Қазақстан Республикасының еңбек кодексінде еңбек шарттарын жасасу және бұзу негіздері

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексінде еңбек

шарттарын жасасу және бұзу негіздері

Жоспар

Кіріспе . . . 3

І ТАРАУ. Еңбек шарты субъектісінің түсінігі және олардың жалпы сипаттамасы

1. 1. Жұмыс беруші мен қызметкер еңбек құқығы субъектісі . . . 4

1. 2. Еңбек құқығының субъектісінің құқықтық жағдайы . . . 21

ІІ ТАРАУ Еңбек шартының еңбек қатынасындағы ролі

2. 1. Жеке еңбек шартының жалпы сипаттамасы . . . 38

2. 2. Еңбек шартын тоқтату және бұзу негіздері . . . 53

Қорытынды . . . 61

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 62

Кіріспе

Жеке еңбек шарты еңбек құқығының негізгі институттарының қатарына жатады. Оның әлеуметтік рөлі, бәрінен бұрын, еңбек бостандығын, түрі мен мамандық таңдау бостандығын, еңбекті ұйымдастыру және қолдану өрісіндегі негізге алынатын құқықтар мен бостандықтарды жариялаған Қазақстан Республикасының Конституциясының 24-бабымен анықталады. Әлемдік практикада еңбек шарты еңбек бостандығын жүзеге асырудың жалпы мойындалған және ең жақсы заңдық формасы болып табылады, оның шеңберінде, бір жағынан - әркімге өзінің деген ынтасымен қабілетін жүзеге асыруына, екінші жағынан - жұмыс берушінің өз өндірісінің сипаты мен ерекшеліктеріне сәйкес өзінің жұмысшы күніне деген сұранышын қамтамасыз етуге мүмкіндік туады.

Құқықтық мемлекет жағдайында еңбек қатынастарындағы заңдылықты, құқықтық тәртіптілікті және еңбек құқықтары мен азаматтардың міндеттерін құқық қағидаларына сүйене отырып, дамыту керек. 1 Себебі, құқықтық мемлекет деген түсініктің өзі еңбек қатынастарында азаматтарға мейлінше құқықтар мен бостандықтар беруге итермелейді. Бұл аталған құқықтар мен бостандықтар Қазақстан Республикасының Конституциясында нақты көрсетілген. Осы Конституцияның 24-бабына сәйкес әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Аталмыш еңбек құқықтарын азаматтар Қазақстан Республикасындағы Еңбек кодексіне сәйкес жеке еңбек шарты мен ұжымдық шарттар негіздерінде жүзеге асырады. Сондай-ақ, осы кодексіне бабына сәйкес еңбек қатынастары - тараптардың әдетте жеке еңбек және ұжымдық шарттар негізінде белгілі бір еңбек қызметін жүзеге асыруы жөнінде туындайтын жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы қатынастар.

Жеке еңбек шарты - қызметкер мен жұмыс берушінің арасында жазбаша нысанда жасалатын екіжақты келісім, ол бойынша қызметкер жұмыс берушінің актісін атқара отырып, белгілі бір мамандық, біліктілік немесе лауазым бойынша жұмысты орындауға міндеттенеді, ал жұмыс беруші қызметкерге жалақысын және заңдар мен тараптардың келісімінде көзделген өзге де ақшалай төлемдерді уақытында және толық көлемінде төлеуге, еңбек туралы заңдар мен ұжымдық шартта көзделген еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндеттенеді. 2

I Тарау. Еңбек шарты субъектісінің түсінігі және олардың жалпы сипаттамасы.

1. 1. Жұмыс беруші мен қызметкер еңбек құқығы субъектісі.

Еңбек құқығы, құқықтың дербес саласы ретінде өз субъектілерінің ауқымымен сипатталады. Еңбек қатынастарына қатысушылардың сипаттамасы еңбек құқығының пәнімен, әдісімен және қағидаттарымен бірлесе отырып бұл саланы Қазақстан Республикасының ұлттық құқығының жалпы жүйесіндегі өзіндік ерекшелігін ашады. Қазіргі күшіндегі заңдарға сәйкес қоғамдық еңбекті ұйымдастыруға, оның құқықтық регламентациясына, еңбекті қорғауға және еңбек заңдарының сақталуына қадағалау және бақылау жүргізуге қатысушы жеке және заңдық тұлға еңбек құқығының субъектісі болып табылады.

Еңбек құқығының субъектілеріне заң ерекше қасиет - құқықтық мәртебе береді, ол оның нақты құқықтық қатынастарға қатысуына мүмкіндік тудырады. Құқықтық мәртебенің мазмұны мен сипаттамасы, бұл жағдайда тараптардың еңбектегі құқықтық субъектілігі, олардың объективтік құқықтары мен заңдық міндеттерін жүзеге асыру кепілдігін, сондай-ақ міндеттемені орындау жауаптылығын қамтиды. Бұл элементтердің жиынтығы еңбек құқығының субъектісі ұғымы туралы бүтіндей түсінік береді.

Еңбектегі құқықтық субъектілік дегеніміз еңбек құқығы субъектілерінің заңдық міндеттемелер құқылы болу және оларды көтеру қабілеттілігі, яғни еңбекті ұйымдастыру саласында нақты құқықтық қатынастарға қатысушы болу мүмкіндігін (қабілетін) иемдену (еңбек құқық қабілеті) . Сонымен қатар еңбектегі құқықтық субъектілік дегеніміз еңбек құқығы субъектілерінің өз әрекеттерімен субъективтік құқық иемдену және заңдық міндеттерді көтеру қабілеті (еңбек әрекеттілігі) . Ал еңбек құқығының субъектілері үшін оларда еңбектік құқық қабілеттілігі мен әрекеттілігінің екеуінің де бірдей болуы тән. Басқаша айтқанда, еңбектік құқық әрекеттілігі ерекше қасиет, ол тек еңбек құқығының субъектілерінде ғана болады.

Еңбек құқығы субъектілерінің субъективтік құқықтары мен заңдық міндеттерінің көлемі мен сипатына байланысты жалпы және арнайы құқықтық мәртебелер болады. Жалпы құқықтық мәртебе Қазақстан Республикасының Конституциясынан және еңбек туралы заң актілерінен тікелей туындайтын және еңбек құқығы субъектілерінің әрбір түрі үшін бірдей болып табылатын субъективтік құқықтар мен міндеттерді қамтиды.

Заңнан туындайтын субъективтік құқықтар мен міндеттерді мәртебелік деп атау қабылданған (нақты еңбектік құқық қатынастарының мазмұнынан туындайтын субъективтік құқықтар мен міндеттерден өзгеше), себебі олар еңбек құқығы субъектісінің құқықтық статусының негізін құрайды. 3

Арнайы құқықтық статус еңбек құқығы субъектілерінің кейбір түрлерінің ерекшеліктерін сипаттайды. Статустық деңгейдегі жалпы субъективтік құқықтар мен міндеттер азаматтардың, кәсіпорындардың, мемлекеттік органдардың қоғамдық бірлестіктердің және құқығының басқа субъектілерінің арнайы құқықтық мәртебесінде көрініс тауып нақтылайды. Еңбек туралы арнайы заңнамада бекітілген субъективтік құқықтар мен міндеттер еңбек құқығы субъектілерінің еңбекті қоғамдық ұйымдастыру саласында туындаған нақты құқықтық қатынастарға қатысу үшін алғы шарт болып табылады. Жалпы және арнайы құқықтық мәртебенің тұтастығы мен ара-қатынасы еңбек құқығының тұтастық және бөлшектік принциптерінің көрініс тапқаны.

Еңбек құқықтары субъектілерінің құқықтық мәртебесі оны жүзеге асыру тетігімен толықтырылады. Еңбектің құқық субъектілігі статустық және арнайы құқықтар мен міндеттерден басқа құқық мәртебесінің мазмұнына осы құқықтар мен міндеттердің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін заңдық кепілдемелер мен міндеттемелерді орындауға жауаптылық кіреді. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес (13 бап) әркімнің өзін құқық субъектісі деп тануға құқығы бар және өз құқықтары мен міндеттерін заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға құқылы.

Заңдық кепілдіктер өздерінің мақсаты, мазмұны және субъективтік құқықтары мен міндеттерді қамтамасыз ету тәсілдері бойынша бөлектенеді. Заңдық кепілдік сипаттамасының маңызды жақтарының бірі - жұмыскер өкілдерінің (оның ішінде кәсіподақтың) еңбек жағдайларын белгілеуге, жұмыскерлердің заңды құқықтары мен мүдделерін қорғауға тікелей қатысуы. Мысалы, азаматтар құқықтарын жүзеге асыру кепілдіктерінің қатарына олардың жұмыс түрін таңдаудағы бостандығын, олардың еңбек құқығын қорғауды (“Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы” Қазақстан Республикасының Заңының 5 бабы) ; еңбек құқығын жүзеге асырудағы тек мүмкіндікті, ешкімнің еңбек құқығының шектелмейтіндігін немесе оларды жүзеге асыруда жынысына, жасына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, мүліктік және лауазымдық жағдайына, тұрған жеріне, діни, сеніміне, азаматтығына, қай қоғамға кіретіндігіне, сондай-ақ жұмыскердің іскерлік сапасымен және оның еңбегінің нәтижесімен байланысты емес басқа да мән-жайлар арқылы қандай да бір артықшылық алмауын жатқызуға болады. Бұл жұмыскердің теңдей еңбек үшін қандай да бір кемсітушілік болмай бірдей ақы алу құқығына да жатады. Әңгіме қазақстандық жұмыскер мен шет елдік жұмыскерлерге бірдей еңбек ақы төлеу жайында. Кемсітуге ұшыраған адамдардың еңбек құқығының сот арқылы қорғалатыны заңда көрсетілген (Еңбек кодексінің 4 бабы) .

Субъективтік құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру кепілдемелері мен міндеттемелерді орындауға жауаптылық еңбек құқығы субъектілерінің құқықтық мәртебесіне, егер еңбекті қолдану саласында нақты қатынастары орнап, ары қарай сақталса, қандай да бір тұрақтылық береді. Мұны, еңбек туралы заңнамада көзделген кепілдеменің, бір жағынан - еңбек құқығы субъектілерінің өз құқықтарын және өздеріне жүктелген міндеттемелерін орындауға итермелейтіндігі, екінші жағынан - өз міндеттерін орындамағандығы немесе дұрыс орындалмағандық үшін санкция белгілейтіндігі ескерілген. Мысалы, қызметкерлерді өз тұрғысынан жұмыстан заңсыз босату, соттың жұмысқа қайта қабылдау туралы шешімін орындамау, сол сияқты азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі зиян келуіне әкеп соқтырған еңбек туралы заңдарды басқаша да бұзған лауазымды адамға сот арқылы салуға немесе бес жылға дейінгі мерзімге басқа бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыруға дейін жазалауды көзделген (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 148 бабы) .

Аталып өткендей, еңбек құқығының нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастарға әр түрлі субъектілер қатысуы мүмкін. Құқықтық мәртебесінің ерекшеліктерін ескере отырып, оларды мынандай негізгі топтарға бөлуге болады:

1. азаматтар;

2. жұмыс берушілер;

3. кәсіпкерлер одағы;

4. мемлекеттік органдар.

Бұл топтардың әрқайсысы, өз кезегінде, түрлерге бөлінеді. Мысалы, азаматтар, еңбек құқығының субъектісі ретінде жұмыскер (жалданба еңбек адамы) және кәсіпкер бола алады. Шет ел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар еңбек қатынастарында ерекше жағдайда тұрады.

Жұмыс берушілер - заңдық тұлғалар меншік түріне қарай мемлекеттік және жеке, қызметінің ұйымдық-құқықтық формасы бойынша - коммерциялық ұйымдар (мемлекеттік кәсіпорындар, шаруашылық серіктестіктері, акционерлік қоғамдар, өндірістік кооперативтер) және коммерциялық емес ұйымдар (мекемелер, қоғамдық бірлестіктер, акционерлік қоғамдар, діни ұйымдар және заң актілерінде көзделген басқа формалар түріндегі) болуы мүмкін. Бұл ұйымдардың еңбектік құқық субъектілігі олардың жарғылық құжаттарымен анықталады.

Өз мүшелерінің еңбек, сондай-ақ басқа әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен мүдделерін білдіру үшін азаматтардың өз еріктерімен құрған кәсіпкерлер одағын, қай меншікке жататындығына және қай ведомстваға бағынатынына қарамастан ұйымдарда еңбек, еңбекті қорғау, жұмыспен қамтылу туралы заңдардың сақталуына мемлекеттік бақылау жүргізетін мемлекеттік органдарды (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, Төтенше жағдайлар жөніндегі Агенттік, т. б. ) ерекше бөліп алуға болады. 4

Мемлекеттік органдар еңбек құқығының мәртебесі жағынан еңбек құқығының өзгеше субъектісі болып табылады. Күшіндегі заңдарға сәйкес мемлекеттік басқару және бақылау функцияларын орындауға құқылы, белгіленген тәртіпте құрылған мемлекеттік мекемелер мемлекеттік органдар болып табылады.

Өз деңгейлеріне қарай мемлекеттік органдар республикалық, аймақтық және жергілікті болып бөлінеді. Республиканың барлық аумағында қызметін жүзеге асыратын және өкілеттілі жүретін мемлекеттік органдар республикалыққа жатады. Екі және одан көп облыстардың аумағында қызметін жүзеге асыратын және өкілеттілігі жүретін мемлекеттік органдар аймаққа жатады. Тиісті бір әкімшілік-аумақтық бөліністе (облыс, республикалық деңгейдегі қала немесе астана, т. б. ) қызметін жүзеге асыратын және сол аумаққа өкілеттігі таралатын мемлекеттік орган жергіліктіге жатады. Мемлекеттік органның құрылтай құжаттарына сол органды құру туралы акт және ол жайындағы Ереже тән.

Мемлекеттік органды бірінші басшы басқарады, оны мемлекеттің немесе мемлекеттік органның тиісті лауазымды адамы қызметке тағайындайды және жұмыстан босатады. Мемлекеттік органға жүктелген мақсаттың орындалуына және өз міндетін жүзеге асыруына бірінші басшы өзі тікелей жауап береді. Ол өз орынбасарының (орынбасарларының) және органның құрылымдық бөлімшелерінің міндеттері мен өкілеттілігін анықтайды, заңнамаға сәйкес кейбір жағдайларда жоғары тұрған мемлекеттік орган бекітетін қызметтер номенклатурасына сәйкес мемлекеттік органның қызметкерлерін қызметке тағайындайды және қызметтен босатады; мемлекеттік органның қызметкерлеріне белгіленген тәртіпте жаза қолданады және басқа да құқықтарын жүзеге асырады.

Мемлекеттік қызметкерлерінің құқықтық жағдайлары ерекше. 1999 жылғы 23 шілдедегі “Мемлекеттік қызмет туралы”, - Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, Мемлекеттік органда республикалық немесе жергілікті бюджеттен, не Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қаражатынан төленетін, қызмет атқаратын, мемлекеттің мақсаттары мен қызметтерін іске асыру үшін мемлекеттік орган атынан өз лауазымдық өкілеттігін жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының азаматы мемлекеттік қызметкер болып табылады. Мемлекеттік қызметкерлерді топтастырудың негізгі критерийлері, олар мемлекеттік қызмет атқаратын органның ұйымдық-құқықтық деңгейіне, нақты қызметтегі өкілеттігінің көлемі мен орнына байланысты. Осыған байланысты мемлекеттік қызметтер құрамы саяси және әкімшілік қызметтер болып бөлінеді. Жұмысында саяси анықтауыш сипат бар және саяси мақсатар мен міндеттердің жүзеге асырылуына жауап беретін мемлекеттік қызметкерлерлер саясиға жатады. Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайтын саяси мемлекеттік қызметкерлер, олардың орынбасарлары атқаратын қызметтер; Қазақстан Республикасының Парламентінің палаталарындағы сайланбалы және тағайындалатын қызметтер парламент палаталарының Төрағаларының қызметтері; Конституцияға сәйкес Президенттің және Үкіметтің өкілдері болып табылатын адамдардың қызметтері, сондай-ақ орталық атқарушы органдар мен ведомствалардың басшылары мен олардың атқаратын қызметтері тиісінше, саяси қызметке жатады.

Саяси мемлекеттік қызметкерлер үшін қызметтер санаттарын белгілейді. Техникалық қызмет көрсететін және мемлекеттік органдар мен олардың аппараттарының жұмысын қамтамасыз ететін адамдар мемлекеттік қызметкерлер қатарына жатпайды. Мұндай адамдардың тізбесін республика Үкіметі белгілейді. Мемлекеттік қызметте болуға байланысты заңда бірқатар шектеулер көзделген. Мысалы, мемлекеттік қызметкердің өкілетті органға депутат және жергілікті өзін-өзі басқару органдарға мүше болуға; педагогикалық, ғылыми және өзгеде шығармашылық қызметтен басқалай ақылы жұмыс атқаруға; кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, оның ішінде, егер күшіндегі заңнамаға сәйкес өзінің лауазымдық міндеттеріне тікелей жатпайтын болса, шаруашылық жүргізуші субъектілерді басқару ісіне қатысуға; өзі қызмет атқаратын мемлекеттік органда, не өзіне тікелей бағынатын немесе оның бақылауындағы органда үшінші адамның ісі бойынша өкілдік міндет атқаруға; қызметін материалдық-техникалық қаржылық және ақпараттық қамтамсыз етуге арналған қаражатты, мемлекеттік басқа мүліктерді, ақпаратты басқа мақсатқа пайдалануға; мемлекеттік органдардың қалыпты жұмыс істеуіне және қызметтік міндеттерін орындауына кедергі келтіретін әрекеттерге, оның ішінде ереуілге қатысуға; өз қызметтік міндетін атқаруға байланысты азаматтар мен заңды тұлғалардың қызметін жеке мақсатта пайдалануға құқығы жоқ (“Мемлекеттік қызмет туралы”, - Қазақстан Республикасының Заңының 10 бабы) .

Еңбек құқығының субъектілері болып табылатын мемлекеттік органдар арасында Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігін ерекше бөліп қараған жөн. 5

Ол заңнамада еңбек жөніндегі өкілетті мемлекеттік орган - еңбек қатынастары саласындағы өз өкілеттіктерін күшіндегі заңдарға сәйкес жүзеге асыратын орталық атқарушы орган ретінде қарастырылады. Министрліктің негізгі міндеттеріне мыналар жатады: еңбек, халықтың жұмыстылығы, еңбек ресурстарын ұтымды пайдалану, халыққа атап қолдау көрсету саласындағы мемлекеттік стратегияны іске асыру, зейнеткерлік реформаны жүзеге асыру, әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттарын белгілеп, оларды жүзеге асыру, ол үшін үйлестіру - әдістемелік негіз құру; кедейліктен арылу, халықтың табысын көтеріп, жағдайын түзеу, еңбекақы төлеу жүйесін жетілдіру жөнінде шаралар қарастыру; еңбек, зейнетақымен қамтамасыз ету, еңбекті қорғау және халықты жұмысқа тарту, т. б. жөніндегі заңдардың сақталуына мемлекеттік бақылау жүргізу.

Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі рыногтық сұранысына сәйкес және нарықтық қатынастардың даму жағдайында кадрлар дайындауға мемлекеттік тапсырысты анықтауға; әлеуметтік-еңбек мәселелері бойынша аймақтық бағдарламалар жасауға қатысады. Инвестициялық бағдарламалар бойынша ұсыныстарға қарағанда еңбек рыногының ахуалын ескере отырып қосымша жұмыс орындарын құру жөнінде ұсыныстар жасайды. Мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландыратын мемлекеттік органдар мен басқа ұйымдардың қызметкерлеріне (мемлекеттік қызметкерлерден басқаларына) еңбекақы төлеу жүйесін жетілдіру; еңбекақы төлеуді тарифтік және аймақтық реттеу; мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландыратын, мемлекеттік органдарға жатпайтын мемлекеттік мекемелердің және басқа ұйымдардың қызметкерлері үшін тарифтік мамандық анықтамалар, қызметкерлер лауазымының мамандық анықтамалары және жұмысшылар мен қызметкерлер кәсіптерінің топтастырғышы, т. б. негізінде еңбекті нормалауды ұйымдастыру, мамандық бойынша талаптарды анықтау министрлік қызметінде маңызды орын алады.

Негізгі мақсаттарын және өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі белгіленген тәртіпте мемлекеттік органдардан, сондай-ақ басқа ұйымдардан өз тамалық және басқа материалдарды сұратып алуға; еңбек, халықтың еңбекпен қамтылу және оны әлеуметтік қорғау саласындағы заңдарды қолдану жөніндегі түсініктеме беруге; бюджеттік мекемелердің қызметкерлеріне (мемлекеттік қызметкерлерден басқасына) еңбекақы төлеудің шарты мен тәртібін мүдделі министрлікпен және ведомстволарме келісуге, әйелдер мен жасы 18-ге толмаған адамдардың еңбегі шектелген, еңбектену жағдайы ауыр және зиянды өндірістердің, кәсіптердің және жұмыстардың тізбесін бекітуге құқылы.

Еңбек құқығының субъектілері қатарына басқа да мемлекеттік органдар жатады. Мысалы, республиканың Ауыл шаруашылық министрлігі еңбекті, өртке қарсы қауіпсіздікті, машина-трактор паркінің техникалық жағдайын қорғауға мемлекеттік бақылау жүргізеді;

Төтенше жағдайлар жөніндегі агенттік өнеркәсіпте жұмыстың қауіпсіз жүргізілуіне бақылау және қадағалау жасайды, т. б.

Кәсіптік одақтар - Дербес, мүшелерінің саны тіркелген қоғамдық бірлестіктер, оларды азаматтар өздерінің кәсіби мүдделерінің ортақтығына байланысты еркімен құрады. Кәсіподақтардың негізгі мақсаты - өз мүшелерінің еңбек, сондай-ақ басқа да әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен мүдделерін білдіру және қорғау, еңбек жағдайын жақсарту. Кәсіпшілік одақтардың құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасы Конституциясында (5, 23 баптар), 1993 жылғы 9 сәуірдегі “Кәсіптік одақтары туралы” Қазақстан Республикасының Заңында, басқа да заң актілерінде анықталған.

Кәсіподақтар еңбек құқығының ерекше субьектісі болап табылады. Бір жағынан, кәсіподақтарды құрудың және олардың қызметінің жалпы құқықтық тәртібі, құқық субъектілігі, негізгі құқықтар мен міндеттері, сондай-ақ оларды жүзеге асыру кепілдігі Қазақстан Республикасындағы қоғамдық бірлестіктер туралы заңнаманың жалпы ережелерінен туындайды, екінші жағынан - кәсіподақтар органдары жүйесінің кейбір буындарының құрылымы, мәртебесі және өкілеттігі анықталады, атап айтқанда бастауыш кәсіподақ ұйымдарының, кәсіподақ комитеттерінің, салалық, аумақтық және басқа да кәсіподақ органдарының өкілеттігі анықталады. Кәсіподақтардың жұмысы мен мақсатының еңбекті қоғамдық ұйымдастыру мәселелерімен тікелей байланысты екені көрініп тұр. Еңбек құқығы субъектілерінің субъективтік құқықтары мен міндеттерінің көлемі мен сипатына байланысты жалпы және арнайы құқықтық мәртебелер болады. Жалпы құқықтық мәртебе Қазақстан Республикасы Конституциясынан және еңбек туралы актілерінен тікелей туындайтын және еңбек құқығы субектілерінің әрбір түрі үшін бірдей болып табылатын субъектілі құқықтар мен міндеттерді қамтиды. Арнайы құқықтық статус еңбек құқығы субъектілерінің кейбір түрлерінің ерекшеліктерін сипаттайды. Жалпы және арнайы құқықтық мәртебенің тұтастығы мен арақатынасы еңбек құқығының тұтастық және бөлшектік принципінің көрініс тапқаны.

Еңбек құқықтары субъектілерінің құқықтық мәртебесі оны жүзеге асыру тетігімен толықтырылды. Еңбектің құқық субъектілігі, статустық және арнайы құқықтар мен міндеттерден басқа құқық мәртебесінің мазмұнына сот құқықтары мен міндеттерінің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін заңдық кепілдіктер мен міндеттемелерді орындауға жауаптылық кіреді. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес (13 бап) әркімнің өзін құқық субъектісі деп тануға құқығы бар және өз құқықтары мен міндеттерін заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға құқылы.

Экономикалық реформа мен нарықтық жағдайлардың қалыптасу жағдайында кәсіподақтардың еңбек құқығының субъектісі ретінде рөлі артуда, себебі құқықтың осы саласы ғана еңбекті ұйымдастыруды және оның жағдайын реттеумен, жалданбалы жұмыскерлердің еңбек құқықтарымен заңды мүдделерін қорғаумен тікелей байланысты.

Кәсіподақтардың құқықтық мәртебесіне тән бір сипат - оның демократиялық тәртіпте құрылуы және жұмыс істеуі. Азаматтар кәсіподақтарға бірігуі құқылы. Бір немесе бірнеше кәсіп шеңберінде құрылатын кәсіподақтар санына шек қойылмайды. Барлық кәсіпшілік одақтарына (тән) бірдей құқықтық мүмкіндік беріледі. Кәсіподақтар өндірістік-салалық принцип бойынша құрылады. Кәсіподақтардың заң тұлғасы ретіндегі құқықтық қабілеті, оның жарғысы тіркелген кезден бастап пайда болады. Кәсіподақтар өндірістік, салалық, аумақтық және басқа да принциптер бойынша ерікті өз бірлестіктерін құруға, бірімен-бірі уақытша немесе тұрақты келісімшарт жасасуға, бірлесіп акциялар мен шаралар өткізуге құқылы.

Кәсіподақтар туралы заңнама Қазақстан Республикасында тұратын және жұмыс істейтін шетел азаматтармен азаматтығы жоқ адамдарға тарайды, Қазақстан Республикасының республикадан тыс жердегі жұмысқа жіберілген азаматтарына қолданады.

Сонымен қатар, кәсіпшілік одағын құруға тиым салатын жағдайлар заңнамада бар. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес (5 бап) басқа елдердің кәсіпшілік одақтарының жұмыс істеуіне, оларды шетелдік заңды тұлғалардың және азаматтардың, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол бермейді. Қарулы күштердегі, ішкі шекара, теміржол әскерлеріндегі, басқа әскери құрамалардағы, ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік органдарындағы кәсіподақтар туралы заңнаманы