Есту қабілеті зақымдалған балалардың бөтен адамды алғаш көрген кездегі эмоциялық әсері

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1 Бөлім. Есту қабілеті зақымдалған балалардың қабылдау ерекшеліктері

1.1.Мектеп жасына дейінгі есту қабілеті зақымдалған балалардың қабылдау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2Есту қабілеті зақымдалған балалардың тұлғааралық қабылдау процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2 Бөлім. Есту қабілеті зақымдалған балалардың бөтен адамды қабылдау ерекшеліктері
2.1 Бөтен адамды қабылдаудың тұлғааралық феномені ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың тұлғааралық қабылдауының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22

Зерттеудің өзектілігі: Әлеуметтік қабылдаудың ең қиын мәселелерінің бірі әртүрлі аспектілерді дайындау қажеттілігі болып бірінші қабылдаудың қалыптасуы тұлғааралық танымның қазіргі маңызды үрдісі ретінде қарастырылады.
Бірінше қабылдауды қалыптастырудың мәселесі А.А.Бадалев пен В.Н.Панферовтың және олардың шәкірттерінің ХХ ғасырдың 60-70 жылдарындағы жасаған жұмыстарында, әлеуметтік қабылдаудың тәсілі ретінде,Отандық психология негізінде қарқынды қарастырылған.(А.Г.Гусева,В.Н.Куницына,К.Д.Шафранская,П.М.Якобсон және т.б). Зерттеушілердің бірінші бақылаудың,әртүрлі фактордың әсерінен феноменнің детерминдендірілгендігі және өзгерушіліг,і механиздері мен заңдылықтарының қалыптасуы басты назарды аударды. 80-жылдардың соңында психологияда әлеуметтік вербалды емес іс-әрекетте таныс емес тұлғаның психологиялық интерпретациялық бейнесі негізігде сұрақтар туындады .
Қазіргі кезде берілген мәселе Е.А.Петрованың және оның шәкірттерінің жұмыстарында дамыған ( Р.Э.Варданян, М.Н.Котляров, А.А.Родинов, А.А.Романов,И.П.Чертыков) әңгімелесудің психосемиотикалық негізінде қарқынды өңделуде.Бұл жұмыстың осы бағытында көрсетілгендей,көріп қабылдаудың басты көздері , тұлғалық көрсеткіштің сырт-келбеттің белгілер жүйесі негізі болып табылады.Бірінші қабылдаудың қалыптасуы әртүрлі көру белгілерінің мағынасымен байланысқан:бір-бірін толықтыру арқылы немесе жаңа ақпаратты тудыру немесе әңгімелесудің аз мағыналы ерекшелігі ретінде.
Бірінші қабылдау феноменінің алдағы оқытылуы адам дамуының әртүрлі онтогенетикалық кезеңдерінде,таныс емес адамды қабылдау ерекшелігін ашып көрсетуді талап етеді.Бұл жоспарда ең қызықты және қажетті зерттелген жас ол- мектепке даярлық жас.
6-7 жастағы балалар үшін басқа адам туралы бірінші қабылдаудың қалыптасуы өмірлік маңызды болып табылады,өйткені берілген бейімдеушілік мектеп жасына дейінгі баланың жаңа адамдармен:мұғалімдермен және сыныптастарымен кең түрде байланысқа түсуін мектепте оқыту талап етеді .Мектеп табылдырығын алғаш аттағандар, мұғалімдер мен сыныптастырына әсер,балалардың басқалармен қарым-қатынасты құра және түсіне білуі қаншалықты дұрыс және адекватты көрінуі әңгімелесуде жетістік пен өзара түсінушілікке тәуелді болады,демек,жаңа әлеуметтік жағдайдың даму жетістігіне жетеді.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы, мектеп жасына дейінгі балалардың айналадағы адамдар туралы алғашқы қабылдаулары феноменді оқыту мәселесін қазіргі психологияда жоғары талап етеілген танымның жалпы психологиялық логиканың даму мәселесі ретінде, балалармен психологиялық жұмыстың практикасы ретінде демектепке даярлық балалардың тұлғааралық танымын жатқызады.

1 Сурдосихология неіздері. А.Н.Аутаева,А.А.Даурамбекова.Алматы,2010жыл
2 Зинченко В.П. Движение глаз и формирование образа //Вопросы психологии.1968г
3 A.B. Психическое развитие ребенка //Избранные психологические труды: В 2-х т. М., 1986. - Т. 1. - 316 с.
4 A.B. Мышленние и прогнозирование. М., 1981. - 54 с.
5 Л.А. Компетентность в общении. Социально-психологический тренинг. М.: МГУ, 1989. - 76 с.
6 A.A. Восприятие и понимание человека человеком. М., 1982. -199 с.
7 И.С. Ребенок и общество: историко-этнографическая перспектива. -М., 1988.-270 с
8 Л.С. Обучение и развитие детей в дошкольном возрасте
9 B.C. Возрастная психология: Феноменология развития, детство, отрочество. М.: «Академия», 1998. - 456 с.
10. B.B. Половая дифференциация и межличностные отношения в детской группе //Вопросы психологии. - 1987. - № 5. - С. 4452.
11. Г.С. Практическая психология. Екатеринбург: «Деловая книга», 1998. 365
12. Абульханова-Славская К.А. Деятельность и психология личности. М.: Наука, 1980.-335 с.
13. Агеев B.C. Стереотипизация как механизм социального восприятия //Общение и оптимизация совместной деятельности /Под ред. Андреевой Г.М. и Яноушека Я. М., - 1987. - 282 с.
14. Агеев B.C. Межгрупповое взаимодействие. Социально-психологические проблемы. М., 1990. - 239 с.
15. Акишина A.A., Кано X., Акишина Т.Е. Жесты и мимика в русской речи. -М.: «Русский язык», 1991. 144 с.
16. Акундинова Н.Е. Особенности осознания своих умений у детей 5-7 лет: Автореф. дис. . канд. пед. наук. М., 1959. - 17 с.
17. Аллан Е. Айви. Лицом к лицу. Новосибирск, 1995. - 96 с.
18. Алферов Ю.А. Пенитенциарная социология: невербальная диагностика личности нетрадиционные методы. Домодедово, 1996. - 121 с.
19. Ю.Алферова Э.Н. Об измерении порогов зрительного узнавания у школьников //Вопросы психологии. 1962. - №6. - С. 17 - 24.
20. Б.Г. Психология чувственного познания. М., 1960. - 156 с.
21. Б.Г. Избранные психологические труды: В 2-х т. М.: «Педогогика», 1980. -Т.2. - 287 с.
22. Б.Г. Психология и проблемы человекознания /Под ред. Бодалева A.A. М., Воронеж, - 1996. - 384 с.
23. Г.М. Социальная психология. М., 1980. - 432 с.
24. Г.М. Психология социального познания: Учебное пособие длявысших учебных заведений. М., 1997. - 288 с.
25.Н.П. Психологический климат в коллективе. М.: «Просвещение», 1989. - 223 с.
26.Е.А. Дошкольный возраст. М.: «Учпедгиз», 1948. - 336 с.
27. Арнхейм Р. Искусство и визуальное воспритие. М., 1974. - 124 с.
28.А.Г. Деятельность и установка. М., 1979. - 150 с.
29.Н.И. Психологические особенности первого впечатления о другом человеке у младших школьников: Автореф. дис. . . канд. психол. наук. -М., 1988.- 18 с.

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Есту қабілеті зақымдалған балалардың бөтен адамды алғаш көрген кездегі эмоциялық әсері

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2

1 Бөлім. Есту қабілеті зақымдалған балалардың қабылдау ерекшеліктері

1.1.Мектеп жасына дейінгі есту қабілеті зақымдалған балалардың қабылдау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2Есту қабілеті зақымдалған балалардың тұлғааралық қабылдау процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2 Бөлім. Есту қабілеті зақымдалған балалардың бөтен адамды қабылдау ерекшеліктері
2.1 Бөтен адамды қабылдаудың тұлғааралық феномені ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың тұлғааралық қабылдауының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22

Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Әлеуметтік қабылдаудың ең қиын мәселелерінің бірі әртүрлі аспектілерді дайындау қажеттілігі болып бірінші қабылдаудың қалыптасуы тұлғааралық танымның қазіргі маңызды үрдісі ретінде қарастырылады.
Бірінше қабылдауды қалыптастырудың мәселесі А.А.Бадалев пен В.Н.Панферовтың және олардың шәкірттерінің ХХ ғасырдың 60-70 жылдарындағы жасаған жұмыстарында, әлеуметтік қабылдаудың тәсілі ретінде,Отандық психология негізінде қарқынды қарастырылған.(А.Г.Гусева,В.Н.Куниц ына,К.Д.Шафранская,П.М.Якобсон және т.б). Зерттеушілердің бірінші бақылаудың,әртүрлі фактордың әсерінен феноменнің детерминдендірілгендігі және өзгерушіліг,і механиздері мен заңдылықтарының қалыптасуы басты назарды аударды. 80-жылдардың соңында психологияда әлеуметтік вербалды емес іс-әрекетте таныс емес тұлғаның психологиялық интерпретациялық бейнесі негізігде сұрақтар туындады .
Қазіргі кезде берілген мәселе Е.А.Петрованың және оның шәкірттерінің жұмыстарында дамыған ( Р.Э.Варданян, М.Н.Котляров, А.А.Родинов, А.А.Романов,И.П.Чертыков) әңгімелесудің психосемиотикалық негізінде қарқынды өңделуде.Бұл жұмыстың осы бағытында көрсетілгендей,көріп қабылдаудың басты көздері , тұлғалық көрсеткіштің сырт-келбеттің белгілер жүйесі негізі болып табылады.Бірінші қабылдаудың қалыптасуы әртүрлі көру белгілерінің мағынасымен байланысқан:бір-бірін толықтыру арқылы немесе жаңа ақпаратты тудыру немесе әңгімелесудің аз мағыналы ерекшелігі ретінде.
Бірінші қабылдау феноменінің алдағы оқытылуы адам дамуының әртүрлі онтогенетикалық кезеңдерінде,таныс емес адамды қабылдау ерекшелігін ашып көрсетуді талап етеді.Бұл жоспарда ең қызықты және қажетті зерттелген жас ол- мектепке даярлық жас.
6-7 жастағы балалар үшін басқа адам туралы бірінші қабылдаудың қалыптасуы өмірлік маңызды болып табылады,өйткені берілген бейімдеушілік мектеп жасына дейінгі баланың жаңа адамдармен:мұғалімдермен және сыныптастарымен кең түрде байланысқа түсуін мектепте оқыту талап етеді .Мектеп табылдырығын алғаш аттағандар, мұғалімдер мен сыныптастырына әсер,балалардың басқалармен қарым-қатынасты құра және түсіне білуі қаншалықты дұрыс және адекватты көрінуі әңгімелесуде жетістік пен өзара түсінушілікке тәуелді болады,демек,жаңа әлеуметтік жағдайдың даму жетістігіне жетеді.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы, мектеп жасына дейінгі балалардың айналадағы адамдар туралы алғашқы қабылдаулары феноменді оқыту мәселесін қазіргі психологияда жоғары талап етеілген танымның жалпы психологиялық логиканың даму мәселесі ретінде, балалармен психологиялық жұмыстың практикасы ретінде демектепке даярлық балалардың тұлғааралық танымын жатқызады.
Зерттеудің оъектісі: 6-7 жастағы балалардың таныс емес адамды қабылдауы
Зерттеудің пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың басқа адам туралы қабылдауларының ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты:Мектеп жасына дейінгі балалардың басқа адам туралы алғашқы қабылдауларының мазмұнын үйрену
Зерттеудің міндеті:

1 Бөлім.Есту қабілеті зақымдалған балалардың қабылдау ерекшеліктері
0.1 Мектеп жасына дейінгі есту қабілеті зақымдалған балалардың қабылдау ерекшеліктері
Сезім мүшелерінің жақын рецепторларында физиолгиялық қоздырғыштардың тікелей әсерінен пайда болатын заттардың,құбылыстар мен жағдайлардың біріккен,біртұтас бейнесін - қабылдау деп атаймыз.Қабылдауда заттар мен құбыластардың түсі,дыбысы,дәмі,иісі,пішіні т.б тұтас күйіндей бейеленеді.Қабылдау дәрежелік және мағыналық сипатқа ие болады.(А.В.Запарожец).Мағыналы қабылдаудың дамуына басты рөль атқаратын сөйлеу әрекеті.[ 1]Қабылдау мен түйсіктің барлық түрлерінің дамуына есту қабілеттері зақымдалған балаларда өзіндік спецификалық ерекшеліктер байқалады.Қабылдау мен түйсіктің негізгі түрлері:
● Есту түйсігі мен қабылдау
● Көру түйсігі мен қабылдау
● Қозғалыс түйсіктері
● Тері,сипап сезу түйсігі мен қабылдау
Есту қабілеті зақымдалған балаларда есту түйсігі болмайды деген ой қалыптасып қалған.Негізінде бұл қате пікір.Акустикалық аппарат арқылы тексеру нәтижесі бірқатар естімейтін балаларда (шамамен 40%) есту түйсіктерінің сақталғандығын көрсеткен.Бұндай көрсеткіштерді есту бұзылыстары бар балалаарлды оқыту процесінде тиімді пайдалануға болады.[2,20бет].Естіп қабылдауы зақымдалған балаларда естуді компенсациялауда көріп қабылдауы маңызды рөл атқарады.Көру анализаторы есту бұзылыстары бар балаларда қоршаған ортаны танып білуде маңызды рөль атқарады.
Зерттеулердің нәтижелері есту қабілеті зақымдалған балалардың көріп қабылдауы мен көріп түйсінуі қалыпты балалармен бір деңгейде болатындығын,кей жағдайда белсенділік және қабыну байқалатындығын көрсетті.Сол себептер есту қабілеті зақымдалған балалар еститін балалар назырын(зейін) аудара бермейтін,айналадағы майда құбылыстарды заттарды байқағыш келеді.[3] Есту қабілеті зақымдалған балалардың сөйлеу тілінің дамуына көріп қабылдау ерекше рөль атқарады.Есту қабілеті зақымдалған бала сөйлеушінің сөзін негізінен көріп қабылдайды.Бұл балалардың көріп қабылдауынның дамуын ерте балалық шақтан қалыптастыру кезеңділіктерімен сәйкес қарастырған дұрыс.К.И.Вересотский зерттеуі есту қабілеті зақымдалған балалар айналадағы заттарды тануға келгенде,қалыпты балаларға қарағанда баяу болатындығын көрсетті.Мысалы,затты тануға қанша уақыт кететіндігін анықтау үшін,естімейтін және еститін балаларға жақсы білетін заттардың суретін бірдей қысқа уақытта көрсеткен.[4]Еститіндерге қарағанда есту қабілеті зақымдалған балаларда тану процесі жай жүрген.Оларға заттың ақпарттық белгілерін анықтау көп уақытты талап еткен.[5]
Олар таныс заттар-180̊ аударылып берілген геометриялық пішіндерді,жекеленген элементтерді(топтастырылған нүктелер мен сызықтар) тануда ауқымды қиындықтарға кездескен. Зерттеушілердің пікірінше,бұл естімейтін балаларда қабылдау процесінің өз бетімен қалыптасуының тежелетіндігімен және бұрын кездескен заттарды талдау мен топтаудың толық болмайтындығымен байланысты екендігін айтады.[6]Заттардың формасын ажыраты,атап көрсету тиісті белгілерді меңгеру және оларды практикада қолданумен жеңілдетіледі.Дьячковтың зерттеулері есту қабілеті зақымдалған балаларға заттардың формасын қабылдап тану үшін сөйлеу тілінің маңыздылығын көрсеткен.Заттың формасының жесттік белгіленуін білмейтін 7-8 жастағы бала,заттарды қасиеттері,белгілері бойынша ажыраты алмаған.[7]Жесттік белгіленуін білген есту қабілеті зақымдалған балаларда заттарды тану 2-3 деңгейге(ретке) нақтырақ болған.[8]
Ерте жастан арнайы оқыту мекемелерінде білім алып,сөйлеу тілі қалыптасқан балаларда формаларды ажыратуда қателіктер аз болған.А.А.Венгер мен А.Л.Венгер мәліметтері бойынша,есту қабілеті зақымдалған мектепке дейінгі жастағы балалар заттарды формалары бойынша ажырата алады екен.[9]Бұл есту қабілеті зақымдалған балаланың қабылдауын дамыту барысында орнын толтыруға мүмкіндіктолтыратындығын,кей жағдайда оларда саналылық тәрізді қасиеттердің арқасында қабылдаудың қалыптасуы мүмкін екендігін көрсетеді.[10]
Заттың сыртқы пішінін тану біртіндеп қалыптасады,себебі ол реакция мен талдаудың белгілі бір деңгейінің болуын талап етеді.Естімейтін балаларға жақсы таныс тегіс заттың пішінін тануға берілген тапсырмаға байланысты зерттеудің нәтижесі-оларда заттың пішінін тану біліктері еститіндермен салыстырғанда кешірек қалыптасатындығын көрсеткен.Сонымен, ерте жастағы балалар берілген заттардың 31бөлігін танымаса,естімейтіндер 50% танымаған,яғни атай алмаған. [11]Ары қарайға оқыту процесі барсында бұл дағдылар барлық естімейтіндерде еститін құрдастарымен бірдей болмаса да,соларға жақын болған.Есту қабілеті зақымдалған балаларда картиналарды түсініп қабылдау,оны талдау қиыншылық тудырған.[12]Н.В.Яшковтың зерттеуі бойынша,естуі зақымдалған балаларда суретті қабылдауда қиындықтар туады және суреттің мәнін,мағынасын түсінуде де қиналады,қозғалмалы заттардың суреті берілсе,кеңістік пен уақыт қатынасын түсінуде де қиындықтар туады.Сонымен қатар олар суреттегі заттар басқа затпен жартылай жабылған болса оны тани алмаған.
Есту қабілеті зақымдалған балалар үшін есту,көру арқылы қабылдау-бұл айналадағы қоршаған ортамен байланыстың көзі,басқа адамдармен қарым-қатынас жасаудың байланыстырушы жолы,оған бағытталып айтылған сөйлеу тілін қабылдау болып табылады.Аталған балаларды көріп қабылдау барысында сөйлеп отырған адамның мимкасы,ерін қозғалысы,бет қозғалысы,дактилбдеу кезіндегі қолдардың қимыл-қозғалысы барысына ерекше мән беріледі және соның нәтижесінде жетіледі.
Сонымен,есту қабілеті зақымдалған балалардың көріп қабылдауы еститін балаларға тән заңдылықтарға сәйкес дамиды.[12]Дегенмен,есту бұзылысы және өзіндік спецификасы функцияаралық қарым-қатынастың өз уақытында қалыптаспауы,қабылдаудың маңызды бөлігі саналыққа теріс әсер ететіндігі.

1.2 Бөтен адам жайлы алғашқы әсер алу әлеуметтік перцепция құбылысы ретінде
Кез - келген қарым-қатынас орнату кезінде,байланысқа түскендердің индивидуалды ерекшеліктері-қажеттіліктері, сезімдері,өзіндік ой қорытулары әсер ету арқылы әрбір жеке адам жайлы белгілі бір көзқарас пайда болады. Мінез-құлықта, қоршаған адамдарға жасаған әрекеттерінен көрініс тауып, тұлғаның психологиялық болмысын, оның мінезін, мүмкіндіктерін, қызығушылықтарын толыққанды ашуға мүмкіндік береді.
ХХ ғ. 50-60 жж психологияның зерттеу объектісі болып есту қабілеті зақымдалған балаларда адамды адам арқылы қабылдау және түсіну бағыты қалыптаса бастады. Аталған зерттеу жұмысындағы маңызды бағыттар қатарына: адам жайлы алғашқы әсердің қалыптасуы(А.А.Бодалев, Дж.Дейрли, Г.Клаус, Г.Фоме); қабылдау және түсіну үрдістерінің ақпараттық , реттеушілік рөлі(А.А.Бодалев, В.Виттрайх, Г.Олпорт, К.Рэйковский); қабылдаудың индивидуалды, жас кезеңіне қарай және кәсіби ерекшеліктері(Ф.Гезелл,Б.Мазнер); қабылданатын нәрсе мен қабылдаушы қасиеттерінің, олардың арақатынасы, өзін - өзі бағалау ,өткен өмірінің қабылдау үрдісіне тигізетін әсері(Б.Г.Ананьев, В.Н.Мясищев, П.М.Якобсон, И.Биери, Е.Боулз, М.Гинниз, Т.Ньюкомб,Н.Трессельт, Е.Холл); экспресстивті мінез - құлыққа баға беру( А.С.Золотнякова, Т.А.Репина, А.А.Степанов, П.М.Якобсон, Е.Вандерберг, М.Маттисон, Г.Оллпорт,Т.Олсен) және бет әлпетті қабылдау ерекшеліктері(В.Н.Панферов, М.Коган, П.Сэкорд, А.Стоун).Есту қабілеті зақымдалған балалардың қарым-қатынасқа түсу кезінде қабылдау процесінің ерекше қыры - адамның мінез-құлқын реттеп, үрдіске бағыт беретін, жалпы логикалық схемаға жаңа компонеттер кіргізетін, көптеген психикалық үрдістерді қайта құратын адамдардың жан-жақты және икемді байланысы болып табылады.Сондықтан қабылдау термині 50-60жж жалпы психологияда қолданыс тапқан терминнен өзгеше келген, тек тұлғааралық қарым-қатынасқа қатысты әлеуметік психологияның тар аймағында қолданылды. Дәл осы уақытта шетелде қабылдау термині кең және жалпы қолданыста- мағынаға ие болған, түсіністікті қосатын, тұлғааралық қарым-қатынас үрдісі ретіндегі мақсатты бағытталған таным пайда болды. Көптеген зерттеушілер заманауи қабылдау теориясы Р.Бердвистелл, Ч.Дарвин, Е.Холл, А.Шефлен, П.Экман,Д.Эфрон және т.б авторлар идеяларына негізделеді. Отандық психологияда қабылдау түсінігі әсер алу, қарым-қатынас, жан ашудың кең аймағындағы құбылыстарды қамтиды ( Д.Авербух, С.Волконский, Р.Вудвортс, А.Лазурский, П.Лившиц, С.Рубинштейн, А.Сикорский, А.Соколов, А.Спиркин, О.Тихомиров).Есту қабілеті зақымдалған балаларда жеке тұлғаның танымдық үрдістерінің әрекет етуі кезінде барлық психикалық процесстер тығыз байланыста қызмет етеді.Сезіну және сезімтал мүшелері арқылы индивид қоршаған орта құбылыстары мен заттарының жеке қасиеттерін сезінеді-дыбыстар, түстер, иістер және т.б., сонымен қатар ішкі және сыртқы орта жайлы әртүрлі ақпаратты қабылдайды. Сезімдердің шынайылық критерийі - субъектінің тәжірибесі мен қызметі болып табылады. [12,118-119бет]
Есту қабілеті зақымдалған балаларда қабылдау кезінде жеке сезімдерді толыққанды заттар бейнесіне біріктіру және жинақтау жүреді. Қабылдау жеке қасиеттері тығыз байланыста болатын толық құбылысты бейнелейді.[13,42 бет]
Есту қабілеті зақымдалған балаларда есте сақтау қабілеті субъектінің өткен өмірі мен болашағын байланыстырады, оқыту мен даму негізінде жататын маңызды танымдық функция болып табылады. Есте сақтау қабілеті болмаса, адам өмір бойы жаңа туған сәби деңгейінде қалып қояр еді. Ессіз мінез-құлық, ойлау, қабылдау және түйсіну негіздерін түсіну мүмкін емес еді.Ойлау құбылыстар мен заттар болмысын, олардың өзара байланысы мен даму заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді. Ойлау қабілеті сезіну арқылы даму тәжірибелік қызметінің негізінде пайда болып, оның шегінен тыс шығып, алысқа барады. [14,25бет] Қиялдау кезінде болашақ өзіндік бейнеге ие болады, тәжірибені қолдана отырып жаңа бейнелер құрылады. Қиялдау- қиындықтар айқын болмаған кезде мінез-құлық бағдарламасын құруға жауап беретін адамның шығармашылық әрекетінің элементі, бөлігі.[15,32 бет]
И .Брунер(1957),Е.Н.Соколов (1960),А.Р.Лурия (1963) қабылдау үрдісін болжамдау теориясы тұрғысынан қарастырған болатын. Аталған теорияға сәйкес, қабылдау- қабылданатын объектінің сипатына қорытынды жасауға мүмкіндік беретін едәуір ақпараттандырылған нүктелерді талдау және дұрыс емес гипотезаларды бөліп тастау; көбірек ақпарат сақталған нүктелерді табу және объектінің жеке бөліктерін кезеңдеп қарастыруға негізделген күрделі белсенді үрдіс.
Психология ғылымында ең алғаш перцептивті әрекет ету қағидасының құрылымын Х.Эренфельс зерттеген. Нәтижесінде гештальтпсихология уәкілдері М.Вертхаймер, К.Коффки және В.Келлер қабылдаудың толыққандылығын эксперимен арқылы зерттеуге талпынды. [16] Шетел ғалымдары ойынша, ес заңдылықтарымен айқындалатын қабылдаудың алғашқы қасиеттері ретінде толықтық пен құрылымы шығады. Толыққанды бейне бара-бара пайда болады. Оның қалыптасуы адам объектіні қабылдайтын уақыт және кеңістік жағдайларына байланысты. Мысалы, көріну деңгейі өте жақсы болған кезде, көру қабілеті қалыпты адам өзінен 2 км қашықтықта орналасқан адамды қоршаған ортадан бөліп, көрсете алады. 1 км қашықтықта адамның жалпы контурын ажырата алды. 700 м қашықтықта қол және аяқ қозғалыстарын, 400 м қашықтықта бас киімі, ал 300 м арасында бас пен иықтар, бет әлпеті, киім түсі айқындалады, 200 м қашықтықта бет әлпеті мен қолдың білегі көрінеді, 60м - көздері, мұрын және саусақтары ажыратылады, 20 м ұзақтығында басқа адамның бейнесінің барлық бөліктері көре алады. [17,33бет]Тұлғааралық қабылдау үрдісінде фигура және фон түсініктері маңызды түсініктер болып табылады. Аталған бағыт гештальтпсихологияда пайда болды. Ғалымдар К.Левин, Э.Рубин, Ф.Хайдер және т.б. фигураны фоннан ажыратуға болатын заңдылықтарды ашуға талпынған. Психологияда фон мен фигура арақатынасын физико-физиологиялық заңдылықтарға жатқызады және симметрия, ұқсастық, тұйықтық заңдары арқылы түсіндіреді. Адамды адам арқылы қабылдау кезінде фигура әрқашан алдыға шығады, ал фон артқа жылжиды.
Есту қабілеті зақымдалған балаларда адамның сыртқы бейнесін бейнелеу құрылымында қабылдау, бағалау және өзіндік түйсіну деңгейлерін бөледі. Бейнелеу айқындығы - нәтижелі қабылдаудың алғышарты болып табылады. Қабылдау деңгейіндегі сәйкестілік критерийлері түрінде қабылдау нақтылығы, бағалау деңгейінде-көрініс толыққандылығы, түсіністік деңгейінде - талдау тереңдігі (Г.М.Андреева және т.б.).[18]
Барлық рецепторлық процесстер: ақпаратты жинақтау және іріктеу, реттеу, бақылау және т.б. белсенді өтеді. Аталған белсенділік адамды адаммен тікелей қабылдау үрдісіне тән.Бейнелерді қалыптастыру барысында көздердің қозғалу заңдылықтарын зерттеуді қарастыратын И.М.Сеченов ,В.П.Зинченко,Б.Ф.Ломова,А.Л.Ярбус жұмыстарында адамдарды қабылдау кезіндегі көздердің макроқозғалыстарының қозғалу заңдылықтары айқындалады.Адамды адам арқылы тану үрдісінде кездесетін қиындықтарды қарастыруға арналған жұмыстарда сөйлесу кезіндегі адамды адаммен әлеуметтік психологиялық интерпретациялау термині қолданылады(В.Н.Панферов, В.А.Лабунская,Е.Н.Михеева,Г.В.Серик ов және т.б.). Психологиялық талдау жасау тұлғаның психологиялық қасиеттерін ойша сыртқа шығарылатын әрекеттерімен байланыстыру ретінде қарастырылады (В.Н.Панферов, 1974). Интерпретацияның келесі түрлерін ажыратады: толықтық, сәйкестілік, мазмұны, таңдау және т.б. (Г.В.Сериков ,1977).Интерпретация негізі-адамның сыртқы бейнесі (А.А.Бодалев,1965, В.Н.Панферов, 1969), вербалды емес мінез- құлық(В.А.Лабунская,1986), вербалды емес сөйлесу мәтіні (Е.А.Петрова ,1999) болып табылады.Әлеуметтік перцепция негіздерін зерттеуде тұлғаның сыртқы бейнесі нақты сезімдік бейнелеуге мүмкіндік беретін анатомиялық, функционалды және әлеуметтік белгілерінің жиынтығы деген түсінікке ие (А.А.Бодалев, В.Н.Панферов)Вербалды емес қарым-қатынас мәтіні - қарым - қатынас контекстінде байқалатын адамның әрекеті, ол - қатынас субъектісінен пайда болған, бір адамнан екіншісіне ақпаратты жіберетін вербалды емес белгілер көмегімен қалыптасатын мәтін (Е.А.Петрова, 2000). Көру арқылы қабылданатын адам жайлы және адамнан берілетін ақпарат 3 көру - коммуникативті жүйе белгілері арқылы беріледі, оларға: габитус( физикалық бет-әлпет, беттің , дене бөліктерінің анатомиялық ерекшеліктері, дене конституциясы ,т.б.), костюм(бейненің әлеуметтік безендірілуі: киім, аяқ киім, әшекейлер, аксессуарлар, шаш үлгісі, көзілдірік және т.б), кинесика (барлық мағыналы әрекеттер: мимика, ымдау, жүріс-тұрыс) жатады.Әрбір визуалды белгі табиғаты ақпараттық екіжүзділікке ие: басқарылатын және индикативті. (Е.А.Петрова,2000). Бір жағынан белгінің өзіндік мағынасы бар; екінші жағынан - мағына пайда болады( кез - келген индикативті белгі тұлғалық мәнге ие, яғни, қай адам аталған белгіні тңдағаны жайлы ақпаратты береді.Зерттеу жұмыстары көрсеткендей, басқа адамды тану,түсіну негізінен функционалды-экспрессивті белгілер( ым, мимика ) арқылы жүзеге асады (А.А.Бодалев, Е.Н.Михеева, және т.б.). Е.А.Петрованың зерттеу жұмыстарында кинетикалық белгілер( ым және мимика) көру арқылы тікелей байланыс орнату кезінде көбінесе шешуші рөлге ие, алайда кинесика арқылы жеткізілетін бейтарап немесе позитивті сипатқа ие ақпарат алмасу жағдайларында габитус немесе костюм белгілері ерекше маңызға ие болады.
А.А.Бодалев пікірі бойынша,есту қабілеті зақымдалған балаларда сыртқы бейнесі арқылы адам жайлы ақпарат алудың 4 жолы бар: аналитикалық- сыртқы бейненің әрбір элементі тұлғаның нақты психологиялық қасиетімен байланысты( мысалы, қатты жабылған еріндер- ерік жігер аймағының жоғары даму деңгейін айқындайды); эмоционалды-тұлғаның сапасы адамның бейнесінің эстетикалық тартымдылық тұрғысынан бағаланады; перцептивті-ұқсастықтық- сол адамға сырттай ұқсас адамның қасиеттері беріледі; әлеуметтік- ассоциативтік- адамды оның сыртқы бейнесін қабылдау негізінде ол жататын әлеуметтік топтың қасиеттері беріледі.[19]Психологиялық зерттеулер таныс емес және бұрыннан араласып келе жатқан адамдарды қабылдау кезінде әртүрлі психологиялық механизмдер жұмыс істейтінін көрсеткен. Бірінші жағдайда қабылдау ұжымаралық қарым-қатынас механимдері негізінде жүзеге асырылады, міндеті- ұжымаралық қарым-қатынасқа бейімделу; ал екінші жағдайда- тұлғааралық қарым- қатынас механизмдері, міндеті- байланысқа түсуші әріптестің ішкі жан дүниесін объективті, терең түйсіну. (Н.В.Казаринова, 2001)Тұлғааралық қабылдаудың келесі механизмдері зерттелген болатын: идентификация( басқа адамға ұқсас болу, индивидтің өзін басқа адаммен, топпен, идеалмен эмоционалды және т.б. теңестіру үрдісін және нәтижесін бейнелейтін категория); эмпатия (өзге адамдардың жан-дүниесін ұғыну қабілеттілігі.[20] Эмпатия адам бойында жиі кездесетін, өзіндік мағынасы бар ерекше сезім. Оның айқын көрінісі - өзге адамдардың қайғысына мен қиыншылықтарына ортақтасып, оларға жаңашырлық білдіру, сол арқылы өзгенің ауыр психикалық жай-күйін өз басынан кешіргендей халге түсуі); әлеуметтік психологиялық рефлексия(бұл тек өзіне және өз әрекетіне баға беру ғана емес, сонымен бірге педагогикалық қарым-қатынасқа түскен өзге жандардың да өздерін қалай түсінетіндіктерін байқау, өзін тану, өзінің әлсіз жақтары мен мен потенциалдық мүмкіндіктерін ашу); стереотипизация(бір нәрсе немесе сол нәрсе бейнесі жайлы тұрақты көрініс) (В.Н.Панферов, А.А.Бодалев, В.Н.Куницина, Г.М.Андреева және т.б.) [21] Есту қабілеті зақымдалған балаларда тұлғааралық қабылдау нақтылығын арттырудағы маңызды фактор-қабылданатын адамнан кері байланысты алу, ол бейнені түзетуге көмектеседі және қарым-қатынас бойынша әріптес болған адамның мінез-құлқын нақты болжамдауға мүмкіндік береді. (Л.А.Петровская,1982, О.В.Соловьева, 1992).
2 Бөлім . Есту қабілеті зақымдалған балалардың бөтен адамды қабылдау ерекшеліктері
2.1 Адам жайлы алғашқы әсер тұлғааралық қабылдау феномені ретінде
Есту қабілеті зақымдалған балалардың алғаш танысу, алғаш әсер алу сәтінде таныс емес адамның мінез-құлық мотивтері мен ниетін айқындау отандық және шетел психологтарының еңбектерінде көрініс тапқан. Отандық психологияда аталған мәселенің әртүрлі аспектілерін А.А.Бодалев, Л.И.Иванская, Г.А.Кавалев, С.И.Курячий, В.А.Лабунская, В.Н.Панферов, Е.А. Петрова, З.Ф.Семенова, ал шетелдік психологияда - Д.Ниренберг, Г.Калеро, А.Штангль, Р.Покорн, Клайн және Ричардс, Дж. Гилфорд, Ньюком, Сингер және т.б. ғалымдар зерттеген болатын.Алғашқы әсердің қалыптасу мәселесі отандық психолог А.А.Бодалев және оның шәкірттерімен қарқынды зерттеле бастады.Есту қабілеті зақымдалған балаларда адам жайлы алғашқы әсер алу үрдісінің құрылымы зерттеле бастады, ол өз алдына келесі компоненттерден тұрды: адамның сыртқы келбетінің ерекшеліктері, бейнесінің безендірілуі, сонымен қатар киім кию үлгісі, экспрессия, адам басынан кешірген эмоционалды жай- күйлер, өткен тәжірибесі мен алғашқы әсер алуының нәтижесінде пайда болған тұлғаның болжамды қасиеттері. Одан бөлек,есту қабілеті зақымдалған балалардың алғашқы әсер алу қабылданатын адамға қатысты эмоционалды қарым-қатынас пен жалпы баға беру арқылы ой қорытуды біріктіреді. Осылайша, А.А.Бодалев, Г.В.Дьяконов және Н.В.Крогиуспен басқа адам жайлы алғашқы әсер қалыптасу кезінде адамның сыртқы бейнесінің визуалды белгілерінің әлеуметік перцептивті рөлі жетекші рөлге ие екендігі дәлелденді. Біріншіден, олар адамның жынысы, жасы, ұлты, эмоционалды жай- күйі және бірқатар индивидуалды психологиялық қасиеттерінің : үрейленуі, сенімділігі, экстраверсия немесе интраверсия секілді сипаттамаларының айқындаушылары болып табылады. (А.А.Бодалев, В.Н. Панферов, В.А.Лабунская).
Есту қабілеті зақымдалған балаларда тұлғааралық қарым-қатынас кезіндегі алғашқы әсер алу үрдісіне В.Н.Куницина, Н.В. Казаринова, В.М.Погольша секілді ғалымдар ерекше көңіл бөлген. Өздерінің ұжымдық еңбегінде олар Басқа адам жайлы көзқарастың қалыптасуы әрқашан оның физикалық бет-әлпетін, өзін ұстауын бағалаудан, адамның сыртқы бейнесі беретін ақпаратты талдаудан басталады. Осы ақпарат басқа адамның қалыптасып жатқан бейнесінің тірегі болады, -деп тұжырымдаған.[22] Сонымен қатар,есту қабілеті зақымдалған балаларда басқа адамның бейнесін қабылдаған кезде алынатын ақпарат, әркез түсіністікке ие болмайды, және көптеген факторларға тәуелді болып келеді. Қабылданған физикалық бейне, бет-әлпет немесе тартымды мінез элементтері адамның ұлтын, жасын, тәжірибесін, қазіргі уақыттағы сезімдері мен мәдениет деңгейі және эстетикалық талғамын айқындайтын көптеген әлеуметтік белгілер болып табылады.
Осылайша, А.А.Бодалев пікірі бойынша, есту қабілеті зақымдалған балаларда алғашқы әсер бойынша адам бейнесін құру сәйкестігіне қабылдаушы адамның психологиялық дайындығы үлкен әсер етеді.Мысалы, егер бақылаушыға кездесу болмастан бұрын адамды тәрбиелі, тартымды және әдемі деп сипаттап берсе, онда сол адам жайлы алғашқы әсер де дәл сондай болады. Адам өзінде қалыптасқан пікірге сүйенеді де, кейіннен соны дәлелдеуге тырысады.[23]Стереотиптер қоғамда тәжірибелік әрекет және қарым-қатынас үрдісіне бейімделуді жеңілдететін тұлғаны бағалаудың эталоны ретінде қызмет етеді. Есту қабілеті зақымдалған балалардың таныс емес адамды қабылдау кезінде оның сыртқы бейнесі, мінез-құлқы негізінде оны белгілі бір әлеуметтік психологиялық категорияға жатқызу байқалады.
Стереотиптердің екі түрін ажыратады:
1) Адамдарды белгілі бір ұлттық, әлеуметтік және саяси топтардың мүшелері тұрғысында сипаттайтын қабылдаулар;
2) Тұлғаның сыртқы және ішкі мазмұнының ерекшеліктеріне байланысты стереотиптер( Г.М.Андреева).[24]
Стереотипизация келесі жолмен жүзеге асырылады: бет-әлпет, әлеуметтік безендірілу, мінез-құлық, сөйлеу тілі және т.б. элементтер негізінде. Бақылаушы қабылданатын адамды белгілі бір топқа жіктейді, содан кейін аталған топтың мүшесіне тән барлық қасиеттерді сол адамға да қатысты деп есептейді, ал басқа ерекшеліктер бақылаушының назарынан тыс қалады. Стереотип адамнан белгілі бір әрекетті күтуге итермелейді, ал егер аталған стереотипті жіктеуде қателіктер туындаса, адамдар арасында да түсініспеушілік пайда болады. Әлеуметтік психологияда адаммен танысу кезінде пайда болатын және алғашқы әсер алуда әдеттегі қателерге алып келетін феномендерге сипаттама берілген. Мұндай эффекттің бірнеше көріністері бар: артықшылық факторы, бізге қатысты факторы, тартымдылық факторы. (В.Н.Куницина, Н.В.Казаринова, В.М.Погольша).
А.Миллер құзыретті қазылар әдістемесін қолдана отырып, өте көп фотосуреттер ішінен әдемі, қалыпты және ұсқынсыз адамдар бейнелерін іріктеп алды. Ол осы суреттерді он сегізден жиырма төрт жас аралығындағы әйелдер мен ер адамдарға көрсетіп, суреттерде бейнеленген әрбір адамның ішкі жан-дүниесі жайлы айтып беруін сұрады.Нәтижесінде, бақылаушылар ең әдемі әрі тартымды адамдарды өзіне сенімді, бақытты, шынайы, салмақты, екпінді, сыпайы,құзыретті қазылардың бағалауы бойынша әдемі емес деп саналғандарға қарағанда талғамы жоғары немесе ішкі жан-дүниесі бай деп бағалады.[25] Сонымен қатар есту қабілеті зақымдалған балаларда ер бақылаушылар суретте бейнеленген тартымды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.