Жыраулар поэзиясы туралы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

І. Кіріспе

Жыраулар поэзиясы

ІІ. Негізгі бөлім

а) Жыраулар поэззиясындағы туған жер сарыны

ә) Жырау - өз тайпасының рухани тірегі, ақылгөй ақсақалы

Қорытынды

Жыраулар поэзиясы

>< Жырау >< өз >< руластарының >< ақылшы >< сы, >< көсемі. >< Көпті >< көрген >< көне >< қалт >< айтпайды, >< сондық >< тан >< оның >< сөзі >< берген >< кеңесі >< жерде >< калмайды. >< Өз >< сөзінің. >< құдіретін >< білген >< жырау >< жай >< ақылшы >< ретінде >< ғана >< емес, >< әмірші >< ретінде >< де >< сөйлейді. >

< Жыраудың >< хан >< алдында >< осыншама >< ықпалды >< бо >< луы >< - >< халық >< арманынан >< туған >< жай >< аңыз >< емес: >< бұған >< дәлел >< ретінде >< арыдағы >< Шалкиіз, >< Жиембеттерді >< былай >< қойғанда, >< күні >< кеше >< өткен >< Бұқардың ө >< өөзінің >< Абылай >< алдында >< қандай >< бедел, >< құрметпен >< пайдаланғанын >< еске > < түсіру >< жеткілікті. >

< Орта >< ғасырдағы >< оғыз-түрік >< эпосы >< «Кітаби >< дәдәм >< Қорқыттағы» >< Қорқыт >< жайында >< айтылған >< сөздер >< көне >< заманда >< тіл >< өнері >< өкілдерінің >< ел >< арасында >< қаншалықты >< ықпалды ><>< >< болғандығын >< >< көрсетеді: >

< «Оғыз >< жұртының >< басына >< екіталай >< іс >< түссе >< пәтуаны >< Қорқыт >< Ата >< айтатын. >< Маңызды >< мәселелердің >< барлығы >< да >< соның >< алдынан >< өтуге >< тиіс >< еді. >< Қорқыт >< Ата >< берген >< кеңес >< жерде >< қалмайды, >< оның >< ақ >< дегені >< алғыс, >< қара >< дегені >< қарғыс >< болды»

<<><><>< Әрине, >< мұндай >< беделге >< Қорқыт >< өзінің >< дарыны >< мен >< даналығы >< арқасында >< ғана >< жетеді. >< Сол >< қияқты, >< көне >< за- >< мандағы >< жыраулар >< да >< өзінің >< ақыл-парасатының >< нәти >< жесінде >< атақ-абыройға >< ие >< болады, >< жырының >< құдіреті >< арқасында >< ғана >< өз >< тайпасының >< көсемі >< дәрежесіне >< дейін >< көтеріледі. >

< Егер >< халық >< «Өнер >< алды >< - >< қызыл >< тіл» >< деп >< есептесе, >< сол >< тіл >< енерін >< жете >< меңгерген, >< аузын >< ашса >< болды >< көме >< кейінен >< күмбірлеп >< жыр >< құйыла >< жөнелетін >< адамның >< жұрт >< алдында >< зор >< беделге >< ие >< болуы >< заңды >< құбылыс. >< Сөз >< өнерін >< тек >< қазақтар >< ғана >< емес, >< қазақ >< сияқты >< көшпенді >< халықтардың >< барлығының >< да >< аса >< жоғары >< бағалап, өз ><>< дерінің >< ақын-жырауларына >< бас >< игенін >< көреміз. >< Бұл >< жайында >< араб >< әдебиетінің >< тарихын >< жазған >< профессор >< Ханна >< аль-Фахури: >< «Басқа >< жұрттың >< сөзінен >< гері, >< ақын >< ның >< сөзі >< өтімдірек >< келетін: >< кейде >< оның >< беделі >< мен >< би >< лігі, >< тіпті, >< ру >< көсемінен >< де >< артық >< болатын», - >< дейді. ><

< Көшпенділер >< арасында >< тіл >< өнерінің >< қадірлігі < сон >< дай, >< сөз >< зергерлері >< >< >< кейде >< шыққан >< >>< тегіне ><>>< қарамастан >< үлкен >< әлеуметтік >< сатыға >< кетерілетін >< болған. >< Араб >< клас >< сикалық >< поэзиясының >< даңқты >< перзенттерінің >< бірі >< Антара ><>< сүйегі >< кұл, >< тәні >< қоңырқай >< тусті >< >>>< екендігіне >< қарамастан >< өнерінің >< арқасында >< өз >< руының >< көсемі ><>< >< дә >< режесіне >< жеткені >< >< белгілі. >< Әрине, >< >< бұл >< >< >>< жекелеген >< жағ >< дай. >< Әйтпесе, >< өз >< руының ><>< >>< көсемі >< >>>< қызметін >< >>< атқарған >< исламға >< дейінгі >< араб >< ақындарының >< көшпілігі-ақ >< билеу- >< шілер >< тобынан >< шығып >< отырған. >< Өз >< әміршілері >< алдында >< үлкен >< беделі >< болған >< Шалкиіз, >< Жиембет >< сияқты >< жырау- >< лар >< да >< дала >< феодалдары >< тобынан. >< Алайда >< олар >< өзінің >< хан >< алдындағы, >< халық >< алдындағы >< құрметіне >>< шыққан >< тегімен >< емес, >< құдіретті >< сезінің >< күшімен >< жеткен. >

< Ақылының, >< ақындық >< қуатының >< арқасында >< ру >< кө- >< семі >< дәрежесіне >< дейін >< көтерілген >< жырау >< көне >< жаугер- >< шілік >< заманда >< сол >< тайпаның >< қолбасы >< батыры >< ролін >< де >< атқаруға >< тиіс >< еді. >< Исламға >< дейінгі >< Арабстан >< ақындары >< көбіне >< өз >< тайпасының >< әрі >< көсемі, >< әрі >< батыры. >< Араб >< әде >< биетінің >< қалыптасу >< тарихындағы >< кернекті >< тұлғалар >< Имруль-Қайыс >< (500-540), >< аль-Мухальхиль >< (531 >< ж. >< өлген), >< Антара >< ибн-Шаддат >< аль-Абсилер >< (525-615) >< осындай. >< Сол >< сияқты, >< патриархалдық-феодалдық >< қоғам >< ның >< гүлдену >< дәуірінде >< емір >< сүрген >< қазақ >< жыраулары >< Шалкиіз, >< Жиембет, >< Қазтуған, >< Доспамбеттер >< де >< қол >< басы >< батырлар

Өзінің >< қаншалық >< әлуетті ><>< батыр >< екендігі ><>>< >< жөнінде >< Қазтуған: >

< «Бұлт >< болған >< айды >< ашқан,

>< Мұнар >< болған >< күнді >< ашқан,

>< Мұсылман >< мен >< кәуірдің

>< Арасын >< етіп >< бұзып >< дінді >< ашқан

>< Сүйініш >< ұлы >< >< >< Қазтуған!» - >< дейді». >

< Ал >< Жиембет >< Есім >< ханға: >

< «Менің >< ер >< екемді >< көргенсің,

>< Қайратымды >< білгенсің», - > < деп >< сейлейді. >

< Шалкиіздің >< Темір >< биге >< қаратып >< айтқан: >

< «Тор >< бала >< құсты >< қолға >< алып, >

< Торы >< төбел >< ат >< мініп, >

< Сенің >< кеп >< жортқанмын >< соңыңнан», -

>< деген >< сөздері >< тек >< саятшылыққа >< ғана >< қатысты >< емес.

>< Ал >< Доспамбет: >

< «Қірмембес >< ауыр >< қолға >< бас >< болып

>< Күңіреніп >< күн >< түбіне >< жортқанмын», - >

< деп >< ашық >< айтады. >< Өлеріндегі >< толғауында >< ноғайлыда >< талай >< батырлар >< өтсе >< де, >< солардың >< бәрінен >< өзінің >< сән- >< салтанаты >< асып, >< алмамен >< ат >< жемдегенін >< мақтаныш >< тұ >< тады. >

< Кейініректе >< жыраулардың >< бұл >< функциясынан >< айрыл- >< ғанын >< байқаймыз. >< Өзі >< батырдан >< туғанмен >< Бұқар >< батыр >< емес, >< ақылшы >< би >< ғана. >< Алайда >< бойында >< қайраты >< бар >< ке- >< зінде >< оның >< да >< әскери >< жорықтарға >< қатысып >< отырғандығы >< аңғарылады. >

< «Абылай >< хан >< жорыққа >< аттанбақшы >< болса >< Бұқаре- >< кеңді >< алдырып, >< жұлдыз >< оң >< ба >< деп >< айдың, >< күннің >< сәтін >< сұрайды >< екен. >< Сәуе >< керіп >< беріңіз >< дейді >< екен. >< Сары >< бура >< келіп >< сенің >< туынның >< түбінде >< тұрып >< пәлен >< жаққа >< қарай >< шабынды >< десе, >< сол >< айтқан >< жағына >< бет >< алып >< аттанса, >< шауып, >< жаншып >< алып >< келеді >< екен. >< Жоқ, >< сары >< бура >< кел- >< генімен >< туыңның >< түбінде >< шөгіп, >< мойынын >< жерге >< жабыс- >< тырып >< жатып >< алды >< десе >< аттанбайды >< екен», >< - >< деп >< жа >< зады >< Бұқар >< шығармаларын >< жинастырған >< Мәшһүр >< Жү >< сіп. >< Бұқар >< Абылай >< көрген >< түстерді >< де >< жорып >< отыратын >< болған. >

<<>< Жырау >< сөзін >< (жыраушы) >< Қырым >< татарлары >< тек >< ақын >< деген >< ұғымда >< ғана >< емес, >< сәуегей, >< балгер >< мағына- >< сында >< да >< қолданады >< екен >< . ><>< Соған >< қарағанда >< сәуегейшілік, >< батагөйшілдік, >< яғни >< абыздың >< кейбір >< функ- >< цияларын >< атқару >< ескі >< заманда >< жасаған >< жыраулардын >< бәріне >< ортақ >< қасиет >< болуға >< тиіс. >< Бұл >< - >< қазақтың >< ғана >< емес, >< Европаның >< ертеректе >< жасаған >< сөз >< өнері >< өкілдері' >< нің >< де >< басынан >< өткен >< жай. >< Мәселен, >< көне >< Англиядағы >< англо-сакстардың >< жыраулары >< скоптар >< мен >< глимендер >< тек >< ақын, >< жыршы >< ғана >< болмаған, >< олар >< табиғат >< құбы- >< лыстарына >< сүйеніп >< болжал >< айтады >< екен, >< кейде >< тіпті >< зі- >< кірші, >< арбаушы >< қызметін >< де >< атқаратын >< болған. >

< Алайда >< жыраудың >< жыраулығының >< ең >< басты >< белгісі - >< ақындық, >< яғни >< өз >< жанынан >< өлең >< шығарғыштық >< қабіле- >< тінің >< болуы. >< Жырау >< деген >< атаудың >< өзінің >< «жыр» >< сөзінен >< шыққандығы >< >< >< күмән >< >< туғызбайды. >

< Жырау >< сонау >< көне >< замандардың >< өзінде, >< ең >< алдымен, >< ақын >< ретінде >< танылған >< сияқты. >< Махмұд >< Қашғари >< жы >< рау >< сөзін ><>< өлең >< шығарушы, >< музыкант >< деп >< тү >< сіндіреді. ><>

< Жырау >< репертуарының >< өзгешеліктері >< оның >< қоғамда >< алатын >< орнына >< байланысты. >

< Жырау >< - >< өз >< тайпасының >< рухани >< тірегі >< ақылгөй >< ақса >< қалы. >< Сондықтан >< да >< ол >< албаты >< сөйлемейді. >< Ол >< тыныш >< сыз >< көшпенділер >< арасында >< күнделікті >< болып >< тұратын >< кикілжің >< оқиғаларға >< араласпайды, >< күйкі >< өмірдің >< қамы >< туғызған >< от >< басы, >< ошақ >< қасының, >< қара >< қазанның >< жайы >< да >< жырау >< назарынан >< тысқары >< жатады. >

< «Патриарх, >< ақын >< әрі >< халық >< мүддесін >< білдіруші >< жы- >< рау >< топ >< алдына >< өте >< сирек, >< аса >< қажет >< жағдайларда >< ғана >< шығады. >< Халық >< қадір >< тұтқан >< ақсақал >< жыраудан >< жұрт >< голқыған, >< халық >< дағдарған, >< бүліншілік >< шыққан, >< немесе >< ел >< шетіне >< жау >< келген >< кездерде >< ғана >< кеңес >< сұрайтын >< бол- >< ған. >< Мұндай >< реттерде >< жырау >< жұртшылықты >>><>< абыржы >< мауға >< шақырып, >< оларға >< дем >< беріп, >< істің >< немен >< тынаты- >< ны >< жайлы >< болжамдар >< айтып >< отырған», >< - >< деп ><>< >>< жазады >< академик >< Ә. >< Марғұлан >< жыраудың >< қоғамдық >< ролі >< жөнін- >< де ><

< Жыраудың >< ең >< сүнікті >< жанры >< - >< толғау. >< Толғау, >< осы >< сөздің >< өзінен >< де >< көрінетіндеіі, >< толғану, >< толғаныс >< деген >< ұғымды >< білдіреді. >< Бұл >< сөздің >< ойға >< да, >< сезімге >< де >< қатысы >< бар. >< Сондықтан >< да >< толғаудың >< өзін >< ойға >< құрылған >< тол >< ғау, >< сырға >< құрылған >< (лирикалық) >< толғау >< деп >< жіктеуге >< болар >< еді. >

< Ой >< толғауларда >< жырау >< - >< ең >< алдымен >< философ. >< Мұн >< дай >< толғаулар >< нақыл, >< тақпақ, >< афоризм >< түрінде >< келеді. >< Атақты >< жыраулардың >< толғауларында >< кездесетін >< афо >< ристік >< сөздердің >< көбі >< мақал-мәтелге >< айналып >< кеткен. >< Сонымен >< бірге >< жырау >< езінің >< замана >< жайындағы >< түйген >< дерін, >< мораль, >< этика >< хақындағы >< ойларын >< баяндайды, >< қоғамдық >< мәселелерді >< көтереді. >< Сол >< сияқты, >< әлем, >< бол >< мыс, >< тіршілікте, >< табиғатта >< болып >< жататын >< өзгерістер, >< оның >< мән-мағынасы >< жайындағы >< түсініктерін >< де >< білдіруі >< мүмкін. >

< Мұндай >< толғаудың >< үлгісі >< ретінде >< Шалкиіздің >< «Ша >< ғырмақ >< бұлт >< жай >< тастар . . . », >< «Аскар, >< асқар, >< асқар >< тау», >< «Ор, >< ор >< қоян, >< ор >< қоян» . . . >< Бұқардың >< «Айналасын >< жер >< тұтқан», >< «Ақсаңнан >< биік >< тау >< болмас», >< «Ай >< заман-ай, >< за >< ман-ай . . . », >< >< «Ей >< айташы, >< аллаңы >< айт!» >< сияқты >< туындыла- >< рын >< >< келтіруге >< >< болады. >

< Ал >< сыр >< толғаулардагы >< негізгі >< жүкті >< кетеретін >< - >< се >< зім, >< эмоция. >< Бұл >< топтағы >< шығармаларда >< жалпы >< жырау >< поэзиясына >< тән >< үгіт, >< насихат, >< дидактика >< мүлде >< дерлік >< ұшыраспайды. >< Жырау >< ел >< басына >< түскен >< ауыртпалыққа, >< немесе >< басқадай >< белгілі >< бір >< оқиғаларға >< езінің >< реакция >< сын >< білдіреді. >< Мұндай >< толғаулардан >< жыраудың >< өзіндік >< «мені» >< де >< бой >< көрсетеді. >

< Лирикалық >< толғаулардың >< үлгісі >< ретінде >< Қазтуған >< мен >< Доспамбет >< шығармаларын, >< Шалкиіздің >< «Балпаң, >< балпаң >< басқан >< күн», >< Бұқардың >< «Қіші >< қара >< қалмақ >< бү >< лерде» >< сияқты >< жырларын >< атауға >< болады. >< Толғаудың >< бұл >< түрі >< эпоста >< кеңінен >< қолданылады. >< Мәселен, >< «Ер >< Тар >< ғындағы» >< Тарғынның >< белі >< мертігіп >< жатқанда >< айтатын >< толғауы >< >< осындай. >

< Жырау >< репертуарынан >< әр >< түрлі >< тақырыптағы >< арнау >< жырлар >< да >< үлкен >< орын >< алады. >< Мұндай >< жырлар >< әдетте >< әмірші >< атына >< карата >< айтылады. >< Оның >< белгілі >< бір >< іс, >< әре >< кетін >< мадақтап >< қостау, >< я >< даттап >< наразылық >< білдіру, >< не >< месе >< белгілі >< бір >< >< оқиғаға >< байланысты >< ақыл, >< кеңес >< беру >< тұрғысында >< келеді. >< Кейде >< мұндай >< шығармалар >< ода >< тү >< рінде >< болуы >< да >< мүмкін. >

<<>< Арнау >< жырларының >< үлгісі >< - >< Шалкиіздің >< би >< Темірге >< наразылық >< ретінде >< айтқан >< «Аспанды >< бұлт >< құрсайды» >< және >< оны >< хан >< сапарынан >< тоқтау >< үшін >< айтқан >< «Қара >< бас >< күспен >< шалдырып» >< деген >< сөздермен >< басталатын >< шығар >< малары, >< Жйембеттің >< Есім >< ханға >< айтқан >< өлеңі, >< Бұқар >< дың >< «Абылайды >< орыспен >< соғысам >< дегенде >< айтқаны», >< Байтоқ, >< Жанұзақ >< одалары, >< т. >< б. >

< Біздің >< жырау >< репертуарындағы >< шығармаларды >< бұ- >< лай >< жіктеуіміз, >< әрине, >< шартты >< түрде >< ғана. >

< Жаугершілік >< заманда >< жырау >< - >< жауынгер >< де >< болуға >< тиіс >< еді >< дедік. >< Бұл >< жайт >< жыраулар >< творчествосында >< үл >< кен >< із >< қалдырды. >< Жырау >< туындылары >< әдетте >< өршіл >< ро >< мантизмге, >< азаматтық >< пафосқа >< толы >< келеді. >< Жырау >< ау- >< зынан >< шыққан >< жырлар >< өзінің >< сыртқы >< формасымен >< де, >< ішкі >< мазмұнымен >< де >< көбіне-ақ >< ұран >< іспеттес. >< Сондықтан >< да >< жыраулық >< поэзия > - >< белгілі >< дәрежеде >< жаугершілік >< поэзиясы. >< Жауынгер >< жыраулар >< Шалкиіз, >< Доспамбет >< туындылары, >< міне, >< осындай. >

< Өзі >< де >< жорықтарға >< қатынасып >< отырған, >< кейде >< тіпті >< батыр, >< қолбасы >< да >< болған >< жыраулар >< әскери >< тұрмысқа >< қатысты >< сан >< алуан >< жырлар >< туғызуға >< тиіс >< еді. >< Біздің >< за- >< манымызға >< жеткен >< бұл >< тақырыптағы >< шығармалар >< ба >< тырдың >< өзіне, >< атына, >< қаруына >< мадақ, >< немесе >< жауын >< герлерді >< ерлікке, >< жаудан >< тайсалмауға >< шақырған >< өр >< ұран, >< я >< болмаса >< қайрау >< бермеген >< кара >< қанжардай >< қайт >< пас >< ерлерді >< мадақтау, >< қаза >< болған >< батырларды >< жоқтау >< түрінде >< келеді. >

< Жауынгер >< ретінде >< жорықтарға >< қатысу >< жырау >< репер- >< туарын >< одан >< ары >< байытты. >< Ескіден >< қалған >< мол >< мұра >< - >< қаһармандық >< жырларды >< туғызушылар >< - >< жыраулар >< бо >< лып >< есептеледі. >

< «Қазақтың >< белгілі >< батырлар >< жырын >< ең >< әуелі >< Жиен, >< Шәлгез, >< Сыпыра >< жыраулар >< сынды >< жыраулар >< шығарып >< таратса >< керек. >< Нұрпейіс >< Байғанин >< де, >< Мұрын >< жырау >< да >< өздері >< жырлап >< берген >< батырлар >< жыры >< алты-жеті >< атаға >< дейін >< жыраудан >< жырау >< үйреніп >< таралғандығын >< және >< желілі >< жырларды >< ақындардан >< емес, >< жыраулардан >< үй >< ренгендігін >< айтады», >< - >< дейді >< проф. >< Е. >< Исмаилов. ><

< Біздің >< заманымызға >< жырау >< атымен >< жеткен >< Мұрын >< өз >< жанынан >< тың >< тақырыпқа >< өлең >< шығарып >< айта >< алмай- >< тын >< болған. >< Яғни >< Мұрын >< шын >< мәнісінде >< жай >< жыршы >< ғана: >< ал >< жырау >< деген >< атау >< оған >< қаһармандық >< эпосты >< өте >< кеп >< білгендігі >< үшін >< берілген. > Жырау >< сөзі >< қарақалпақ, >< өзбек >< тілдерінде >< де >< ұшыра >< сады. >< Бірақ >< бұл >< термин >< тек >< эпикалық >< жырлар >< айтушы >< (яғни >< жыршы) >< деген >< мағынада >< ғана >< қолданылады. >

< Бұл >< мәліметтер >< жыраулардың >< ескіде >< эпостың >< жаса- >< луында >< және >< қалыптасуында >< үлкен >< роль >< атқарғандығын >< көрсетеді. >

< Қазақтың >< қаһармандық >< жырларының, >< әсіресе >< ноғай >< лы >< цикліндегі >< жырлардың >< көне >< заман >< тарихи >< оқиғала >< рын >< біршама >< дәл >< бейнелейтіндігі >< көпке >< белгілі. >< Әрине, >< бұл >< жырларды >< әу >< баста >< сол >< оқиғалардың >< куәсі >< болған >< жыраулар >< >< шығарған. >

< Бажайлап >< зерттеген >< адам >< эпостарымыздан >< жырау- >< лар >< ізінің >< табын, >< кейде >< тіпті >< олардың >< шығармаларында- >< ғы >< тұтас >< жолдардың >< пайдаланылуын >< аңдайды. >< Қейбір >< мысалдар >< келтіре >< кетейік. >

< «Қабанбай» >< жырында >< сексеннің >< сегізіндегі >< Бұқар >< жырау >< ауырып >< әл >< үстінде >< жатқан >< батырдың >< басына >< ке >< ліп >< толғау >< айтады.

Жырау >< сөзі >< қарақалпақ, >< өзбек >< тілдерінде >< де >< ұшыра >< сады. >< Бірақ >< бұл >< термин >< тек >< эпикалық >< жырлар >< айтушы >< (яғни >< жыршы) >< деген >< мағынада >< ғана >< қолданылады. >

< Қазақтың >< қаһармандық >< жырларының, >< әсіресе >< ноғай >< лы >< цикліндегі >< жырлардың >< көне >< заман >< тарихи >< оқиғала- >< рын >< біршама >< дәл >< бейнелейтіндігі >< көпке >< белгілі. >< Әрине, >< бұл >< жырларды >< әу >< баста >< сол >< оқиғалардың >< куәсі >< болған >< жыраулар >< >< шығарған. >

< Бажайлап >< зерттеген >< адам >< эпостарымыздан >< жырау >< лар >< ізінің >< табын, >< кейде >< тіпті >< олардың >< шығармаларында >< ғы >< тұтас >< жолдардың >< пайдаланылуын >< аңдайды. >< Қейбір >< мысалдар >< келтіре >< кетейік. >

< «Қабанбай» >< жырында >< сексеннің >< сегізіндегі >< Бұқар >< жырау >< ауырып >< әл >< үстінде >< жатқан >< батырдың >< басына >< ке >< ліп >< толғау >< айтады. >< >

>< «Мың >< жылқыны >< суарған >< ><>

< Сарқылмас >< қайнар >< бұлағым! >

< Қашқан >< жауды >< құтқармас >

< Белдеуде >< тұрған >< пырағым! >< ><>

< Жел >< жағымда >< жайылып >< жатқан >< саяғым! >

< Ұлы >< таудың >< тасына >

< Сүйенетін >< таяным, >

< Арқамды >< күнге >< күйдірмес >

< Шағырдан >< >< алған >< >< бояғым! >

< Арғыннан >< айттым >< жүз >< кісі, >

< Үйсіннен >< айттым >< жүз >< кісі,

<<><>< Мұрын >< жыраудан >< жазылып >< алынған >< «Қырымның >< Кырық >< батыры» >< цикліндегі >< жырлардың >< бірінде >< жирен >< қасқа >< тұлпарға >< мінген >< жасы >< жеткен >< Сыпыра >< жырау >< но >< ғайлының. >< ішінен >< шыққан >< өзара >< қырқысты >< одан >< әрі >< өр >< шітпей, >< жауласушы >< жақтарды >< бітістіреді.

< Біз >< келтірген >< мысал >< - >< жекелеген >< жағдай >< емес. >< «Қы >< рымның >< қырық >< батыры» >< цикліндегі >< жырлардан >< Шал- >< киіз, >< Қазтуған >< сияқты >< жыраулар >< туғызған >< көркем >< об >< раздардың >< талайын >< ұшыратамыз

«Асан >< Қайғы, >< Тоған, >< Абат» >< жырында >< Асан >< өзінің >< ұлы >< Абатка >< былай >< дейді: >

< «Әй >< ер >< Абат, >< ер >< Абат,

>< Сөзімді >< тыңда >< сен >< Абат!

>< Тілегенің >< айт >< десе,

>< Шаттың >< бойын >< сұрашы,

>< Балқа-шоты >< білектей,

>< Баттауығы >< жүректей,

>< Балығы >< тайдай >< тулаған,

>< Бақасы >< қойдай >< шулаған,

>< Баттауықты >< шалғынға

>< Шөккен >< түйе >< таптырмас,

>< Баларқалы >< көл >< еді,

>< Күлгірсіген >< құба >< дөң

>< Талайдан >< қалған >< жер >< еді . . . » >

< «Телағыс» >< >< >< жырында >< >< Еділ >< жайында >< >< >< мынадай >< >< >< сөздер >< айтылады: >

< «Еділдің >< бойы >< ен >< қамыс, >

< «Еділдің >< бойы >< ен >< қамыс,

>< Сырғауылдай >< нән >< қамыс,

>< Бір >< жағы >< ойпаң >< құм >< еді,

>< Бір >< жағы >< қатқыл >< шым >< ед

>< Айдын >< шалқар >< кел >< еді.

>< Балдырғаны >< білектей,

>< Бүлдіргені >< жүректей,

>< Қымыздығы >< күректей,

>< Бақасы >< қойдай >< шулаған,

>< Балығы >< тайдай >< тулаған,

>< Тасбақасы >< атандай,

>< Жыланы >< бар >< бақандай,

>< Қарағай, >< тал, >< қайыңы,

>< Қөп >< еді >< судың >< қайыры,

>< Қамысы >< мен >< қоғасы,

>< Ну >< еді >< судың >< сағасы . . . >

< Осы >< келтірілген >< үзінділерде >< Қазтуғанның >< Еділмен >< қоштасу >< жырындағы >< кейбір >< суреттер >< пайдаланылғанды >< ғын >< аңғару >< қиын >< емес. >

< Мұндай >< құбылысты >< Батыс >< Қазақстан >< өңірінде >< туған >< жырлардың >< біразынан >< ұшыратамыз. >

< Шалкиіз >< жырау >< Темірдің >< өзін >< елемегеніне, >< атақ-дә >< режесіне, >< еңбегіне >< сай >< сый >< көрсетпегеніне >< наразылық >< білідіріп, >< былай >< дейтін: >

<<>< «Аспанды >< бұлт >< құрсайды, >< - >< Күн >< жауарға >< ұқсайды! >< Көлдерде >< қулар >< шулайды, >< - >< Көкшіліден >< ол >< айуан >< Соққы >< жегенге >< ұқсайды! >< Көп >< ішінде >< бір >< жалғыз >< Көп >< мұңайып >< жылайды >< Күйбеңдескен >< көп >< жаман >< Сөзі >< тигенге >< ұқсайды!» >

< «Ер >< Тарғында» >< белі >< мертігіп >< жатқан >< Тарғын >< өзінің >< «Бұлғыр, >< бұлғыр, >< бұлғыр >< тау», >< - >< деп >< басталатын >< тол >< ғауында: >

< «Асыл >< туған >< Ақжүніс,
>< Күнді >< бұлт >< құршайды,
>< Күнді >< байқай >< қарасам,
>< Күн >< жауарға >< ұқсайды!
>< Айды >< бұлт >< құршайды,
>< Айды >< байқай >< қарасам,
>< Түн >< жауарға >< ұқсайды!
>< Көгілдірін >< еріткен
>< Шулағанға >< қарасам,
><>>< Көктен >< сұңқар >< соғылғанға >< ұксайды!» >< - >

< дейді. >< Бұл >< жолдар >< біз >< Шалкиізден >< келтірген >< үзіндінің >< өңделген, >< одан >< ары >< дамытылған >< түрі. >< Бұл >< сөздер >< дәр- >< менсіз >< жарақат >< қалпында >< айдалада >< қалып, >< енді >< өлім >< күтіп >< жатқан >< Тарғынның >< көңіл >< күйін >< өте >< дәл >< береді. >< Егер >< Шалкиіз >< аспанды >< бұлт >< басқанын, >< аққуға >< жырт- >< қыштың >< түскенін >< өзінің >< жамандардан >< қорлық >< көргені- >< мен >< параллель >< етіп >< алса, >< Ер >< Тарғынды >< бұл >< жай >< батыр- >< дың >< өлімінің >< хабаршысы >< іспеттес >< болып >< көрінеді: >

< «Бойды >< байқай >< қарасам,
>< Кол-аяғым >< >< көсіліп,
>< Аузы-мұрным >< ісініп,
>< Алланың >< хақ >< бұйрығы
><>>< Маған >< таянғанға >< ұқсайды!» >

< Алайда >< Шалкиіз >< жырындағы >< көркемдік >< әдіс >< - >< пси >< хологиялық >< параллелизм >< келтірілген >< мысалдан >< көріне- >< тіндей, >< «Ер >< Тарғында» >< да >< жойылмайды. >

< Жыраулардың >< эпос >< жасауға >< қатысын >< аңғартатын >< - >< мұндай >< жекелеген >< жолдар >< ғана >< емес. >< Көптеген >< батыр- >< лық >< жырлардың >< өлең >< елшемі >< жыраулар >< поэзиясындағы- >< дай >< болып >< келеді. >

< Жырау >< - >< көне >< патриархалдық-рулық >< қоғамның >< пер >< зенті >< еді. >< Сондықтан >< қазақтың >< рулық >< қоғамы >< өзінің >< әу >< бастағы >< ерекшеліктерінен >< айрыла >< бастаған >< >< >< >< кезде >< жы- >< рау >< да >< аренадан >< кетуге >< тиіс >< болды. >< Қазақстанның >< Рос >< сияға >< қосылу >< дәуірінде >< өмір >< сүрген >< Бұқар >< шын >< мәнісін- >< де >< жыраулық >< поэзияның >< >< >< ең >< соңғы >< көрнекті >< >< >< екілі-тін. >< XIX >< ғасырдың >< бас >< кезінде >< >< >< жасаған >< Жанұзақ, >< >< >< Байтоқ >< жыраулар >< Жәңгір >< ханның >< ақылгей >< қариясы >< да, >< қабыр >< ғалы >< биі >< де >< емес, >< тек >< қошеметші >< нөкерлері, >< осы >>< >< сөздің >< толық >< мағынасындағы >< сарай >< ақындары >< болды. >< Талант- >< ты >< екендіктеріне >< қарамастан >< Байтоқ >< та, >< Жанұзақ >< та >< ке- >< не >< жыраулық >< поэзияның >< озық >< дәстүрлерінің >< кебінен >< ай- >< рылып >< қалған >< еді. >< Бұлардың >< шығармаларының >< сыр-си >< патының >< өзі-ақ >< жыраулық >< поэзияның >< күні >< батқандығы >< ның >< >< айғағы >< >< >< іспеттес. >

< Бұқар >< дүниеден >< көшкен >< шамадан >< бастап, >< қазақ >< поэ >< зиясының >< ең >< көрнекті >< өкілдері >< ақындар >< болып >< алды. >

< Ақындардың >< керкемсөз >< шеберлері >< ретінде >< қай >< уақыт- >< та >< аренаға >< шыққаны >< белгісіз. >

< XV >< ғасырда >< қағаз >< бетіне >< түсірілген >< көне >< оғыз-түрік >< эпосы >< «Кітаби >< Қорқытта» >< ақындар >< ұзан >< деп >< аталады. >< «Қобыз >< алып >< қолыма >< ел >< біткенді >< аралап, >< бек >< біткенді >< адалап, >< ер >< біткенді мадақтап, >< ез >< біткенді >< табалап, >< ұлан >< асыр >< той >< болса . . . >< ұзын >< сөйлер >< саралап.

><< Не >< нәрсенің >< болмасын >< мән-мағынасы >< оның >< сыртқы >< формасы >< - >< атауында >< емес, >< ішкі >< мазмұнында. >< Бұл >< тұр- >< ғыдан >< алсақ, >< ұзан >< мен >< қазақ >< ұғымындағы >< ақынньщ >< өза >< ра >< ешқандай >< айырмашылықтары >< жоқ. >< Қазақ >< ақындары >< да >< осы >< «Қітаби >< Қорқыттағы» >< ұзандар >< сияқты >< елден >< ел >< аралап, >< жиын-тойларда >< өлең >< айтып >< жүретін >< болған. >< Баяғы >< заманда >< «ақындар >< жүзден >< жүз >< кешіп, >< қыбла- >< дан-қыбла >< кезіп, >< жайлап, >< қыстап >< ел >< аралап >< жүрер >< еді, >< ұлы >< мерекелер >< ақындарсыз >< етпеуші >< еді» >< дейді >< Құрман >< ғали >< Халитұлы. >

<<>< Кейінгі >< қазақ >< ақындарының >< орта >< ғасырдағы >< ұзан >< нан >< ешқандай >< айырмашылығы >< болмауы >< - >< ақындар >< ин >< ститутының >< көнелігін >< көрсетеді. >< Бұл >< заңды >< да. >< Өлеңді >< тек >< күйі >< келегенде >< ғана >< айтатын >< ру >< ақсақалы, >< ақылгөй >< жырау >< қалың >< қауымның >< тілегін >< үнемі >< қанағаттандыра >< алмайтын >< еді, >< кешкілікте, >< қоналқаға >< аялдаған >< көшпен >< дінің >< құмарын >< қандыру >< үшін, >< күнделікті >< ошақ >< басында >< жыр >< айту >< үшін >< көркемсөз >< шеберлерінің >< тағы >< бір >< тобы >< қажет >< болғандығы >< даусыз. >< Ақындар >< поэзиясы >< осындай >< күнделікті >< өмірдің >< тілегінен >< туды. >< Ақын >< репертуарының >< ерекшеліктері >< де >< осы >< жайлардың >< негізінен >< шығады. >

< Ақын >< жырлары >< әдетте >< жырау >< поэзиясындағыдай >< на- >< қыл, >< афоризм >< түрінде >< келмейді. >< Бұл >< тұрғыдан >< алғанда >< ақын >< туындылары >< мейлінше >< карапайым. >< Алайда >< ақын >< поэзиясы >< жырау >< поэзиясына >< қарағанда >< әлдеқайда >< ел >< гезек, >< сол >< себепті >< де >< ақын >< жырларының >< тақырыбы >< сан >< алуан. >< Өмірде >< күнделікті >< болып >< жататын >< оқиғалар, >< тұр >< мысқа, >< салтқа >< байланысты >< жайлар, >< көңіл-күй, >< міне, >< осының >< бәрі >< ақын >< назарына >< ілінуі >< мүмкін. >< Ақындар >< тіп- >< ті >< жырау >< елеңге >< қосуды >< айып >< көрген >< «ұсақ-түйек» >< мә- >< селелерді >< де >< жыр >< ете >< берген. >