өзгертудің жолдары айқын белгіленеді. Сансыз кедергілерге тап болып, қолды
бір сілтегендер де, ісі ыңғайға келмей, әрі сәрі күй кешкендер де жетіп
жатыр. Ал енді осы шақтағы бейберекетсіздік пен бақылаусыздықты, ақшаның
құнсыздануын, бағаның тұрақсыздығын пайдаланған алып сатарлар толып кетуі
қынжырлық жәй. Осындай бұра тартушылық пен жасырын жекешелендірушілік басым
түскен бірінші кезең осымен аяқталады. Бұрын еңбек стажына қарай әр адамға
тұрғын үй купондары есептелген. Енді әр адам 100 қалада 120 селода
инвестициялық купондар тиесілі болды. Міне, мемлекеттің тең мүмкіндік беруі
осы, мемлекет бағыт сілтейді, басқа да ұйымдық шаралар жүргізеді.
Кәсіпорындарда акциялардың 20% ұжымға, 5% басшылыққа дегендей әңгіме болды.
Ал енді адамдардың бәрі бірдей кәсіпорындарда емес қой, сонда басқа
қызметкерлер неңің 20% алады. Сонымен бірге бірінші кезеңде бізде жұрттың
бәрін мүлікті, мүлік иесі етеміз деп келдік. Бұл болмайтын нәрсе еді. өз
еңбегімен адал тұратын 100 отбасын алып қарасақ, солардың әрқайсысы
еңбегіне, қабілетіне, ұмтылысына қарай әрқалай тұрады. Бірінші кезеңде
істелген жұмыстар мен жиналған тәжірибелер біздің кең ауқымды
жекешелендіруге кірісуімізге мүмкіндік береді. Сындарлы элемент ретінде
жекешелендіру бірқатар маңызды әлеуметтік экономикалық міндеттерді шешуге
тиіс. Сондықтан да екінші кезеңде мемлекет меншікті ауыстырудың бірыңғай
саясатын жүргізуді алға қойды. Мемлекет тарапынан нені жекешелендіру керек,
нені мемлекеттен сатуға, сатып алуға болады, осы мәселелерді реттейтін әділ
экономикалық тетік қажет болатын. Бұл үшін әрбір адамға сыбағайлы
акцияларын үлестіруді белгілі бір тәртіппен анықтау қажет еді. Жеке меншік
иесі болу әркімді де еңбек өнімділігін арттыруға, өнімді көп шығаруға
жетелесе керек. Бұған дәлел ретінде осы жекешеленген кәсіпорындар мен
ұйымдардың жекелеген шарушылықтардың даму қарқынын айтуымызға болады.
Мысалы, жекешелендірудің нәтижесінде 482 кәсіпорында 59 миллиард сомның
өнімі өнділген. Агроөнеркәсіп кешенінде 553 шаруашылық республика бойынша
жалпы өнім көлемінің 38,7 проценті мөлшерінде өнім өндірген. Міне, бұл
жетістіктердің арқасында республикалық арнаулы есепшотқа 3,3 миллиард сом
және жергілікті есепшоттарға 850 миллион сом түсті. Жекешеленген
кәсіпорындардың жалпы саны 1993 ж-7 мыңнан асты, шамамен 68 процент –сауда,
қоғамдық тамақтандыру, тұрмыс қажетін өтеу, коммуналдық шаруашылық
объектілері. Бұл процентермен бір мезгілде бір сыпыра орта және ірі
кәсіпорындарда акционерлік қоғамдар етіп қайта құру жұмысы да жүргізілді.
Жарғылық қоры 23 миллиард сом болатын 522 кәсіпорын қайта құрылды.
Жекешеленген объектілердің 32 проценті бұрынғысынан тәуір, тиімді істесе,
29 проценті сол деңгейде қалған, өкінішке орай 25 процентке өнім шығару
кеміткен, ал 14 проценті тоқтап қалған енмесе жұмыс істейтін адамдар санын
қысқартуға мәжбүр болған. Қазақстан республикасының ерекше меншігі болып
табылатын жер, оның қойнауы, су және кеңістіктегі, тарихи ескеркіштерден
басқа да кәзіргі меншіктің 51 проценті қалады деп есептелінеді. Осы жерде
бір айта кететін мәселе бұл оқу, мәдениет, деңсаулық сақтау жүйелерін
жекешелендіру мәселелері болып отыр. Жекешелендірудің басты мақсаты- өнім
өндіруді, қызмет көрсетуді және оның сапасын жақсартуға бұрынғыдан арттыра
түсу, қоғамдық байлық молшылдығын жасау, халықтың тұрмыс дәрежесін жаңа
сатыға көтеру.
Сонымен Қазақстан республикасында 1992 жылы басталған экономиканы
рыноктық қатынастарға көшірумен байланысты реформа белсенді жүріп жатыр.
Міне, осы кезеңде көпукладты экономиканы қалыптастыру процесі қарқынды
жүрді. 1995 жылдың аяғында республикада әрекет ететін 91,3 мың шаруашылық
субъектілерінің 73,4 мың мемлекеттік емес секторда болды. Сол жылы
өндірілген өнеркәсіп өнімдерінің 30,4 проценті, ауылшаруашылығында жалпы
өнімнің 38,9 процентін де осы сектор құрады. Республикада орта және
кішігірім бизнес кеңесінен дамыды. Басқа факторлармен бірге мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендіру процесі де оған әсерлі ықпалын тигізді.
1993-1995 ж.ж. шағын жекешелендіру бағдарламасына сай аукцион арқылы тағы
да 2 мың кәсіпорын сатылды; 2130 совхоз бен ірі деген ауыл шаруашылығы
кәсіпоындардың 93 проценті мемлекеттік иелігінен алынып жекешелендірілді.
Осының нәтижесінде мемлекеттік емес сектор, меншік иесі таптары құрылып,
жекешелендірілген кәсіпорындарының 60 проценттік уставтық қоры жеке қолға
өтті.
1993-1995 ж.ж. үкімет тарапынан қарқынды жүргізілген қатаң монетарлық
саясат макроэкономикалық дәрежеде кейбір тұрақтылыққа қол жеткізді. 1995 ж.
өзінде 1994 ж. Салыстырғанда инфляция дәрежесі 160 процентке төмендеді,
жалпы ішкі өнім өндірісінің төмендеуі 8 прцентке, бюджет тапшылығы 3
процентке төмендеді. Сол 1995 ж.ең алғашқы рет сыртқы сауда айналымында
оңды қалдыққа қол жетті. 1996 ж. басында жеке қолға 60 процент
жекешелендірілген өндіріс орындары өтті. Соның ішінде 13 бөлігі ақшалай,
тағы да 13 бөлігі жұмысшылардың қолындағы капитальды құрайды. Сол сияқты
ұлттық валюта енгізіліп, оның болжамды курсын тұрақтандыруға қол жетті.
1.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен
алу процесінің ерекшеліктері.
Республикамызда нарықтық қарым – қатынастарды қалыптастыру бағытында
көптеген шаралар жүзеге асырылуда. Нарық экономикасының өту кезінде
мемлекетіміздің негізгі міндеттерінің бірі еңбекшінің бөтенсуін тоқтатып,
олардың қожайындық сезімін қалыптастыру болды. Ол үшін меншікті мемлекет
иелігінен алып жеке меншік қатынастарының қалыптасуына жағдай жасау қажет
болды. Сол себепті елімізде жекелендіру жүргізіле бастады.
Қазақстан Республикасында меншіктің алуан түрлерін қалыптастыру
мемлекеттенген меншікті қайта құру жолымен не иелігінен алу және
жекешелендіру жолымен жүзеге алырылады. Меншік туралы Заңының 1- бабында
мемлекет иелігінен алу –мемлекеттік кәсіпорындардың шаруашылық басқару
міндетін және тиісті өкілеттіліктерін тікелей шаруашылықты жүргізуге
субъектілерге беру арқылы қайта құру. Ал жекешелендіру мемлекеттік меншік
объектілерін азаматтардың және басқа да заңда тұлғалардың жеке меншігіне
беру дегенді білдіреді.
Қазақстанда жекешелендіру 1991 жылдан басталып, бірнеше кезеңнен өтті.
1 - кезең 1991- 1993 жылдар аралығы
2 - кезең 1993 – 1995 жылдар аралығы
3 - кезең 1996-1998 жылдар аралығы
4 - кезең 1998- жылдан кейінгі
Жекешелендірудің бастапқы кезеңі 1991-1993 жылдары аралығында
жүргізілді. Алғашқы кезеңі аясында бірсыпыра шаралар қабылданды 7000 – ға
жуық кәсіпорын ресми түрде жекешелендірілді. Ол жұмыспен қамтылудың 12% -ын
қамтамасыз ететін мемлекеттік кәсіпорындардың 10% - ын құрайды.
Жекешелендірудің бастапқы кезеңі барысында қорлар, ең әуелі кәсіпорындардың
ұжымдары мен басшыларына сатылды. Бұл сату жөніндегі операциялар тиісті
айқын ережелердің болмауы себепті мемлекет мүддесіне зиян болып тиді.
Сондықтан мемлекет 1993 жылдың ақпан айында үкімет бәрін қамтитын
бағдарлама қабылдағанға дейін, кәсіпорындарды одан әрі сатуды тоқтатты. Осы
1-ші кезеңде республикада 4500 – ден астам әртүрлі республикалық және
коммуналдық меншіктердің объектілері қайта құрылды. Өндірістегі орта және
ірі кәсіпорындарды акцияландыру процесі жеделдетілді. Аграрлық актор
бойынша, 447совхоз жекешелендірілді.
1993ж. 5 наурызда Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алу
мен жекешелендіруді жүргізудің 1993-1995 жылдарға арналған Ұлттық
бағдарламасы туралы Президенттің Жарлығы шықты. Осыны орындау мақсатында
мемлекеттік мүлік жөніндегі комитет бірқатар нормативтік құжаттар пакеті
мен оны жүзеге асырудың календарлық – жоспар графигін әзірлеп, қабылдады.
Олардың ішіндегі аса маңыздылары: Жекешелендірудің инвестициялық купондары
туралы ереже, Инвестициялық жекешелендіру қорларын ұйымдастыру жөніндегі
шаралар туралы және т.б. Сөйтіп, жалпы саны 6 құжат қажеттерді әзірленіп,
бұлар негізінен 1993жылдың шілде айынан жүзеге асырыла бастады. Соларға
сәйкес әуелі кіші жекешелендіру жүргізілді. Ол негізінен! бөлшек сауда,
қоғамдық тамақтандыру, турмыстық қызмет көрсету, сондай – ақ жұмысшыларының
саны 200-ден аспайтын кішігірім өнеркәсіп орындарын қамтыды. Кіші
жекешелендірумен қатар, жаппай және жеке жобамен жекешелендіру жұмысы да
жүргізілді. Мұның міндетті шарты - мемлекеттік кәсіпорындарды алдын- ала
акционерлендіру болып табылады. Осыған байланысты 2-ші кезеңдегі
жекешелендірудің ерекшеліктері де аз емес. Мәселен, тау- кен өндіріс,
металлугия, химия өнеркәсіпбінің, сондай – ақ қорғаныс саласының ірі
кәсіпорындары жеке жобалар бойынша жекешелендірілді. Жаппай жекешелендіру
бағдарламасы 1993жылы шілде айында инвестициялық қор құрудан басталды. онан
соң 1993 жылдың қазан айынан бастап халық арасында жекешелендіру
кутондарын тарату қолға алынды. Жүздеген фирмаларды акционерлік компанияға
айналдыру, сондай –ақ қоғамдық ақпарат компаниясын жүргізу істеріне
дайындықтар жасалды. 1994 жылы наурыз айында алғашқы ірі аукциондар сериясы
өткізілді. Барлық еңбеккерлерді жекешелендірумен қамтамасыз ету үшін, жалпы
мемлекеттік мүліктің бір бөлімін Қазақстанның барша азаматтарына тегін беру
мақсатында Қазақстан Республикасында жекешелендірудің инвестициялық
купондар жүйелі енгізілді.
Қазақстан Республикасындағы жекешелендірудің қорытындысы:
➢ Жекешелендіру халықтың психологиясына көңіл қоймастан, бір сәттің
ішінде меншік иесі болып шыға келу мүмкін еместігін ескерместен,
тиісті дайындықсыз жүргізілді.
➢ Еңбек ұжымдары меншік иелері бола алмады.
➢ Жекешелендіру процесі кезінде мүліктер: негізгі және айналымдағы
қаржы, қаржылық активтер, бітпеген құрылыстар, орнатылмаған
жабдықтар, тұрғын үйлер қорынан өзге басқа да құндылықтар дұрыс
бағаланбады.
II ҚАЗАҚСТАНҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫ МЕН КЕМШІЛІКТЕРІ
2.1 ҚР жекешелендіру процесі мен меншікті мемлекет иелігінен алу
мәселесі
Қайта жандану кезеңiнде экономикаға әлемдiк тәжiрибелер бойынша
мемлекет мiндеттi түрде араласып, экономикалық реформалар жүргiзуi керек.
Экономикалық реформа қоғамдық жарасымдылық, өткен кездiң оң жетiстiктерi
мен тенденцияларын сақтау, мемлекеттiң қауiпсiздiгiн және халықтың барлық
топтарының құқықтары мен оның ерекшелiктерiн қамтамасыз ету принциптерiне
негiзделген шаралар жүйесi.
Өтпелі экономика жағдайында меншік қатынастары түрлі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл өзгерістер мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру
процестерімен байланысты.
Мемлекет иелігінен алу – мемлекеттік меншікті өзгертуге байланысты
мемлекеттің экономикадағы шектен тыс ролін жоюға бағытталған шаралар
жиынтығы. Мемлекет иелігінен алу монополизмді жеңуге, бәсекелестік мен
кәсіпкерлікті дамытуды қамтамасыз етеді.
Әрине, нарықтық экономикаға көшкендiктен мемлекеттiк меншiктен жеке
меншiкке өту үшiн жекешелендiру саясатын жүргiзу керек болды. Мұндай
нарықтың реформалары жүргiзiлгеннен соң ол халыққа, жалпы экономикаға 90-шы
жылдардан кейiн керi әсер етiп, 90-шы жылмен салыстырғанда экономикамыз
құлдырап кеттi, жұмыссыздық деңгейi өстi, халықтың өмiр сүру деңгейi
төмендедi.
Халықтың өмiр сүру деңгейi мен сапасын жақсарту бұл қоғамдық дамудағы
республиканың әлеуметтiк – экономикалық саясаты арқылы iске асырылады.
Халықтың өмiр сүру деңгейiнiң негiзгi индикаторы: халықтың табысы, еңбек
ақының мөлшерi, зейнет ақы көлемi, мемлекеттiк минималды еңбек ақы
деңгейiмен өлшенедi.
Елiмiз рыноктық экономикаға өтуiне байланысты нарықтық қатынастар
күрделенiп, олардың қызметтерiнiң сан-салалы бағыттары пайда бола бастады.
Әлемдiк тәжiрибе бойынша экономиканың өтпелi кезеңiнде нарықтық
экономиканың механизмi бұзылып отырады, ал оны реттеп, бiр жүйеге келтiрiп
отыратын мемлекеттiң саясаттары мен реформалары болып табылады.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешеелндіру тығыз байланысты.
Жекешелендіру – меншікті мемлекет иелігінен алудың бағыттарының бірі, оның
мәні – меншікті жеке және заңды тұлғалардың жеке меншігіне беруде.
Мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындарды жекешелендіруде:
• Азаматтар мен акционерлік қоғамдардың мемлекеттен және жергілікті
билік органдарынан;
• Кәсіпорындарды және олардың кәсіпорындар ретінде бөліп шығарылатын
бөлімшелерін;
• Кәсіпорындардың материалдық және материалдық емес активтерін;
• Акционерлік қоғадардың капиталындағы мемлекет пен жергілікті билік
органдарының үлестерін (пайлары мен акциялары);
• Жекешелендірілетін кәсіпорындардың басқа кәсіпорындар капиталындағы
үлестерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақстан Республикасында ЖЕКЕ меншіктің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу
процесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1 1
II ҚАЗАҚСТАНҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫ МЕН КЕМШІЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1. ҚР жекешелендіру процесі мен меншікті мемлекет иелігінен алу
мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .14
2. Қазақстан Республикасында жеке меншіктің дамуы
... ... ... ... ... ..18
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
КІРІСПЕ
Меншіктің экономикалық мазмұнын екі түсініктің сараптамасы негізінде
алуға болады. Бір жағынан, қандай да бір қауымдастың өндіріс құралдары мен
қызмет нәтижелерін иемденуінің механизмі мен нысаны, ал екінші жағынан,
олардың басқа шаруашылық бірліктерден және тұтас қоғамнан шеттетудің сәйкес
формалары.
Қазақстан Республикасының егемендік алып, нарықтық қатынасқа өтуіне
байланысты нарықтық қатынастардың барлық түр-сиапттары қалыптасып, күннен
күнге дамуының алғышарты жоспарланған мемлекеттік меншікті жеке немесе
ұжымдық меншікке айналдыру қажеттігі болып табылады.
Меншік – тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән өндірістік
қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие меншіктің тарихи
типтері ажыратылып жүр. Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының түрлі
сатыларындағы қандай да бір меншік типінің шеңберінде иемдену тәсілдерінің
айрықшылықтары бар болатындықтан, түрлі иемдену нысандарын немесе меншік
нысандарын ажыратады. Оларға:
1) жеке иемдену нысандары;
2) ұжымдық иемдену формалары;
3) қоғамдық иемдену нысандары жатады.
Осы аталғандардың ішінде меншікті иеленудің ұжымдық нысаны нарықтық
экономикадағы қызмет етуші барлық ұйымдасқан серіктестіктер мен акционерлік
қоғамдарға тән. Ал өз кезегінде бұл шаруашылық нысандары ұлттық экономика
дамуының негізі болып табылады. Сондықтан осы шаруашылық нысандарының
меншіктік формадағы қатынастарын, олардың нарықтық сипатта толық қызмет
етуін қарастыру және меншік категориясының өзіне тоқталып өту осы
тақырыптың негізгі мақсаттары болып табылады.
Осылайша менің курстық жұмысымның тақырыбын Қазақстан Республикасында
жеке меншіктің қалыптасуы деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі еліміздің нарықтық қатынастарға өтуіне
байланысты барлық шаруашылықтар нысаны меншіктік қатынастарға өтіп,
меншіктің түрлі нысандарының дамуына байланысты меншік түрлері мен олардың
экономикалық құрылымын жан-жақты талдау болып табылады.
Осы тақырыпты орындау барысындағы негізгі мақсат, міндеттерімді
келесідей топтастыруға болады:
• Меншікті экономикалық категория ретінде жан-жақты талдау,
экономикалық мән-мағынасын ашу;
• Нарықтық экономикадағы меншік түрлері, меншік қатынастарының іске асу
процесін атап өту;
• ҚР-ның егемендік алуына байланысты меншік қатынастарының нарнықтық
экономика негізінде қайта құрылу барысын талдау және жекешелендіру
саясатының іске асыру барысына тоқталу;
• Жеке меншік саласының бүгінгі таңдағы дамуын, шағын бизнес саласының
жеке меншіктегі орнын анықтау болып табылады.
1 Қазақстан Республикасында меншіктің әр түрлі формаларының
қалыптасуы
1.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі.
Республикамызда нарықтың қарым – қатынастарды қалыптастыру бағытында
көптеген шаралар жүзеге асырылуда. Оның сан алуан, тәуелсіз және тең
құқықты субъектілерінің болуы – нарықты қалыптастыру ен оның тиімді жұмыс
істеуінің қажетті шарты . Бұл мемлекет меншігіндегі кәсіпорындардың негізгі
бөлігін мемлекеттік басқару органдарына тікелей бағынудан құтқарып, оларды
акционерлік, кооперативтік және тағы басқа кәсіпорындарға айналдыруда қажет
етеді.
Қазақстан Республикасының “Меншік туралы заңының” біршама ерекшеліктері
бар. Сөз болып отырған заң – алғаш рет республиканың өз меншігін айқындап
берді. Сөйтіп біздің республикамызда да меншіктік алуан түрлілігіне тұңғыш
рет заң жүзінде рұқсат берілді. Сондай-ақ осы құжатта меншіктің бір түрін
екінші бір түріне өзгерту мүмкіндігі және оның аралас түрлерінің
болатындығы да ескерілген. Сол себепті бұл Заңда отбасы мен шаруа
қожалығына, кооперативке, шаруашылық қоғамдар мен серіктестіктерге,
қоғамдық ұйымдар мен қорларға, діни ұйымдардың меншіктеріне аранлған арнайы
баптар бар.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6 -шы бабында 1995жыл 30-шы
тамыз былай айтылады:
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік және
бірдей қорғалады.
2. Меншіктік дүниелер өздерінің пайдалануларымен қатар қоғамдық
игілікке қызмет көрсетілуін міндеттейді. Меншіктің субъектілері мен
объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен
шектері, оларды қорғау кепілдіктерді заңмен белгіленеді.
3. Жер және оның қойнауы, су көздері, өнімдіктер мен жануарлар дүниесі,
басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер сондай – ақ
заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы
мүмкін.
Жеке меншік азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен
олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде анықталады.
Мемлекеттік меншік өзі атын айтып тұрғандай мемлекеттің меншігі.
Республика аумағындағы мемлекеттік меншіктің субъектісі Қазақстан
Республикасы болып табылады. Мемлекеттік мүлікті иелену, пайдалану және
билік ету құқығын жүзеге асыру Қазақстан Республикасы атынан белгіленген
тәртіптер бойынша Парламентке жүктелген. Ол бұл құқықтарын Үкіметке беруі
мүмкін.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік болып екіге
бөлінеді.
Республикалық меншік республикалық қазақстан және заң құжаттарына
сәйкес мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген
мүліктен турады. Республикалық бюджет қаражат, алтын –валюта қоры мен алмас
қоры, тек қана мемлекеттік меншік объектілері және мемлекеттік заңды
тұлғаларға бекітіліп өзге де мемлекеттік мүлік Қазақстан Ресапубликасының
қазынасын құрайды. Сонымен қатар, Республика қазынасының қатарына жер, оның
қойнауы, су, өсімдіктер жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар
жатады.
Коммуналдық меншік жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
коммуналдық заңды тұлғалардға бекітіліп мүліктен тұлрады.
Дәл казіргі сәтте Қазақстан Республикасында меншіктің жеке және
мемлекеттік меншік, сонымен қатар, осы екеуіне тән негізделген меншіктің
әр түрлі түрлері заңды деп саналады. Олар:
➢ Арендалық кәсіпорынның меншігі;
➢ Кооперативтердің меншігі ;
➢ шаруашылық қоғамы мен серіктестіктің меншігі;
➢ Акционерлік қоғамның меншігі;
➢ Ассоциациялардың және бірлестіктердің меншігі;
➢ Қоғамдық ұйымдар мен қорлардың меншігі;
➢ Діни ұйымдардың меншігі.
Сонымен, нарықты экономикаға көшуге байланысты меншік қатынастарын
қайта құру өзекті проблемалардың біріне айналып отыр. Меншік формаларының
бүкіл қоғамдық организмнің өзін - өзі ұйымдастыру, өзін - өзі реттеуінің
қажетті шарты. Бұл жағдайда меншіктің әр түрлі формасы өз орнын табады.
Меншіктің әр түлрлі формалары бұл олардың механикалық жиынтығы емес,
олардың динамикалық біртұтастығы, олардың бір – бірімен диалектикалық өзара
байланыстылығы.
Рыноктық экономикаға көшу меншік қатынасын түбірімен өзгертуді талап
етеді. өйткені, шаруашылық субъектілері рынокта өз жұмыстарына өздері жауап
беретіндей, соған әрдайым мүдделі, еңбек нәтижесін толық мағынада
иеленетіндей болуы керек. Мұндай талаптар дәрежесінен шығу үшін рынокта
ресурс иелері бір-біріне қарама-қарсы әрекет етіп, жұмысты тиімді
ұйымдастыру шарт.
Советтік кезеңде мемлекет меншігінің үлесі шамамен 90 прроцентке
дейін жетті, ал одан басқа колхоздардың, кооперацияның, жеке азаматтардың
үлесі өте аз мөлшерде болғаны ақиқат.
Міне сондықтан да меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру
рынокке көшу барысындағы аса маңызды мәселе. Біріншіден, қазіргі күрделі,
қиын жағдайда әлеуметтік ахуальды бәсендетуде, еңбекшілерді әлеумметік
қорғауда, олардың тұрмыс жағдайын, тікелей жақсартуда мемлекет күші жетпей,
әлсіздік көрсетуде. Міне осындай жағдайда меншіктің бірқатар бөлігін
шаруақорлықпен пайдалана білетіндерге беру тиімді болары сөзсіз. Екіншіден,
өндірісті дамыту, баға мен өндіріс шығындарын кеміту, тек бәсеке механизмі
әрекет еткенге шейін, халық шаруашылығын тұрақтандыру мақсатымен,
бақылаудан шығып бара жатқан инфляция құбылысын реттеу үшін финанс- кредит
қатынасын қатты қолда ұстау қажет, яғни шығындарды азайту мақсатымен
жоғарғы салық ставкасын, жоғарғы банк процентін енгізу керек. Әрине, мұндай
жағдайда экономика ойдағыдай, тиімді дами алмайтыны халыққа ауыртпалық
салатыны да белгілі. Ал, рыноктық қалыпты қызмет етуі үшін монополиялық
үстемділікті жою және жекешелндіру өте қажет. Мемлекеет иелігінен алудың
мәні мынада. Тотенше мемлекеттік экономиканы көп укладты аралас экономикаға
көшіру. Ол болса, мемлекетті бір орталықтан басқару қызметінен босатып, көп
меншілітілі басқару формасына көшуді қамтиды. Бұл процестің өзі өте
күрделі, ал меммлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің формалары әрқилы.
Олай дейтініміз, біріншіден мемлекет иелігінен алуды меншік иесін
ауыстырмай, тек орталықтан басқаруды өзгерту жолымен жүргізуге де болады.
Дегенмен түбінде меншік қатынасын алмастыруды күн тәртібіне қояры сөзсіз.
Мысалы, аренда кезінде негізгі қорлар иесі өзгермейді, алайда оның өніміне,
айналым қорларына арендатор иелік етеді, осымен байланысты меншік қатынасы
да өзгеше сипатқа ие болады. Ал, аренда кезінде сатып алу болса, бұл
жекешелендіруді көрсетеді.
Жекешелендірудің субъектісі физикалық мағынада жеке азаматтар, заңдық
мағынада- кәсіпорындар, ұйымдар. Жекешелендіру субъектісі еңбек коллективі
болуы мүмкін. Мұндай жағдайда қазіргі әйгілі коллективтік кәсіпорын идеясы
орын алады.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің объектілері- мемлекеттік
мүлік, оның ішінде өндірістік, материалдық айналым қорлары, мемлекет
кәсіпорындарының финанс активі, тұрғын үйі қоры т.б.
Сонымен, мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру бағдарламасын
жүзеге асырумен байланысты мемлекеттік меншіктің басым көпшілігі жаңа
субъектілерге көшуі тиіс, сөйтіп, ресустарды пайдалану мен ұдайы өндірудің
экономикалық тиімділігі мен әлеуметтік әділеттілкті ұштастыратын болады.
Ал, мемлекеттік меншікті үлестіре салу оп-оңай мәселе емес, ол, үлкен
талдауды, заңдылықты талап етеді.
Парламентіміз қабылдаған заң актілерінде, дағдарысқа қарсы
бағдарламада, ақырында, 1993-1995 жылдарға арналған мемлекет иелігінен алу
мен жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасында мемлекеттік меншікті одан әрі
өзгертудің жолдары айқын белгіленеді. Сансыз кедергілерге тап болып, қолды
бір сілтегендер де, ісі ыңғайға келмей, әрі сәрі күй кешкендер де жетіп
жатыр. Ал енді осы шақтағы бейберекетсіздік пен бақылаусыздықты, ақшаның
құнсыздануын, бағаның тұрақсыздығын пайдаланған алып сатарлар толып кетуі
қынжырлық жәй. Осындай бұра тартушылық пен жасырын жекешелендірушілік басым
түскен бірінші кезең осымен аяқталады. Бұрын еңбек стажына қарай әр адамға
тұрғын үй купондары есептелген. Енді әр адам 100 қалада 120 селода
инвестициялық купондар тиесілі болды. Міне, мемлекеттің тең мүмкіндік беруі
осы, мемлекет бағыт сілтейді, басқа да ұйымдық шаралар жүргізеді.
Кәсіпорындарда акциялардың 20% ұжымға, 5% басшылыққа дегендей әңгіме болды.
Ал енді адамдардың бәрі бірдей кәсіпорындарда емес қой, сонда басқа
қызметкерлер неңің 20% алады. Сонымен бірге бірінші кезеңде бізде жұрттың
бәрін мүлікті, мүлік иесі етеміз деп келдік. Бұл болмайтын нәрсе еді. өз
еңбегімен адал тұратын 100 отбасын алып қарасақ, солардың әрқайсысы
еңбегіне, қабілетіне, ұмтылысына қарай әрқалай тұрады. Бірінші кезеңде
істелген жұмыстар мен жиналған тәжірибелер біздің кең ауқымды
жекешелендіруге кірісуімізге мүмкіндік береді. Сындарлы элемент ретінде
жекешелендіру бірқатар маңызды әлеуметтік экономикалық міндеттерді шешуге
тиіс. Сондықтан да екінші кезеңде мемлекет меншікті ауыстырудың бірыңғай
саясатын жүргізуді алға қойды. Мемлекет тарапынан нені жекешелендіру керек,
нені мемлекеттен сатуға, сатып алуға болады, осы мәселелерді реттейтін әділ
экономикалық тетік қажет болатын. Бұл үшін әрбір адамға сыбағайлы
акцияларын үлестіруді белгілі бір тәртіппен анықтау қажет еді. Жеке меншік
иесі болу әркімді де еңбек өнімділігін арттыруға, өнімді көп шығаруға
жетелесе керек. Бұған дәлел ретінде осы жекешеленген кәсіпорындар мен
ұйымдардың жекелеген шарушылықтардың даму қарқынын айтуымызға болады.
Мысалы, жекешелендірудің нәтижесінде 482 кәсіпорында 59 миллиард сомның
өнімі өнділген. Агроөнеркәсіп кешенінде 553 шаруашылық республика бойынша
жалпы өнім көлемінің 38,7 проценті мөлшерінде өнім өндірген. Міне, бұл
жетістіктердің арқасында республикалық арнаулы есепшотқа 3,3 миллиард сом
және жергілікті есепшоттарға 850 миллион сом түсті. Жекешеленген
кәсіпорындардың жалпы саны 1993 ж-7 мыңнан асты, шамамен 68 процент –сауда,
қоғамдық тамақтандыру, тұрмыс қажетін өтеу, коммуналдық шаруашылық
объектілері. Бұл процентермен бір мезгілде бір сыпыра орта және ірі
кәсіпорындарда акционерлік қоғамдар етіп қайта құру жұмысы да жүргізілді.
Жарғылық қоры 23 миллиард сом болатын 522 кәсіпорын қайта құрылды.
Жекешеленген объектілердің 32 проценті бұрынғысынан тәуір, тиімді істесе,
29 проценті сол деңгейде қалған, өкінішке орай 25 процентке өнім шығару
кеміткен, ал 14 проценті тоқтап қалған енмесе жұмыс істейтін адамдар санын
қысқартуға мәжбүр болған. Қазақстан республикасының ерекше меншігі болып
табылатын жер, оның қойнауы, су және кеңістіктегі, тарихи ескеркіштерден
басқа да кәзіргі меншіктің 51 проценті қалады деп есептелінеді. Осы жерде
бір айта кететін мәселе бұл оқу, мәдениет, деңсаулық сақтау жүйелерін
жекешелендіру мәселелері болып отыр. Жекешелендірудің басты мақсаты- өнім
өндіруді, қызмет көрсетуді және оның сапасын жақсартуға бұрынғыдан арттыра
түсу, қоғамдық байлық молшылдығын жасау, халықтың тұрмыс дәрежесін жаңа
сатыға көтеру.
Сонымен Қазақстан республикасында 1992 жылы басталған экономиканы
рыноктық қатынастарға көшірумен байланысты реформа белсенді жүріп жатыр.
Міне, осы кезеңде көпукладты экономиканы қалыптастыру процесі қарқынды
жүрді. 1995 жылдың аяғында республикада әрекет ететін 91,3 мың шаруашылық
субъектілерінің 73,4 мың мемлекеттік емес секторда болды. Сол жылы
өндірілген өнеркәсіп өнімдерінің 30,4 проценті, ауылшаруашылығында жалпы
өнімнің 38,9 процентін де осы сектор құрады. Республикада орта және
кішігірім бизнес кеңесінен дамыды. Басқа факторлармен бірге мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендіру процесі де оған әсерлі ықпалын тигізді.
1993-1995 ж.ж. шағын жекешелендіру бағдарламасына сай аукцион арқылы тағы
да 2 мың кәсіпорын сатылды; 2130 совхоз бен ірі деген ауыл шаруашылығы
кәсіпоындардың 93 проценті мемлекеттік иелігінен алынып жекешелендірілді.
Осының нәтижесінде мемлекеттік емес сектор, меншік иесі таптары құрылып,
жекешелендірілген кәсіпорындарының 60 проценттік уставтық қоры жеке қолға
өтті.
1993-1995 ж.ж. үкімет тарапынан қарқынды жүргізілген қатаң монетарлық
саясат макроэкономикалық дәрежеде кейбір тұрақтылыққа қол жеткізді. 1995 ж.
өзінде 1994 ж. Салыстырғанда инфляция дәрежесі 160 процентке төмендеді,
жалпы ішкі өнім өндірісінің төмендеуі 8 прцентке, бюджет тапшылығы 3
процентке төмендеді. Сол 1995 ж.ең алғашқы рет сыртқы сауда айналымында
оңды қалдыққа қол жетті. 1996 ж. басында жеке қолға 60 процент
жекешелендірілген өндіріс орындары өтті. Соның ішінде 13 бөлігі ақшалай,
тағы да 13 бөлігі жұмысшылардың қолындағы капитальды құрайды. Сол сияқты
ұлттық валюта енгізіліп, оның болжамды курсын тұрақтандыруға қол жетті.
1.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен
алу процесінің ерекшеліктері.
Республикамызда нарықтық қарым – қатынастарды қалыптастыру бағытында
көптеген шаралар жүзеге асырылуда. Нарық экономикасының өту кезінде
мемлекетіміздің негізгі міндеттерінің бірі еңбекшінің бөтенсуін тоқтатып,
олардың қожайындық сезімін қалыптастыру болды. Ол үшін меншікті мемлекет
иелігінен алып жеке меншік қатынастарының қалыптасуына жағдай жасау қажет
болды. Сол себепті елімізде жекелендіру жүргізіле бастады.
Қазақстан Республикасында меншіктің алуан түрлерін қалыптастыру
мемлекеттенген меншікті қайта құру жолымен не иелігінен алу және
жекешелендіру жолымен жүзеге алырылады. Меншік туралы Заңының 1- бабында
мемлекет иелігінен алу –мемлекеттік кәсіпорындардың шаруашылық басқару
міндетін және тиісті өкілеттіліктерін тікелей шаруашылықты жүргізуге
субъектілерге беру арқылы қайта құру. Ал жекешелендіру мемлекеттік меншік
объектілерін азаматтардың және басқа да заңда тұлғалардың жеке меншігіне
беру дегенді білдіреді.
Қазақстанда жекешелендіру 1991 жылдан басталып, бірнеше кезеңнен өтті.
1 - кезең 1991- 1993 жылдар аралығы
2 - кезең 1993 – 1995 жылдар аралығы
3 - кезең 1996-1998 жылдар аралығы
4 - кезең 1998- жылдан кейінгі
Жекешелендірудің бастапқы кезеңі 1991-1993 жылдары аралығында
жүргізілді. Алғашқы кезеңі аясында бірсыпыра шаралар қабылданды 7000 – ға
жуық кәсіпорын ресми түрде жекешелендірілді. Ол жұмыспен қамтылудың 12% -ын
қамтамасыз ететін мемлекеттік кәсіпорындардың 10% - ын құрайды.
Жекешелендірудің бастапқы кезеңі барысында қорлар, ең әуелі кәсіпорындардың
ұжымдары мен басшыларына сатылды. Бұл сату жөніндегі операциялар тиісті
айқын ережелердің болмауы себепті мемлекет мүддесіне зиян болып тиді.
Сондықтан мемлекет 1993 жылдың ақпан айында үкімет бәрін қамтитын
бағдарлама қабылдағанға дейін, кәсіпорындарды одан әрі сатуды тоқтатты. Осы
1-ші кезеңде республикада 4500 – ден астам әртүрлі республикалық және
коммуналдық меншіктердің объектілері қайта құрылды. Өндірістегі орта және
ірі кәсіпорындарды акцияландыру процесі жеделдетілді. Аграрлық актор
бойынша, 447совхоз жекешелендірілді.
1993ж. 5 наурызда Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алу
мен жекешелендіруді жүргізудің 1993-1995 жылдарға арналған Ұлттық
бағдарламасы туралы Президенттің Жарлығы шықты. Осыны орындау мақсатында
мемлекеттік мүлік жөніндегі комитет бірқатар нормативтік құжаттар пакеті
мен оны жүзеге асырудың календарлық – жоспар графигін әзірлеп, қабылдады.
Олардың ішіндегі аса маңыздылары: Жекешелендірудің инвестициялық купондары
туралы ереже, Инвестициялық жекешелендіру қорларын ұйымдастыру жөніндегі
шаралар туралы және т.б. Сөйтіп, жалпы саны 6 құжат қажеттерді әзірленіп,
бұлар негізінен 1993жылдың шілде айынан жүзеге асырыла бастады. Соларға
сәйкес әуелі кіші жекешелендіру жүргізілді. Ол негізінен! бөлшек сауда,
қоғамдық тамақтандыру, турмыстық қызмет көрсету, сондай – ақ жұмысшыларының
саны 200-ден аспайтын кішігірім өнеркәсіп орындарын қамтыды. Кіші
жекешелендірумен қатар, жаппай және жеке жобамен жекешелендіру жұмысы да
жүргізілді. Мұның міндетті шарты - мемлекеттік кәсіпорындарды алдын- ала
акционерлендіру болып табылады. Осыған байланысты 2-ші кезеңдегі
жекешелендірудің ерекшеліктері де аз емес. Мәселен, тау- кен өндіріс,
металлугия, химия өнеркәсіпбінің, сондай – ақ қорғаныс саласының ірі
кәсіпорындары жеке жобалар бойынша жекешелендірілді. Жаппай жекешелендіру
бағдарламасы 1993жылы шілде айында инвестициялық қор құрудан басталды. онан
соң 1993 жылдың қазан айынан бастап халық арасында жекешелендіру
кутондарын тарату қолға алынды. Жүздеген фирмаларды акционерлік компанияға
айналдыру, сондай –ақ қоғамдық ақпарат компаниясын жүргізу істеріне
дайындықтар жасалды. 1994 жылы наурыз айында алғашқы ірі аукциондар сериясы
өткізілді. Барлық еңбеккерлерді жекешелендірумен қамтамасыз ету үшін, жалпы
мемлекеттік мүліктің бір бөлімін Қазақстанның барша азаматтарына тегін беру
мақсатында Қазақстан Республикасында жекешелендірудің инвестициялық
купондар жүйелі енгізілді.
Қазақстан Республикасындағы жекешелендірудің қорытындысы:
➢ Жекешелендіру халықтың психологиясына көңіл қоймастан, бір сәттің
ішінде меншік иесі болып шыға келу мүмкін еместігін ескерместен,
тиісті дайындықсыз жүргізілді.
➢ Еңбек ұжымдары меншік иелері бола алмады.
➢ Жекешелендіру процесі кезінде мүліктер: негізгі және айналымдағы
қаржы, қаржылық активтер, бітпеген құрылыстар, орнатылмаған
жабдықтар, тұрғын үйлер қорынан өзге басқа да құндылықтар дұрыс
бағаланбады.
II ҚАЗАҚСТАНҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫ МЕН КЕМШІЛІКТЕРІ
2.1 ҚР жекешелендіру процесі мен меншікті мемлекет иелігінен алу
мәселесі
Қайта жандану кезеңiнде экономикаға әлемдiк тәжiрибелер бойынша
мемлекет мiндеттi түрде араласып, экономикалық реформалар жүргiзуi керек.
Экономикалық реформа қоғамдық жарасымдылық, өткен кездiң оң жетiстiктерi
мен тенденцияларын сақтау, мемлекеттiң қауiпсiздiгiн және халықтың барлық
топтарының құқықтары мен оның ерекшелiктерiн қамтамасыз ету принциптерiне
негiзделген шаралар жүйесi.
Өтпелі экономика жағдайында меншік қатынастары түрлі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл өзгерістер мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру
процестерімен байланысты.
Мемлекет иелігінен алу – мемлекеттік меншікті өзгертуге байланысты
мемлекеттің экономикадағы шектен тыс ролін жоюға бағытталған шаралар
жиынтығы. Мемлекет иелігінен алу монополизмді жеңуге, бәсекелестік мен
кәсіпкерлікті дамытуды қамтамасыз етеді.
Әрине, нарықтық экономикаға көшкендiктен мемлекеттiк меншiктен жеке
меншiкке өту үшiн жекешелендiру саясатын жүргiзу керек болды. Мұндай
нарықтың реформалары жүргiзiлгеннен соң ол халыққа, жалпы экономикаға 90-шы
жылдардан кейiн керi әсер етiп, 90-шы жылмен салыстырғанда экономикамыз
құлдырап кеттi, жұмыссыздық деңгейi өстi, халықтың өмiр сүру деңгейi
төмендедi.
Халықтың өмiр сүру деңгейi мен сапасын жақсарту бұл қоғамдық дамудағы
республиканың әлеуметтiк – экономикалық саясаты арқылы iске асырылады.
Халықтың өмiр сүру деңгейiнiң негiзгi индикаторы: халықтың табысы, еңбек
ақының мөлшерi, зейнет ақы көлемi, мемлекеттiк минималды еңбек ақы
деңгейiмен өлшенедi.
Елiмiз рыноктық экономикаға өтуiне байланысты нарықтық қатынастар
күрделенiп, олардың қызметтерiнiң сан-салалы бағыттары пайда бола бастады.
Әлемдiк тәжiрибе бойынша экономиканың өтпелi кезеңiнде нарықтық
экономиканың механизмi бұзылып отырады, ал оны реттеп, бiр жүйеге келтiрiп
отыратын мемлекеттiң саясаттары мен реформалары болып табылады.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешеелндіру тығыз байланысты.
Жекешелендіру – меншікті мемлекет иелігінен алудың бағыттарының бірі, оның
мәні – меншікті жеке және заңды тұлғалардың жеке меншігіне беруде.
Мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындарды жекешелендіруде:
• Азаматтар мен акционерлік қоғамдардың мемлекеттен және жергілікті
билік органдарынан;
• Кәсіпорындарды және олардың кәсіпорындар ретінде бөліп шығарылатын
бөлімшелерін;
• Кәсіпорындардың материалдық және материалдық емес активтерін;
• Акционерлік қоғадардың капиталындағы мемлекет пен жергілікті билік
органдарының үлестерін (пайлары мен акциялары);
• Жекешелендірілетін кәсіпорындардың басқа кәсіпорындар капиталындағы
үлестерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz