Жыраулар поэзиясы туралы
І.Кіріспе
Жыраулар поэзиясы
ІІ.Негізгі бөлім
а) Жыраулар поэззиясындағы туған жер сарыны
ә) Жырау . өз тайпасының рухани тірегі, ақылгөй ақсақалы
Қорытынды
Жыраулар поэзиясы
ІІ.Негізгі бөлім
а) Жыраулар поэззиясындағы туған жер сарыны
ә) Жырау . өз тайпасының рухани тірегі, ақылгөй ақсақалы
Қорытынды
Жырау өз руластарының ақылшысы, көсемі. Көпті көрген көне қалт айтпайды, сондықтан оның сөзі берген кеңесі жерде калмайды. Өз сөзінің. құдіретін білген жырау жай ақылшы ретінде ғана емес, әмірші ретінде де сөйлейді.
Жыраудың хан алдында осыншама ықпалды болуы - халық арманынан туған жай аңыз емес: бұған дәлел ретінде арыдағы Шалкиіз, Жиембеттерді былай қойғанда, күні кеше өткен Бұқардың өзінің Абылай алдында қандай бедел, құрметпен пайдаланғанын еске түсіру жеткілікті.
Орта ғасырдағы оғыз-түрік эпосы «Кітаби дәдәм Қорқыттағы» Қорқыт жайында айтылған сөздер көне заманда тіл өнері өкілдерінің ел арасында қаншалықты ықпалды болғандығын көрсетеді:
«Оғыз жұртының басына екіталай іс түссе пәтуаны Қорқыт Ата айтатын. Маңызды мәселелердің барлығы да соның алдынан өтуге тиіс еді. Қорқыт Ата берген кеңес жерде қалмайды, оның ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болды»
Әрине, мұндай беделге Қорқыт өзінің дарыны мен даналығы арқасында ғана жетеді. Сол қияқты, көне за-мандағы жыраулар да өзінің ақыл-парасатының нәтижесінде атақ-абыройға ие болады, жырының құдіреті арқасында ғана өз тайпасының көсемі дәрежесіне дейін көтеріледі.
Егер халық «Өнер алды - қызыл тіл» деп есептесе, сол тіл енерін жете меңгерген, аузын ашса болды көмекейінен күмбірлеп жыр құйыла жөнелетін адамның жұрт алдында зор беделге ие болуы заңды құбылыс. Сөз өнерін тек қазақтар ғана емес, қазақ сияқты көшпенді халықтардың барлығының да аса жоғары бағалап, өздерінің ақын-жырауларына бас игенін көреміз. Бұл жайында араб әдебиетінің тарихын жазған профессор Ханна аль-Фахури: «Басқа жұрттың сөзінен гері, ақынның сөзі өтімдірек келетін: кейде оның беделі мен билігі, тіпті, ру көсемінен де артық болатын»,- дейді.
Көшпенділер арасында тіл өнерінің қадірлігі сондай, сөз зергерлері кейде шыққан тегіне қарамастан үлкен әлеуметтік сатыға кетерілетін болған. Араб классикалық поэзиясының даңқты перзенттерінің бірі Антара сүйегі кұл, тәні қоңырқай тусті екендігіне қарамастан өнерінің арқасында өз руының көсемі дәрежесіне жеткені белгілі. Әрине, бұл жекелеген жағдай. Әйтпесе, өз руының көсемі қызметін атқарған исламға дейінгі араб ақындарының көшпілігі-ақ билеу-шілер тобынан шығып отырған. Өз әміршілері алдында үлкен беделі болған Шалкиіз, Жиембет сияқты жырау-лар да дала феодалдары тобынан. Алайда олар өзінің хан алдындағы, халық алдындағы құрметіне шыққан тегімен емес, құдіретті сезінің күшімен жеткен.
Ақылының, ақындық қуатының арқасында ру кө-семі дәрежесіне дейін көтерілген жырау көне жаугер-шілік заманда сол тайпаның қолбасы батыры ролін де атқаруға тиіс еді. Исламға дейінгі Арабстан ақындары көбіне өз тайпасының әрі көсемі, әрі батыры. Араб әдебиетінің қалыптасу тарихындағы кернекті тұлғалар Имруль-Қайыс (500-540), аль-Мухальхиль (531 ж. өлген), Антара ибн-Шаддат аль-Абсилер (525—615) осындай. Сол сияқты, патриархалдық-феодалдық қоғамның гүлдену дәуірінде емір сүрген қазақ жыраулары Шалкиіз, Жиембет, Қазтуған, Доспамбеттер де қолбасы батырлар.
Жыраудың хан алдында осыншама ықпалды болуы - халық арманынан туған жай аңыз емес: бұған дәлел ретінде арыдағы Шалкиіз, Жиембеттерді былай қойғанда, күні кеше өткен Бұқардың өзінің Абылай алдында қандай бедел, құрметпен пайдаланғанын еске түсіру жеткілікті.
Орта ғасырдағы оғыз-түрік эпосы «Кітаби дәдәм Қорқыттағы» Қорқыт жайында айтылған сөздер көне заманда тіл өнері өкілдерінің ел арасында қаншалықты ықпалды болғандығын көрсетеді:
«Оғыз жұртының басына екіталай іс түссе пәтуаны Қорқыт Ата айтатын. Маңызды мәселелердің барлығы да соның алдынан өтуге тиіс еді. Қорқыт Ата берген кеңес жерде қалмайды, оның ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болды»
Әрине, мұндай беделге Қорқыт өзінің дарыны мен даналығы арқасында ғана жетеді. Сол қияқты, көне за-мандағы жыраулар да өзінің ақыл-парасатының нәтижесінде атақ-абыройға ие болады, жырының құдіреті арқасында ғана өз тайпасының көсемі дәрежесіне дейін көтеріледі.
Егер халық «Өнер алды - қызыл тіл» деп есептесе, сол тіл енерін жете меңгерген, аузын ашса болды көмекейінен күмбірлеп жыр құйыла жөнелетін адамның жұрт алдында зор беделге ие болуы заңды құбылыс. Сөз өнерін тек қазақтар ғана емес, қазақ сияқты көшпенді халықтардың барлығының да аса жоғары бағалап, өздерінің ақын-жырауларына бас игенін көреміз. Бұл жайында араб әдебиетінің тарихын жазған профессор Ханна аль-Фахури: «Басқа жұрттың сөзінен гері, ақынның сөзі өтімдірек келетін: кейде оның беделі мен билігі, тіпті, ру көсемінен де артық болатын»,- дейді.
Көшпенділер арасында тіл өнерінің қадірлігі сондай, сөз зергерлері кейде шыққан тегіне қарамастан үлкен әлеуметтік сатыға кетерілетін болған. Араб классикалық поэзиясының даңқты перзенттерінің бірі Антара сүйегі кұл, тәні қоңырқай тусті екендігіне қарамастан өнерінің арқасында өз руының көсемі дәрежесіне жеткені белгілі. Әрине, бұл жекелеген жағдай. Әйтпесе, өз руының көсемі қызметін атқарған исламға дейінгі араб ақындарының көшпілігі-ақ билеу-шілер тобынан шығып отырған. Өз әміршілері алдында үлкен беделі болған Шалкиіз, Жиембет сияқты жырау-лар да дала феодалдары тобынан. Алайда олар өзінің хан алдындағы, халық алдындағы құрметіне шыққан тегімен емес, құдіретті сезінің күшімен жеткен.
Ақылының, ақындық қуатының арқасында ру кө-семі дәрежесіне дейін көтерілген жырау көне жаугер-шілік заманда сол тайпаның қолбасы батыры ролін де атқаруға тиіс еді. Исламға дейінгі Арабстан ақындары көбіне өз тайпасының әрі көсемі, әрі батыры. Араб әдебиетінің қалыптасу тарихындағы кернекті тұлғалар Имруль-Қайыс (500-540), аль-Мухальхиль (531 ж. өлген), Антара ибн-Шаддат аль-Абсилер (525—615) осындай. Сол сияқты, патриархалдық-феодалдық қоғамның гүлдену дәуірінде емір сүрген қазақ жыраулары Шалкиіз, Жиембет, Қазтуған, Доспамбеттер де қолбасы батырлар.
1. М. Мағауин. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. Алматы , “Ана тілі” 1992.
2. Бес ғасыр жырлайды.Алматы, “Жазушы” 1989.
3. Асанбай Асқаров Ұлы Тұранның ұлдары.
4. «Нұрлы әлем» Алматы, 1998 жыл.
5. Б. Ысқақов Сөнбес жұлдыздар. Алматы «Қазақстан», 1989 жыл
2. Бес ғасыр жырлайды.Алматы, “Жазушы” 1989.
3. Асанбай Асқаров Ұлы Тұранның ұлдары.
4. «Нұрлы әлем» Алматы, 1998 жыл.
5. Б. Ысқақов Сөнбес жұлдыздар. Алматы «Қазақстан», 1989 жыл
ЖОСПАР
І.Кіріспе
Жыраулар поэзиясы
ІІ.Негізгі бөлім
а) Жыраулар поэззиясындағы туған жер сарыны
ә) Жырау - өз тайпасының рухани тірегі, ақылгөй ақсақалы
Қорытынды
Жыраулар поэзиясы
Жырау өз руластарының ақылшысы, көсемі. Көпті көрген
көне қалт айтпайды, сондықтан оның сөзі берген кеңесі
жерде калмайды. Өз сөзінің. құдіретін білген жырау жай
ақылшы ретінде ғана емес, әмірші ретінде де сөйлейді.
Жыраудың хан алдында осыншама ықпалды болуы - халық
арманынан туған жай аңыз емес: бұған дәлел ретінде
арыдағы Шалкиіз, Жиембеттерді былай қойғанда, күні кеше
өткен Бұқардың өөөзінің Абылай алдында қандай бедел,
құрметпен пайдаланғанын еске түсіру жеткілікті.
Орта ғасырдағы оғыз-түрік эпосы Кітаби дәдәм Қорқыттағы
Қорқыт жайында айтылған сөздер көне заманда тіл өнері
өкілдерінің ел арасында қаншалықты ықпалды болғандығын
көрсетеді:
Оғыз жұртының басына екіталай іс түссе пәтуаны Қорқыт
Ата айтатын. Маңызды мәселелердің барлығы да соның алдынан
өтуге тиіс еді. Қорқыт Ата берген кеңес жерде қалмайды,
оның ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болды
Әрине, мұндай беделге Қорқыт өзінің дарыны мен
даналығы арқасында ғана жетеді. Сол қияқты, көне за-
мандағы жыраулар да өзінің ақыл-парасатының нәтижесінде
атақ-абыройға ие болады, жырының құдіреті арқасында ғана өз
тайпасының көсемі дәрежесіне дейін көтеріледі.
Егер халық Өнер алды - қызыл тіл деп есептесе,
сол тіл енерін жете меңгерген, аузын ашса болды
көмекейінен күмбірлеп жыр құйыла жөнелетін адамның жұрт
алдында зор беделге ие болуы заңды құбылыс. Сөз өнерін
тек қазақтар ғана емес, қазақ сияқты көшпенді халықтардың
барлығының да аса жоғары бағалап, өздерінің ақын-
жырауларына бас игенін көреміз. Бұл жайында араб әдебиетінің
тарихын жазған профессор Ханна аль-Фахури: Басқа жұрттың
сөзінен гері, ақынның сөзі өтімдірек келетін: кейде оның
беделі мен билігі, тіпті, ру көсемінен де артық
болатын,- дейді.
Көшпенділер арасында тіл өнерінің қадірлігі сондай,
сөз зергерлері кейде шыққан тегіне қарамастан
үлкен әлеуметтік сатыға кетерілетін болған. Араб
классикалық поэзиясының даңқты перзенттерінің бірі Антара
сүйегі кұл, тәні қоңырқай тусті екендігіне қарамастан
өнерінің арқасында өз руының көсемі дәрежесіне жеткені
белгілі. Әрине, бұл жекелеген жағдай. Әйтпесе,
өз руының көсемі қызметін атқарған исламға
дейінгі араб ақындарының көшпілігі-ақ билеу-шілер тобынан
шығып отырған. Өз әміршілері алдында үлкен беделі болған
Шалкиіз, Жиембет сияқты жырау-лар да дала феодалдары
тобынан. Алайда олар өзінің хан алдындағы, халық алдындағы
құрметіне шыққан тегімен емес, құдіретті сезінің күшімен
жеткен.
Ақылының, ақындық қуатының арқасында ру кө-семі
дәрежесіне дейін көтерілген жырау көне жаугер-шілік заманда
сол тайпаның қолбасы батыры ролін де атқаруға тиіс еді.
Исламға дейінгі Арабстан ақындары көбіне өз тайпасының әрі
көсемі, әрі батыры. Араб әдебиетінің қалыптасу тарихындағы
кернекті тұлғалар Имруль-Қайыс (500-540), аль-Мухальхиль (531
ж. өлген), Антара ибн-Шаддат аль-Абсилер (525—615) осындай.
Сол сияқты, патриархалдық-феодалдық қоғамның гүлдену
дәуірінде емір сүрген қазақ жыраулары Шалкиіз, Жиембет,
Қазтуған, Доспамбеттер де қолбасы батырлар
Өзінің қаншалық әлуетті батыр екендігі жөнінде
Қазтуған:
Бұлт болған айды ашқан,
Мұнар болған күнді ашқан,
Мұсылман мен кәуірдің
Арасын етіп бұзып дінді ашқан
Сүйініш ұлы Қазтуған! - дейді.
Ал Жиембет Есім ханға:
Менің ер екемді көргенсің,
Қайратымды білгенсің,— деп сейлейді.
Шалкиіздің Темір биге қаратып айтқан:
Тор бала құсты қолға алып,
Торы төбел ат мініп,
Сенің кеп жортқанмын соңыңнан, -
деген сөздері тек саятшылыққа ғана қатысты емес.
Ал Доспамбет:
Қірмембес ауыр қолға бас болып
Күңіреніп күн түбіне жортқанмын,—
деп ашық айтады. Өлеріндегі толғауында ноғайлыда талай
батырлар өтсе де, солардың бәрінен өзінің сән-салтанаты
асып, алмамен ат жемдегенін мақтаныш тұтады.
Кейініректе жыраулардың бұл функциясынан айрыл-ғанын
байқаймыз. Өзі батырдан туғанмен Бұқар батыр емес, ақылшы
би ғана. Алайда бойында қайраты бар ке-зінде оның да
әскери жорықтарға қатысып отырғандығы аңғарылады.
Абылай хан жорыққа аттанбақшы болса Бұқаре-кеңді
алдырып, жұлдыз оң ба деп айдың, күннің сәтін сұрайды
екен. Сәуе керіп беріңіз дейді екен. Сары бура келіп
сенің туынның түбінде тұрып пәлен жаққа қарай шабынды
десе, сол айтқан жағына бет алып аттанса, шауып, жаншып
алып келеді екен. Жоқ, сары бура кел-генімен туыңның
түбінде шөгіп, мойынын жерге жабыс-тырып жатып алды десе
аттанбайды екен, — деп жазады Бұқар шығармаларын
жинастырған Мәшһүр Жүсіп. Бұқар Абылай көрген түстерді де
жорып отыратын болған.
Жырау сөзін (жыраушы) Қырым татарлары тек ақын деген
ұғымда ғана емес, сәуегей, балгер мағына-сында да
қолданады екен. Соған қарағанда сәуегейшілік,
батагөйшілдік, яғни абыздың кейбір функ-цияларын атқару
ескі заманда жасаған жыраулардын бәріне ортақ қасиет болуға
тиіс. Бұл - қазақтың ғана емес, Европаның ертеректе
жасаған сөз өнері өкілдері' нің де басынан өткен жай.
Мәселен, көне Англиядағы англо-сакстардың жыраулары скоптар
мен глимендер тек ақын, жыршы ғана болмаған, олар табиғат
құбы-лыстарына сүйеніп болжал айтады екен, кейде тіпті зі-
кірші, арбаушы қызметін де атқаратын болған.
Алайда жыраудың жыраулығының ең басты белгісі - ақындық,
яғни өз жанынан өлең шығарғыштық қабіле-тінің болуы.
Жырау деген атаудың өзінің жыр сөзінен шыққандығы
күмән туғызбайды.
Жырау сонау көне замандардың өзінде, ең алдымен, ақын
ретінде танылған сияқты. Махмұд Қашғари жырау сөзін
өлең шығарушы, музыкант деп түсіндіреді.
Жырау репертуарының өзгешеліктері оның қоғамда алатын
орнына байланысты.
Жырау - өз тайпасының рухани тірегі ақылгөй ақсақалы.
Сондықтан да ол албаты сөйлемейді. Ол тынышсыз
көшпенділер арасында күнделікті болып тұратын кикілжің
оқиғаларға араласпайды, күйкі өмірдің қамы туғызған от
басы, ошақ қасының, қара қазанның жайы да жырау назарынан
тысқары жатады.
Патриарх, ақын әрі халық мүддесін білдіруші жы-рау
топ алдына өте сирек, аса қажет жағдайларда ғана шығады.
Халық қадір тұтқан ақсақал жыраудан жұрт голқыған, халық
дағдарған, бүліншілік шыққан, немесе ел шетіне жау келген
кездерде ғана кеңес сұрайтын бол-ған. Мұндай реттерде
жырау жұртшылықты абыржымауға шақырып, оларға дем
беріп, істің немен тынаты-ны жайлы болжамдар айтып
отырған, - деп жазады академик Ә.Марғұлан жыраудың
қоғамдық ролі жөнін-де
Жыраудың ең сүнікті жанры - толғау. Толғау, осы
сөздің өзінен де көрінетіндеіі, толғану, толғаныс деген
ұғымды білдіреді. Бұл сөздің ойға да, сезімге де қатысы
бар. Сондықтан да толғаудың өзін ойға құрылған толғау,
сырға құрылған (лирикалық) толғау деп жіктеуге болар еді.
Ой толғауларда жырау - ең алдымен философ. Мұндай
толғаулар нақыл, тақпақ, афоризм түрінде келеді. Атақты
жыраулардың толғауларында кездесетін афористік сөздердің көбі
мақал-мәтелге айналып кеткен. Сонымен бірге жырау езінің
замана жайындағы түйгендерін, мораль, этика хақындағы
ойларын баяндайды, қоғамдық мәселелерді көтереді. Сол сияқты,
әлем, болмыс, тіршілікте, табиғатта болып жататын
өзгерістер, оның мән-мағынасы жайындағы түсініктерін де
білдіруі мүмкін.
Мұндай толғаудың үлгісі ретінде Шалкиіздің Шағырмақ
бұлт жай тастар..., Аскар, асқар, асқар тау, Ор, ор
қоян, ор қоян... Бұқардың Айналасын жер тұтқан,
Ақсаңнан биік тау болмас, Ай заман-ай, заман-ай...,
Ей айташы, аллаңы айт! сияқты туындыла-рын келтіруге
болады.
Ал сыр толғаулардагы негізгі жүкті кетеретін - сезім,
эмоция. Бұл топтағы шығармаларда жалпы жырау поэзиясына тән
үгіт, насихат, дидактика мүлде дерлік ұшыраспайды. Жырау ел
басына түскен ауыртпалыққа, немесе басқадай белгілі бір
оқиғаларға езінің реакциясын білдіреді. Мұндай толғаулардан
жыраудың өзіндік мені де бой көрсетеді.
Лирикалық толғаулардың үлгісі ретінде Қазтуған мен
Доспамбет шығармаларын, Шалкиіздің Балпаң, балпаң басқан
күн, Бұқардың Қіші қара қалмақ бүлерде сияқты жырларын
атауға болады. Толғаудың бұл түрі эпоста кеңінен
қолданылады. Мәселен, Ер Тарғындағы Тарғынның белі
мертігіп жатқанда айтатын толғауы осындай.
Жырау репертуарынан әр түрлі тақырыптағы арнау жырлар
да үлкен орын алады. Мұндай жырлар әдетте әмірші атына
карата айтылады. Оның белгілі бір іс, әрекетін мадақтап
қостау, я даттап наразылық білдіру, немесе белгілі бір
оқиғаға байланысты ақыл, кеңес беру тұрғысында келеді.
Кейде мұндай шығармалар ода түрінде болуы да мүмкін.
Арнау жырларының үлгісі - Шалкиіздің би Темірге
наразылық ретінде айтқан Аспанды бұлт құрсайды және оны
хан сапарынан тоқтау үшін айтқан Қара бас күспен
шалдырып деген сөздермен басталатын шығармалары, Жйембеттің
Есім ханға айтқан өлеңі, Бұқардың Абылайды орыспен
соғысам дегенде айтқаны, Байтоқ, Жанұзақ одалары, т. б.
Біздің жырау репертуарындағы шығармаларды бұ-лай
жіктеуіміз, әрине, шартты түрде ғана.
Жаугершілік заманда жырау - жауынгер де болуға тиіс
еді дедік. Бұл жайт жыраулар творчествосында үлкен із
қалдырды. Жырау туындылары әдетте өршіл романтизмге,
азаматтық пафосқа толы келеді. Жырау ау-зынан шыққан
жырлар өзінің сыртқы формасымен де, ішкі мазмұнымен де
көбіне-ақ ұран іспеттес. Сондықтан да жыраулық поэзия- -
белгілі дәрежеде жаугершілік поэзиясы. Жауынгер жыраулар
Шалкиіз, Доспамбет туындылары, міне, осындай.
Өзі де жорықтарға қатынасып отырған, кейде тіпті батыр,
қолбасы да болған жыраулар әскери тұрмысқа қатысты сан
алуан жырлар туғызуға тиіс еді. Біздің за-манымызға
жеткен бұл тақырыптағы шығармалар батырдың өзіне, атына,
қаруына мадақ, немесе жауынгерлерді ерлікке, жаудан
тайсалмауға шақырған өр ұран, я болмаса қайрау бермеген
кара қанжардай қайтпас ерлерді мадақтау, қаза болған
батырларды жоқтау түрінде келеді.
Жауынгер ретінде жорықтарға қатысу жырау репер-туарын
одан ары байытты. Ескіден қалған мол мұра - қаһармандық
жырларды туғызушылар - жыраулар болып есептеледі.
Қазақтың белгілі батырлар жырын ең әуелі Жиен, Шәлгез,
Сыпыра жыраулар сынды жыраулар шығарып таратса керек.
Нұрпейіс Байғанин де, Мұрын жырау да өздері жырлап берген
батырлар жыры алты-жеті атаға дейін жыраудан жырау үйреніп
таралғандығын және желілі жырларды ақындардан емес,
жыраулардан үйренгендігін айтады, - дейді проф.
Е.Исмаилов.
Біздің заманымызға жырау атымен жеткен Мұрын өз жанынан
тың тақырыпқа өлең шығарып айта алмай-тын болған. Яғни
Мұрын шын мәнісінде жай жыршы ғана: ал жырау деген атау
оған қаһармандық эпосты өте кеп білгендігі үшін берілген.
Жырау сөзі қарақалпақ, өзбек тілдерінде де ұшырасады. Бірақ
бұл термин тек эпикалық жырлар айтушы (яғни жыршы) деген
мағынада ғана қолданылады.
Бұл мәліметтер жыраулардың ескіде эпостың жаса-луында
және қалыптасуында үлкен роль атқарғандығын көрсетеді.
Қазақтың қаһармандық жырларының, әсіресе ноғайлы
цикліндегі жырлардың көне заман тарихи оқиғаларын біршама
дәл бейнелейтіндігі көпке белгілі. Әрине, бұл жырларды әу
баста сол оқиғалардың куәсі болған жыраулар шығарған.
Бажайлап зерттеген адам эпостарымыздан жырау-лар ізінің
табын, кейде тіпті олардың шығармаларында-ғы тұтас
жолдардың пайдаланылуын аңдайды. Қейбір мысалдар келтіре
кетейік.
Қабанбай жырында сексеннің сегізіндегі Бұқар жырау
ауырып әл үстінде жатқан батырдың басына келіп толғау
айтады.
Жырау сөзі қарақалпақ, өзбек тілдерінде де ұшырасады.
Бірақ бұл термин тек эпикалық жырлар айтушы (яғни жыршы)
деген мағынада ғана қолданылады.
Бұл мәліметтер жыраулардың ескіде эпостың жаса-луында
және қалыптасуында үлкен роль атқарғандығын көрсетеді.
Қазақтың қаһармандық жырларының, әсіресе ноғайлы
цикліндегі жырлардың көне заман тарихи оқиғала-рын біршама
дәл бейнелейтіндігі көпке белгілі. Әрине, бұл жырларды әу
баста сол оқиғалардың куәсі болған жыраулар шығарған.
Бажайлап зерттеген адам эпостарымыздан жыраулар ізінің
табын, кейде тіпті олардың шығармаларындағы тұтас жолдардың
пайдаланылуын аңдайды. Қейбір мысалдар келтіре кетейік.
Қабанбай жырында сексеннің сегізіндегі Бұқар жырау
ауырып әл үстінде жатқан батырдың басына келіп толғау
айтады.
Мың жылқыны суарған
Сарқылмас қайнар бұлағым!
Қашқан жауды құтқармас
Белдеуде тұрған пырағым!
Жел жағымда жайылып жатқан саяғым!
Ұлы таудың тасына
Сүйенетін таяным,
Арқамды күнге күйдірмес
Шағырдан алған бояғым!
Арғыннан айттым жүз кісі,
Үйсіннен айттым жүз кісі,
Мұрын жыраудан жазылып алынған Қырымның Кырық
батыры цикліндегі жырлардың бірінде жирен қасқа тұлпарға
мінген жасы жеткен Сыпыра жырау ноғайлының. ішінен шыққан
өзара қырқысты одан әрі өршітпей, жауласушы жақтарды
бітістіреді.
Біз келтірген мысал — жекелеген жағдай емес.
Қырымның қырық батыры цикліндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Кіріспе
Жыраулар поэзиясы
ІІ.Негізгі бөлім
а) Жыраулар поэззиясындағы туған жер сарыны
ә) Жырау - өз тайпасының рухани тірегі, ақылгөй ақсақалы
Қорытынды
Жыраулар поэзиясы
Жырау өз руластарының ақылшысы, көсемі. Көпті көрген
көне қалт айтпайды, сондықтан оның сөзі берген кеңесі
жерде калмайды. Өз сөзінің. құдіретін білген жырау жай
ақылшы ретінде ғана емес, әмірші ретінде де сөйлейді.
Жыраудың хан алдында осыншама ықпалды болуы - халық
арманынан туған жай аңыз емес: бұған дәлел ретінде
арыдағы Шалкиіз, Жиембеттерді былай қойғанда, күні кеше
өткен Бұқардың өөөзінің Абылай алдында қандай бедел,
құрметпен пайдаланғанын еске түсіру жеткілікті.
Орта ғасырдағы оғыз-түрік эпосы Кітаби дәдәм Қорқыттағы
Қорқыт жайында айтылған сөздер көне заманда тіл өнері
өкілдерінің ел арасында қаншалықты ықпалды болғандығын
көрсетеді:
Оғыз жұртының басына екіталай іс түссе пәтуаны Қорқыт
Ата айтатын. Маңызды мәселелердің барлығы да соның алдынан
өтуге тиіс еді. Қорқыт Ата берген кеңес жерде қалмайды,
оның ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болды
Әрине, мұндай беделге Қорқыт өзінің дарыны мен
даналығы арқасында ғана жетеді. Сол қияқты, көне за-
мандағы жыраулар да өзінің ақыл-парасатының нәтижесінде
атақ-абыройға ие болады, жырының құдіреті арқасында ғана өз
тайпасының көсемі дәрежесіне дейін көтеріледі.
Егер халық Өнер алды - қызыл тіл деп есептесе,
сол тіл енерін жете меңгерген, аузын ашса болды
көмекейінен күмбірлеп жыр құйыла жөнелетін адамның жұрт
алдында зор беделге ие болуы заңды құбылыс. Сөз өнерін
тек қазақтар ғана емес, қазақ сияқты көшпенді халықтардың
барлығының да аса жоғары бағалап, өздерінің ақын-
жырауларына бас игенін көреміз. Бұл жайында араб әдебиетінің
тарихын жазған профессор Ханна аль-Фахури: Басқа жұрттың
сөзінен гері, ақынның сөзі өтімдірек келетін: кейде оның
беделі мен билігі, тіпті, ру көсемінен де артық
болатын,- дейді.
Көшпенділер арасында тіл өнерінің қадірлігі сондай,
сөз зергерлері кейде шыққан тегіне қарамастан
үлкен әлеуметтік сатыға кетерілетін болған. Араб
классикалық поэзиясының даңқты перзенттерінің бірі Антара
сүйегі кұл, тәні қоңырқай тусті екендігіне қарамастан
өнерінің арқасында өз руының көсемі дәрежесіне жеткені
белгілі. Әрине, бұл жекелеген жағдай. Әйтпесе,
өз руының көсемі қызметін атқарған исламға
дейінгі араб ақындарының көшпілігі-ақ билеу-шілер тобынан
шығып отырған. Өз әміршілері алдында үлкен беделі болған
Шалкиіз, Жиембет сияқты жырау-лар да дала феодалдары
тобынан. Алайда олар өзінің хан алдындағы, халық алдындағы
құрметіне шыққан тегімен емес, құдіретті сезінің күшімен
жеткен.
Ақылының, ақындық қуатының арқасында ру кө-семі
дәрежесіне дейін көтерілген жырау көне жаугер-шілік заманда
сол тайпаның қолбасы батыры ролін де атқаруға тиіс еді.
Исламға дейінгі Арабстан ақындары көбіне өз тайпасының әрі
көсемі, әрі батыры. Араб әдебиетінің қалыптасу тарихындағы
кернекті тұлғалар Имруль-Қайыс (500-540), аль-Мухальхиль (531
ж. өлген), Антара ибн-Шаддат аль-Абсилер (525—615) осындай.
Сол сияқты, патриархалдық-феодалдық қоғамның гүлдену
дәуірінде емір сүрген қазақ жыраулары Шалкиіз, Жиембет,
Қазтуған, Доспамбеттер де қолбасы батырлар
Өзінің қаншалық әлуетті батыр екендігі жөнінде
Қазтуған:
Бұлт болған айды ашқан,
Мұнар болған күнді ашқан,
Мұсылман мен кәуірдің
Арасын етіп бұзып дінді ашқан
Сүйініш ұлы Қазтуған! - дейді.
Ал Жиембет Есім ханға:
Менің ер екемді көргенсің,
Қайратымды білгенсің,— деп сейлейді.
Шалкиіздің Темір биге қаратып айтқан:
Тор бала құсты қолға алып,
Торы төбел ат мініп,
Сенің кеп жортқанмын соңыңнан, -
деген сөздері тек саятшылыққа ғана қатысты емес.
Ал Доспамбет:
Қірмембес ауыр қолға бас болып
Күңіреніп күн түбіне жортқанмын,—
деп ашық айтады. Өлеріндегі толғауында ноғайлыда талай
батырлар өтсе де, солардың бәрінен өзінің сән-салтанаты
асып, алмамен ат жемдегенін мақтаныш тұтады.
Кейініректе жыраулардың бұл функциясынан айрыл-ғанын
байқаймыз. Өзі батырдан туғанмен Бұқар батыр емес, ақылшы
би ғана. Алайда бойында қайраты бар ке-зінде оның да
әскери жорықтарға қатысып отырғандығы аңғарылады.
Абылай хан жорыққа аттанбақшы болса Бұқаре-кеңді
алдырып, жұлдыз оң ба деп айдың, күннің сәтін сұрайды
екен. Сәуе керіп беріңіз дейді екен. Сары бура келіп
сенің туынның түбінде тұрып пәлен жаққа қарай шабынды
десе, сол айтқан жағына бет алып аттанса, шауып, жаншып
алып келеді екен. Жоқ, сары бура кел-генімен туыңның
түбінде шөгіп, мойынын жерге жабыс-тырып жатып алды десе
аттанбайды екен, — деп жазады Бұқар шығармаларын
жинастырған Мәшһүр Жүсіп. Бұқар Абылай көрген түстерді де
жорып отыратын болған.
Жырау сөзін (жыраушы) Қырым татарлары тек ақын деген
ұғымда ғана емес, сәуегей, балгер мағына-сында да
қолданады екен. Соған қарағанда сәуегейшілік,
батагөйшілдік, яғни абыздың кейбір функ-цияларын атқару
ескі заманда жасаған жыраулардын бәріне ортақ қасиет болуға
тиіс. Бұл - қазақтың ғана емес, Европаның ертеректе
жасаған сөз өнері өкілдері' нің де басынан өткен жай.
Мәселен, көне Англиядағы англо-сакстардың жыраулары скоптар
мен глимендер тек ақын, жыршы ғана болмаған, олар табиғат
құбы-лыстарына сүйеніп болжал айтады екен, кейде тіпті зі-
кірші, арбаушы қызметін де атқаратын болған.
Алайда жыраудың жыраулығының ең басты белгісі - ақындық,
яғни өз жанынан өлең шығарғыштық қабіле-тінің болуы.
Жырау деген атаудың өзінің жыр сөзінен шыққандығы
күмән туғызбайды.
Жырау сонау көне замандардың өзінде, ең алдымен, ақын
ретінде танылған сияқты. Махмұд Қашғари жырау сөзін
өлең шығарушы, музыкант деп түсіндіреді.
Жырау репертуарының өзгешеліктері оның қоғамда алатын
орнына байланысты.
Жырау - өз тайпасының рухани тірегі ақылгөй ақсақалы.
Сондықтан да ол албаты сөйлемейді. Ол тынышсыз
көшпенділер арасында күнделікті болып тұратын кикілжің
оқиғаларға араласпайды, күйкі өмірдің қамы туғызған от
басы, ошақ қасының, қара қазанның жайы да жырау назарынан
тысқары жатады.
Патриарх, ақын әрі халық мүддесін білдіруші жы-рау
топ алдына өте сирек, аса қажет жағдайларда ғана шығады.
Халық қадір тұтқан ақсақал жыраудан жұрт голқыған, халық
дағдарған, бүліншілік шыққан, немесе ел шетіне жау келген
кездерде ғана кеңес сұрайтын бол-ған. Мұндай реттерде
жырау жұртшылықты абыржымауға шақырып, оларға дем
беріп, істің немен тынаты-ны жайлы болжамдар айтып
отырған, - деп жазады академик Ә.Марғұлан жыраудың
қоғамдық ролі жөнін-де
Жыраудың ең сүнікті жанры - толғау. Толғау, осы
сөздің өзінен де көрінетіндеіі, толғану, толғаныс деген
ұғымды білдіреді. Бұл сөздің ойға да, сезімге де қатысы
бар. Сондықтан да толғаудың өзін ойға құрылған толғау,
сырға құрылған (лирикалық) толғау деп жіктеуге болар еді.
Ой толғауларда жырау - ең алдымен философ. Мұндай
толғаулар нақыл, тақпақ, афоризм түрінде келеді. Атақты
жыраулардың толғауларында кездесетін афористік сөздердің көбі
мақал-мәтелге айналып кеткен. Сонымен бірге жырау езінің
замана жайындағы түйгендерін, мораль, этика хақындағы
ойларын баяндайды, қоғамдық мәселелерді көтереді. Сол сияқты,
әлем, болмыс, тіршілікте, табиғатта болып жататын
өзгерістер, оның мән-мағынасы жайындағы түсініктерін де
білдіруі мүмкін.
Мұндай толғаудың үлгісі ретінде Шалкиіздің Шағырмақ
бұлт жай тастар..., Аскар, асқар, асқар тау, Ор, ор
қоян, ор қоян... Бұқардың Айналасын жер тұтқан,
Ақсаңнан биік тау болмас, Ай заман-ай, заман-ай...,
Ей айташы, аллаңы айт! сияқты туындыла-рын келтіруге
болады.
Ал сыр толғаулардагы негізгі жүкті кетеретін - сезім,
эмоция. Бұл топтағы шығармаларда жалпы жырау поэзиясына тән
үгіт, насихат, дидактика мүлде дерлік ұшыраспайды. Жырау ел
басына түскен ауыртпалыққа, немесе басқадай белгілі бір
оқиғаларға езінің реакциясын білдіреді. Мұндай толғаулардан
жыраудың өзіндік мені де бой көрсетеді.
Лирикалық толғаулардың үлгісі ретінде Қазтуған мен
Доспамбет шығармаларын, Шалкиіздің Балпаң, балпаң басқан
күн, Бұқардың Қіші қара қалмақ бүлерде сияқты жырларын
атауға болады. Толғаудың бұл түрі эпоста кеңінен
қолданылады. Мәселен, Ер Тарғындағы Тарғынның белі
мертігіп жатқанда айтатын толғауы осындай.
Жырау репертуарынан әр түрлі тақырыптағы арнау жырлар
да үлкен орын алады. Мұндай жырлар әдетте әмірші атына
карата айтылады. Оның белгілі бір іс, әрекетін мадақтап
қостау, я даттап наразылық білдіру, немесе белгілі бір
оқиғаға байланысты ақыл, кеңес беру тұрғысында келеді.
Кейде мұндай шығармалар ода түрінде болуы да мүмкін.
Арнау жырларының үлгісі - Шалкиіздің би Темірге
наразылық ретінде айтқан Аспанды бұлт құрсайды және оны
хан сапарынан тоқтау үшін айтқан Қара бас күспен
шалдырып деген сөздермен басталатын шығармалары, Жйембеттің
Есім ханға айтқан өлеңі, Бұқардың Абылайды орыспен
соғысам дегенде айтқаны, Байтоқ, Жанұзақ одалары, т. б.
Біздің жырау репертуарындағы шығармаларды бұ-лай
жіктеуіміз, әрине, шартты түрде ғана.
Жаугершілік заманда жырау - жауынгер де болуға тиіс
еді дедік. Бұл жайт жыраулар творчествосында үлкен із
қалдырды. Жырау туындылары әдетте өршіл романтизмге,
азаматтық пафосқа толы келеді. Жырау ау-зынан шыққан
жырлар өзінің сыртқы формасымен де, ішкі мазмұнымен де
көбіне-ақ ұран іспеттес. Сондықтан да жыраулық поэзия- -
белгілі дәрежеде жаугершілік поэзиясы. Жауынгер жыраулар
Шалкиіз, Доспамбет туындылары, міне, осындай.
Өзі де жорықтарға қатынасып отырған, кейде тіпті батыр,
қолбасы да болған жыраулар әскери тұрмысқа қатысты сан
алуан жырлар туғызуға тиіс еді. Біздің за-манымызға
жеткен бұл тақырыптағы шығармалар батырдың өзіне, атына,
қаруына мадақ, немесе жауынгерлерді ерлікке, жаудан
тайсалмауға шақырған өр ұран, я болмаса қайрау бермеген
кара қанжардай қайтпас ерлерді мадақтау, қаза болған
батырларды жоқтау түрінде келеді.
Жауынгер ретінде жорықтарға қатысу жырау репер-туарын
одан ары байытты. Ескіден қалған мол мұра - қаһармандық
жырларды туғызушылар - жыраулар болып есептеледі.
Қазақтың белгілі батырлар жырын ең әуелі Жиен, Шәлгез,
Сыпыра жыраулар сынды жыраулар шығарып таратса керек.
Нұрпейіс Байғанин де, Мұрын жырау да өздері жырлап берген
батырлар жыры алты-жеті атаға дейін жыраудан жырау үйреніп
таралғандығын және желілі жырларды ақындардан емес,
жыраулардан үйренгендігін айтады, - дейді проф.
Е.Исмаилов.
Біздің заманымызға жырау атымен жеткен Мұрын өз жанынан
тың тақырыпқа өлең шығарып айта алмай-тын болған. Яғни
Мұрын шын мәнісінде жай жыршы ғана: ал жырау деген атау
оған қаһармандық эпосты өте кеп білгендігі үшін берілген.
Жырау сөзі қарақалпақ, өзбек тілдерінде де ұшырасады. Бірақ
бұл термин тек эпикалық жырлар айтушы (яғни жыршы) деген
мағынада ғана қолданылады.
Бұл мәліметтер жыраулардың ескіде эпостың жаса-луында
және қалыптасуында үлкен роль атқарғандығын көрсетеді.
Қазақтың қаһармандық жырларының, әсіресе ноғайлы
цикліндегі жырлардың көне заман тарихи оқиғаларын біршама
дәл бейнелейтіндігі көпке белгілі. Әрине, бұл жырларды әу
баста сол оқиғалардың куәсі болған жыраулар шығарған.
Бажайлап зерттеген адам эпостарымыздан жырау-лар ізінің
табын, кейде тіпті олардың шығармаларында-ғы тұтас
жолдардың пайдаланылуын аңдайды. Қейбір мысалдар келтіре
кетейік.
Қабанбай жырында сексеннің сегізіндегі Бұқар жырау
ауырып әл үстінде жатқан батырдың басына келіп толғау
айтады.
Жырау сөзі қарақалпақ, өзбек тілдерінде де ұшырасады.
Бірақ бұл термин тек эпикалық жырлар айтушы (яғни жыршы)
деген мағынада ғана қолданылады.
Бұл мәліметтер жыраулардың ескіде эпостың жаса-луында
және қалыптасуында үлкен роль атқарғандығын көрсетеді.
Қазақтың қаһармандық жырларының, әсіресе ноғайлы
цикліндегі жырлардың көне заман тарихи оқиғала-рын біршама
дәл бейнелейтіндігі көпке белгілі. Әрине, бұл жырларды әу
баста сол оқиғалардың куәсі болған жыраулар шығарған.
Бажайлап зерттеген адам эпостарымыздан жыраулар ізінің
табын, кейде тіпті олардың шығармаларындағы тұтас жолдардың
пайдаланылуын аңдайды. Қейбір мысалдар келтіре кетейік.
Қабанбай жырында сексеннің сегізіндегі Бұқар жырау
ауырып әл үстінде жатқан батырдың басына келіп толғау
айтады.
Мың жылқыны суарған
Сарқылмас қайнар бұлағым!
Қашқан жауды құтқармас
Белдеуде тұрған пырағым!
Жел жағымда жайылып жатқан саяғым!
Ұлы таудың тасына
Сүйенетін таяным,
Арқамды күнге күйдірмес
Шағырдан алған бояғым!
Арғыннан айттым жүз кісі,
Үйсіннен айттым жүз кісі,
Мұрын жыраудан жазылып алынған Қырымның Кырық
батыры цикліндегі жырлардың бірінде жирен қасқа тұлпарға
мінген жасы жеткен Сыпыра жырау ноғайлының. ішінен шыққан
өзара қырқысты одан әрі өршітпей, жауласушы жақтарды
бітістіреді.
Біз келтірген мысал — жекелеген жағдай емес.
Қырымның қырық батыры цикліндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz