Кәсіпорында қаржылық есеп жүргізу
КІРІСПЕ
1 САЛЫҚ, БАСҚАРУ, ҚАРЖЫЛЫҚ, БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
1.2 Кәсіпорындағы қаржылық есепті жүргізу барысындағы басқару және салық есептерінің атқаратын рөлі
2САЛЫҚ, БАСҚАРУ, ҚАРЖЫЛЫҚ, БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІЛІКТЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
2.1 Кәсіпорынның қаржылық есебін жүргізудегі салық, басқару есептерінің өзара байланысын көрсету
2.2 Кәсіпорындағы салық есебінің жүргізілу тәртібі, құжаттарының рәсімделуі
3 « АМАН.ГЕО» ЖШС.ГІ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ЖҮРГІЗІЛУІ
3.1« АМАН.ГЕО» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құрлымы
3.2 ЖШС «АМАН.ГЕО » қаржылық есебі
3.3 Кәсіпорынның өндірістік қызметін талдау
3.4 «Аман Гео» ЖШС .ның Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
3.4.Қаржылық тұрақтылықты талдау
3.2.Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау
3.3. Кәсіпорын қызметінің тиімділік көрсеткіштерін талдау.
Қортынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 САЛЫҚ, БАСҚАРУ, ҚАРЖЫЛЫҚ, БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
1.2 Кәсіпорындағы қаржылық есепті жүргізу барысындағы басқару және салық есептерінің атқаратын рөлі
2САЛЫҚ, БАСҚАРУ, ҚАРЖЫЛЫҚ, БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІЛІКТЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
2.1 Кәсіпорынның қаржылық есебін жүргізудегі салық, басқару есептерінің өзара байланысын көрсету
2.2 Кәсіпорындағы салық есебінің жүргізілу тәртібі, құжаттарының рәсімделуі
3 « АМАН.ГЕО» ЖШС.ГІ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ЖҮРГІЗІЛУІ
3.1« АМАН.ГЕО» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құрлымы
3.2 ЖШС «АМАН.ГЕО » қаржылық есебі
3.3 Кәсіпорынның өндірістік қызметін талдау
3.4 «Аман Гео» ЖШС .ның Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
3.4.Қаржылық тұрақтылықты талдау
3.2.Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау
3.3. Кәсіпорын қызметінің тиімділік көрсеткіштерін талдау.
Қортынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кез келген кәсіпорынның негізгі мақсаты-табыс табу екендінін барлығымыз білеміз, дегенмен сол табысту табу үшін кәсіпорын басшысы қай бағытта, қандай жұмысжасау қажет екендігін дұрыс біле бермейді. Міне менің дипломдық жұмысымның өзектілігі кәсіпорынның басқару, қаржылық, салық есептерінің жүргізілуі дұрыс болуын зерттеу арқылы әр есептің өзара байланысын қарастыру.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп жүргізілу барысында әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылуын жүзеге асыру үшін таңдап алынған тәсілдер жиынтығы,құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс.
Басқаша айтқанда, есептік саясат – бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есебін ұйымдастыруды кәсіпорын басшысы жүзеге асырады, және оның қызметі қаржылық есепті жүргізумен қалыптастыру принциптеріне сәйкес орын алады.
Қаржылық есепті ұйымдастыруда кәсіпорын басшысы есеп саясатын басшылыққа алады.
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі бағыты – кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету табыс табу үшін осы қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы ақпаратпен қалыптастыру.
Салық, басқару, қаржылық есептерінің өзара байланысы- бухгалтерлік бастапқы құжаттар шаруашылық операцияларының орын алуы кезінде жөнелту,алу, беру, өңдеу және архивке тапсыру .
Кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру:
- есеп саясатының тұрақтылығын;
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп жүргізілу барысында әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылуын жүзеге асыру үшін таңдап алынған тәсілдер жиынтығы,құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс.
Басқаша айтқанда, есептік саясат – бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есебін ұйымдастыруды кәсіпорын басшысы жүзеге асырады, және оның қызметі қаржылық есепті жүргізумен қалыптастыру принциптеріне сәйкес орын алады.
Қаржылық есепті ұйымдастыруда кәсіпорын басшысы есеп саясатын басшылыққа алады.
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі бағыты – кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету табыс табу үшін осы қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы ақпаратпен қалыптастыру.
Салық, басқару, қаржылық есептерінің өзара байланысы- бухгалтерлік бастапқы құжаттар шаруашылық операцияларының орын алуы кезінде жөнелту,алу, беру, өңдеу және архивке тапсыру .
Кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру:
- есеп саясатының тұрақтылығын;
1. Ермекбаева Б.Ж. «Салықтар және салық салу» Алматы, Қазақ университеті. 2003 ж.
2. Ильясов К.К. «Қазақстандағы заңды тұлғаларға салық салу» Алматы, Қаржы-Қаражат. 1997 ж.
3. Идрисова Э.К. «Шағын және орташа бизнес сферасындағы кейіпкерлік қызметке салынатын салықты реттеу» Алматы, Қаржы-Қаражат. 1999 ж.
4. А.И. Худяков «Қазақстандағы салық жүйесі – табыс салығы» Алматы, Баспа 1997 ж.
5. А.И. Худяков «Салықтар туралы түсініктер, қалыптастыру элементтері мен түрлері» Алматы, Баспа 1998 ж.
6. 3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. Астана, 2007ж.
7. 4. Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.
8. 5. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп принциптері» Алматы, Экономика, 2003ж.
9. 6. Ә.Әбдіманапов «Бухгалтерлік және қаржылық есеп беру принциптері» Алматы, Экономика, 2006ж.
10. 7. Байболтаева Н.Ә «Бухгалтерлік есеп принциптері» Алматы 2002ж.
11. 8. В.П. Проскурина «Бухгалтерский учет от азов до баланса»
12. 9. Назарова В.Л. «Бухгалтерлік есеп» Алматы 2004ж.
13. 2007-жылғы 28-ақпандағы №234-ІIІ Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы” заңы.
14. «Салықтар және бюджетке басқа да төлемдер туралы» ҚР Кодексі01.01.2011ж жағдай бойынша
15. «№ 2 Ұлттық қаржылық есептілік стандартын бекіту туралы» 21.06.2007ж.№ 218 ҚР қаржы министрлігінің бұйрығы
16. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары:1 қаңтар 2009 ж. жағдай бойынша толық ресми мәтіннің аудармасы - //http://www.iasb.org.
17. Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары. Қазақстан Республикасы қаржы Министрінің 2007-жылғы 23-мамырдағы №185бұйрығымен бекітілген.
18. Типовой план счетов и методические рекомендации по составлению корреспонденции счетов. Библиотека бухгалтера и предпринимателя. Издательский дом «Бико». Алматы - 2007г.
19. Финансовый учет 1. Учебное пособие с практическими заданиями, разработанное по программе САР на основе МСФО, 2007 АПБДУз.
20. Аппакова Г.Н. Финансовый учет в организациях Алматы, Издательство «LEM» 2010 г.
21. ,Ә.Әбдіманапов «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.
22. Толпаков Ж.С. «Қаржылық есеп» 2 Бөлім Қарағанды, 2010
2. Ильясов К.К. «Қазақстандағы заңды тұлғаларға салық салу» Алматы, Қаржы-Қаражат. 1997 ж.
3. Идрисова Э.К. «Шағын және орташа бизнес сферасындағы кейіпкерлік қызметке салынатын салықты реттеу» Алматы, Қаржы-Қаражат. 1999 ж.
4. А.И. Худяков «Қазақстандағы салық жүйесі – табыс салығы» Алматы, Баспа 1997 ж.
5. А.И. Худяков «Салықтар туралы түсініктер, қалыптастыру элементтері мен түрлері» Алматы, Баспа 1998 ж.
6. 3. ҚР Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. Астана, 2007ж.
7. 4. Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп: теориясы және негіздері» Алматы, Экономика, 2006ж.
8. 5. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп принциптері» Алматы, Экономика, 2003ж.
9. 6. Ә.Әбдіманапов «Бухгалтерлік және қаржылық есеп беру принциптері» Алматы, Экономика, 2006ж.
10. 7. Байболтаева Н.Ә «Бухгалтерлік есеп принциптері» Алматы 2002ж.
11. 8. В.П. Проскурина «Бухгалтерский учет от азов до баланса»
12. 9. Назарова В.Л. «Бухгалтерлік есеп» Алматы 2004ж.
13. 2007-жылғы 28-ақпандағы №234-ІIІ Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы” заңы.
14. «Салықтар және бюджетке басқа да төлемдер туралы» ҚР Кодексі01.01.2011ж жағдай бойынша
15. «№ 2 Ұлттық қаржылық есептілік стандартын бекіту туралы» 21.06.2007ж.№ 218 ҚР қаржы министрлігінің бұйрығы
16. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары:1 қаңтар 2009 ж. жағдай бойынша толық ресми мәтіннің аудармасы - //http://www.iasb.org.
17. Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары. Қазақстан Республикасы қаржы Министрінің 2007-жылғы 23-мамырдағы №185бұйрығымен бекітілген.
18. Типовой план счетов и методические рекомендации по составлению корреспонденции счетов. Библиотека бухгалтера и предпринимателя. Издательский дом «Бико». Алматы - 2007г.
19. Финансовый учет 1. Учебное пособие с практическими заданиями, разработанное по программе САР на основе МСФО, 2007 АПБДУз.
20. Аппакова Г.Н. Финансовый учет в организациях Алматы, Издательство «LEM» 2010 г.
21. ,Ә.Әбдіманапов «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.
22. Толпаков Ж.С. «Қаржылық есеп» 2 Бөлім Қарағанды, 2010
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі.
Кез келген кәсіпорынның негізгі мақсаты-табыс табу екендінін барлығымыз білеміз, дегенмен сол табысту табу үшін кәсіпорын басшысы қай бағытта, қандай жұмыс жасау қажет екендігін дұрыс біле бермейді. Міне менің дипломдық жұмысымның өзектілігі кәсіпорынның басқару, қаржылық, салық есептерінің жүргізілуі дұрыс болуын зерттеу арқылы әр есептің өзара байланысын қарастыру.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп жүргізілу барысында әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылуын жүзеге асыру үшін таңдап алынған тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс.
Басқаша айтқанда, есептік саясат - бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есебін ұйымдастыруды кәсіпорын басшысы жүзеге асырады, және оның қызметі қаржылық есепті жүргізумен қалыптастыру принциптеріне сәйкес орын алады.
Қаржылық есепті ұйымдастыруда кәсіпорын басшысы есеп саясатын басшылыққа алады.
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі бағыты - кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету табыс табу үшін осы қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы ақпаратпен қалыптастыру.
Салық, басқару, қаржылық есептерінің өзара байланысы- бухгалтерлік бастапқы құжаттар шаруашылық операцияларының орын алуы кезінде жөнелту, алу, беру, өңдеу және архивке тапсыру .
Кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру:
oo есеп саясатының тұрақтылығын;
- шарауашылық операцияларын есепке толық көрсету, есепті кезеңнің табыстарымен шығыстарын уақытында есепке алуды және олардың келесі кезеңге өтпеуін қадағалауды ;
- жинақтамалы шоттар сомасының талдамалы шоттар сомасына сәйкестігін қамтамасыз етеді
Басқарушылық есеп болса осы аталған жұмыстарды толық өз тарапынан бақылау жасайды
Ал, салық есебінде түрлі салықтар арқылы шаруашылық операцияларды реттейді және бір жүйеге әкеледі.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеу нысаны-
АМАН-ГЕО жауапкершілігінің шектеулі серіктестіктегі басқару, қаржылық, бухгалтерлік, салық есептіліктерінің өзара байланысын зерттеу үшін өнделген. АМАН-ГЕО ЖШС-і Ақтөбе қаласында, жер қойнауын зерттеу арқылы геологиялық жұмыстар жасауды, өндіру және қызмет көрсету, тауарларды сатумен (түрлі геологиялық жабдықтар) айналысады.
Зерттеу пәні
Кәсіпорынның басқару, қаржылық, бухгалтерлік, салық есептіліктерінің өзара байланысын зерттеу маңызы
Тақырыптың зерттелу деңгейі
- аталған тақырыптағы диплом жұмысын жазу барысында Назарова В.Л Т.И., Қ.К.Кеулімжаев. Ә.Әбдіманапов , Шарипов, А. Қ.. сияқты ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Тақырыптың деректік көзі
Кәсіпорынның басқару, қаржылық, бухгалтерлік, салық есептіліктерінің өзара байланысын анықтау барысындағы теориялық - әдістік мәселелер келесі оқымысшы - экономистердің жұмыстарында жазылған: 1 Салық кодексі. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы. - Алматы : Юрист, 2008. - 300 б. 1. Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы заңы (Cалық кодексі).: 2001 жылғы 12 маусым № 209-II. - Алматы : Центральный Дом Бухгалтера), 2008. - 320 б. 2.Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы заңы (Cалық кодексі).- Алматы:LEM, 2009.-389 б.3.Тайғашинова Қ.Т. Басқару есебі. Оқу құралы Алматы: LEM, 2011 ж.
4.Төлегенов Э.Т. "Басқару есебі". Алматы,2006 ж.5.Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық Алматы: Экономика, 2005ж.6.Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие - Алматы: Каржы-каражат, 2002 - 512с
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады және жалпы көлемі 80-бет.
1 САЛЫҚ, БАСҚАРУ, ҚАРЖЫЛЫҚ, БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
Қаржылық есеп жұмысын жүргізу үшін кәсіпорында күнделікті орындалып отыратын барлық операциялардың міндетті түрде үздіксіз құжаттарға жазылып отыратындығы бухгалтерлік есептің басқа ғылымдардан ерекше екендігі мәлім.
Бухгалтерлік құжат деп кәсіпорындар мен ұйымдарда орындалған операцияларды дәлелейтін және алдағы уақытта орындалатын жұмыстар мен атқарылатын қызметтерге құқық беретін жазбаша куәлікті атауға болады.
Жалпы кәсіпорындағы атқарылып жатқан жұмыстың,орындалған тапсырманың үздіксіз, белгілі бір тәртіппен, арнайы үлгідегі қағаздарға жазылып және оған тиісті адамдардың қолының қойылуы (қажет болған жағдайда кәсіпорын мен ұйым мөр таңбасының басылуы) құжаттау деп аталады. Сондықтан да құжаттау бухгалетрлік есептің негізі болып табылады. Себебі осы құжаттар арқылы ғана кез келген уақытта кәсіпорын бойынша орындалған жұмыстың, атқарылған қызметтің қай мерзімде жасалғанын және оған қандай мөлшерде шығын жұмсалғанын дәлелдеуге болады.
Құжат кәсіпорындағы орандалған шарушалық операцияларына сәйкес үздіксіз толтырылып, олардың мазмұнын толық ашық көрсетеді және ол бухгалтерлік есептің негізі болып табылады.
Орындалған шарушалық операцияларын бастапқы құжатқа түсіру бухгалетрлік есеп териясында алғашқы есеп сатысы деп атайды.
Кәсіпорында жүргізілетін шарушалық құбылыстарының әр түрлі болуы себебінен бастапқы құжаттардың нысаны (формасы) бірдей болмайды. Шаруашылық құбылыстары түгелдей бастапқы құжатпен құжатталуы тиіс. Әрбір бастапқы құжатқа орындалған шаруашылық операциясының мазмұны жазылып және белгілі бір көрсеткіштер түсіріледі. Құжат көрсеткіштерін деректемлер (реквизиттер) деп атайды. Олар міндетті және толықтырушы болып бөлінеді. Міндетті деректемелер бухгалетрлік құжаттарды заңды құқықпен қамтамасыз етеді.
Міндетті деректемеге (реквизитке) жататындар:
oo құжаттың аты, нысанның коды;
oo құжаттың толтырылған уақыты (күні, айы және жылы);
oo құжатты толтырған заңды немесе жеке тұлғаның аты-жөні;
oo шарушалық операциясының мазмұны;
oo шаруашылық оперциясының өлшемі (натуралдық немесе ақшалай);
oo шаруашылық оперцияның жүргізілуіне және соған сәйкес құжаттарды толтыруға жауапты адамдардың аты-жөні;
oo жауапты атқарушының қолы.
Қосымша деректемелер шаруашылық операция көрінісінің ерекшеліктерімен және құжаттардың тағайындалуымен анықталады.Әртүрлі талаптарға байланысты бастапқы құжатта келісілгендей қосымша деректемелер болуы керек: құжаттың реттік нөмірі, ұйымның банк мекемесіндегі есеп айырсу шотының нөмірі, шаруашылық операцияны орындау үшін негізі болатын құжаттар және тағы басқалар. Бұл құжаттардың нысандары (формалары) келесі есеп бөлімдері бойынша бөлінеді:
1) ауылшарушалық өнімі мен шикізаты
2) еңбек және еңбекақы;
3) негізгі құралдар мен материалдық емес активтер;
4) материалдар;
5) кем бағалы және тез тозғыш заттар;
6) капиталдық құрылыстағы жұмыс;
7) құрылыс машианалары мен механизмдердің жұмысы;
8) автокөліктегі жұмыс;
9) түгендеу нәтижелері;
10) кассалық операциялар;
11) сауда операциялары.
Бұл құжаттар операцияның орындалу барысында толтырылуы керек. Егер бұл айтылған уақытта оларды толтыруға мүмкіндік болмаған жағдайда құжаттар операция аяқталған сәтте толтырылады. Уақытында толтырылмаған құжат кәсіпорын меншігінің сақталуын бақылауды қиындатады және ол операцияның бухгалтерлік есепшотына кешіктіріліп жазылуына әкеліп соқтырады. Осы себептен ұйымның бухгалтерлік қорытынды есебін жасау мерзімі кешіктірілуі мүмкін.
Құжаттардағы жазбалар сиямен, шарикты қаламсаппен, жазба машинасымен (компьютермен) және де басқа олардың архивте көрсетілген уақыт мерзіміне дейін сақталуын қамтамасыз ететін заттармен толтырылады. Құжаттағы жазбалар анық және дұрыс көрсетілуі керек. Құжатты толтырған адам тиісті жеріне өзінің қолын анық етіп қоюға міндетті. Кәсіпорындар мен ұйымдардағы алғашқы есеп құжаттарына қолдарын қоятын адамдарды ұйым басшысы бас бухгалтердің келісімімен тағайындайды.
Ақша операциялары бойынша толтырылатын құжаттар және есеп айырсу құжаттары, сонымен қатар кәсіпорынның қаржылық-несиелік міндеттерін куәландыратын құжаттар бас бухгалтердің қолынсыз заңсыз болып саналып, оны орындау жүзеге асырылмайды. Егер кейбір операцияларды орындау барысанда кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтерінің көзқарастары әр түрлі болған жағдайда оларға толтырылатын құжаттар кәсіпорын басшысының жазбаша өкімі бойынша толтырылады. Соған сәйкес бұл операция үшін барлық жауапкершілікті кәсіпорынның басшысы өз мойнына алады.
Алғашқы (бастапқы) құжаттарды толтырғанда жасалаған қателерді келесі жолдармен түзетуге болады: дұрыс емес тесті не соманы оқылатындай етіп түзу сызықпен сызады да оның жанына дұрыс жазба жазылады. Бұл құжатқа түзету енгізілген жазылып және уақыты (күні, айы, жылы) көрсетіліп құжат толтырушы өз қолын қояды.
Кассалық және банктік құжаттарға түзету енгізуге болмайды. Егер аталған құжаттарды толтыру барысында қате жіберілген жағдайда оларды қайта толтыру қажет.
Бухгалтерлік есепте пайдаланылатын алғашқы құжаттардың басқадай түрлеріне түзету енгізу тек қана шаруашылық операцияларына қатысушылардың келісімімен жүргізіліп және олар өздерінің келісім бергендігін растап, түзету енгізілген уақыты (күні, айы, жылы) көрсетіп қолдарын қояды.
Есептеу үрдісінде ыңғайлы және дұрыс болуы үшін құжаттар келесі ерекшеліктері бойынша жіктеледі: мақсаты бойынша, құрастырылған орнына байланысты, көрсету тәсілі және операция мазмұнының көлемі бойынша
Мақсаты бойыша құжаттар үкімдік, атқарушылық, бухгалетрлік толтыру және құрамдастырылған болып бөлінеді.
Үкім құжатында - шарушалық операцияларды жүргізуі туралы бұйрықтар мен өкімдер жатады. Мысалы, жұмысшыларға сыйақы беру туралы бұйрық, тауарларды алуға берілген сенімхат және тағы басқалар. Бұл құжаттардың шаруашылық операциялардың аяқталуына дейін күші болады. Оған міндетті түрде операцияны орындауға бұйрық беретін жауапты адамдардың қолы қойылуы керек. Үкім құжаттарының негізінде есепте жазу көрсетілмейді, себебі шарушалық операциясын орындау үкім шығарылғаннан кейін ғана орындалады.
Атқарушылық құжаттар - шарушалық операциялардың орындалғанын көрсетеді. Бұл құжаттарға - тауарлық-материалдық қорларды алу үшін толтырылған жүкқұжат, кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлері және тағы басқаларын жатқызуға болады. Құжаттардың бұл түрі операция жасалған сәтте толтырылып және оған жауапты адамдар қолдарын қояды. Сонымен бірге орындалған оперцияларды бухгалтерлік есепшотында жазып көрсетуге негіз болып табылатын және оны растайтын құжаттардың түрі.
Бухгалтерлік толтырылған құжаттар - ұйымның бухгалтериясы жасаған әртүрлі анықтамалар, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша орындалатын операцияларға негіз болатын кәсіпорынның бухгалтері толтырған есеп айырысулар. Оларға негізгі құралдар, материалдық емес активтер, материалдар, әлеуметтік сақтандыру аударымдары, еңбекақы төлемдері және тағы басқа бухгалтерия толтырған құжаттар жатқызылады.
Біріктірілген құжаттарының құрамына бірнеше функцияны қатар атқаратын барлық құжаттар кіреді. Мысалы: кассирге орындауға берілген кассалық шығыс ету ордері оны орындағанша үкімдік болып есептелінсе, кассир ақшаны алушыға бергеннен кейін атқарушылық болып есептеледі. Біріктірілген құжаттардың бухгалтерлік есепте қолданылуы өте ыңғайлы, ол құжаттың өңделуін жеңілдетеді және құжаттың санын қысқартады.
Толтыратын орнына байланысты құжаттар ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Ішкі құжаттар дегеніміз - белгілі бір кәсіпорында толтырылып оның ішінде жүргізілетін құжаттар болып табылады. Құжаттардың мұндай түрі арқылы қандайда бір кәсіпорынның ішкі операциялары құжатталады. Сырттық құжаттарға - кәсіпорынға басқа ұйымдардан келіп түскен немесе ұйымның басқаларға түрлі операциялар бойынша жіберген құжаттарын жатқызамыз. Олардың қатарына жабдықтаушы кәсіпорындардан келіп түскен тауарлық-материалдық қорлар бойынша толтырылған шот-фактураларды, сенімхаттарды және де тағы да басқа құжаттарды жатқызуға болады.
Операцияның көрініс алу тәсіліне байланысты бухгалтерлік құжаттарды алғашқы құжаттар және жиынтық құжаттар деп бөліп қарастырылады.
Алғашқы құжаттардың өзі олардың толтырылатын операцияларының мазмұнына қарай бір рет қолданылатын және жинақталған деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Бір рет қолданылатын құжат арқылы бір ғана операция құжатталады немесе ондай құжат орындалған операцияның соңында ғана толтырылады. Мысалы: тауарды босату үшін толтырылатын накладнойлар.
Жинақталған құжаттарда белгілі бір мерзім аралығында орындалған біртектес операциялар жазылады. Мысал: Акционерлік қоғамнан бір күнде бостылған өнімге толтырылатын зоборлық карта.
Жұмыс кезінде бухгалтерлер түрлі құжаттармен жұмыс жасайды: нормативті-құқықтық, ұйымдастырушылық-өкімгерлік, ақпараты-анықтамалық, есеп айырысу ақша құжаттары және басқа да алғашқы есептік құжаттар. Олар ұйымның шарушалық қызметін айқындайды. Бухгалтерлік қызметтің сапасы құжат айналымының ұйымдастыруына байланысты. Кәсіпорындар мен ұйымдарда құжаттар бірнеше кезеңнен өтеді. Олар: жасалу немесе толтырылу, есепке алыну, тексерілу немесе өңделу, бухгалтерлік есепте операцияларды айқындау, мұрағатқа өткізу және тағы да басқа кезеңдер. Сонымен құжат айналымы дегенміз - кәсіпорындардағы құжаттардың қозғалысы, немесе басқаша түрде олардың жасалуынан, яғни толтырылуынан бастап олардың қызметінің аяқталуы және мұрағатқа өткізілу кезеңін айтады.
Құжат айналымының ережесі және есептік ақпараттың өңделу технолгиясы кәсіпорынның қабылдаған есептік саясатында көрсетілп бекітіледі.
Құжат айналымының басқару механизмін дайындау, кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің үрдісінде негізгі буын болып табылады. Құжат айналымын ұйымдастыру арқылы бухгалтерлік қызметтің тұрақтылығы, құжаттың қозғалысы мен өңделуінің жолдары және оперативтілігі, ұйымдық шешімдерді қабылдаудық уақыттылығы қамтамасыз етіледі.
Құжат айналымын басқарудың жүйесі кәсіпорында келесі кезеңдерді қамтиды:
oo бухгалтерлік қызмет туралы ережені дайындау;
oo бухгалтерияның және кәсіпорындағы есепке қатысы бар басқа қызметкерлердің лауазымдық қызмет нұсқалығын дайындау;
oo кәсіпорындағы құжат айналымының кестесін құрау;
oo есепті ақпаратты өңдеу технологиясын құру;
oo істің номенклатурасын құру және құжатты ағымдағы сақтау тәртібі;
oo құжаттың бағалы сараптамасы және істі ұзақ сақтауға дайындау.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кез келген кәсіпорынның басшысы есептік жұмыстың көлеміне байланысты мынадай жұмысты жүргізе алады:
1) бухгалтерлік қызметті құрылымдық бөлімше ретінде құру;
2) қызметкерлер құрамына бухгалтер лауазымын енгізу;
3) шарттық негізде бухгалтерлік есептің жүргізілуін мамандандырылған ұйымға немесе бухгалтер-маманына беру;
4) кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп жұмысын өзі жүргізу.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп құжаттары мен құжат айналымы кестесін құруды кәсіпорынның бас бухгалтері ұйымдастырады. Құжат айналмының кестесі кәсіпорын басшысының бұйрығымен бекітіледі. Кесте немесе тәсім құру, тексеру және талдау жөніндегі жұмыстар тізбесі түрінде рәсімделуі мүмкін. Оларда барлық құрылымдық бөлімшелермен орындаушылардың өзара байланысы және жұмыстың орындалу мерзімі көрсетілуі керек. Кәсіпорынның есепке қатысы бар қызметкерлері өздерінің саласына қатысты құжаттарды құжат айналымы кестесіне сәйкес жасайды және ұсынады. Ол үшін әрбір орындаушыға кестеден көшірмесі беріледі. Көшірмеде орындаушының саласына қатысты құжаттар аталып, олардың орындалу мерзімі жазылады. Осы кестенің сақталуын ұйымның бас бухгалтері қадағалап отыруға тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның бас бухгалтері кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп жұмысының дұрыс және уақытылы жүргізуіне жауапты болып табылады. Құжаттар кестеде көрсетілген уақытта бухгалтерияға өткізілуі тиіс. Құжаттарды қабылдау кезінде бухгалтер құжаттардың белгілі талаптарға сай, дұрыс рәсімделуін тексеру керек. Ережеге сай рәсімделмеген құжаттар жауапты адамға, яғни оны жасаған адамға қайта өңдеу үшін қайтарылуы қажет.
Бухгалтер құжатты қабылдау барысында ең біріншіден мазмұны бойынша тексереді, яғни жүргізілген жұмыстардың заңдылығын анықтайды. Олардың нормативтік актілер мен қолданылып жүрген нұсақауларға қайшы келмейтіндігін қадағалайды. Содан кейін оның деректемелерінің толық толтырылуын, тиісті лауазымды адамдардың қолтаңбаларының болуын, сомалардың нақты көрсетілуі мен операциялардың құрылымын тексереді. Бұдан кейін бухгалтер арифметиклық тексеру жүргізеді, яғни құжаттарды таксалаудың дұрыстығын тексереді. Ол тауралық-материалдық қорлардың көлемін оның бағасына көбейту арқылы орындалады.
Тексеріп болғаннан кейін бухгалтер құжаттарды өңдейді. Өңдеу құжат бойынша әр операцияны есептейтін шоттарды анықтауға негізделген. Керек болған жағдайда біртекті құжаттарды топтастырады, содан кейін бухгалтерлік есепшоттарында жазу жүргізеді. Кәсіпорын бухгалетриясында құжаттар белгілі бір ұқсастықтарына, операциялардың түріне қарай топталып бөлек папкаларға тіркеледі. Папкаларда құжаттың нөмірі, орындалған уақыты, жинақтамалы шоттың шифры және олардың саны көрсетіледі. Папкаларға тігілген құжаттар архивке өткізіледі. Бухгалетрлік алғашқы құжаттардың папкаларға тігіліп нөмірлену сақтаудың тәртібі және қажет болған құжатты іздестіру кезінде жылдам орындауды қамтамсыз етуге арналған
Сақтау мерзімдері әртүрлі құжаттар бірге орналастырылмайды. Номенклатурадағы істердің бас тақырыптары құжаттардың маңыздылығы және олардың өзара байланысына қарай белгілі бір жүйелілікпен орналастырулары қажет.
Жыл сайын кәсіпорынның сараптама комиссиясы белгілеген сақтау мерзімінің өтуіне байланысты жабылуға жататын құжататрмен іс-қағаздарын белгілеп, оларға тиісті актілер толтырады.
Жалпы құжаттарды сақтау мерзімі құжаттарын Мемлекеттік мұрағатқа тапсырмайтын ұйымдар үшін белгіленген. Мұндай Мемлекеттік мұрағаттарға құжаттарын тапсырмайтын ұйымдар, өз іс-құжаттарын (тәжірбиелік қажеттілігі жоқ және тізімге сәйкес сақтау мерзімі өткен) мұрағат органдарымен келіспей жоя алады. Кәсіпорындағы жоюға іріктелініп алынған құжаттарға акт жасалып, жойылатын құжаттар мен шикізаттарды қатар өңдеумен айналысатын кәсіпорынға өңдеуге беріледі. Құжаттарды жоюға берген уақытта қабылдау-өткізу жүкқұжаттары толтырылады. Кәсіпорындардағы негізгі бухгалтерлік құжаттарды сақтау мерзімі олардың түрлеріне қарай әртүрлі болып белгіленген.
Бухгалтерлік есеп пен есеп берудің дұрыстығын қамтамсыз ету мақсатында ұйымдарда мүліктерге және қаржылық міндеттемелерге түгендеу жүргізіліп отырады. Түгендеу жүргізудің негізгі мақсаттары мыналар:
oo нақты қолда бар мүліктерді анықтау;
oo нақты қолда бар мүлікті бухгалтерлі есеп мәліметтерімен салыстыру;
oo есепте міндеттемелердің толық көрсетілуін анықтау.
Жалпы кәсіпорындардағы мүліктік және қаржылық міндеттемелерді түгендеу бойынша әдістемелік құралдарға сәйкес кәсіпорындағы түгендеуге жататын мүліктер дегеніміз - бұл негізгі құралдар, материалдық емес активтер, қаржы салымдары, өндірістік қорлар, дайын өнімдер, тауарлар, ақшалар мен басқа да қаржы активтері болып табылады. Ал қаржылық міндеттемелерге - банк несиелері, заемдар және тағы басқа кредиторлық борыштар жатады.
Түгендеуге кәсіпорынның қай жерде тұрғандығына қарамастан барлық мүлкі мен қаржылық міндеттемелері жатады. Сонымен қатар түгендеуге ұйымның меншігіне жатпайтын, бірақ оның бухгалтерлік есебінде есепте тұрған басқа да мүліктердің түрлері мен өндірістік қорлар (жауапты сақтауда тұрған, жалға алынған, қайта өңдеуге алынған және де тағы басқадай мүліктер), сондай-ақ қандай да бір себептермен есепке алынбай қалған мүліктер жатады.
Түгендеу барысында құжатталмаған фактілер анықталуы мүмкін. Мысалы: тауарлардың табиғи кемуі, тауарлардың шығынға ұшырау және ұрлану нәтижесінде кемуі, өлшеу мен операцияларды рәсімдеу кезіндегі жіберілген қателіктер және тағы басқалар.
Мүліктер мен міндеттемелерге дұрыс және уақтылы түгендеу жүргізуге кәсіпорынның басшысы жауапты болады. Ол қысқа мерзім ішінде нақты қолда бар құндылықтардың толық және дәлме-дәл тексерілуін қамтамасыз ететіндей етіп жағдайлар жасауға міндетті (жүктерді өлшеу мен тасу үшін жұмыс күшімен қамтамасыз ету, техникалық жағынан жұмыс істейтін таразы жабдықатырмен қамтамасыз ету).
Түгендеу жүргізу тәртібі (бір есеп беру жылында жүргізілетін түгендеу санын, оларды жүргізу уақыты, олардың әрқайсысында тексерілетін мүлік пен қаржылық міндеттемелер тізімі), түгендеулерді міндетті түрде жүргізу қажет болған жағдайды басқа ретте ұйым басшысымен анықталады).
Бухгалтерлік есептің басқа ғылымдардан ерекшелігі, онда ақшалай өлшем кеңінен қолданылады. Бұл өз кезегінде кәсіпорындардың активтері мен қорлану кездері туралы ақпараттарының жинақ түрде, яғни белгілі бір экономикалық талдау жасауға ыңғайлы болуын қамтамасыз етеді. Жалпы бухгалтерлік есеп жүйесінде барлық объектілер тек қана ақшалай өлшемде көрсетіледі.
Бағалау - объектілер есебінің ақшалай көрінісі (мүліктер, міндеттемелер және шаруашылық операциялар). Ол бухгалтерлік есеп беруде шығындарды есептеу арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы бағалау мынадай жолдармен жүргізеледі:
oo ұйымның сатып алған мүліктері оны сатып алуға жұмсалған шығындардың қосындысы бойынша бағаланады;
oo басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ақысыз, тегін берген мүліктері сол кіріске алынған уақыттағы нарықтық құны (бағасы) бойынша бағаланады.
oo Ұйымның өз өндірісінде өндіріліп кіріске алынған мүліктері сол өнімді өндіруге кеткен шығындардың құнын сәйкес бағаланады.
Нақты өндірістік шығындардың құрамына мынадай шығындар жатады:
oo мүлікті кіріске алу барысында жұмсалған шығын;
oo коммерциялық несиені алғаны үшін төленетін пайыз сомасы;
oo үстеме баға, үстеме (наценки, надбавки);
oo делдалға төленетін ақы (қызмет көрсетудің құны);
oo кедендік баж салықтары;
oo тасымалдауға (жеткізіп беруге) және сақтау үшін кететін шығындар.
Басқалардан ақысыз, тегін, қайтарымсыз алынған мүліктің нарықтық бағасы сол мүлікті кіріске алған күні баға негізінде құрылады. Ол баға туралы мәліметтер экспертті жолмен расталып және оған сәйкес құжаттар болуы қажет.
Өндіріліп шығарылатын (дайындалатын) өнімнің құны сол өнімді өндіруге кеткен нақты шығындардан тұрады. Ал бұл шығындардың құрамы өндіріс үрдісінде пайдаланылатын негізгі құралдардың амортизациясы, материалдар, жанармай, энергия, еңбек ресурстары және басқа да өнімді өндіруге кететін шығындардан құралады. Ұйымдағы дайын өнімдер бухгалтерлік есепшоттарында және баланста нақты өзіндік немесе нормативтік (жоспарлы) құнымен есептелінеді.
Кәсіпорындар өздері сатып алған тауарларды бухгалетрлік есепшоттарында олардың сатылып алынған құны бойынша, ал баланста нақты өзіндік құнымен көрсетеді.
Материалдық ресурстар (шикізат, негізгі және көмекші материалдар, жанармай, сатып алынатын жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер және тағы басқалары) бухгалтерлік баланста нақты құнмен есептеледі. Ал материалдық ресурстардың нақты құны оларды кіріске алуға кететін нақты шығындармен анықталады.
Ұйымдар негізгі құралдарын бугалтерлік есепшоттарында бастапқы немесе қалпына келтіретін құны бойынша есептейді, ал баланста - қалдық құны бойынша, яғни бастапқы құнынан тозу сомасын алып тастап көрсетеді. Бюджеттік кәсіпорындарда бастапқы құнымен көрсетіледі.
Материалдық емес активтер кәсіпорынның бухгалтерлік есепшоттарында бастапқы құны бойынша, ал баланстарда - қалдық құны бойынша көрсетіледі.
Белгілі бір орындалған жұмыстар бойынша жұмсалған шығындарды топтастыру тәсілін және қандайда бір объектінің өзіндік құнын анықтау тәсілін калькуляциялау деп атаймыз.
Кәсіпорынның белгілі бір материалдық объектіні жасап шығаруға жұмсаған ақша қаражаттарының көлемі - өзіндік құн деп аталады. Ал оның көлемін есептеу мүмкіндігі өзіндік құнның калькуляциясы болып табылады.
Калкуляциялау көмегімен ұйымдардағы әртүрлі есеп объектілерінің, яғни негізгі құралдардың, материалдық емес активтердің, өндірілген дайын өнімнің, сатып алынған материалдық ресурстардың, көрсетілген қызметтің, орындалған жұмыстың және тағы басқалардың өзіндік құны анықталады.
Калькуляциялау, яғни өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау мәліметтері кәсіпорынды басқаруға, жоспарланған жұмыстың орындалуына бақылау жасауға, шарушалық әрекеттерінің рентабельдігін арттыруға, резервтерді құру және еңбек шығындарын төмендету жолдарын қарастыруда кеңінен қолданылады.
Калькуляция - бухгалтерлік есеп әдісінің бір элементі бола отырып, басқа элементтермен тығыз байланысты болады. бірінші кезекте бухгалтерлік есептің шоттарымен, себебі объект есебінің өзіндік құнының (әртүрлі шығындардың сомасы) анықтау үшін алдын ала шоттарда көрсетеді.
Калькуляция - бухгалтерлік есептің бағалау әдісінің негізі болып табылады. Өйткені калькуляция көмегімен алынған мәліметтер кәсіпорындағы объектілерді бухгалтерлік есепте ақшалай өлшеммен есептеуде, яғни бағасын анықтауды негізгі дәлел болатын элемент ретінде қолданылады.
Кәсіпорындағы өндірістік немесе коммерциялық қызметтің нәтижесінде болып отыратын әртүрлі өзгерістерді түсініп, бақылап отыру үшін сандық және сапалық деп аталатын есеп көрсеткіштері пайдаланылады.
Сандық көрсеткіштер - кәсіпорында орындалған қандайда бір шарушалық үдерісінің салдарынан болған өзгерістің сандық өлшемде қандай көлемде өзгергенін сипаттайды.
Сапалық көрсеткіштер - кәсіпорындағы орындалған жұмыстың және атқарылған қызметінің соңғы нәтижелерінің экономикалық тиімділігін сипаттайды.
Сандық көрсеткіштерге мыналар жатады:
Өнеркәсіп саласында - өндірілген өнім көлемі, сатып алынған өндірісті қордың көлемі және тағы басқалар.
Маркетинг және сауда саласында - көтерме және бөлшек саудадағы тауар айналымының көлемі, тауар қорының көлемі және тағы басқалар.
Қоғамдық тамақтану саласында - тауар айналымының көлемі, бұл өзі өндіретін өнімнің айналымынан және сатылып алынған тауарлардың көлемінен қалыптасады.
Тасымалдау қызметімен айналысатын салаларда - жол аралығына қарай тасымалданатын адамдар мен жүктің саны, көлемі.
Құрылыс саласында - орындалған немесе пайдалануға тапсырылған құрылыс-монтаж жұмысының көлемі.
Сапалық көрсеткіштердің ең маңыздысы кәсіпорынның орындаған жұмысы мен атқарған қызметінің нәтижесін, қаржылық қорытындысын сипаттайтын табыс және рентабелді (тиімділік, пайдалылық) болып табылады.
Таза табыс (пайда) - бұл абсолютті экономикалық көрсеткіш. Ол барлық кәсіпорынның өндірістік, коммерциялық қызметінің нәтижесінде алынатын кірістері мен шығыстарының арасындағы айырмашылықпен анықталады.
Рентабельділік (немістің - rentabel - табыстылық деп аталатын сөзінен шыққан) - салыстырмалы көрсеткіш. Ол ұйымның белгілі бір уақыт аралығындағы (есепті кезеңіндегі) атқарған жұмысын табысы жағынан сипаттайды.
Өндірісте рентабельділік табыстың абсолютті сомасының негізгі және айналым капиталының жалпы сомаларын қатынасын айқындайды. Бұл көрсеткіш негізгі және айналым капиталы сомасының бір тегесіне келетін табыстың экономикалық нәтижесін сипаттайды.
Өндірісте, ауыл шарушылығында, құрылыста және басқа да халық шарушалығы салаларында өнімнің өзіндік құны деген сапалық көрсеткіш маңызды орын алады. Бұл кәсіпорынның өнім өндіруге және оны өткізуге жұмсаған шығындарымен сипатталады. Өнімнің өзіндік құнының төмендеу (орындалған жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің) ұйымның табыстылығының жоғарылауының маңызды факторы болып табылады.
Сапалық көрсеткіштерді бақылау, нақтылы орындалған жұмыс пен жоспардың мөлшерін салыстыру шарушылықты қызметінің эконмоикалық тиімділігінің динамикалық дамуына аса маңызды рөл атқарады. Бұл еңбек өнімділігінің жоғалыуына, өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне және капиталды ұтымды пайдалануға кәсіпорынның рентабельділігінің жоғарылауына ықпалын тигізеді.
Бастапқы есеп құжаттарындағы ақпаратты бухгалтерлік есепшоттарында тіркеу қолмен жазу немесе автоматтандырылған құралдарды пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Есеп құжаттарындағы операцияларды тіркеу үшін арнайы нысан кестелері: карточкалар, кітаптар, тізімдемелер мен журнал-ордерлер және тағы басқа түріндегі есептік тіркелімдер қолданылады.
Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуге арналған карточкаларды қалың қағаздан немесе картоннан дайындайды. Олар негізгі құралдарды, тауарлық-материалдық қорларды сақталу орын бойынша талдамалық есептеуге арналған. Әрбір карточкаға реттік нөмір беріліп және оларда карточканың ашылған уақыты көрсетіледі. Бұл карточкалар арнайы картотекалық-жәшіктерде сақталады.
Кітаптар - өз алдына белгілі бір пішінде жазылған қағаз беттері болып табылады. Оларды маңызды, яғни көбірек бақылау қажет деп есептелетін бөлімдерде қолданады. Кітапты пайдалану әдетте бір бухгалтермен шектелген, себебі қажет болғанда, яғни бір кітаптағы мәліметпен екі немесе одан да көп адамдар жұмыс істейтін жағдайда оны бухгалтерия қызметкерлері арасында бөліп беруге болмайды. Бірақ кейбір жерлерде олардың баламасы жоқ (әрбір ұйымдарда міндетті түрде кассалық кітап жүргізілуі керек). Кітаптарды пайдаланудың артықшылығы - жеке беттерді жаңаға ауыстырудың мүмкін болмауы, яғни жауапты тұлғалар атынан қиянат жасау мүмкіндігі төмендейді.
Жеке беттер - үлкен пішіндегі есеп тіркелімдері болып табылады және карточкаларға, кітаптарға (журналдарға) қарағанда үлкен есеп ақпаратын қамтиды. Олар біріктірілген тіркелімдер рөлін атқарады, яғни синтетикалық (топтамалық) және аналитикалық есепті жүргізуге арналған. Сонымен қатар, бұлар, яғни әртүріл тізімдемелер мен журнал-ордерлер бухгелтерия қызметкерлері арасында міндеттерді ұтымды бөлуге мүмкіндік береді және пайдалануға ыңғайлы болып табылады.
Есеп жазбалары тіркелім түрлері бойынша хронологиялық, жүйелік және біріктірілген болып бөлінеді.
Хронологиялық тіркелімдер шарушалық операцияларын жұмыстардың орындалу мен құжаттардың бухгалтерияға түсуіне қарай жазу үшін қолданылады. Мұндай тіркелімдер құжаттардың түгел сақталуы мен бухгалтерлік жазбалардың жоғалып кетпеуін бақылауды қамтамасыз етеді. Хронологиялық тіркелімге тіркеу журналын, шарушалық операцияларды есептеу кітабын және тағы да басқаларды жатқызуға болады.
Жүйелік тіркелімдер шаруашылық операцияларын мазмұны бойынша топтап және бірыңғайлығын анықтау үшін қолданады. Бұларды бухгалтерлік шоттарды жүргізу тіркелімдері деп те атауға болады. Жүйлеік тіркелімге бас кітапты жатқызуға болады. Пайдалануы барысында әрбір синтетикалық шот үшін оның ішінен жеке бет ашылады.
Біріктірілген тіркелімдерде хронологиялық және жүйелік жазбалар біріктіріліп қолданылады. Мысалы: Бухгалтерлік есепте кеңінен қолданылатын журнал-ордерлердегі жазбалар синтетикалық шоттар бойынша хронолгиялық ретпен жүргізіледі.
Мазмұны бойынша (ақпаратты бөлшектеу дәрежесі) тіркелімдер синтетикалық, аналитиклаық және біріктеліген болып бөлінеді.
Синтетикалық тіркелімдерде жазба тек ақшалық нысанда құжат нөмірі мен толтырылған уақыты көрсетіліп жүргізіледі. Бірақ әдетте оларда түсініктемелік мәтін болмайды. Бұл тіркелімдердің қатарына бас кітап пен журанл-ордерлердің барлығын дерлік жатқызуға болады.
Аналитикалық тіркелімдерді аналитикалық шоттар бойынша жазбаларды жазу үші қолданады. Оның ішінде құжаттың нөмірі, толтырылған уақыты, шаруашылық операцияларының қысқаша мазмұны көрсетіледі. Тауарлы-материалдық қорларды есептеу үшін олардың ішінде ақшалай және натуралдық көрсеткшітері қолданады. Бухгалтерлік есепте қолданылатын талдамалық тіркелімдерге карточкалр, кітаптар және тізімдемелер жатқызылады.
Синтетикиалық және аналитикалық есепте қатар қолданыла беретін тіркелімдер - біріктірілген тіркелімдер болып табылады.
Бастапқы құжаттардағы есепті ақпаратты, автоматты өңдеу кезінде тіркелімдер өз алдына карточкалар, тізімдемелер, журанал-ордерлер және тағы басқадай форма түрінде алына алатын машиограммалар болып табылады.
Бухгалтерлік есепті қолмен жүргізу кезінде тіркелімдегі жазбалар жай немесе көшірмелі әдістер арқылы жүргізіледі. Жай жазбалар бір ғана дана етіліп жасалатын болса, ал көшірмелі жазбалар көшіргіш қағаздардың көмегімен бір уақытта бірнеше дана етіліп жасалады.
Есеп тіркелімдерінде жазбалар өзгертусіз және таза жазылып толтырылуы керек. Тіркелімдерді толтыру барысында немесе басқа да жіберілген қателіктерді түзету үшін есеп тіркелімдерінде келесі әдістер: түзетпелі, қосымша жазу және қызыл түзетпе қолданылады.
Егер қате баланс құрылғанға дейін анықталса және шоттар корреспонденциясына өзгеріс енгізу қажет болмаса түзетпелі әдіс қолданылады.
Осы жерде қате жазбаны (соманы немесе мәтінді) кейіннен оқылуға мүмкін болатындай етіп бір сызықпен сызады және қажет болған жағдайда сызылған жазба үстіне дұрыс жазба жазылады. Түзетілген жазбалар келісілген және бухгалтердің қолтаңбасымен бекітілген болуы керек.
Егер шоттар корреспонденциясы дұрыс, бірақ шарушалық операциясының сомасы дұрыс жазылмаса немесе бұл қате есеп тіркелімінде қорытынды жасалғаннан кейін анықталса, онда қатені түзету қосымша жазу әдісі арқылы жүргізіледі.
Мысалы:кәсіпорынға басқалардан келіп түскен 130 000 теңге материалдарға мына түрдегі екі жақты жазу жазылған делік.
Д-т: 1310 Материалдар шоты 100 000тг.
К-т: 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шоты 100 000тг.
Бұл қатені түзету үшін айырма сомаға (130 000-10000)= қосымша жазу жазылады.
Д-т:1310 Материалдар шоты 30 000 тг.
К-т: 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шоты 30 000тг.
Егер қате бухгалтерлік балансты жасағаннан және оны тиісті органға тапсырғаннан кейін белгілі болса, ондай қате қызыл түзетпе әдісі арқылы түзетіледі.
Мысалы: кәсіпорынның кассасына жұмысшыларға еңбекақы төлеу үшін есеп айырысу шотынан 500000 теңге келіп түсті делік. Осы операцияға мына түрде жазу азылған.
Д-т: 1040Валюталық шоты 500 000тг.
К-т: 1030Есеп айырысу шоты 500 000тг.
Қатені түзету үшін осындай жазу арқылы, бірақ қызыл бояумен, яғни сторно етіліп жазылады.
Д-т:1040 Валюталық шоты 50 000тг.
К-т:1030 Есеп айырысу шоты 50 000тг.
Одан кейін мына түрде дұрыс жазу жазылады:
Д-т:1010 Касса шоты 500 000тг.
К-т:1030 Есеп айырысу шоты 500 000тг.
Мұндағы қызыл түзетпе мәні бұрыс жазу теріс санмен алынып тасталып, оның орнына дұрыс сома жазылады.
Бухгалтерлік есеп нысандары деп - белгілі бір дәйектілікпен және өзара байланысты, екі жақты принципті пайдалана отырып, бухгалтерлік есеп жазуын жүргізуге арналған есеп тіркелімін айтады.
Бухгалтерлік есеп нысандарын және есептелетін ақпаратты өңдеу технологиясын әрбір кәсіпорын өзі таңдайды және оны есеп саясатында көрсетеді.
Қазіргі кезде кәсіпорындарда бухгалтерлік есеп нысандарының келесідей түрлері қолданылады: мемориалдық-ордерлі, бас-журнал, журнал-ордерлі, жай және ықшамдалған (мүлікті есептеу тіркелімдерін бірге қолдану).
Бухгалтерлік есептің мемориалдық-ордерлі нысандары қазіргі кезде қолданылатын ескі нысандардың бірі болып табылады. Есептің бұл нысандарында кітаптық және карточкалық тіркелімдер жүргізіледі. Синтетикалық есеп үшін кітаптарды қолдану ыңғайлы болса, ал аналитикалық есеп үшін көбінее карточкалар қолданылады. Мұның себебі әрбір шаруашылық операциясы бойынша толтырылатын алғашқы құжат немесе бірыңғай алғашқы құжаттар үшін бухгалтерлік есепте екі жақты жазу жазылып және ол мемориалдық-ордерлі нысан түрінде ресімделеді.
Мысалы: қоймадан материалдарды босату туралы әрбір жүк құжаттың есептеуде жеке жазбамен көрсетудің орнына осындай бірнеше жүк құжатты жинақтаушы тізімдемеге жазады, одан кейін осы тізімдеменің қорытынды мәліметтері негізінде мемориалдық-ордерлі бір ғана бухгалтерлік жазба жасалады. Оның ішінде жазбаның қысқаша мазмұны беріледі немесе құжатқа сілтеме жасалады, шот корреспонденциясы және сомасы көрсетіледі. Мемориалдық-ордерге солардың негізінде жазбалар жасалған басты құжаттар қоса беріледі. Барлық мемориалдық-ордерлер жасалғаннан кейін арнайы тіркеме журналында тіркеледі. Әрбір мемориалдық-ордерге реттік нөмір беріледі. Тіркемелі журналдағы жазбадан кейін мемориалдық-ордер мәліметтері ай сайын синтетикалық есептің тіркелімі болып табылатын бас кітапқа көшіріледі. Бас кітапта жазбаларды топтастырады. Әрбір синтетикалық есептің дебит және кредит айналымдары корреспонденциялары шоты бойынша сәйкес кестелерге бөлек жазылады.
Айдың соңында бас кітаптың қорытындысы негізінде синтетикалық есептің шоттары бойынша жай немесе шахматты нысандағы айналым тізімдемесі құрылады. Бас кітаптың мәліметтер синтетикалық және аналитикалық есептің айналым тізімдемелерін, бухгалтерлік балансты, сонымен қатар есеп берудің басқа нысандарын құру үшін қолданылады.
Мемориалдық-ордер формасы аналитикалық есептік кітаптарда, карточкаларда немесе бос беттерде жүргізіледі. Аналитикалық есеп тіркелімдеріндегі жазбаларды мемориалдық-ордерлерге қоса берілген құжаттардан алады. Ай соңында аналитикалық есеп тіркелімдерінің жазбалары негізінде айналым және сальдолық тізімдемелер - сәйкес синтетикалық шотпен біріктірілген аналитикалық шот тобына бір ведомость (тізімдеме) құралады. Бұл тізімдемелердің мәліметтері синтетикалық шоттармен біріктірілген аналитикалық шоттардың сальдосы мен айналымдарының қорытындыларын салыстыру үшін қажет.
Есептің мемориалдық-ордерлі нысаны есептік тіркелімдерінің жеңілдігімен және есеп жазбаларының техникасымен ерекшеленеді. Алайда бұл нысанның кемшілігі ретінде - құжаттардағы бір ғана ақпараттық мәліметтердің тізімдемелерге, мемориалдық-ордерлерге, журналдарға, синтетикалық және аналитикалық есептің тіркелімдеріне бірнеше рет қайталанып жазылуын атап өткен дұрыс.
Басқа нысандарға қарағанада мемориалдық-ордер нысанын жүргізіу көп еңбекті керек етеді. Оның бір түрі бас журнал нысаны. Мұнда негізгі есеп тіркелімі карточкалар мен бос беттер емесе, бас журнал деп аталады. ол азғана шоттарды пайдаланатын шағын кәсіпорындарда қолданылады. Оның өзгешелігі кітапта бухгалтерлік жазу хронологиялық және жүйелі түрде ұштастырылып жазылады.
Бас журналдың бұлай құрылуы оған жазылған жазуды көзге көрнекті болып және оған шолуды жеңілдетеді. Журналда шығарылған қалдықтар синтетикалық шотар бойынша дайын айналым тізімдемесі бола алады да, бөлек айналым тізімдемесін жасауды қажет етпейді. Бас журналда алғашқы және соңғы қалдық шығарылып отырылады, сондықтан да кез-келген уақытта бас журналдың негізінде баланс жасауға болады. Бас журналды жүргізгенде бөлек немесе біртектес алғашқы құжаттар негізінде мемориалдық-ордерлер жасалады.
Журналда жазбалар мемориалдық ордерлердің нөмірлері мен күнін, корреспонденцяланушы шоттардың кодтарын, жеке және жалпы сомаларды көрсетумен бірге дебит және кредит бойынша жүргізіледі. Содан кейін әрбір шот бойынша бір айдағы айналым есептеліп, соңғы сальдо анықталады. Бас кітаптың көрсеткіштері негізінде синтетикалық шоттар бойынша бухгалтерлік баланс құру үшін қолданылатын айналым тізімдемесі толтырылады.
Журнал-ордерлі нысанын пайдалану барысында бухгалтерлік есеп ақпараттарын тіркеудің нігізгі принципі - жинақталымдық тізімдемелерде алғашқы құжаттардың мәліметтерін жинақтау. Бұл нысанның негізгі есеп тіркелімі Журнал-ордер болып табылады. Журнал-ордерлерде алғашқы құжаттардан немесе жинақталымдық тізімдемелерден алынатын хронологиялық және жүйелік жазбалар біріктіріліп көрсетіледі. Әрбір синтетикалық шотқа арнайы журнал-ордер ашылады, оның ішінде шоттың кредитінен сәйкес шотардың дебитіне жазылатын шаруашылық операциялар көрсетіледі. Құралдардың қозғалысын бақылауды күшейту үшін журнал-ордердің жинақталымдық тізімдемелері бірге қолданылады. Кейбір журнал-ордерлерде синтетикалық және аналитикалық есептерінде жүргізілуі мүмкін. Бірақ аналитикалық есептің карточкалары қолданылмайды және айналым тізімдемелері құрылмайды. Журнал-ордерлерде типті шот корреспонденциясы қойылуы мүмкін. Бұл тіркелімдерді түсініктірек етіп көрсетіледі және қателер санын азайтады.
Кесте 1
Есептің журнал-ордер нысаны жазбаларының сызбасы,
Құжаттар
Тізімдемелер
Журнал-ордерлер
Кассалық кітап
Аналитикалық есеп карточкалары
Баланс және есеп-қисаптың басқа да нысаны
Бас кітап
Аналитикалық шот бойынша айналым тізімдемесі
Бастапқы құжат мәліметтерін жалпы бірыңғай шаруашылық операциялар бойынша журнал-ордерлерге немесе жинақталымдық тізімдемелерге жазады, ал қорытынды көрсеткіштер журнал-ордерлерге көшіріледі. Журналда аналитикалық есебі жүргізілмейтін шаруашылық операциялар бойынша мәліметтер аналитикалық есептің карточкаларында көрсетіледі (негізгі құралдардарды есептеу)
Ай соңында барлық карточкалар журнал-ордерлер және солардың тізімдемелері бойынша қорытынды сомалар есептеледі. Карточкалардың қорытындысы аналитикалық шот бойынша айналым тізімдемелеріне көшіріледі, ал журнал-ордерлер мен тізімдемелердің қорытындысы басқа журнал-ордерлердің тізімдемелері мен корреспонденцияланушы шоттармен құжаттар (тауарлы және кассалық есеп берулер, банк көшірмесі және тағы басқалар) бойынша салыстырылады. Өзара салыстырудан кейін кредит айналымының ортақ сомасын әрбір журнал-ордерлерден бас кітаптың сәйкес шотына жазады. Бас кітаптың әрбір синтетикалық шотының дебит бойынша айналымдарын әртүрлі шоттардың кредиті бойынша айналымдар корреспонденциясымен бірге әртүрлі журнал-ордерлерден жинақтайды. Осындан кейін бас кітаптағы әрбір шоттың дебиті бойынша ортақ қорытынды есептеледі, ай соңындағы қалдық шығарылады және бухгалтерлік баланс пен есеп беру тағы басқа нысандары құрылады. Баланс құрудан бұрын айналым тізімдемелерінің қорытындысын бас кітаптың сәйкес шоттарының қорытындысымен салыстыру қажет.
Бухгалтерлік есептің журнал-ордерлі нысаны есептің бас-журнал нысанымен кейбір ортақ қасиеттеріне ие, арнайы журналдардағы бастапқы құжаттардың мәліметтері бойынша жалпы бірыңғай операциялар туралы ақпарат жинақтау, бір тіркелімде синтетикалық және аналитикалық есепті біріктіру, бас кітапта синтетикалық шоттар мен сальдо және тағы басқалар бойынша ағымдағы айналымдарды көрсету.
Шағын кәсіпорындар бухгалтерлік есеп нысанының жай немесе жеңілдетілген түрін қолдана алады.
Есептің жай нысаны шаруашылық операцияларын есептеу кітабында қарастырылады. Ол кітап кәсіпорындарда қолданылатын барлық шоттарды қамтиды, сондай-ақ синтетикалық және аналитикалық есепті біріктірді, яғни біріктірілген тіркелім болып табылады. Бұл құжатқа жазылатын ақпараттар алғашқы құжаттардан алынып, хронологиялық тізбекте бір уақытта шотар бойынша топтау арқылы жүргізіледі. Бухгалтерлік есептің жай нысанындағы жазбалар сызбасы 2-ші кесте көрсетілген.
Кесте 2
Бухгалтерлік есептің жай нысанындағы жазбалар сызбасы,
Құжаттар
Кассалық кітап
Шаруашылық операциялар-
дың есеп кітабы
Еңбек төлемдері бойынша қызметкерлер мен есеп айырысу тізімдемесі
Бухгалтерлік баланс және есеп берудің басқа нысандары
Кітап ұйымының кез келген уақыттағы мүліктері мен қаржылық міндеттемелерінің барлығын анықтауға, бухгалтерлік есеп құруға мүмкіндік береді. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің жай нысанындағы аталған есеп тіркелімінен басқа есеп айырсу - төлем тізімдемесін ауыстыратын қызметкерлермен есеп айырысу тізімдемесі жүргізіледі.
Есептің бұл нысаны өндірістік емес салалардағы шағын кәсіпорындар үшін қолайлы.
Әрбір тізімдеме әдетте, қолданылатын бухгалтерлік шоттың біреуі бойынша жүрген операцияларды есептеу үшін қолданылады.
Бастапқы құжаттар (актілер, жүкқұжаттар, есеп-қисап және тағы басқа) негізінде шарушалық операциялар екі тізімдемеде көрсетіледі: біріншіде - шоттың дебиті бойынша кредиттелуші шот нөмірі, екіншіден - корреспонденцияланушы шоттың кредиті бойынша дебиттеуші шоттың нөмірінің ұқсас жазбасы.
Жеке тізімдемелердегі қаражат қалдықтары, солардың негізінде жазбалар жүргізілген бастапқы құжаттардың сәйкес мәліметтерімен салыстырылуы керек (кассалық есеп беру, банк көшірмесі және тағы басқалары).
Кәсіпорынның бір айдағы атқарған жұмыстары туралы мәліметтерін қорытындылауға арналған қаржы-шарушалық қызметінің айлық қорытынды жинақтау тізімдемелері арқылы шахматтық тізімдеме құрылады. Ал бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі.
Кез келген кәсіпорынның негізгі мақсаты-табыс табу екендінін барлығымыз білеміз, дегенмен сол табысту табу үшін кәсіпорын басшысы қай бағытта, қандай жұмыс жасау қажет екендігін дұрыс біле бермейді. Міне менің дипломдық жұмысымның өзектілігі кәсіпорынның басқару, қаржылық, салық есептерінің жүргізілуі дұрыс болуын зерттеу арқылы әр есептің өзара байланысын қарастыру.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп жүргізілу барысында әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылуын жүзеге асыру үшін таңдап алынған тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс.
Басқаша айтқанда, есептік саясат - бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есебін ұйымдастыруды кәсіпорын басшысы жүзеге асырады, және оның қызметі қаржылық есепті жүргізумен қалыптастыру принциптеріне сәйкес орын алады.
Қаржылық есепті ұйымдастыруда кәсіпорын басшысы есеп саясатын басшылыққа алады.
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі бағыты - кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету табыс табу үшін осы қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы ақпаратпен қалыптастыру.
Салық, басқару, қаржылық есептерінің өзара байланысы- бухгалтерлік бастапқы құжаттар шаруашылық операцияларының орын алуы кезінде жөнелту, алу, беру, өңдеу және архивке тапсыру .
Кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру:
oo есеп саясатының тұрақтылығын;
- шарауашылық операцияларын есепке толық көрсету, есепті кезеңнің табыстарымен шығыстарын уақытында есепке алуды және олардың келесі кезеңге өтпеуін қадағалауды ;
- жинақтамалы шоттар сомасының талдамалы шоттар сомасына сәйкестігін қамтамасыз етеді
Басқарушылық есеп болса осы аталған жұмыстарды толық өз тарапынан бақылау жасайды
Ал, салық есебінде түрлі салықтар арқылы шаруашылық операцияларды реттейді және бір жүйеге әкеледі.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеу нысаны-
АМАН-ГЕО жауапкершілігінің шектеулі серіктестіктегі басқару, қаржылық, бухгалтерлік, салық есептіліктерінің өзара байланысын зерттеу үшін өнделген. АМАН-ГЕО ЖШС-і Ақтөбе қаласында, жер қойнауын зерттеу арқылы геологиялық жұмыстар жасауды, өндіру және қызмет көрсету, тауарларды сатумен (түрлі геологиялық жабдықтар) айналысады.
Зерттеу пәні
Кәсіпорынның басқару, қаржылық, бухгалтерлік, салық есептіліктерінің өзара байланысын зерттеу маңызы
Тақырыптың зерттелу деңгейі
- аталған тақырыптағы диплом жұмысын жазу барысында Назарова В.Л Т.И., Қ.К.Кеулімжаев. Ә.Әбдіманапов , Шарипов, А. Қ.. сияқты ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Тақырыптың деректік көзі
Кәсіпорынның басқару, қаржылық, бухгалтерлік, салық есептіліктерінің өзара байланысын анықтау барысындағы теориялық - әдістік мәселелер келесі оқымысшы - экономистердің жұмыстарында жазылған: 1 Салық кодексі. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы. - Алматы : Юрист, 2008. - 300 б. 1. Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы заңы (Cалық кодексі).: 2001 жылғы 12 маусым № 209-II. - Алматы : Центральный Дом Бухгалтера), 2008. - 320 б. 2.Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы заңы (Cалық кодексі).- Алматы:LEM, 2009.-389 б.3.Тайғашинова Қ.Т. Басқару есебі. Оқу құралы Алматы: LEM, 2011 ж.
4.Төлегенов Э.Т. "Басқару есебі". Алматы,2006 ж.5.Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық Алматы: Экономика, 2005ж.6.Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие - Алматы: Каржы-каражат, 2002 - 512с
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады және жалпы көлемі 80-бет.
1 САЛЫҚ, БАСҚАРУ, ҚАРЖЫЛЫҚ, БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
Қаржылық есеп жұмысын жүргізу үшін кәсіпорында күнделікті орындалып отыратын барлық операциялардың міндетті түрде үздіксіз құжаттарға жазылып отыратындығы бухгалтерлік есептің басқа ғылымдардан ерекше екендігі мәлім.
Бухгалтерлік құжат деп кәсіпорындар мен ұйымдарда орындалған операцияларды дәлелейтін және алдағы уақытта орындалатын жұмыстар мен атқарылатын қызметтерге құқық беретін жазбаша куәлікті атауға болады.
Жалпы кәсіпорындағы атқарылып жатқан жұмыстың,орындалған тапсырманың үздіксіз, белгілі бір тәртіппен, арнайы үлгідегі қағаздарға жазылып және оған тиісті адамдардың қолының қойылуы (қажет болған жағдайда кәсіпорын мен ұйым мөр таңбасының басылуы) құжаттау деп аталады. Сондықтан да құжаттау бухгалетрлік есептің негізі болып табылады. Себебі осы құжаттар арқылы ғана кез келген уақытта кәсіпорын бойынша орындалған жұмыстың, атқарылған қызметтің қай мерзімде жасалғанын және оған қандай мөлшерде шығын жұмсалғанын дәлелдеуге болады.
Құжат кәсіпорындағы орандалған шарушалық операцияларына сәйкес үздіксіз толтырылып, олардың мазмұнын толық ашық көрсетеді және ол бухгалтерлік есептің негізі болып табылады.
Орындалған шарушалық операцияларын бастапқы құжатқа түсіру бухгалетрлік есеп териясында алғашқы есеп сатысы деп атайды.
Кәсіпорында жүргізілетін шарушалық құбылыстарының әр түрлі болуы себебінен бастапқы құжаттардың нысаны (формасы) бірдей болмайды. Шаруашылық құбылыстары түгелдей бастапқы құжатпен құжатталуы тиіс. Әрбір бастапқы құжатқа орындалған шаруашылық операциясының мазмұны жазылып және белгілі бір көрсеткіштер түсіріледі. Құжат көрсеткіштерін деректемлер (реквизиттер) деп атайды. Олар міндетті және толықтырушы болып бөлінеді. Міндетті деректемелер бухгалетрлік құжаттарды заңды құқықпен қамтамасыз етеді.
Міндетті деректемеге (реквизитке) жататындар:
oo құжаттың аты, нысанның коды;
oo құжаттың толтырылған уақыты (күні, айы және жылы);
oo құжатты толтырған заңды немесе жеке тұлғаның аты-жөні;
oo шарушалық операциясының мазмұны;
oo шаруашылық оперциясының өлшемі (натуралдық немесе ақшалай);
oo шаруашылық оперцияның жүргізілуіне және соған сәйкес құжаттарды толтыруға жауапты адамдардың аты-жөні;
oo жауапты атқарушының қолы.
Қосымша деректемелер шаруашылық операция көрінісінің ерекшеліктерімен және құжаттардың тағайындалуымен анықталады.Әртүрлі талаптарға байланысты бастапқы құжатта келісілгендей қосымша деректемелер болуы керек: құжаттың реттік нөмірі, ұйымның банк мекемесіндегі есеп айырсу шотының нөмірі, шаруашылық операцияны орындау үшін негізі болатын құжаттар және тағы басқалар. Бұл құжаттардың нысандары (формалары) келесі есеп бөлімдері бойынша бөлінеді:
1) ауылшарушалық өнімі мен шикізаты
2) еңбек және еңбекақы;
3) негізгі құралдар мен материалдық емес активтер;
4) материалдар;
5) кем бағалы және тез тозғыш заттар;
6) капиталдық құрылыстағы жұмыс;
7) құрылыс машианалары мен механизмдердің жұмысы;
8) автокөліктегі жұмыс;
9) түгендеу нәтижелері;
10) кассалық операциялар;
11) сауда операциялары.
Бұл құжаттар операцияның орындалу барысында толтырылуы керек. Егер бұл айтылған уақытта оларды толтыруға мүмкіндік болмаған жағдайда құжаттар операция аяқталған сәтте толтырылады. Уақытында толтырылмаған құжат кәсіпорын меншігінің сақталуын бақылауды қиындатады және ол операцияның бухгалтерлік есепшотына кешіктіріліп жазылуына әкеліп соқтырады. Осы себептен ұйымның бухгалтерлік қорытынды есебін жасау мерзімі кешіктірілуі мүмкін.
Құжаттардағы жазбалар сиямен, шарикты қаламсаппен, жазба машинасымен (компьютермен) және де басқа олардың архивте көрсетілген уақыт мерзіміне дейін сақталуын қамтамасыз ететін заттармен толтырылады. Құжаттағы жазбалар анық және дұрыс көрсетілуі керек. Құжатты толтырған адам тиісті жеріне өзінің қолын анық етіп қоюға міндетті. Кәсіпорындар мен ұйымдардағы алғашқы есеп құжаттарына қолдарын қоятын адамдарды ұйым басшысы бас бухгалтердің келісімімен тағайындайды.
Ақша операциялары бойынша толтырылатын құжаттар және есеп айырсу құжаттары, сонымен қатар кәсіпорынның қаржылық-несиелік міндеттерін куәландыратын құжаттар бас бухгалтердің қолынсыз заңсыз болып саналып, оны орындау жүзеге асырылмайды. Егер кейбір операцияларды орындау барысанда кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтерінің көзқарастары әр түрлі болған жағдайда оларға толтырылатын құжаттар кәсіпорын басшысының жазбаша өкімі бойынша толтырылады. Соған сәйкес бұл операция үшін барлық жауапкершілікті кәсіпорынның басшысы өз мойнына алады.
Алғашқы (бастапқы) құжаттарды толтырғанда жасалаған қателерді келесі жолдармен түзетуге болады: дұрыс емес тесті не соманы оқылатындай етіп түзу сызықпен сызады да оның жанына дұрыс жазба жазылады. Бұл құжатқа түзету енгізілген жазылып және уақыты (күні, айы, жылы) көрсетіліп құжат толтырушы өз қолын қояды.
Кассалық және банктік құжаттарға түзету енгізуге болмайды. Егер аталған құжаттарды толтыру барысында қате жіберілген жағдайда оларды қайта толтыру қажет.
Бухгалтерлік есепте пайдаланылатын алғашқы құжаттардың басқадай түрлеріне түзету енгізу тек қана шаруашылық операцияларына қатысушылардың келісімімен жүргізіліп және олар өздерінің келісім бергендігін растап, түзету енгізілген уақыты (күні, айы, жылы) көрсетіп қолдарын қояды.
Есептеу үрдісінде ыңғайлы және дұрыс болуы үшін құжаттар келесі ерекшеліктері бойынша жіктеледі: мақсаты бойынша, құрастырылған орнына байланысты, көрсету тәсілі және операция мазмұнының көлемі бойынша
Мақсаты бойыша құжаттар үкімдік, атқарушылық, бухгалетрлік толтыру және құрамдастырылған болып бөлінеді.
Үкім құжатында - шарушалық операцияларды жүргізуі туралы бұйрықтар мен өкімдер жатады. Мысалы, жұмысшыларға сыйақы беру туралы бұйрық, тауарларды алуға берілген сенімхат және тағы басқалар. Бұл құжаттардың шаруашылық операциялардың аяқталуына дейін күші болады. Оған міндетті түрде операцияны орындауға бұйрық беретін жауапты адамдардың қолы қойылуы керек. Үкім құжаттарының негізінде есепте жазу көрсетілмейді, себебі шарушалық операциясын орындау үкім шығарылғаннан кейін ғана орындалады.
Атқарушылық құжаттар - шарушалық операциялардың орындалғанын көрсетеді. Бұл құжаттарға - тауарлық-материалдық қорларды алу үшін толтырылған жүкқұжат, кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлері және тағы басқаларын жатқызуға болады. Құжаттардың бұл түрі операция жасалған сәтте толтырылып және оған жауапты адамдар қолдарын қояды. Сонымен бірге орындалған оперцияларды бухгалтерлік есепшотында жазып көрсетуге негіз болып табылатын және оны растайтын құжаттардың түрі.
Бухгалтерлік толтырылған құжаттар - ұйымның бухгалтериясы жасаған әртүрлі анықтамалар, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша орындалатын операцияларға негіз болатын кәсіпорынның бухгалтері толтырған есеп айырысулар. Оларға негізгі құралдар, материалдық емес активтер, материалдар, әлеуметтік сақтандыру аударымдары, еңбекақы төлемдері және тағы басқа бухгалтерия толтырған құжаттар жатқызылады.
Біріктірілген құжаттарының құрамына бірнеше функцияны қатар атқаратын барлық құжаттар кіреді. Мысалы: кассирге орындауға берілген кассалық шығыс ету ордері оны орындағанша үкімдік болып есептелінсе, кассир ақшаны алушыға бергеннен кейін атқарушылық болып есептеледі. Біріктірілген құжаттардың бухгалтерлік есепте қолданылуы өте ыңғайлы, ол құжаттың өңделуін жеңілдетеді және құжаттың санын қысқартады.
Толтыратын орнына байланысты құжаттар ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Ішкі құжаттар дегеніміз - белгілі бір кәсіпорында толтырылып оның ішінде жүргізілетін құжаттар болып табылады. Құжаттардың мұндай түрі арқылы қандайда бір кәсіпорынның ішкі операциялары құжатталады. Сырттық құжаттарға - кәсіпорынға басқа ұйымдардан келіп түскен немесе ұйымның басқаларға түрлі операциялар бойынша жіберген құжаттарын жатқызамыз. Олардың қатарына жабдықтаушы кәсіпорындардан келіп түскен тауарлық-материалдық қорлар бойынша толтырылған шот-фактураларды, сенімхаттарды және де тағы да басқа құжаттарды жатқызуға болады.
Операцияның көрініс алу тәсіліне байланысты бухгалтерлік құжаттарды алғашқы құжаттар және жиынтық құжаттар деп бөліп қарастырылады.
Алғашқы құжаттардың өзі олардың толтырылатын операцияларының мазмұнына қарай бір рет қолданылатын және жинақталған деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Бір рет қолданылатын құжат арқылы бір ғана операция құжатталады немесе ондай құжат орындалған операцияның соңында ғана толтырылады. Мысалы: тауарды босату үшін толтырылатын накладнойлар.
Жинақталған құжаттарда белгілі бір мерзім аралығында орындалған біртектес операциялар жазылады. Мысал: Акционерлік қоғамнан бір күнде бостылған өнімге толтырылатын зоборлық карта.
Жұмыс кезінде бухгалтерлер түрлі құжаттармен жұмыс жасайды: нормативті-құқықтық, ұйымдастырушылық-өкімгерлік, ақпараты-анықтамалық, есеп айырысу ақша құжаттары және басқа да алғашқы есептік құжаттар. Олар ұйымның шарушалық қызметін айқындайды. Бухгалтерлік қызметтің сапасы құжат айналымының ұйымдастыруына байланысты. Кәсіпорындар мен ұйымдарда құжаттар бірнеше кезеңнен өтеді. Олар: жасалу немесе толтырылу, есепке алыну, тексерілу немесе өңделу, бухгалтерлік есепте операцияларды айқындау, мұрағатқа өткізу және тағы да басқа кезеңдер. Сонымен құжат айналымы дегенміз - кәсіпорындардағы құжаттардың қозғалысы, немесе басқаша түрде олардың жасалуынан, яғни толтырылуынан бастап олардың қызметінің аяқталуы және мұрағатқа өткізілу кезеңін айтады.
Құжат айналымының ережесі және есептік ақпараттың өңделу технолгиясы кәсіпорынның қабылдаған есептік саясатында көрсетілп бекітіледі.
Құжат айналымының басқару механизмін дайындау, кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің үрдісінде негізгі буын болып табылады. Құжат айналымын ұйымдастыру арқылы бухгалтерлік қызметтің тұрақтылығы, құжаттың қозғалысы мен өңделуінің жолдары және оперативтілігі, ұйымдық шешімдерді қабылдаудық уақыттылығы қамтамасыз етіледі.
Құжат айналымын басқарудың жүйесі кәсіпорында келесі кезеңдерді қамтиды:
oo бухгалтерлік қызмет туралы ережені дайындау;
oo бухгалтерияның және кәсіпорындағы есепке қатысы бар басқа қызметкерлердің лауазымдық қызмет нұсқалығын дайындау;
oo кәсіпорындағы құжат айналымының кестесін құрау;
oo есепті ақпаратты өңдеу технологиясын құру;
oo істің номенклатурасын құру және құжатты ағымдағы сақтау тәртібі;
oo құжаттың бағалы сараптамасы және істі ұзақ сақтауға дайындау.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кез келген кәсіпорынның басшысы есептік жұмыстың көлеміне байланысты мынадай жұмысты жүргізе алады:
1) бухгалтерлік қызметті құрылымдық бөлімше ретінде құру;
2) қызметкерлер құрамына бухгалтер лауазымын енгізу;
3) шарттық негізде бухгалтерлік есептің жүргізілуін мамандандырылған ұйымға немесе бухгалтер-маманына беру;
4) кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп жұмысын өзі жүргізу.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп құжаттары мен құжат айналымы кестесін құруды кәсіпорынның бас бухгалтері ұйымдастырады. Құжат айналмының кестесі кәсіпорын басшысының бұйрығымен бекітіледі. Кесте немесе тәсім құру, тексеру және талдау жөніндегі жұмыстар тізбесі түрінде рәсімделуі мүмкін. Оларда барлық құрылымдық бөлімшелермен орындаушылардың өзара байланысы және жұмыстың орындалу мерзімі көрсетілуі керек. Кәсіпорынның есепке қатысы бар қызметкерлері өздерінің саласына қатысты құжаттарды құжат айналымы кестесіне сәйкес жасайды және ұсынады. Ол үшін әрбір орындаушыға кестеден көшірмесі беріледі. Көшірмеде орындаушының саласына қатысты құжаттар аталып, олардың орындалу мерзімі жазылады. Осы кестенің сақталуын ұйымның бас бухгалтері қадағалап отыруға тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның бас бухгалтері кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп жұмысының дұрыс және уақытылы жүргізуіне жауапты болып табылады. Құжаттар кестеде көрсетілген уақытта бухгалтерияға өткізілуі тиіс. Құжаттарды қабылдау кезінде бухгалтер құжаттардың белгілі талаптарға сай, дұрыс рәсімделуін тексеру керек. Ережеге сай рәсімделмеген құжаттар жауапты адамға, яғни оны жасаған адамға қайта өңдеу үшін қайтарылуы қажет.
Бухгалтер құжатты қабылдау барысында ең біріншіден мазмұны бойынша тексереді, яғни жүргізілген жұмыстардың заңдылығын анықтайды. Олардың нормативтік актілер мен қолданылып жүрген нұсақауларға қайшы келмейтіндігін қадағалайды. Содан кейін оның деректемелерінің толық толтырылуын, тиісті лауазымды адамдардың қолтаңбаларының болуын, сомалардың нақты көрсетілуі мен операциялардың құрылымын тексереді. Бұдан кейін бухгалтер арифметиклық тексеру жүргізеді, яғни құжаттарды таксалаудың дұрыстығын тексереді. Ол тауралық-материалдық қорлардың көлемін оның бағасына көбейту арқылы орындалады.
Тексеріп болғаннан кейін бухгалтер құжаттарды өңдейді. Өңдеу құжат бойынша әр операцияны есептейтін шоттарды анықтауға негізделген. Керек болған жағдайда біртекті құжаттарды топтастырады, содан кейін бухгалтерлік есепшоттарында жазу жүргізеді. Кәсіпорын бухгалетриясында құжаттар белгілі бір ұқсастықтарына, операциялардың түріне қарай топталып бөлек папкаларға тіркеледі. Папкаларда құжаттың нөмірі, орындалған уақыты, жинақтамалы шоттың шифры және олардың саны көрсетіледі. Папкаларға тігілген құжаттар архивке өткізіледі. Бухгалетрлік алғашқы құжаттардың папкаларға тігіліп нөмірлену сақтаудың тәртібі және қажет болған құжатты іздестіру кезінде жылдам орындауды қамтамсыз етуге арналған
Сақтау мерзімдері әртүрлі құжаттар бірге орналастырылмайды. Номенклатурадағы істердің бас тақырыптары құжаттардың маңыздылығы және олардың өзара байланысына қарай белгілі бір жүйелілікпен орналастырулары қажет.
Жыл сайын кәсіпорынның сараптама комиссиясы белгілеген сақтау мерзімінің өтуіне байланысты жабылуға жататын құжататрмен іс-қағаздарын белгілеп, оларға тиісті актілер толтырады.
Жалпы құжаттарды сақтау мерзімі құжаттарын Мемлекеттік мұрағатқа тапсырмайтын ұйымдар үшін белгіленген. Мұндай Мемлекеттік мұрағаттарға құжаттарын тапсырмайтын ұйымдар, өз іс-құжаттарын (тәжірбиелік қажеттілігі жоқ және тізімге сәйкес сақтау мерзімі өткен) мұрағат органдарымен келіспей жоя алады. Кәсіпорындағы жоюға іріктелініп алынған құжаттарға акт жасалып, жойылатын құжаттар мен шикізаттарды қатар өңдеумен айналысатын кәсіпорынға өңдеуге беріледі. Құжаттарды жоюға берген уақытта қабылдау-өткізу жүкқұжаттары толтырылады. Кәсіпорындардағы негізгі бухгалтерлік құжаттарды сақтау мерзімі олардың түрлеріне қарай әртүрлі болып белгіленген.
Бухгалтерлік есеп пен есеп берудің дұрыстығын қамтамсыз ету мақсатында ұйымдарда мүліктерге және қаржылық міндеттемелерге түгендеу жүргізіліп отырады. Түгендеу жүргізудің негізгі мақсаттары мыналар:
oo нақты қолда бар мүліктерді анықтау;
oo нақты қолда бар мүлікті бухгалтерлі есеп мәліметтерімен салыстыру;
oo есепте міндеттемелердің толық көрсетілуін анықтау.
Жалпы кәсіпорындардағы мүліктік және қаржылық міндеттемелерді түгендеу бойынша әдістемелік құралдарға сәйкес кәсіпорындағы түгендеуге жататын мүліктер дегеніміз - бұл негізгі құралдар, материалдық емес активтер, қаржы салымдары, өндірістік қорлар, дайын өнімдер, тауарлар, ақшалар мен басқа да қаржы активтері болып табылады. Ал қаржылық міндеттемелерге - банк несиелері, заемдар және тағы басқа кредиторлық борыштар жатады.
Түгендеуге кәсіпорынның қай жерде тұрғандығына қарамастан барлық мүлкі мен қаржылық міндеттемелері жатады. Сонымен қатар түгендеуге ұйымның меншігіне жатпайтын, бірақ оның бухгалтерлік есебінде есепте тұрған басқа да мүліктердің түрлері мен өндірістік қорлар (жауапты сақтауда тұрған, жалға алынған, қайта өңдеуге алынған және де тағы басқадай мүліктер), сондай-ақ қандай да бір себептермен есепке алынбай қалған мүліктер жатады.
Түгендеу барысында құжатталмаған фактілер анықталуы мүмкін. Мысалы: тауарлардың табиғи кемуі, тауарлардың шығынға ұшырау және ұрлану нәтижесінде кемуі, өлшеу мен операцияларды рәсімдеу кезіндегі жіберілген қателіктер және тағы басқалар.
Мүліктер мен міндеттемелерге дұрыс және уақтылы түгендеу жүргізуге кәсіпорынның басшысы жауапты болады. Ол қысқа мерзім ішінде нақты қолда бар құндылықтардың толық және дәлме-дәл тексерілуін қамтамасыз ететіндей етіп жағдайлар жасауға міндетті (жүктерді өлшеу мен тасу үшін жұмыс күшімен қамтамасыз ету, техникалық жағынан жұмыс істейтін таразы жабдықатырмен қамтамасыз ету).
Түгендеу жүргізу тәртібі (бір есеп беру жылында жүргізілетін түгендеу санын, оларды жүргізу уақыты, олардың әрқайсысында тексерілетін мүлік пен қаржылық міндеттемелер тізімі), түгендеулерді міндетті түрде жүргізу қажет болған жағдайды басқа ретте ұйым басшысымен анықталады).
Бухгалтерлік есептің басқа ғылымдардан ерекшелігі, онда ақшалай өлшем кеңінен қолданылады. Бұл өз кезегінде кәсіпорындардың активтері мен қорлану кездері туралы ақпараттарының жинақ түрде, яғни белгілі бір экономикалық талдау жасауға ыңғайлы болуын қамтамасыз етеді. Жалпы бухгалтерлік есеп жүйесінде барлық объектілер тек қана ақшалай өлшемде көрсетіледі.
Бағалау - объектілер есебінің ақшалай көрінісі (мүліктер, міндеттемелер және шаруашылық операциялар). Ол бухгалтерлік есеп беруде шығындарды есептеу арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы бағалау мынадай жолдармен жүргізеледі:
oo ұйымның сатып алған мүліктері оны сатып алуға жұмсалған шығындардың қосындысы бойынша бағаланады;
oo басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ақысыз, тегін берген мүліктері сол кіріске алынған уақыттағы нарықтық құны (бағасы) бойынша бағаланады.
oo Ұйымның өз өндірісінде өндіріліп кіріске алынған мүліктері сол өнімді өндіруге кеткен шығындардың құнын сәйкес бағаланады.
Нақты өндірістік шығындардың құрамына мынадай шығындар жатады:
oo мүлікті кіріске алу барысында жұмсалған шығын;
oo коммерциялық несиені алғаны үшін төленетін пайыз сомасы;
oo үстеме баға, үстеме (наценки, надбавки);
oo делдалға төленетін ақы (қызмет көрсетудің құны);
oo кедендік баж салықтары;
oo тасымалдауға (жеткізіп беруге) және сақтау үшін кететін шығындар.
Басқалардан ақысыз, тегін, қайтарымсыз алынған мүліктің нарықтық бағасы сол мүлікті кіріске алған күні баға негізінде құрылады. Ол баға туралы мәліметтер экспертті жолмен расталып және оған сәйкес құжаттар болуы қажет.
Өндіріліп шығарылатын (дайындалатын) өнімнің құны сол өнімді өндіруге кеткен нақты шығындардан тұрады. Ал бұл шығындардың құрамы өндіріс үрдісінде пайдаланылатын негізгі құралдардың амортизациясы, материалдар, жанармай, энергия, еңбек ресурстары және басқа да өнімді өндіруге кететін шығындардан құралады. Ұйымдағы дайын өнімдер бухгалтерлік есепшоттарында және баланста нақты өзіндік немесе нормативтік (жоспарлы) құнымен есептелінеді.
Кәсіпорындар өздері сатып алған тауарларды бухгалетрлік есепшоттарында олардың сатылып алынған құны бойынша, ал баланста нақты өзіндік құнымен көрсетеді.
Материалдық ресурстар (шикізат, негізгі және көмекші материалдар, жанармай, сатып алынатын жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер және тағы басқалары) бухгалтерлік баланста нақты құнмен есептеледі. Ал материалдық ресурстардың нақты құны оларды кіріске алуға кететін нақты шығындармен анықталады.
Ұйымдар негізгі құралдарын бугалтерлік есепшоттарында бастапқы немесе қалпына келтіретін құны бойынша есептейді, ал баланста - қалдық құны бойынша, яғни бастапқы құнынан тозу сомасын алып тастап көрсетеді. Бюджеттік кәсіпорындарда бастапқы құнымен көрсетіледі.
Материалдық емес активтер кәсіпорынның бухгалтерлік есепшоттарында бастапқы құны бойынша, ал баланстарда - қалдық құны бойынша көрсетіледі.
Белгілі бір орындалған жұмыстар бойынша жұмсалған шығындарды топтастыру тәсілін және қандайда бір объектінің өзіндік құнын анықтау тәсілін калькуляциялау деп атаймыз.
Кәсіпорынның белгілі бір материалдық объектіні жасап шығаруға жұмсаған ақша қаражаттарының көлемі - өзіндік құн деп аталады. Ал оның көлемін есептеу мүмкіндігі өзіндік құнның калькуляциясы болып табылады.
Калкуляциялау көмегімен ұйымдардағы әртүрлі есеп объектілерінің, яғни негізгі құралдардың, материалдық емес активтердің, өндірілген дайын өнімнің, сатып алынған материалдық ресурстардың, көрсетілген қызметтің, орындалған жұмыстың және тағы басқалардың өзіндік құны анықталады.
Калькуляциялау, яғни өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау мәліметтері кәсіпорынды басқаруға, жоспарланған жұмыстың орындалуына бақылау жасауға, шарушалық әрекеттерінің рентабельдігін арттыруға, резервтерді құру және еңбек шығындарын төмендету жолдарын қарастыруда кеңінен қолданылады.
Калькуляция - бухгалтерлік есеп әдісінің бір элементі бола отырып, басқа элементтермен тығыз байланысты болады. бірінші кезекте бухгалтерлік есептің шоттарымен, себебі объект есебінің өзіндік құнының (әртүрлі шығындардың сомасы) анықтау үшін алдын ала шоттарда көрсетеді.
Калькуляция - бухгалтерлік есептің бағалау әдісінің негізі болып табылады. Өйткені калькуляция көмегімен алынған мәліметтер кәсіпорындағы объектілерді бухгалтерлік есепте ақшалай өлшеммен есептеуде, яғни бағасын анықтауды негізгі дәлел болатын элемент ретінде қолданылады.
Кәсіпорындағы өндірістік немесе коммерциялық қызметтің нәтижесінде болып отыратын әртүрлі өзгерістерді түсініп, бақылап отыру үшін сандық және сапалық деп аталатын есеп көрсеткіштері пайдаланылады.
Сандық көрсеткіштер - кәсіпорында орындалған қандайда бір шарушалық үдерісінің салдарынан болған өзгерістің сандық өлшемде қандай көлемде өзгергенін сипаттайды.
Сапалық көрсеткіштер - кәсіпорындағы орындалған жұмыстың және атқарылған қызметінің соңғы нәтижелерінің экономикалық тиімділігін сипаттайды.
Сандық көрсеткіштерге мыналар жатады:
Өнеркәсіп саласында - өндірілген өнім көлемі, сатып алынған өндірісті қордың көлемі және тағы басқалар.
Маркетинг және сауда саласында - көтерме және бөлшек саудадағы тауар айналымының көлемі, тауар қорының көлемі және тағы басқалар.
Қоғамдық тамақтану саласында - тауар айналымының көлемі, бұл өзі өндіретін өнімнің айналымынан және сатылып алынған тауарлардың көлемінен қалыптасады.
Тасымалдау қызметімен айналысатын салаларда - жол аралығына қарай тасымалданатын адамдар мен жүктің саны, көлемі.
Құрылыс саласында - орындалған немесе пайдалануға тапсырылған құрылыс-монтаж жұмысының көлемі.
Сапалық көрсеткіштердің ең маңыздысы кәсіпорынның орындаған жұмысы мен атқарған қызметінің нәтижесін, қаржылық қорытындысын сипаттайтын табыс және рентабелді (тиімділік, пайдалылық) болып табылады.
Таза табыс (пайда) - бұл абсолютті экономикалық көрсеткіш. Ол барлық кәсіпорынның өндірістік, коммерциялық қызметінің нәтижесінде алынатын кірістері мен шығыстарының арасындағы айырмашылықпен анықталады.
Рентабельділік (немістің - rentabel - табыстылық деп аталатын сөзінен шыққан) - салыстырмалы көрсеткіш. Ол ұйымның белгілі бір уақыт аралығындағы (есепті кезеңіндегі) атқарған жұмысын табысы жағынан сипаттайды.
Өндірісте рентабельділік табыстың абсолютті сомасының негізгі және айналым капиталының жалпы сомаларын қатынасын айқындайды. Бұл көрсеткіш негізгі және айналым капиталы сомасының бір тегесіне келетін табыстың экономикалық нәтижесін сипаттайды.
Өндірісте, ауыл шарушылығында, құрылыста және басқа да халық шарушалығы салаларында өнімнің өзіндік құны деген сапалық көрсеткіш маңызды орын алады. Бұл кәсіпорынның өнім өндіруге және оны өткізуге жұмсаған шығындарымен сипатталады. Өнімнің өзіндік құнының төмендеу (орындалған жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің) ұйымның табыстылығының жоғарылауының маңызды факторы болып табылады.
Сапалық көрсеткіштерді бақылау, нақтылы орындалған жұмыс пен жоспардың мөлшерін салыстыру шарушылықты қызметінің эконмоикалық тиімділігінің динамикалық дамуына аса маңызды рөл атқарады. Бұл еңбек өнімділігінің жоғалыуына, өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне және капиталды ұтымды пайдалануға кәсіпорынның рентабельділігінің жоғарылауына ықпалын тигізеді.
Бастапқы есеп құжаттарындағы ақпаратты бухгалтерлік есепшоттарында тіркеу қолмен жазу немесе автоматтандырылған құралдарды пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Есеп құжаттарындағы операцияларды тіркеу үшін арнайы нысан кестелері: карточкалар, кітаптар, тізімдемелер мен журнал-ордерлер және тағы басқа түріндегі есептік тіркелімдер қолданылады.
Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуге арналған карточкаларды қалың қағаздан немесе картоннан дайындайды. Олар негізгі құралдарды, тауарлық-материалдық қорларды сақталу орын бойынша талдамалық есептеуге арналған. Әрбір карточкаға реттік нөмір беріліп және оларда карточканың ашылған уақыты көрсетіледі. Бұл карточкалар арнайы картотекалық-жәшіктерде сақталады.
Кітаптар - өз алдына белгілі бір пішінде жазылған қағаз беттері болып табылады. Оларды маңызды, яғни көбірек бақылау қажет деп есептелетін бөлімдерде қолданады. Кітапты пайдалану әдетте бір бухгалтермен шектелген, себебі қажет болғанда, яғни бір кітаптағы мәліметпен екі немесе одан да көп адамдар жұмыс істейтін жағдайда оны бухгалтерия қызметкерлері арасында бөліп беруге болмайды. Бірақ кейбір жерлерде олардың баламасы жоқ (әрбір ұйымдарда міндетті түрде кассалық кітап жүргізілуі керек). Кітаптарды пайдаланудың артықшылығы - жеке беттерді жаңаға ауыстырудың мүмкін болмауы, яғни жауапты тұлғалар атынан қиянат жасау мүмкіндігі төмендейді.
Жеке беттер - үлкен пішіндегі есеп тіркелімдері болып табылады және карточкаларға, кітаптарға (журналдарға) қарағанда үлкен есеп ақпаратын қамтиды. Олар біріктірілген тіркелімдер рөлін атқарады, яғни синтетикалық (топтамалық) және аналитикалық есепті жүргізуге арналған. Сонымен қатар, бұлар, яғни әртүріл тізімдемелер мен журнал-ордерлер бухгелтерия қызметкерлері арасында міндеттерді ұтымды бөлуге мүмкіндік береді және пайдалануға ыңғайлы болып табылады.
Есеп жазбалары тіркелім түрлері бойынша хронологиялық, жүйелік және біріктірілген болып бөлінеді.
Хронологиялық тіркелімдер шарушалық операцияларын жұмыстардың орындалу мен құжаттардың бухгалтерияға түсуіне қарай жазу үшін қолданылады. Мұндай тіркелімдер құжаттардың түгел сақталуы мен бухгалтерлік жазбалардың жоғалып кетпеуін бақылауды қамтамасыз етеді. Хронологиялық тіркелімге тіркеу журналын, шарушалық операцияларды есептеу кітабын және тағы да басқаларды жатқызуға болады.
Жүйелік тіркелімдер шаруашылық операцияларын мазмұны бойынша топтап және бірыңғайлығын анықтау үшін қолданады. Бұларды бухгалтерлік шоттарды жүргізу тіркелімдері деп те атауға болады. Жүйлеік тіркелімге бас кітапты жатқызуға болады. Пайдалануы барысында әрбір синтетикалық шот үшін оның ішінен жеке бет ашылады.
Біріктірілген тіркелімдерде хронологиялық және жүйелік жазбалар біріктіріліп қолданылады. Мысалы: Бухгалтерлік есепте кеңінен қолданылатын журнал-ордерлердегі жазбалар синтетикалық шоттар бойынша хронолгиялық ретпен жүргізіледі.
Мазмұны бойынша (ақпаратты бөлшектеу дәрежесі) тіркелімдер синтетикалық, аналитиклаық және біріктеліген болып бөлінеді.
Синтетикалық тіркелімдерде жазба тек ақшалық нысанда құжат нөмірі мен толтырылған уақыты көрсетіліп жүргізіледі. Бірақ әдетте оларда түсініктемелік мәтін болмайды. Бұл тіркелімдердің қатарына бас кітап пен журанл-ордерлердің барлығын дерлік жатқызуға болады.
Аналитикалық тіркелімдерді аналитикалық шоттар бойынша жазбаларды жазу үші қолданады. Оның ішінде құжаттың нөмірі, толтырылған уақыты, шаруашылық операцияларының қысқаша мазмұны көрсетіледі. Тауарлы-материалдық қорларды есептеу үшін олардың ішінде ақшалай және натуралдық көрсеткшітері қолданады. Бухгалтерлік есепте қолданылатын талдамалық тіркелімдерге карточкалр, кітаптар және тізімдемелер жатқызылады.
Синтетикиалық және аналитикалық есепте қатар қолданыла беретін тіркелімдер - біріктірілген тіркелімдер болып табылады.
Бастапқы құжаттардағы есепті ақпаратты, автоматты өңдеу кезінде тіркелімдер өз алдына карточкалар, тізімдемелер, журанал-ордерлер және тағы басқадай форма түрінде алына алатын машиограммалар болып табылады.
Бухгалтерлік есепті қолмен жүргізу кезінде тіркелімдегі жазбалар жай немесе көшірмелі әдістер арқылы жүргізіледі. Жай жазбалар бір ғана дана етіліп жасалатын болса, ал көшірмелі жазбалар көшіргіш қағаздардың көмегімен бір уақытта бірнеше дана етіліп жасалады.
Есеп тіркелімдерінде жазбалар өзгертусіз және таза жазылып толтырылуы керек. Тіркелімдерді толтыру барысында немесе басқа да жіберілген қателіктерді түзету үшін есеп тіркелімдерінде келесі әдістер: түзетпелі, қосымша жазу және қызыл түзетпе қолданылады.
Егер қате баланс құрылғанға дейін анықталса және шоттар корреспонденциясына өзгеріс енгізу қажет болмаса түзетпелі әдіс қолданылады.
Осы жерде қате жазбаны (соманы немесе мәтінді) кейіннен оқылуға мүмкін болатындай етіп бір сызықпен сызады және қажет болған жағдайда сызылған жазба үстіне дұрыс жазба жазылады. Түзетілген жазбалар келісілген және бухгалтердің қолтаңбасымен бекітілген болуы керек.
Егер шоттар корреспонденциясы дұрыс, бірақ шарушалық операциясының сомасы дұрыс жазылмаса немесе бұл қате есеп тіркелімінде қорытынды жасалғаннан кейін анықталса, онда қатені түзету қосымша жазу әдісі арқылы жүргізіледі.
Мысалы:кәсіпорынға басқалардан келіп түскен 130 000 теңге материалдарға мына түрдегі екі жақты жазу жазылған делік.
Д-т: 1310 Материалдар шоты 100 000тг.
К-т: 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шоты 100 000тг.
Бұл қатені түзету үшін айырма сомаға (130 000-10000)= қосымша жазу жазылады.
Д-т:1310 Материалдар шоты 30 000 тг.
К-т: 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шоты 30 000тг.
Егер қате бухгалтерлік балансты жасағаннан және оны тиісті органға тапсырғаннан кейін белгілі болса, ондай қате қызыл түзетпе әдісі арқылы түзетіледі.
Мысалы: кәсіпорынның кассасына жұмысшыларға еңбекақы төлеу үшін есеп айырысу шотынан 500000 теңге келіп түсті делік. Осы операцияға мына түрде жазу азылған.
Д-т: 1040Валюталық шоты 500 000тг.
К-т: 1030Есеп айырысу шоты 500 000тг.
Қатені түзету үшін осындай жазу арқылы, бірақ қызыл бояумен, яғни сторно етіліп жазылады.
Д-т:1040 Валюталық шоты 50 000тг.
К-т:1030 Есеп айырысу шоты 50 000тг.
Одан кейін мына түрде дұрыс жазу жазылады:
Д-т:1010 Касса шоты 500 000тг.
К-т:1030 Есеп айырысу шоты 500 000тг.
Мұндағы қызыл түзетпе мәні бұрыс жазу теріс санмен алынып тасталып, оның орнына дұрыс сома жазылады.
Бухгалтерлік есеп нысандары деп - белгілі бір дәйектілікпен және өзара байланысты, екі жақты принципті пайдалана отырып, бухгалтерлік есеп жазуын жүргізуге арналған есеп тіркелімін айтады.
Бухгалтерлік есеп нысандарын және есептелетін ақпаратты өңдеу технологиясын әрбір кәсіпорын өзі таңдайды және оны есеп саясатында көрсетеді.
Қазіргі кезде кәсіпорындарда бухгалтерлік есеп нысандарының келесідей түрлері қолданылады: мемориалдық-ордерлі, бас-журнал, журнал-ордерлі, жай және ықшамдалған (мүлікті есептеу тіркелімдерін бірге қолдану).
Бухгалтерлік есептің мемориалдық-ордерлі нысандары қазіргі кезде қолданылатын ескі нысандардың бірі болып табылады. Есептің бұл нысандарында кітаптық және карточкалық тіркелімдер жүргізіледі. Синтетикалық есеп үшін кітаптарды қолдану ыңғайлы болса, ал аналитикалық есеп үшін көбінее карточкалар қолданылады. Мұның себебі әрбір шаруашылық операциясы бойынша толтырылатын алғашқы құжат немесе бірыңғай алғашқы құжаттар үшін бухгалтерлік есепте екі жақты жазу жазылып және ол мемориалдық-ордерлі нысан түрінде ресімделеді.
Мысалы: қоймадан материалдарды босату туралы әрбір жүк құжаттың есептеуде жеке жазбамен көрсетудің орнына осындай бірнеше жүк құжатты жинақтаушы тізімдемеге жазады, одан кейін осы тізімдеменің қорытынды мәліметтері негізінде мемориалдық-ордерлі бір ғана бухгалтерлік жазба жасалады. Оның ішінде жазбаның қысқаша мазмұны беріледі немесе құжатқа сілтеме жасалады, шот корреспонденциясы және сомасы көрсетіледі. Мемориалдық-ордерге солардың негізінде жазбалар жасалған басты құжаттар қоса беріледі. Барлық мемориалдық-ордерлер жасалғаннан кейін арнайы тіркеме журналында тіркеледі. Әрбір мемориалдық-ордерге реттік нөмір беріледі. Тіркемелі журналдағы жазбадан кейін мемориалдық-ордер мәліметтері ай сайын синтетикалық есептің тіркелімі болып табылатын бас кітапқа көшіріледі. Бас кітапта жазбаларды топтастырады. Әрбір синтетикалық есептің дебит және кредит айналымдары корреспонденциялары шоты бойынша сәйкес кестелерге бөлек жазылады.
Айдың соңында бас кітаптың қорытындысы негізінде синтетикалық есептің шоттары бойынша жай немесе шахматты нысандағы айналым тізімдемесі құрылады. Бас кітаптың мәліметтер синтетикалық және аналитикалық есептің айналым тізімдемелерін, бухгалтерлік балансты, сонымен қатар есеп берудің басқа нысандарын құру үшін қолданылады.
Мемориалдық-ордер формасы аналитикалық есептік кітаптарда, карточкаларда немесе бос беттерде жүргізіледі. Аналитикалық есеп тіркелімдеріндегі жазбаларды мемориалдық-ордерлерге қоса берілген құжаттардан алады. Ай соңында аналитикалық есеп тіркелімдерінің жазбалары негізінде айналым және сальдолық тізімдемелер - сәйкес синтетикалық шотпен біріктірілген аналитикалық шот тобына бір ведомость (тізімдеме) құралады. Бұл тізімдемелердің мәліметтері синтетикалық шоттармен біріктірілген аналитикалық шоттардың сальдосы мен айналымдарының қорытындыларын салыстыру үшін қажет.
Есептің мемориалдық-ордерлі нысаны есептік тіркелімдерінің жеңілдігімен және есеп жазбаларының техникасымен ерекшеленеді. Алайда бұл нысанның кемшілігі ретінде - құжаттардағы бір ғана ақпараттық мәліметтердің тізімдемелерге, мемориалдық-ордерлерге, журналдарға, синтетикалық және аналитикалық есептің тіркелімдеріне бірнеше рет қайталанып жазылуын атап өткен дұрыс.
Басқа нысандарға қарағанада мемориалдық-ордер нысанын жүргізіу көп еңбекті керек етеді. Оның бір түрі бас журнал нысаны. Мұнда негізгі есеп тіркелімі карточкалар мен бос беттер емесе, бас журнал деп аталады. ол азғана шоттарды пайдаланатын шағын кәсіпорындарда қолданылады. Оның өзгешелігі кітапта бухгалтерлік жазу хронологиялық және жүйелі түрде ұштастырылып жазылады.
Бас журналдың бұлай құрылуы оған жазылған жазуды көзге көрнекті болып және оған шолуды жеңілдетеді. Журналда шығарылған қалдықтар синтетикалық шотар бойынша дайын айналым тізімдемесі бола алады да, бөлек айналым тізімдемесін жасауды қажет етпейді. Бас журналда алғашқы және соңғы қалдық шығарылып отырылады, сондықтан да кез-келген уақытта бас журналдың негізінде баланс жасауға болады. Бас журналды жүргізгенде бөлек немесе біртектес алғашқы құжаттар негізінде мемориалдық-ордерлер жасалады.
Журналда жазбалар мемориалдық ордерлердің нөмірлері мен күнін, корреспонденцяланушы шоттардың кодтарын, жеке және жалпы сомаларды көрсетумен бірге дебит және кредит бойынша жүргізіледі. Содан кейін әрбір шот бойынша бір айдағы айналым есептеліп, соңғы сальдо анықталады. Бас кітаптың көрсеткіштері негізінде синтетикалық шоттар бойынша бухгалтерлік баланс құру үшін қолданылатын айналым тізімдемесі толтырылады.
Журнал-ордерлі нысанын пайдалану барысында бухгалтерлік есеп ақпараттарын тіркеудің нігізгі принципі - жинақталымдық тізімдемелерде алғашқы құжаттардың мәліметтерін жинақтау. Бұл нысанның негізгі есеп тіркелімі Журнал-ордер болып табылады. Журнал-ордерлерде алғашқы құжаттардан немесе жинақталымдық тізімдемелерден алынатын хронологиялық және жүйелік жазбалар біріктіріліп көрсетіледі. Әрбір синтетикалық шотқа арнайы журнал-ордер ашылады, оның ішінде шоттың кредитінен сәйкес шотардың дебитіне жазылатын шаруашылық операциялар көрсетіледі. Құралдардың қозғалысын бақылауды күшейту үшін журнал-ордердің жинақталымдық тізімдемелері бірге қолданылады. Кейбір журнал-ордерлерде синтетикалық және аналитикалық есептерінде жүргізілуі мүмкін. Бірақ аналитикалық есептің карточкалары қолданылмайды және айналым тізімдемелері құрылмайды. Журнал-ордерлерде типті шот корреспонденциясы қойылуы мүмкін. Бұл тіркелімдерді түсініктірек етіп көрсетіледі және қателер санын азайтады.
Кесте 1
Есептің журнал-ордер нысаны жазбаларының сызбасы,
Құжаттар
Тізімдемелер
Журнал-ордерлер
Кассалық кітап
Аналитикалық есеп карточкалары
Баланс және есеп-қисаптың басқа да нысаны
Бас кітап
Аналитикалық шот бойынша айналым тізімдемесі
Бастапқы құжат мәліметтерін жалпы бірыңғай шаруашылық операциялар бойынша журнал-ордерлерге немесе жинақталымдық тізімдемелерге жазады, ал қорытынды көрсеткіштер журнал-ордерлерге көшіріледі. Журналда аналитикалық есебі жүргізілмейтін шаруашылық операциялар бойынша мәліметтер аналитикалық есептің карточкаларында көрсетіледі (негізгі құралдардарды есептеу)
Ай соңында барлық карточкалар журнал-ордерлер және солардың тізімдемелері бойынша қорытынды сомалар есептеледі. Карточкалардың қорытындысы аналитикалық шот бойынша айналым тізімдемелеріне көшіріледі, ал журнал-ордерлер мен тізімдемелердің қорытындысы басқа журнал-ордерлердің тізімдемелері мен корреспонденцияланушы шоттармен құжаттар (тауарлы және кассалық есеп берулер, банк көшірмесі және тағы басқалар) бойынша салыстырылады. Өзара салыстырудан кейін кредит айналымының ортақ сомасын әрбір журнал-ордерлерден бас кітаптың сәйкес шотына жазады. Бас кітаптың әрбір синтетикалық шотының дебит бойынша айналымдарын әртүрлі шоттардың кредиті бойынша айналымдар корреспонденциясымен бірге әртүрлі журнал-ордерлерден жинақтайды. Осындан кейін бас кітаптағы әрбір шоттың дебиті бойынша ортақ қорытынды есептеледі, ай соңындағы қалдық шығарылады және бухгалтерлік баланс пен есеп беру тағы басқа нысандары құрылады. Баланс құрудан бұрын айналым тізімдемелерінің қорытындысын бас кітаптың сәйкес шоттарының қорытындысымен салыстыру қажет.
Бухгалтерлік есептің журнал-ордерлі нысаны есептің бас-журнал нысанымен кейбір ортақ қасиеттеріне ие, арнайы журналдардағы бастапқы құжаттардың мәліметтері бойынша жалпы бірыңғай операциялар туралы ақпарат жинақтау, бір тіркелімде синтетикалық және аналитикалық есепті біріктіру, бас кітапта синтетикалық шоттар мен сальдо және тағы басқалар бойынша ағымдағы айналымдарды көрсету.
Шағын кәсіпорындар бухгалтерлік есеп нысанының жай немесе жеңілдетілген түрін қолдана алады.
Есептің жай нысаны шаруашылық операцияларын есептеу кітабында қарастырылады. Ол кітап кәсіпорындарда қолданылатын барлық шоттарды қамтиды, сондай-ақ синтетикалық және аналитикалық есепті біріктірді, яғни біріктірілген тіркелім болып табылады. Бұл құжатқа жазылатын ақпараттар алғашқы құжаттардан алынып, хронологиялық тізбекте бір уақытта шотар бойынша топтау арқылы жүргізіледі. Бухгалтерлік есептің жай нысанындағы жазбалар сызбасы 2-ші кесте көрсетілген.
Кесте 2
Бухгалтерлік есептің жай нысанындағы жазбалар сызбасы,
Құжаттар
Кассалық кітап
Шаруашылық операциялар-
дың есеп кітабы
Еңбек төлемдері бойынша қызметкерлер мен есеп айырысу тізімдемесі
Бухгалтерлік баланс және есеп берудің басқа нысандары
Кітап ұйымының кез келген уақыттағы мүліктері мен қаржылық міндеттемелерінің барлығын анықтауға, бухгалтерлік есеп құруға мүмкіндік береді. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің жай нысанындағы аталған есеп тіркелімінен басқа есеп айырсу - төлем тізімдемесін ауыстыратын қызметкерлермен есеп айырысу тізімдемесі жүргізіледі.
Есептің бұл нысаны өндірістік емес салалардағы шағын кәсіпорындар үшін қолайлы.
Әрбір тізімдеме әдетте, қолданылатын бухгалтерлік шоттың біреуі бойынша жүрген операцияларды есептеу үшін қолданылады.
Бастапқы құжаттар (актілер, жүкқұжаттар, есеп-қисап және тағы басқа) негізінде шарушалық операциялар екі тізімдемеде көрсетіледі: біріншіде - шоттың дебиті бойынша кредиттелуші шот нөмірі, екіншіден - корреспонденцияланушы шоттың кредиті бойынша дебиттеуші шоттың нөмірінің ұқсас жазбасы.
Жеке тізімдемелердегі қаражат қалдықтары, солардың негізінде жазбалар жүргізілген бастапқы құжаттардың сәйкес мәліметтерімен салыстырылуы керек (кассалық есеп беру, банк көшірмесі және тағы басқалары).
Кәсіпорынның бір айдағы атқарған жұмыстары туралы мәліметтерін қорытындылауға арналған қаржы-шарушалық қызметінің айлық қорытынды жинақтау тізімдемелері арқылы шахматтық тізімдеме құрылады. Ал бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz