Қазақ поэзиясындағы ақ қайыңмен сырласу мотиві
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Қазақ лирикасы және ондағы мотивтердің қолдану сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. 1 Лирикалық өлеңдер және ондағы мотивтердің қолданылу сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақ және орыс лирикаларындағы қайың образдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2. Қазақ поэзиясындағы қайыңмен сырласу мотиві
2.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының өлеңдеріндегі қайың образының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2. 2 Қазіргі қазақ ақындарының шығармашылығындағы «қайың» мотивінің көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
1 Қазақ лирикасы және ондағы мотивтердің қолдану сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. 1 Лирикалық өлеңдер және ондағы мотивтердің қолданылу сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақ және орыс лирикаларындағы қайың образдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2. Қазақ поэзиясындағы қайыңмен сырласу мотиві
2.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының өлеңдеріндегі қайың образының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2. 2 Қазіргі қазақ ақындарының шығармашылығындағы «қайың» мотивінің көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Зерттеудің өзектiлiгi. Лирикалық шығармаға ақынның ішкі дүниесінің сыртқы себептермен, жалпы ақиқат шындықтың әсерімен аса қатты толқуы, автордың өз басының алуан-алуан нәзік түйсіктері, күйініш-сүйініші тән болып келеді. Ақын басынан кешкен сезім, ақын басында болған түрлі-түрлі толғаныс – субьективтік нәрсе, бірақ сонымен қатар кәдімгі обьективті дүниенің әсері. Ақынның көңіл-күйі әрқашан өзі өмір сүрген қоғамдық ортаның хал-жағдайына байланысты, өзін қоршаған шындықтың саяси-әлеуметтік сырымен сабақтас. Ол қуана шалқыса да, жабырқай толғанса да, лирикада сол дәуір өз дәуірінің шындығы мен сыры жатады. Лирика көлемі жағынан эпосқа қарағанда әлдеқайда ықшам. Сюжетке көп бара бермейді. оқиғадан гөрі отты сезім басымдау, күллі сезім сол сюжет маңында бас-аяғы тұжырымды философиялық ой маңына жинақталады. Көңіл бұрар, ой толықтырар, қуантып-қайғыртар, адамның рухани өміріне ұрық себер, жүрегіне ұялар, толғағына айналар нәрсенің бәрі де лирикалық мазмұн. «Лирика тілсіз түйсіктерге сөз береді, оларды тар кеуденің қыспағынан өмірдің самалына алып шығады», – дейді орыс сыншысы В.Белинский.
Лирикалық шығармаларда көбінесе белгілі бір «мотивтер» көптеп қолданылады. Мәселен, «қайың», «ғашықтың» мотивтері бүгінгі таңда қазақ әдебиетіндегі поэзия жанрының ажырағысыз мотивтеріне айналған. Мотив дегеніміздің өзі қазақ әдебиетінде «сарын» деген сөзге жуықтайды.
Мотив әдеби термин ретінде 20-жылдардан бері А.Веселовский, В.Пропп еңбектерінде зерттеле бастады. Бұл зерттеулер әр халық әдебиетінде бұрыннан келе жатқан, бір әдебиеттен екінші әдебиетке, дәуірден дәуірге көшіп жүрген сюжетті сарындарды түгендеп қарайды. Алайда ұқсас сюжеттік сарындарды өз дәуірінен, нақтылы шығармалардағы көркемдік шешімнен, ұлттық әдеби процестен бөліп алып, жеке қарастыру ұтымды бола бермейді. Ұқсас сарындар көп жағдайда өмірдің өзінен туады, оларды халықтардың өмір тұрмысындағы ұқсас жағдайлардың әдебиеттегі көрінісі деуге лайық. Кейде олар сараланып, іріктеліп, қалыптасқан дәстүрлі сарындар болады. Немесе шығармалардың құрамындағы бір айшық жеке бөлігі сияқты болып келеді, мысалы, ауыз әдебиетіндегі сиқырлы айна, ақымақ қатын бейнесі, әкесі мен баласының жекпе-жегі, абжыланның ханшаны ұрлап әкетуі. Кейбір жанрларда тұрақты сарындар, мотивтер ұшырасады.
Мысалы, эпопея мен авантюралық романдардағы саяхатқа шығу, кеменің күйреуі, көреген қарға, өліктің тірілуі және т.б. Мұндай сарындар кейде жеке-дара ашылып, бертін келе автордың өзіндік суреткерлік шеберлігімен, дүниетанымымен, көркемдік шығарма құрылымымен ұштастырып қарала бастады.
Лирикалық шығармаларда көбінесе белгілі бір «мотивтер» көптеп қолданылады. Мәселен, «қайың», «ғашықтың» мотивтері бүгінгі таңда қазақ әдебиетіндегі поэзия жанрының ажырағысыз мотивтеріне айналған. Мотив дегеніміздің өзі қазақ әдебиетінде «сарын» деген сөзге жуықтайды.
Мотив әдеби термин ретінде 20-жылдардан бері А.Веселовский, В.Пропп еңбектерінде зерттеле бастады. Бұл зерттеулер әр халық әдебиетінде бұрыннан келе жатқан, бір әдебиеттен екінші әдебиетке, дәуірден дәуірге көшіп жүрген сюжетті сарындарды түгендеп қарайды. Алайда ұқсас сюжеттік сарындарды өз дәуірінен, нақтылы шығармалардағы көркемдік шешімнен, ұлттық әдеби процестен бөліп алып, жеке қарастыру ұтымды бола бермейді. Ұқсас сарындар көп жағдайда өмірдің өзінен туады, оларды халықтардың өмір тұрмысындағы ұқсас жағдайлардың әдебиеттегі көрінісі деуге лайық. Кейде олар сараланып, іріктеліп, қалыптасқан дәстүрлі сарындар болады. Немесе шығармалардың құрамындағы бір айшық жеке бөлігі сияқты болып келеді, мысалы, ауыз әдебиетіндегі сиқырлы айна, ақымақ қатын бейнесі, әкесі мен баласының жекпе-жегі, абжыланның ханшаны ұрлап әкетуі. Кейбір жанрларда тұрақты сарындар, мотивтер ұшырасады.
Мысалы, эпопея мен авантюралық романдардағы саяхатқа шығу, кеменің күйреуі, көреген қарға, өліктің тірілуі және т.б. Мұндай сарындар кейде жеке-дара ашылып, бертін келе автордың өзіндік суреткерлік шеберлігімен, дүниетанымымен, көркемдік шығарма құрылымымен ұштастырып қарала бастады.
1. Қабдолов З. Сөз өнері. -Алматы: Қазақ университеті, 1993 -125 б.
2. Гуляев Н. А. Теория литературы.- Москва: Высшая школа, 1977 – 216 б.
3. Тимофеев Л. И. Основы теории литературы. –Москва: Просвещение, 1976 – 245 б.
4. Поспелов Г.Н. Введение в литературоведение. –Москва: Высшая школа, 1976 -231 б.
5. Жұмабаев М. Сүй, жан сәулем. Өлеңдер мен поэмалар. –Алматы: Атамұра, 2002.
6. Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы. Таңдамалы шығармалар жинағы. 1-том. –Алматы: 1995.
7. Елеукенов Ш. Қосылып батыр түрік балалары. Мағжан ақын және түрік тақырыбы / Қазақстан – Заман. -2001. -27 шілде. -12-13 бет.
8. Скосырев П. Наследство и поиски. –Москва: 1961, 285-286 беттер.
9. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Жазушы, 1973. – 213б.
10. Айбергенова Т. Құмдағы мұнаралар. Өлең. – Алматы: Жазушы, 1968. – 70б.
11. Тапанова С.Е. Қазақ романдарындағы ғашықтық сарын. Фил.ғыл.док.ғыл.дәр.алу үшін дайынд.дисс.авторефераты. -Астана, 2007. -52 бет.
12. Әдебиеттану терминдер сөздігі, Семей – Новосибирск, Талер – Пресс, 2006.
13. Топоров В.Н. Первобытные представления о мире (общий взгляд) // Очерки истории естественно-научных знаний в древности. Наука, 1982, -8-90 С.
14. Байтұрсынов А. Өлеңдер мен тәржімалар. Публикация. Мақалалар және әдеби зерттеу// Құраст.Р.Нұрғалиев:–Алматы: Жалын, 1991.-464 б.
15. Еремина В.И. Миф и народная песня // Миф. Фольклор. Литература.–Москва: Наука, 1978
16. Ақатай С. Халық дүниетанымының асыл қайнарлары. -Қазақ әдебиеті. – 1998. -18. -4 бет.
17. Горький М. Шығармалар жинағы. 24-том –Москва: 1954, 469-бет.
18. Сейфуллин С. Екі томдық шығармалар жинағы. 1-том. -Алматы: Жазушы, 1999. - 251 бет.
19. Ақатаев М. Күн мен көлеңке: Ғылыми-танымдық аңсар.–Алматы, 1990 256 б.
20. Тіл таңбалы Адайдың ақындары. 2-кітап. (ХІХ ғасырдың алпысыншы жылдарынан ХХ ғасырдың кеңестік дәуіріне дейін дүниеге келген Маңғыстау ақын-жырауларының шығармалары.) - Алматы: Жазушы, 2006. -608 бет.
21. Эпштейн А. Творчество С.Есенина. –Москва: Новый мир, 1977. -544 стр.
22. Есенин С. Избранные. -Москва: Художественная литература, 1965.
23. Шәкәрім. Иманым. -Алматы: Арыс, 2000. -316 бет.
24. Қожекеев Т. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. -Алматы. Қазақ Ұлттық Университеті, 1993 156-158 б.
25. Серікқалиұлы З. Жандауа. Көркемдік ой танымына көзқарас: талдау, толғаныстар. - Астана: Елорда, 2004. - 400 бет.
26. Кожинов В.В. Основы теории литературы. -Москва: Знание, 1962.
27. Квятковский А.П. Поэтический словарь. -Москва: Сов.энциклопедия, 1966. -375 с.
28. Гинзбург Л.Я. О лирике. –Ленинград: Советский писатель, 1974. -406 с.
29. Кеңшілікұлы А. Қарлығаш-дәурен. - Алматы: Жазушы, 2005.
30. Егеубаев А. Сыр мен сымбат. -Алматы: Жазушы, 1981. -224 бет.
31. Тимофеев Л.И. Венгров Н. «Краткий словарь литературоведческих терминов». -Москва, 1966.
32. Михайлов А. Лирическая поэзия. –Москва: Сов.Писатель, 1955. -226 с.
33. Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. –Алматы: Жазушы, 1983. -462 бет.
34. Белинский В.Г. Разделение поэзии на виды и роды. Т.13. -Москва, 1953. -767 с.
35. Жұмалиев Қ «Әдебиет теориясы».- Алматы: Ғылым.
36. Күлеев Б. Шығармалары. – Алматы: 2004 284 бет
37. Жәмішев Ә. Жыр жанры. –Алматы: Жазушы, 1970. -290 бет.
38. Оңғарсынова Ф. Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 2004. 356 бет.
39. Жұмағалиев Қ. Өлеңім – менің өнерім. – Алматы: Жалын, 1979.
40. Оразалин Н. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Жазушы, 2007.
41. Медетбек Т. Баба дәстүрдің мұрагері кім? –Алматы: Қағанат, 2004.
42. Нәжімеденов Ж. Темірқазық. – Алматы: Жазушы, 1982. -342 бет.
43. Айбергенов Т. Өлеңдер жинағы. –Алматы: Жазушы, 1970. -54бет.
2. Гуляев Н. А. Теория литературы.- Москва: Высшая школа, 1977 – 216 б.
3. Тимофеев Л. И. Основы теории литературы. –Москва: Просвещение, 1976 – 245 б.
4. Поспелов Г.Н. Введение в литературоведение. –Москва: Высшая школа, 1976 -231 б.
5. Жұмабаев М. Сүй, жан сәулем. Өлеңдер мен поэмалар. –Алматы: Атамұра, 2002.
6. Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы. Таңдамалы шығармалар жинағы. 1-том. –Алматы: 1995.
7. Елеукенов Ш. Қосылып батыр түрік балалары. Мағжан ақын және түрік тақырыбы / Қазақстан – Заман. -2001. -27 шілде. -12-13 бет.
8. Скосырев П. Наследство и поиски. –Москва: 1961, 285-286 беттер.
9. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Жазушы, 1973. – 213б.
10. Айбергенова Т. Құмдағы мұнаралар. Өлең. – Алматы: Жазушы, 1968. – 70б.
11. Тапанова С.Е. Қазақ романдарындағы ғашықтық сарын. Фил.ғыл.док.ғыл.дәр.алу үшін дайынд.дисс.авторефераты. -Астана, 2007. -52 бет.
12. Әдебиеттану терминдер сөздігі, Семей – Новосибирск, Талер – Пресс, 2006.
13. Топоров В.Н. Первобытные представления о мире (общий взгляд) // Очерки истории естественно-научных знаний в древности. Наука, 1982, -8-90 С.
14. Байтұрсынов А. Өлеңдер мен тәржімалар. Публикация. Мақалалар және әдеби зерттеу// Құраст.Р.Нұрғалиев:–Алматы: Жалын, 1991.-464 б.
15. Еремина В.И. Миф и народная песня // Миф. Фольклор. Литература.–Москва: Наука, 1978
16. Ақатай С. Халық дүниетанымының асыл қайнарлары. -Қазақ әдебиеті. – 1998. -18. -4 бет.
17. Горький М. Шығармалар жинағы. 24-том –Москва: 1954, 469-бет.
18. Сейфуллин С. Екі томдық шығармалар жинағы. 1-том. -Алматы: Жазушы, 1999. - 251 бет.
19. Ақатаев М. Күн мен көлеңке: Ғылыми-танымдық аңсар.–Алматы, 1990 256 б.
20. Тіл таңбалы Адайдың ақындары. 2-кітап. (ХІХ ғасырдың алпысыншы жылдарынан ХХ ғасырдың кеңестік дәуіріне дейін дүниеге келген Маңғыстау ақын-жырауларының шығармалары.) - Алматы: Жазушы, 2006. -608 бет.
21. Эпштейн А. Творчество С.Есенина. –Москва: Новый мир, 1977. -544 стр.
22. Есенин С. Избранные. -Москва: Художественная литература, 1965.
23. Шәкәрім. Иманым. -Алматы: Арыс, 2000. -316 бет.
24. Қожекеев Т. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. -Алматы. Қазақ Ұлттық Университеті, 1993 156-158 б.
25. Серікқалиұлы З. Жандауа. Көркемдік ой танымына көзқарас: талдау, толғаныстар. - Астана: Елорда, 2004. - 400 бет.
26. Кожинов В.В. Основы теории литературы. -Москва: Знание, 1962.
27. Квятковский А.П. Поэтический словарь. -Москва: Сов.энциклопедия, 1966. -375 с.
28. Гинзбург Л.Я. О лирике. –Ленинград: Советский писатель, 1974. -406 с.
29. Кеңшілікұлы А. Қарлығаш-дәурен. - Алматы: Жазушы, 2005.
30. Егеубаев А. Сыр мен сымбат. -Алматы: Жазушы, 1981. -224 бет.
31. Тимофеев Л.И. Венгров Н. «Краткий словарь литературоведческих терминов». -Москва, 1966.
32. Михайлов А. Лирическая поэзия. –Москва: Сов.Писатель, 1955. -226 с.
33. Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. –Алматы: Жазушы, 1983. -462 бет.
34. Белинский В.Г. Разделение поэзии на виды и роды. Т.13. -Москва, 1953. -767 с.
35. Жұмалиев Қ «Әдебиет теориясы».- Алматы: Ғылым.
36. Күлеев Б. Шығармалары. – Алматы: 2004 284 бет
37. Жәмішев Ә. Жыр жанры. –Алматы: Жазушы, 1970. -290 бет.
38. Оңғарсынова Ф. Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 2004. 356 бет.
39. Жұмағалиев Қ. Өлеңім – менің өнерім. – Алматы: Жалын, 1979.
40. Оразалин Н. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Жазушы, 2007.
41. Медетбек Т. Баба дәстүрдің мұрагері кім? –Алматы: Қағанат, 2004.
42. Нәжімеденов Ж. Темірқазық. – Алматы: Жазушы, 1982. -342 бет.
43. Айбергенов Т. Өлеңдер жинағы. –Алматы: Жазушы, 1970. -54бет.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
ДИПЛОМ (Бітіру) ЖҰМЫСЫ
Қазақ поэзиясындағы ақ қайыңмен сырласу мотиві
Орындаған:
4 курс студенті _____________________ Қ.С. Жолдиева
қолы, күні
Ғылыми жетекші
ф.ғ.к., доцент _____________________ С.Д. Дәрібаев
қолы, күні
Норма бақылаушы:
ф.ғ.к., доцент _____________________ С.Д. Дәрібаев
қолы, күні
Қорғауға жіберілді
“___”_____________ 2010 ж.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор ____________________ Ө.Ә. Әбдиманұлы
Алматы, 2010
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қазақ поэзиясындағы ақ қайыңмен сырласу
мотиві
Дипломдық жұмыстың көлемі: 56 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 43
Тірек сөздер: қазақ әдебиетіндегі лирика жанры, мотив, қайың образы.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, Қазақ лирикасы және
Қазақ поэзиясындағы қайыңмен сырласу мотиві атты екі негізгі бөлімнен,
қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының негізгі мақсаты –
қазақ әдебиетіндегі қайың мотивінің сыр-сипаты мен қолданылуын анықтау,
олардың ақындар шығармашылығындағы қолданылуындағы негізгі ой өзегін
айқындау. Сонымен қатар орыс әдебиетіндегі де аталмыш мотивтің
ерекшеліктерін қазақ поэзиясының көрнекті өкілдері өлеңдерімен салысты
отырып зерттеу.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бірінші тарауда жалпы қазақ әдебиетіндегі
лирика жанры және де әдебиет теориясындағы мотивтер құбылысы сөз болады.
Сонымен қатар орыс әдебиетіндегі С.Есенин, А.Фет шығармаларындағы қайың
мотивінің ерекшеліктері, сыр-сипаты суреттеледі.
Екінші тарауда ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі қайың мотиві
және қазіргі қазақ әдебиетіндегі мотив туралы сөз болып, әдебиет теориясы
тұрғысынан зерттеледі.
Жұмыста қолданылған әдістер: жұмыста дәстүрлi сипаттама әдiсi,
салыстырмалы,теориялық, типологиялық салыстыру әдiстерi қолданылды.
Пайдаланылған дерек көздер: З.Қабдолов, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов сияқты
әдебиеттанушы ғалымдардың еңбектері негізгі дерек көздеріне, әдебиеттерге
жатады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақ лирикасы және ондағы мотивтердің қолдану
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..5
1. 1 Лирикалық өлеңдер және ондағы мотивтердің қолданылу
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақ және орыс лирикаларындағы қайың
образдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2. Қазақ поэзиясындағы қайыңмен сырласу мотиві
2.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының өлеңдеріндегі қайың образының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2. 2 Қазіргі қазақ ақындарының шығармашылығындағы қайың мотивінің
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектiлiгi. Лирикалық шығармаға ақынның ішкі дүниесінің
сыртқы себептермен, жалпы ақиқат шындықтың әсерімен аса қатты толқуы,
автордың өз басының алуан-алуан нәзік түйсіктері, күйініш-сүйініші тән
болып келеді. Ақын басынан кешкен сезім, ақын басында болған түрлі-түрлі
толғаныс – субьективтік нәрсе, бірақ сонымен қатар кәдімгі обьективті
дүниенің әсері. Ақынның көңіл-күйі әрқашан өзі өмір сүрген қоғамдық ортаның
хал-жағдайына байланысты, өзін қоршаған шындықтың саяси-әлеуметтік сырымен
сабақтас. Ол қуана шалқыса да, жабырқай толғанса да, лирикада сол дәуір өз
дәуірінің шындығы мен сыры жатады. Лирика көлемі жағынан эпосқа қарағанда
әлдеқайда ықшам. Сюжетке көп бара бермейді. оқиғадан гөрі отты сезім
басымдау, күллі сезім сол сюжет маңында бас-аяғы тұжырымды философиялық ой
маңына жинақталады. Көңіл бұрар, ой толықтырар, қуантып-қайғыртар, адамның
рухани өміріне ұрық себер, жүрегіне ұялар, толғағына айналар нәрсенің бәрі
де лирикалық мазмұн. Лирика тілсіз түйсіктерге сөз береді, оларды тар
кеуденің қыспағынан өмірдің самалына алып шығады, – дейді орыс сыншысы
В.Белинский.
Лирикалық шығармаларда көбінесе белгілі бір мотивтер көптеп
қолданылады. Мәселен, қайың, ғашықтың мотивтері бүгінгі таңда қазақ
әдебиетіндегі поэзия жанрының ажырағысыз мотивтеріне айналған. Мотив
дегеніміздің өзі қазақ әдебиетінде сарын деген сөзге жуықтайды.
Мотив әдеби термин ретінде 20-жылдардан бері А.Веселовский, В.Пропп
еңбектерінде зерттеле бастады. Бұл зерттеулер әр халық әдебиетінде бұрыннан
келе жатқан, бір әдебиеттен екінші әдебиетке, дәуірден дәуірге көшіп жүрген
сюжетті сарындарды түгендеп қарайды. Алайда ұқсас сюжеттік сарындарды өз
дәуірінен, нақтылы шығармалардағы көркемдік шешімнен, ұлттық әдеби
процестен бөліп алып, жеке қарастыру ұтымды бола бермейді. Ұқсас сарындар
көп жағдайда өмірдің өзінен туады, оларды халықтардың өмір тұрмысындағы
ұқсас жағдайлардың әдебиеттегі көрінісі деуге лайық. Кейде олар сараланып,
іріктеліп, қалыптасқан дәстүрлі сарындар болады. Немесе шығармалардың
құрамындағы бір айшық жеке бөлігі сияқты болып келеді, мысалы, ауыз
әдебиетіндегі сиқырлы айна, ақымақ қатын бейнесі, әкесі мен баласының жекпе-
жегі, абжыланның ханшаны ұрлап әкетуі. Кейбір жанрларда тұрақты сарындар,
мотивтер ұшырасады.
Мысалы, эпопея мен авантюралық романдардағы саяхатқа шығу, кеменің
күйреуі, көреген қарға, өліктің тірілуі және т.б. Мұндай сарындар кейде
жеке-дара ашылып, бертін келе автордың өзіндік суреткерлік шеберлігімен,
дүниетанымымен, көркемдік шығарма құрылымымен ұштастырып қарала бастады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Зерттеу жұмысының мақсаты
қазақ ақындарының туындыларындағы қайың мотивінің әр түрлі қырларын, сыр-
сипаттарын анықтау.
Осы мақсатқа орай мынадай мiндеттердiң шешiмiн табу көзделедi:
– ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының (М.Жұмабаев, Б.Күлеев
шығармаларындағы қайың мотивінің қолданылуы);
–Қазақ ақындары шығармашылығындағы, негізінен қазіргі қазақ
поэзиясындағы қайың мотивінің әдебиет теориясы саласындағы зерттелуін
анықтау;
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері: Бітіру жұмысын жазу
барысында А.Байтұрсыновтың, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, З.Қабдолов сынды
әдебиетші ғалымдарымыздың әдебиет теориясы жайындағы еңбектері басшылыққа
алынды. Ал, қазіргі кезде әдебиет теориясын кеңінен қарастырып жүрген
Р.Нұрғали, З.Бисенғалидың әдеби зерттеулері жұмысымыздың негізіне арқау
болды. Сонымен қатар, орыс зерттеушілерінен Л.Тимофеев, Г.Поспеловтың
еңбектері мен монографиялары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының дереккөзi. Зерттеу жұмысы негізінен өзек ретінде
М.Жұмабаев, Б.Күлеев, М.Мақатаев, Т.Айбергенов, Ф.Оңғарсынова, Н.Оразалин,
Т.Медетбек шығармалары жұмысымызға арқау болды.
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Жұмыста зерттеудiң әдiс-тәсiлдерiнiң бiрнеше
түрi пайдаланылды. Олардың негiзгiлерi – дәстүрлi сипаттама әдiсi, тарихи-
салыстырмалы, теориялық, типологиялық салыстыру әдiстерi.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу материалдары мен
тұжырымдары жоғары оқу орындарында әдебиет теориясы, қазақ әдебиетінің
тарихы пәндерінен дәрiс оқуда септiгiн тигiзедi.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 Қазақ лирикасы және ондағы мотивтердің қолдану сипаты.
1. 1 Лирикалық өлеңдер және ондағы мотивтердің қолданылу сипат.Лирика –
әдебиеттің Аристотель заманынан бері келе жатқан дәстүрлі үш тегінің бірі,
шындықты адамның ішкі көңіл күйіне, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін
терең психологиялық шығармалардың түрі [1, 56]. Лирикалық өлеңдердің
оқырманды төзімнен айырып, жалықтырып жіберер ұзақ болуын ұнатпаған. Бар
адамды бір адамның (ақынның) қуанышымен бөлеп, үмітімен таныстырар,
құлағымен естіртіп, тілімен сөйлетер дегеніміз осы ғой... [2, 217]
Лирикалық шығармалардағы ақын сезімінің көрінісі, оның өлеңмен
өрнектелген көңіл-күйі, еркіндігі, жанының кеңдігі, өмірден көрген талқысы,
қайғысы, мұңы, қуанышы, сүйініші осы жанрдың сыршылдығын, ақын жанына
туабітті жақын екендігін аңғартады [3, 56].
Лирикалық шығармаларда ақынның өмірден түйген өз шындығын шынайы түрде
алып шығу үшін, алдымен, әрине, талант керек, содан кейін талантты
таразылайтын талғам керек. Әдемілік, әсіре қызылшылдық және шын жүректен
терең толқып, тебірену де қажет болып табылады. Құбылыстың сыртқы қабын,
бояуын, ғана көрсету жеткіліксіз, оның ішкі мәнін де танып, ұға білу де
қажет. Нағыз ақын құбылыста, фактіні өзінің ой елегінен, сезім сүзгісінен,
жан жүйесінен, бүкіл болмыс дүниесінен өткізеді. Олай болса, лирикалық
өлеңде ақынның сезімі мен түйсігі ғана емес, түсінігі мен танымы да бой
көрсетеді. Біз оның дарын қуатын да, өй өрісін де, интеллет дүниесін де,
мақсат-мүддесін де шығармасы арқылы танимыз, бағалаймыз [4, 217].
Қазақ әдебиетінде тыңнан қосылып, терең лирикалық өлеңдерді дүниеге
әкелген, дала төсінен бір сәт арылмай келе жатқан мұңды сарынның
жалғастырушысы болып танылған ақындар жетерлік. Халық болсын, жай ғана
қарапайым адамдар болсын, сондай от жүректі, жалынан жалын өрілген
ақындардың қаламынан қуат алып, бір серпіліс сәтін бастан өткереді.
Күйзеліс пен торығу, мұң мен шер торлаған көңілдің бір сәттік қуанышқа
алдана салатын мезеті емес, мәңгілік күйдің бір бөлшегі. Асылы, әдебиетте
мынадай қызық құбылыс бар. Қазақ жерінің кең өлкесінде өмір кешкен ақындар
шығармашылығынан дала адамдары ерекше түйсінетін, жандарына жақын балайтын
әуен қалықтайды. Қазақ лирикасын мазмұндық жағынан да, пішіндік жағынан да
байытқан сол әуен кешегі де бүгінгі қазақ қоғамының бір сәтін де көзден
таса жібермей, жіті қадағалап, елдің мұңын мұңдап, жоғын жоқтап жанкешті
хал ешуде. Әрине, ақындарға артылған міндеттің салмағы орасан болғандығы
белгілі. Бұл жағдай лириканың бет-бейнесіне айналған.
Ғұламалардың айту бойынша қытай еліндегі адамға айтылатын ең үлкен
қарғыс Замандар ауысып, қоғам құлдырап бара жатқан кезде өмір сүр екен.
Бұл нақты қоғамды меңзеп айтылған сөз емес, алайда соның ұшқыны ғасырдың
басында өмір сүрген ақындарымызды да бір шарпып өткені ақиқат. Мысалы,
Мағжан Жұмабаев, Бернияз Күлеев сынды лириканың жалынды саласы романтикалық
бағытқа бой ұрған, кең дүниеге сыймаған ақындардың қоғамда болып жатқан
өзгерістерді тар қысым ретінде қабылдағаны жасырын емес. Мағжан
өлеңдеріндегі рухтың күйзелісі, символдық образдар арқылы көңіл-күйінде
орын алған алапат өзгерістерді беру табиғатпен, қоршаған дүниемен астасуға,
сонымен бір жаратылыс болып кетуге құштарлық танытуы тосын жайт емес. Бұл
біздің поэзиямыздың дәстүрінде бұрыннан да бар, бүгінгі кезде жаңғыртылып,
дамытылған, адамның жан дүниесімен біте қайнасқан, сезімі бар кісіні селт
еткізбей қоймайтын өзгеше сарын.
Мағжанның Ауру, Жұлдыздарға деген өлеңдерінен ақынның жан
күйзелістерін жақсы сезінуге болады.
Уланды жүрек, жан күйді,
Ішім толған қызыл шоқ.
Не себепті тәңір ие,
Денеге ем бар, жанға – жоқ?! [5, 121]
Өмір деп аталатын өлеңінде өмірді ауа райына теңеп, образды түрде
суреттейді. Бірде аспанды бұлт торлап, дауыл тұрып, жан-жануар баспана
іздеп тығылса, бірде аспан ашылып, бар нәрседен қайғы-мұң кетіп, күн
сәулесі жердің жүзін аймалайды.
Өмір осы – бірде ол болар бұлтты,
Қатты желді, дауылды, кейде отты.
Құрып дымың қайғырып жас төгерсің,
Бұлт ашылар қайғының бәрі бітті [5]
Өмірде адам баласының басынан өткізер қат-қабат оқиғаларды терең
түсіндіру үшін мұнан асқан қандай тәсілді қолдануға болады? Мұның өзі бір
лирика емес пе?
Қайда барса Қорқыттың көрінің кебін киген ақын өмірге риза болуы
мүмкін бе еді?
Жүрегім, мен зарлымын жаралыға,
Сұм өмір абақты ғой саналыға.
Қызыл тіл, қолым емес кісендеулі
Сондықтан жаным күйіп-жанады да [5]
деп бар даусымен шыңғырған, жан даусымен ең ащы сөздерін айтқан
Мағжандай асылға өмір абақтыдай болып өтті.
Мағжан, өлеңдерінде ақынның қаһармандық тұлғасы өзінің алдындағы
немесе замандас ақындарына еліктеу сарындары көптеп кездеседі. Ақынның
табиғат, жер беті, адам мен табиғат суреттерін үйлестіру шеберліктері
қазақтың Абай сынды ұлы ақынымен бірге орыс халқындағы А.Блок, С.Есенин,
Ф.Тютчев сияқты символистерімен жарасым табады. Демек, Мағжан поэзиясындағы
бейнелі образдар, әсіресе қайың мотиві көбінесе орыс поэзиясындағы табиғат
лирикасының озық үлгілері арқылы қазақ топырағында қанат жайды. Бұл
пікірімізге төмендегідей түрде дәлел келтіре кетуге болады:
Қазақ әдебиетінде бір ақын көп еліктесе, сол көп еліктеушінің бірі
Мағжан Жұмабаев деуге болады. ол тек Абайға, татар ақындарына ғана еліктеп
қойған жоқ, орыстың бейнешіл ақындарына да көп еліктеген. Сондықтан
Мағжанның өлеңдерінде неше түрлі рух бар. Сыртқы түрінде орыстың
бейнешілеріне (символист) еліктесе, ішкі рухында күйректік, жылауықтық
(сентиментализм) басым болады. жылауықтық сарын ақынның жоғарыда атап өткен
Жәмила, Зарлы сұлу сияқты өлеңдерінде кездеседі. Жазу жолында
бейнешілердің негізгі әдісі ишарамен, бейнемен түсін бояп, көлеңкелеп жазу.
Олар төңіректегі деректі тұрмыстан өзге дүниеге бір ұйқастық іздейді. Олар
сөздің ішкі маңызынан көбінесе сытқы ұйқасына, тізіліміне, ырғағына көбірек
назар салады. Бүгінгі өмірді онша керек қылмау, өзінен өзгені жақтырмау,
өнерді өте жақсы көру, әйелді сүю, махаббатты жырлау, міне, бейнешілдердің
өлеңі осы сарынымен құлаққа жағымды, үнді, әуезді, күйлі, зарлы келеді.
Дыбыстардың құрылымы сурет туғызады [6, 247]
Ұлы таланттың бойында ішкі сыр, субьективтік элементтердің мол болуы –
гуманизмнің белгісі. Бұл бағыттан қорықпаңыздар, ол сізді адастырмайды,
алдамайды. Ұлы ақын өзі туралы, өзінің мені туралы сөйлей отырып, жалпы
адамзат туралы айтады. Өйткені оның табиғатында адамзатқа тән нәрсенің бәрі
болады. Сондықтан оның мұң-шерінен әркім өз мұңын табады, оның жанынан өз
жанының сырын ұғады және одан ақынды ғана емес, адамдарды, өзінің адамзат
ішіндегі бауырын таниды. Оның табиғатының өзінен биік екендігін мойындай
отырып, сонымен бірге, онымен туыстығын сезінеді деген екен әдебиетші
Тәкен Әлімқұлов.
Осы пікірге сүйенсек, Мағжан поэзиясындағы бейнелі образдар ақынның
жалғыз басындағы ғана мұңды білдірмейді, көпке ортақ қайғының ұштығын
тарқатып, жаны алып-ұшып, соған сүйеу болар, шипа болар затты іздеуге
талпынады.
Қазіргі адамның көңіл-күйі, сезім әлемі, ішкі дүниесі қат-қабат,
шытырман да күрделі. Жүрек жылуы азайып, алыс-беріс, жүріс-тұрыс, есепшотқа
түскен жерде жатсырау, суыну, тас бауырлық белең алып келеді. Сағыныш мұң
молайып, көзге жас іркілетін, кешегі жастық, балалық, аусар күндерд і
аңсайтын сәттерде оқығың келетін жырлар болады. Атаңа, әжеңе еркелеген
кездер, жаздың жылы жаңбыры, қыстың алай-түлей бораны осыларға ұқсас
суреттер еске түседі. Жылауық, боркемік өлең мұндайда бола алмайды. Тіпті
қайғы-қасіреттің өзін ширақ жеткізетін тірі сөзді аңсайсың. Сондықтан да
шығар, талант жүрегінен толқып туған шынайы жырлармен ұшырасқанда таза
бұлақтан су ішкендей боласың [7, 12-13].
Сондықтан сағыныш-мұңға немесе жалқы жанының шеріне толы өлеңдер
соғыстан кейінгі туған ұрпақтың жүректерінен шығып жатты. Ол буынның өршіл
үні поэзиямыздағы ерекше беттер болып сақталатыны анық. Қазақ өлеңдеріндегі
мотивтер сырын осы жерден ғана ұғынғандай боламыз. Себебі мотив, оның
ішінде ақын жанын мұңға бөлер элегиялық сарын қай заман өкілдерінің де
туындыларында ұшырасып отырады. Ел басына қиын-қыстау күн туған кезде ел
мұңын жұмыла көтерісетін ақындар бейтарап қалмаған. Ал ақын әрі қаламның,
әрі домбыраның да иесі деген сөздің де жаны бар. Өйткені қазақ әдебитеті
ешқашан да қазақтың басынан кешкен тарихынан бөле-жара қарастырылмайды. Ел
басына күн туған алмағайып замандарда, не болмаса ел бостандығына қатер
төнген кездерде ақындар не көрсе де елмен бірге көрмекке ұмтылған. Халық
тағдыры арпалысқа түсіп, шарасыз халде қалған кезде елдің басындағы ауыр
жағдайды өлеңдерінде сөз етіп, оны өз жанының қайғысы етіп ұштастырған.
Демек халықтың әр заманда өткен ақын-жыршыларының қай-қайсысында болмасын,
олардың туындыларында қорғасындай ауыр салмақ, аса терең мұң жатады.
Ақын – рухтың ең мейірбанды күре тамыры, әлемнің ең сүйіктісі,
табиғаттың құпиясы, сезім мен сезінудің ең биік жұлдызы, адам тіршілігінің
ойы мен тілі [8, 285] - деген екен орыстың танымал әдебиеттанушысы
Скосырев.
Лирикалық қаһарман ұғымы ақын творчествосындағы алуан түрлі (қуаныш,
реніш) өмір құбылыстарының бірлігін, тұтастығын даралап, айырып алуды
қамтамасыз етеді. Әрбір өлеңде бейнеленген адам әрекеті – қуаныш, реніш
сезімдері ақынның лирикалық қаһарманынының мінездерін әр қырынан көрсетіп
отырады. Ақынның күллі творчествосындағы осындай сезім-күйлерінің көрінісі
лирикалық образ, лирикалық қаһарман бейнелерінің тұтастығын құрайды. Ол
ақынның бір өлеңінен соң, екінші өлеңінде толысып, өсіп, дамып отырады.
Сөйтіп, ақынның күллі творчествосын зерттеу арқылы біз оның лирикалық
қаһарманынының қандай адам, қандай ой, ақыл-парасат, мінездің, қандай
идеалдың адамы екендігін айқындаймыз. Мұның өзі ақын идеясын, оның ақындық
идеалын, өз қоғамының адамының қай өреде, қандай дәрежеде болатындығын
құптайтындығын айыруға да мүмкіндік береді.
Кейбір ақындардың, әсіресе махаббат өлеңдеріне қарап отырсақ, онда
мұңаю, елжіреу, толғанудың да аз кездеспейтіндігін көреміз. Осы орайда,
көркем шығармада, оның ішінде қайғы-шерге ден қою күйректікке апарып соқпай
ма деген сауал тууы да ықтимал. Әрине, кей ақындардың мұңаю, нала,
сырларын, ренішін ақтарам деп отырып, уайымшылдыққа салынып, бос желінетін
көңілмен шектелетін шақтары да ұшырасады. Ондайда ақын идея, тақырып
ұсақтануына, үстірттікке ұрынбай қалмайды. Бұл бірақ жабығу атаулының бәрі
зиянды немесе мәні аз деуге де әкелмеуі тиіс. Адамдар көзқарасы әртүрлі,
озықтық пен қалыстық, ескішілдік пен жаңашылдық, күрескерлік пен
тоғышарлық, адалдық пен екіжүзділік т.б. күрес-тартыстың күрестің сан қилы
түрлерін тудыратыны белгілі. Соның арқасында әр пенденің өзіндік сырласуы,
буылуы, толғанысы, күреске келу жолдары болатыны мәлім. Демек, тек ұйып,
еліктеу, масаттану емес, күйзелу арқылы да адамдардың өсу мүмкіндігі бар
болса, көркем әдебиет оған назар аудармай қала алмайды. Қайта адамды тек
жақсылық қана емес, жамандық арқылы сын.ап, тексеру оның тек жайраңдаған
сәттеріне емес, егілген тұстағы адамгершілігіне үңіле білу, міне, адам
өмірін жан-жақты терең зерттеуге бағытталатын бір жол осында демекпіз.
Лирикалық қаһарманның көңіліне қаяу түскен сәттеріндегі ақынның тақырыпқа
терең үңілуі ақынның сыр-сипатын жанг-жақты талдауға ұмтылуымен ұштасып
жатыр. Демек адам масайрауын ғана емес, қамығуын бейнелеу барысында да ол
есейе, кемелдене түседі. Адамның шаттануын ғана емес, қаһарланған
сәттерімен бірге де кең, жан-жақты қарастыру – қазіргі қазақ поэзиясындағы
ең бір елеулі жетістік.
Поэзия – киелі сөз. В.Г.Белинский сөзімен айтсақ, Поэзия-әлемдік
өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні.
Академик З.Ахметов: Поэзия-сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ
озық үлгісі [10, 4] дей келіп, оның аса маңызды құбылыстарды бейнелеп
көрсетуде зор мүмкіншілігі бар екенін айтады. Өнердің асыл тегі саналатын
поэзия сонау күндерден қазіргі уақытқа дейін адам болмысының қат-қабат
сырын бейнелеп көрсетумен құнды болып келеді. Бейнеліліктің негізгі өзегі –
қадым замандарға көне адамдар танымынан бастау алған ұғым-түсініктер екені
ақиқат. Поэзияны үлкен құлып десек, оны ашатын алтын кілт-ақын жүрегі. Ақын
халықтың сүйкімді де ардақты адамының қатарында тұрады. Халық қалаулысы
болуы ақынның тіл шешендігі ғана емес, халық тұрмысының шындығын суреттеуі,
қуанышына бірге қуану, қайғысына бірге қайғыру. Әрбір көркемдік тәсілмен,
стильдің өзіндік сыры мен қыры, табиғи түрлі түсті бояуы әрі көркем шешімі
болады. Әңгіме айтып келгенде осы көркемді шешімге тіреледі. Міне, осындай
қасиетті байқататын ақындарымыздың шығармаларында пернелеу яки аллегория
түрінде келтірілген өлеңдерде кездеседі. Демек, аллегория – дерексіз
ұғымдарды, табиғат құбылыстарын өмірдегі нақтылы бейнелер арқылы суреттеу
тәсілі десек. Онда бұл тәсілді пайдаланған әрбір суреткер көркем шығармада
пернелеу арқылы дерексіз нәрсені деректіге нақты бейнеге өзгерткенде
өздерінің дүниеге көзқарасы, таланты, біліміне қарай көркем образдар
жасаудың әр қырынан келеді. Ақындардың лирикаларындағы образға көз
жүгіртсек:
Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,
Аузында болу бұл өзі, сыздаған барлық жараның[10, 25].
Ақын жүрек жүгінің ауырлығын белі қайыспай биікке көтеру тума талантқа
ғана тән.
Шетсіз де шексіз кең далада тыңдаушысы ашық аспан, толағай таулар мен
жазира жайлау болған қазақ халқы әу бастан өлең мен жырды еншілеп өскен.
Небір төкпе, суырып салма сұңғыла ақындар өз елін өнер құдіретімен
тамсантып өткен. Бауыры жазыла түскен бәйге атындай арқалы ақындар алқалы
топта жыр төккенде, бойында қаны қызып, бала қырандай шаңқ етіп сілкінбес
дала перзенті бар ма еді. Сол ақын халық, батыр халық болған елдің
қастерлеп, дәстүрінен нәр алып, оны уақыт елегімен елеп-екшеп, сезіммен
қабылдап, барған сайын жаңғырта, құлпырта беру болашақтың міндеті болмақ.
Сезімдердің барлығын бір арнаға салып, ортақ тақырыпта тоғыстырып
тұратын мотив – кез келген поэзиялық шығарманы қалыбы секілді. Поэзия –
адам сезімінің айнасы. Ол адамзатты поэзияға ғана тән белгісіз жұмбақ күш
пен сезімнің алуан түрлі рахатына бөлейді; жақсы көру, жек көру, сүйсіну,
қуану, мұңға бату – осының бәрі тұтастай алғанда, адам жанының табиғи нәрі,
рахат сәттері. Өйткені мұңның да, қуаныштың да өзіндік әсерлері бар.
Поэзияның жұмбақ та, керемет күші, міне, осында. Ертедегі гректердің анайы
материализмі мен диалектикасының негізін салушы философтар: Фалес-дүниенің
негізін су деп білсе, Анаксимен-дүниені ауа деп санаса, Гераклит-от деп
есептеген. Сол үшеуінің негізінде де-поэзия бар. Судың ағысы да поэзия,
оттың алаулап жануы мен сөнуі де поэзия, Демокрит айтқан мәңгілік
қозғалыста да поэзия бар. Поэзияда халықтың ертедегі дүниетанымдық
көзқарастары, әлемді қабылдауы, табиғат сырын түсінуге ұмтылысы,
Жаратушының құдіретін мойындап, оған бас июі берілген. Түрлі мотивтер
арқылы поэзия байып, жанданып, толысып отырды. Мифологиядағы мотивтер –
поэзиядағы тіректер болып табылады.
Мотив – тақырыптық сарын, қалыптасқан дәстүрлі тақырыптық әуен оқиға
желісіндегі кезең. Бірнеше жазушы шығармасында әр түрлі әдеби нұсқаларда,
әр дәуір әдебиетінде белгілі бір сарындар қайталанып келеді [11, 5].
Әдеби термин ретінде 20-жылдардан бері А.Веселовский, В.В.Пропп
еңбектерінде зерттеле бастады. Бұл зерттеулер әр халық әдебиетінде бұрыннан
келе жатқан, бір әдебиеттен екінші әдебиетке, дәуірден дәуірге көшіп жүрген
сюжетті сарындарды түгендеп қарайды. Алайда ұқсас сюжеттік сарындарды өз
дәуірінен, нақтылы шығармалардағы көркемдік шешімнен, ұлттық әдеби
процестен бөліп алып, жеке қарастыру ұтымды бола бермейді. Ұқсас сарындар
көп жағдайда өмірдің өзінен туады, оларды халықтардың өмір тұрмысындағы
ұқсас жағдайлардың әдебиеттегі көрінісі деуге лайық. Кейде олар сараланып,
іріктеліп, қалыптасқан дәстүрлі сарындар болады. Немесе шығармалардың
құрамындағы бір айшық жеке бөлігі сияқты болып келеді, мысалы, ауыз
әдебиетіндегі сиқырлы айна, ақымақ қатын бейнесі, әкесі мен баласының жекпе-
жегі, абжыланның ханшаны ұрлап әкетуі. Кейбір жанрларда тұрақты сарындар,
мотивтер ұшырасады.
Мысалы, эпопея мен авантюралық романдардағы саяхатқа шығу, кеменің
күйреуі, көреген қарға, өліктің тірілуі және т.б. Мұндай сарындар кейде
жеке-дара ашылып, бертін келе автордың өзіндік суреткерлік шеберлігімен,
дүниетанымымен, көркемдік шығарма құрылымымен ұштастырып қарала бастады.
Кейде мотив пен тақырып ұғымын бір деп қарайды. Мотивке, кейде
сұлулық, ізгілік, ар, қорқыныш, махаббат, өлім секілді мәңгі тақырыптарды
жатқызады [12, 242].
Тақырыптық сарынның өзі - әдебиеттану термині бойынша мотив деп
аталатыны белгілі. Осы тұрғыдан келгенде бірнеше жазушының шығармасында, әр
түрлі әдеби нұсқада, әр дәуірдің әдебиетінде белгілі бір сарын қайталанып
келеді.
Жалпы, лирикалық меннің өлеңдегі білдірілу, көріну сипаты сан түрлі.
Бұл ақындардың өздерінің шығармашылық жетістіктеріне байланысты. Ақын не өз
бетімен толғанып отырып, мұңын қосақтар бейне табуы мүмкін, не болмаса
басқа ақындардың элегиялық шығармаларындағы символдық бейнелерді өз
менінің серігі ретінде қолдануы да мүмкін. Лирикалық меннің өлеңнің өн
бойында сезіліп, ақын жүрегінің дүрсілдеп соғып тұруы үшін образдықы,
символдылықтың жиі-жиі қолданылатыны рас. Қазіргі қазақ ақындары
шығармашылығының айрықшалығы осы көркемдеу құралын пайдаланған кезде анық
байқалады.
Шын суреткер қашан да дүние тынысын тарихи-нақтылы бар болмысымен
мейлінше терең бейнелеу даралығымен ғана елі, ар-иманы алдында өзінің
азаматтық жауапкершілік парызын абыройлы атқара алған. Сол жолда әманда
сұлулықты сезіне білу кез келген қарапайым құбылыстың жай көзге елеусіз
құпия қасиеттерін көре білу қабілетін ұштап, талмай ізденіп, өмірдің өз
тәрбие мектебінен өтуге мәжбүр болған. Мұндай ысылған қалам туындысы –
қызығып сүйсіну, не ойландыру нысанасы ретінде көрінген пейзаж, сөз жоқ,
әдетте адам жаны өзгеше бір сезімдерге бөлейтін, ел, жер, Отан, жарық дүние
нышанына ұласатын демеуші рухани құдірет-қуатқа айналып кетеді. Менің
түсінуімше, табиғат сезімінде менің ел-жерімді сезінуім жасырынып тұрған
тәрізді, ал тындырған істерімнен байтақ Отаным көрінеді, - деп жазады
М.Пришвин.
Кез келген лирикалық өлең өз мені арқылы танылып, поэзияда өмір
ақынның жеке субьективті көзқарасы арқылы ерекшеленеді. Табиғаттағы
құбылыстың бәрі де ақынның тағдырына, өз меніне сәйкес құдіретті лирика
тудыратыны күмәнсіз. Гетенің сөзімен айтсақ, Сен өзің танымақ Рухқа
теңсің. Немістің ұлы ақынының айтқанына алып-қосарымыз, поэзиядағы Рух
ақын сезімінің ауа-райымен бағаланбақ. Дәлірек айтсақ, ақын сезімі Табиғат
пен өмірдің аралығындағы кеңістікке тең.
Демек, қоршаған географиялық орта ежелден-ақ адамның шаруашылық және
рухани дүниесіне қызмет етті. Белгілі бір этностың негізгі шаруашылық түрі
оның тіршілік етуіндегі географиялық жағдайларға бейім болды, міне, осының
бәрі заттық және рухани мәдениеттің ерекшеліктері мен атрибуттарында
тікелей және жанама түрде көрініс тапты.
Әлемдік тау және әлемдік ағаш тәрізді тау, төбе, ағаш, бағана,
сырықтар мен өзге де табиғи және жасанды нысаналар киелілігі мифологиялық
ұғым-түсініктерге негізделген, осыған сәйкес “...акт іске асырылған кеңістік
пен уақыттағы нүкте жоғары құндылыққа (ең жоғары киелілік) ие болады, яғни
әлемдік өзек (aхsis мundi) өтетін, ғарыштық құрылымның жердегі әр түрлі
нұсқалары “Әлемдік ағаш” (Өмір ағашы, аспан ағашы, шектік ағашы, шаман
ағашы және т.б.) және әлемдік тау, мұнара, бағана, тақ, тас, ошақ және т.б.
орналасқан жерлер – жер мен адамды аспанмен байланыстыратын нысаналардың
барлығы; жоғарғы шығармашылық теургиялық энергиямен белгіленген жүзеге
асыру уақыты” [13, 15]
Қазақ мәдениеті-рухани мазмұнға бай тарихи тәжірибемен шыңдалған,
өзінің өміршеңдігін жоғалтпаған ұлы мәдениет. Бұған дәлел-сан ғасырдан
ысылып, бүгінгі заманаға жеткен мифтік танымы. Олар-дәуір сілемінде жеткен
рухани мәдениеттің жаңғырығы, алғашқы абстракциялық-логикалық сананың
көрінісі. Миф сол ұлттың рухани потенциялының деңгейін көрсетеді. Миф-
халықтың өткені мен бүгінін жалғастыратын алтын көпір. Кез келген рухани
мәдениеттің алғашқы бастауы да миф болып табылады.
Миф-дүниені, әлемді танудың алғашқы сатысы. Қазақ әдебиетінің өзіне
тән жанрлық формаларын топтап, жіктеген көрнекті әдебиет зерттеушісі Ахмет
Байтұрсынұлы мифті бұрынғылардың анайы күйдегі шығарған ертегілері, ертегі
сияқты әңгімелері деп таниды. Ғалым былай дейді: Күн күркіреуін періште
даусына жору сияқты, табиғат ісін танымай, басқаға ұйғару, басқаға таңу көп
болған. Күркіреген күннің, гүрілдеген желдің, бұрқыраған дауылдың,
зырқыраған құйынның әрқайсының істеуші иесі бар, құдайы бар деп ойлаған.
Күлімдеп күнде көз салып, күйін-жайын көріп, жарық беріп жадыратып, жылымық
беріп маужыратып, мәз қылып отыратын Күн құдайды қара әбілет басып,
қараңғыласа-қауіптенген, қайғырған, бір дүрбелеңге ұшырады деп білген.
Сөйтіп, қыс пен жаздың болуын Күн құдайдың әлсіреуі, күшеюінен болады деп
білген. Күннің тұтылуын айдың тасалауы демей, қаптаған бір қара пәле деп
білген [14, 410]. Яғни, Ахмет Байтұрсыновтың пікірінше, мифтер- табиғатта
болып жататын өзгерістердің (күннің күркіреуі, жел, дауыл, құйынның соғуы,
күннің тұтылуы, т.с.с.) әрқайсысының істеуші иесі бар деп білген алғашқы
адам баласының табиғат ісін танымаған күйде шығарған ертегілері, ертегі
сияқты әңгімелері. Табиғаттағы зат атаулының иесі (тау иесі, жел иесі, күн
иесі, су иесі, тас иесі, көл иесі, т.б.) болады деген көне мифтерді ғалым-
фольклорист С.Қасқабасов алғашқы қауымда пайда болған рух-иелік мифтерге
жатқызады.
ХХ ғасырдың бас кезінде кең тараған мифтің символикалық теориясы
поэтика мен миф бір деген байлам жасаған. Психологиялық мектептің басшысы
В.Вундт Поэзия мен миф арасындағы тығыз байланысқа еш күмән келтіруге
болмайды, мифтік шығармашылық сана үшін оның жемісі-тек поэтикалық қиял
емес, нағыз шындық [15, 3] деген.
ХIХ ғасырдың аяғы-ХХ ғасырдың басында поэтика мәселесі жан-жақты
қарастырылды. Вундт, Вернер, Прейс, Кассирер, Леви-Стросс, Леви-Брюль,
А.Н.Веселовский, т.б. поэзия тіл мен миф бастауларымен жанасады-деген
пікір жасады. Поэзия мифтің қызметін жалғастырады,-деді А.Н.Веселовский,
себебі миф сөздің дамуы болып табылады [15, 6]. Поэзия мен мифтің қатар
өрілуі Ф.И.Буслаев еңбектерінде айқын көрінеді. Оның пікірін кейіннен
Веселовский мен Жирмунский жалғастырады. Буслаев өзінің Халықтық эпос пен
мифология атты еңбегінде бұл мәселені кеңінен қарастырады. Халық
ертегілер мен өлеңдердің шығу төркінін білмейді. Ол ғасырлар бойына
ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келді.
Әлемнiң Уақыт пен Кеңiстiк белгiсi негiзгi космологиялық нысаны арқылы
ашылады. Әлемнiң бiр-бiрiне тәуелдi жоғары, орта, төменгi қабаттары әлемдiк
бәйтерек бейнесiнде көрiнiс табады. Бәйтеректiң жапырақтары – аспан,
дiңгегi – жер, тамыры – жер асты әлемi болса, осы үш әлем бәйтерек арқылы
байланысып тұр. Бұл әлемдiк бәйтерек көп халықтарға ортақ. Мысалы, ертедегi
гректер емен ағашына сиынған. Саян-алтай түркiлерiнде қайың (бай қайың,
қасиеттi қайың) бейнесiнде берiледi. Ағаш – әлемнiң белдеуi, орталығы
қызметiн атқарады. Әлем үлгiсiнде оның орталығы үлкен рөл атқарады. Ол
адамды өмiрге әкелетiн Кеңiстiк пен уақытты бiрiктiредi. Әлем үлгiсiнде
маңызды орын алатын оның орталығы. Орталық - бұл Кеңiстiк пен Уақытты
бiрiктiретiн орын. Әлем iс-әрекет арқылы танылады, бұл жерде өмiрге келедi,
өсiп-өнедi, өмiрден кетедi, қайтадан өмiрге келедi. Сонда әлемнiң негiзгi
қызметi – өмiрдiң үздiксiз дамуы, оның жаңарып отыруы. Адам осы әлемнiң бiр
бөлiгi ретiнде өмiрдегi орнын жалғастырады. Әлемдiк кеңiстiктiң үш қабаты
бiр-бiрiне тәуелдi: жоғарғы қабат, яки алты қат аспан – тәңiрiнiң тұрағы,
рух пен иенiң мекенi; орта бөлiк – саналы тiршiлiк дүниесi; төменгi қабат,
яғни жетi қат жер асты - өлiлердiң баратын орны, - дейдi С.Ақатай [16, 4].
М.Горький әдемі айтқан: Танып-білу дегеніміз – ойлау. Шығармашылық ой
өрісінің мәнісі де дүние туралы ойлау, бірақ мұның тек бір артықшылығы –
мейлінше көркем айшықты. Бейнелі ой табиғат құбылыстары мен заттарға
сезіну, ықылас-ниет, тәрізді адам қасиеттерін дарыту қабілеті деп айтуға
әбден болады [17, 469].
Жаратылыс құбылысының мазмұн-мәнін идеялық-әсерлік қайталанбас қадір-
қасиеті тұрғысынан бағалау – көркемдік тану өрісінде бір-бірінен жігі
бөлінбейтін өзара бауырлас ұғым. Шын суреткер пейзажы – қашан да белсенді
адам қатынасымен, сұлулық, қайғы-мұң, қуаныш-сүйініш сияқты көңіл-күй
әсерімен қанаттанған шынайы шабыт туындысы.
Сұлулық дегеніміз – өнер туындысының аса маңызды сапалық қасиеттерінің
бірі, қос мазмұнды, екі ұдай ақпарат береді: нақты табиғат болмысы және
адам баласының әсерлік, рухани қатынасы, көңіл күйі.
Қазақ поэзиясында ХХ ғасырдың басында қалыптасқан дәстүрлі үлгіге
сәйкес адам мен табиғат арасындағы гармонияны түрлі бейнелермен беру тәсілі
барынша жетіліп, даму биігіне жеткен. Бұған ешкімнің таласы жоқ.
Жаратылыстың сұлу да сыршыл перзенттерінің бойындағы қасиеттерді адам
бойындағы мінездермен аналогиялық түрде салыстыру ұтымды шыққан әдіс
екендігін ұмытпау қажет.
ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары Мағжан Жұмабаев, Бернияз Күлеев,
Сәкен Сейфуллин шығармашылығында табиғатқа деген құштарлықты, ақын жанының
қоршаған ортадағы көрікті құбылыстарға үн қосу сарындары көптеп ұшырасады.
Мәселен, тәкаппар, мұңлы сұлу теректің тал бойындағы бүкіл сән-
салтанатты өз игілігіне айналдыруға тырысқан адам құштарлығы Сәкен
Сейфуллиннің Сұлу терек дейтін өлеңінде тәп-тәуір көрінген:
Сұлуым! Айтшы маған сен сырыңды,
Тәкаббар болсаң-дағы сен бір мұңды.
Көкке бой қанша созсаң жібермейді,
Ұстап тұр қу қара жер тамырыңды.
Сұлуым! Келші маған басыңды иіп,
Енгізші құшағыңа беттен сүйіп.
Оралып мойыныма жапырақтарың,
Желбіреп жібектей боп тұрсын тиіп [18, 46].
Жыр түйіні ақын көзқарасын ап-айқын жеткізіп тұр: Арқаның еркесіне
иілмесең, босқа өткен сұлулығың неге керек.
Адам баласының табиғатқа қатынасы қашан да әдемілік негізін қалаған.
Бірақ кез келген құбылыс, кез келген қатынастың тоғайласуы барша жағдайда
бірдей өнер арқауы бола бермейді. Ең алдымен, жаратылыс шындығы сезімге
тікелей әсер етер әр қилы көрікті құбылысымен мейлінше нақты алынуға тиіс.
Сәкенде – сұлу терек жасыл жібек жапырағымен көрінеді, тамырымен туған
жердің топырағына бойлаған. Тәкаббар да өр, асқақ. Осы жайын табиғат
жұрағаты адам әсерімен астасып, ерке ақынның өз құдіретін де әйгілеп тұр
[19, 300].
Адамзат ұрпағы өз мүмкіндігін табиғат құбылыстарымен де шамалай
алатынын әсіресе үндестік сазы, үйлесім (гармония) ұғымымен айқынырақ
түсіндіруге болады. Өйткені жан иесі өзінің белгілі бір дәрежеде жаратылыс
жұрағаты екенін сезінбей жүре алмайды. Әлдебір адам болмысын, көңіл күйі,
жан сарайын, қажет кезінде сыртқы мүсін-келбетін жете таныту үшін де көркем
шығармада жаратылыс құбылыстарының тікелей көмекке келетін сәттері де аз
емес. Гармония дейтініміздің бір көрінісі сол.
Жаныңа әр түрлі әсер ұялатып, көз жауын алатын жаратылыс құбылысының
ішкі өз мазмұн-мағынасында да ерекше бір көңіл-күйлік бап жатады. Бұны тек
адам мен табиғаттың бірегейлік жарасымы арқылы түсіндіруге болады. Жер-
жаһан шындығы жеке адамға қарағанда анау-мынау өлшемге сыймайтын, мейлінше
қомақты, ғұмыр-жасы мәңгілік, бірұтас байтақ атамекенді алып жатыр. Ал адам
осы дүние кеңістігінің бір құрамын айқындайтындықтан, табиғи тұғыр-тиянақ
оның әлеуметтік болмысының негізі болып табылады. Өнер туындысының екі ұдай
сезімді табыстырып тұратыны содан.
Сезімталдық сипаты мен жарасымдылық сайып келгенде, бір-бірімен етене
жақын, бауырлас ұғым болады. Оларды туыстырып, жұптастырып тұрған – адам
мен табиғат ұштастығынан өрбитін эстетикалық қатынас болып табылады.
Поэзия өмірдің сан алуан құбылыстарын, сан қырлы бейнелерін,
образдарды, тіршілік келбеттерін оқырманның ішкі жан дүниесіне сан түрлі
сипатта жеткізетін, қабыстыратын, философиялық һәм азаматтық көңіл-күйді
білдіретін жанр екендігін жоғарыда айттық. Оның айрықша бір саласы лирика
қазақ әдебиетінде үлкен жетістіктерге жетті, әсіресе лирикалық
шығармалардағы бейнелілік, образдылық мәселелері турасында көптеген
зерттеулер жазып, ашылмаған қырлары әлі де танытыла түсуде. Поэзиялық
шығармалардағы қайың мотиві төңірегінде тоғысатын көзқарастар жетерлік.
Қайың мотивінің әр түрлі функционалдық қырларының пайда болуы, ең
алдымен, орыс әдебиетінен аңғарылады. Қазақ әдебиетінде жекелей түрде
табиғаттағы ағаш, өсімдік бейнелерін өлең-жырларға арқау ету бағзы
әдебиетімізде бастау алғанмен де, қайың ағашын өлеңде орталық элемент
ретінде қолдану белең алмаған. Қазақ ертегі-әпсаналарында, аңыздарында, жыр-
толғауларында көбінесе кездесетін қарағай мотиві, немесе бәйтерек жөніндегі
сюжеттік желі. Бұлардың барлығы дүние жүзіндегі барша халықтарға ортақ
әлемдік терек жөніндегі ой-пікірлерді еске түсіреді.
Табиғаттағы адамға ең жақын нәрсе – желекті де жемісті қайың. Авторлар
осы қарапайым табиғат перзентін астарлап, адам өмірімен байланыстырады.
Тамыр мен жапырақта да адам тағдырына ұқсастық бар екен. Ағаш жапырағының
жайқалуы, діңгегіне, айнала қоршаған ортағаи сән беруі тамырына байланысты.
Адам өмірінде де әр адамды бір-бір жапыраққа баласақ, оның негізгі тамыры –
халық деген философиялық ой тастайды.
Ағаш өмірі: жазғытұрым бүр жарады, көктейді, жайқалған жапырақ шашады,
жемісін береді, күзде жапырақтар сарғаяды, бұтақтарынан түседі, сөйтіп, қыс
бойы ағаш діңгегі жалаңаш, жапырақсыз күйді бастан кешіреді. Келесі жылы
осы процесс айнымай қайталанады. Ағаш діңгегінің ғұмырлы болуы, бұл – тамыр
мен жапырақтың табиғи одақтастығының нәтижесі. Бұл сабақтастық жыраулар
дәуірінен бастап барлық кезең ақындарында да кездеседі.
Доспамбет, Ақтамберді, Махамбет толғауларында емен, қарағай сарыны
барынша жоғары философиялық танымға негізделген. Мұнда жыраулардың өздерін
қарағайға теңеу арқылы қиыншылыққа мойымайтын, қандай бейнет келсе де,
қайыспай қарсы тұрып көтеріп алатын, қарағай сынды қайратты, жігерлі етіп
көрсету арқылы түркі топырағында бұрыннан бар ерлік үлгілерін, жорық
күйлерін тірілткен. Шындығында да солқылдақ қайыңға қарағанда, қарағай
қатты әрі мәңгілік ғұмырдың символы. Әдеби мұраларымызда лирикалық қаһарман
кие тұтқан ағаштарды табиғат көркі, жаратылыс асылы ретінде әспеттемейді,
солардан ерекше күш-қуат алып, қажырлылығын көрсету үшін жыр-толғауларда
алдыңғы орынға шығарғандай сипат табады. Бұл жорық дәстүрінің үлкен бір
жетістігі, қазақтың рухты поэзиясының үлкен бір белесі.
Сонымен бірге кейінгі заманда өмірге келген жыр-толғауларда қарағай,
емен ағаштарымен қатар психологиялық параллелизм үлгісін жинақтап беруші
образ қайың бейнесі қолданыла бастады. Мәселен, ХІХ ғасырда өмір сүрген
Есет Қараұлының толғауында:
Тауға біткен қайыңның
Солқылдар бас жел өтсе, -
деуі арқылы шынайы сурет, табиғи көрініс тудыруға арналған жолдар
ұшырасады.
Қалнияз жырау Шопықұлы 1816 жылы Маңғыстау түбегіндегі Бейнеу
ауданының Сам жерінде дүниеге келген. Қалнияздың бір өзгешелігі, ол
көбінесе жауынгер, жорықшыл ақын ретінде әйгіленеді. Шынында да Қалнияздың
өмірі көбіне жорықта, ат үстінде өткен, бұл оның артында қалған сөз
мұрасынан да айқын аңғарылады. Оның атының ерінің бір басында қорамсақтағы
жебесі мен садағы болса, екінші басында бүктемелі домбырасы қалмайды екен.
Жорықшыл ақын, әруақты батырлармен сапарлас болып, халық үшін болған қанды
шайқастардың көбіне тікелей араласқан. Сондықтан да болар, оның
шығармаларының дені ерлікті, батырлықты мадақтау түріндегі өршіл рухта
болып келеді. Оның осындай ерлік рухтағы шығармаларында батырларды қайыңға
салыстырып сипаттау кеңінен көрініс тапқан. Мәселен:
Біздің мына Әлімде
Көтібар мен Арыстан –
Батырлығын сұрасаң
Қарсы біткен қайыңдай.
Ақ қайыңның тозы бар,
Жылқының тарлан бозы бар,
Әр нәрсенің назы бар.
Бірі – айыр, бірі – нар.
Бірі – жая, бірі – жал,
Бірі – қайың, бірі – тал.
Бірі – сая, бірі – бал,
Айналайын, ағеке,
Жауың бізден ер емес,
Әркімде де Құдай бар.
Қайыңбысың, талмысың,
Жаямысың, жалмысың,
Маямысың, нармысың?
Ел үшін туған ер Қармыс,
Тірімісің, бармысың? [20]
Иса Тілембайұлы халқына даңқы жайылған айтулы батыр, ауызы дуалы шешен-
би, ұзақ жылдар бойы ел билеген болыс, серілік құрып, ат жаратқан, ақындық
сөз шығарған жан-жақты өнерпаз тұлға. Оның өмірдерегі, батырлық істері,
әсіресе 1869-1872 жылдардағы Маңғыстау қазақтарының патша отаршылдарына
қарсы көтерілісі кезіндегі, одан кейінгі өмірі мен қызметі жайлы көптеген
деректер соңғы он жыл көлемінде жұртшылыққа біршама таныс болды. Оның да
шығармаларында қайың бейнесі мекендік сипатта көрініс тапқан:
Басына шауып шықтым шоқ қайыңның,
Жігітке пайдасы жоқ құр уайымның.
Тірлікте Жарлымын деп мұңаймаңыз,
Берсе көп қазинасы Құдайымның [20].
Сонымен қатар Қожа Ғафурұлы есімді ғұлама ақынның да өлеңдерінде
қайыңды бейнелеу сипатындағы теңеулер де кездеседі. Бұдан біз бабалар
сарынынан жеткен ізді толық тани аламыз:
Қаруыңа қарасам—
Орынбордың қайыңы.
Мың болмақ түгілі түмен бол,
Бір тиын да бермеймін,
Кетірермін қазақ сәніңді [20].
Жоғарыда аталған ақындармен шамалас ғұмыр кешкен, жырлары мен өлеңдері
халық арасына кеңінен таралған, суырып-салма, шашасына шаң жұқтырмай
фәниден өткен дүлдүл ақындардың бірі Қашаған Күржіманұлы 1841 жылы дүниеге
келген. Әкесі Күржіман болашақ ақын 5 жасқа келгенде өліп, Қашағанның
отбасы ағасы Сәрсембайдың үйімен ілесіп Каспий теңізінің жағалауындағы Қара-
өзекке көшіп келеді.
Атышулы бұқара жыршысы Қашаған әділетсіз билік өкілдерін, дүниеқоңыз
байларды мінеп-шенейтін уытты өлеңдер шығарып, талай рет елінің арын арлап
алқалы айтыстарға түседі, елдің өткен тарихи шежірелеріне терең үңіліп,
оларға әлеуметтік сыйпат бере өзінше жырлайды. Топан, Атамекен, Жем
тасығанда, Жұт жылы, тағы басқа да тарихи-шежірелік дастандар шығарып
толғайды. Онда да қайың жайын толғау сарындары бар:
Бұтағын бұлтқа сермеген
Ағаш жоқ сірә бұлардай.
Қарағай, қайың, тал емес,
Шегіршін, жөке және емес,
Абзалы артық шынардай [20].
Ақтан Керейұлы өз дәуіріндегі әлеуметтік теңсіздік, халықтың мұңы мен
қайғысын өз жырларына арқау етіп, халқымен ой бөлісіп, біте қайнасқан,
елдің көңілін көтерген, ата-бабаларының ерлік жолдарын асқақтата жырға
қосқан. Бұқара халықтың қамы үшін жандарын қыйған батырлар туралы Ерлік
жырын сомдап, тарихи оқиғалардан дерек береді. Ол өз өнерін бұлдап, оны
күнелтіс көзі үшін пайдаланатын өнер иелеріне әрдайым қарсы шығып, оларды
шенеп, келеке қылып, әшкерелеп отырған.
Сұрағандарың сөз болса–
Отыз екі түрлі әнім бар,–
Оның: бірі – айыр, бірі – нар,
Бірі – қайың, бірі – тал,
Бірі – жая, бірі – жал,
Бірі – шекер, бірі – бал [20].
Ақпа-төкпе ақындық дәстүрді біздің дәуірімізге ұластырған айтулы сөз
шеберлерінің бірі Насиқат Сүгірұлы. Ол 1889 жылы Нарын аймағында, қазіргі
Атырау облысының Махамбет ауданына қарасты Мыңтөбе жерінде дүниеге келген.
Ол Адайдың Қосайынан тін тартатын Мәмбетқұл(Шалбар) ауылының перзенті.
Насиқат жас кезінен-ақ Еділ, Жайық өңіріне кең жайылған Шалгиіз, Шәйтім,
Махамбет, Сүгір жырларын жаттап өскен, қоныстас отырған атақты ақын Нұрым
Шыршығұлұлының қасына еріп, ақындық өнеге алған. 15-16 жасынан-ақ “Насиқат
ақын” атанады. Оның да өлеңінде қайың жайын нәшіне келтіре сипаттау басым:
Тамыр түбі қураған
Қарағай, қайың өсе ме?
Қайың мінсең желкенсіз
Көлденең судан өте ме? [20]
Қазақ әдебиетінде қайың образын бейнелеп беру негізінен ХХ ғасырдың
бас кезінен бастап өріс ала бастады. Алдағы зерттеулер де негізінен осы
турасында өрбімек.
1. 2 Қазақ және орыс лирикаларындағы қайың образдары
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезеңінде өмір сүрген орыс
ақындарының шығармашылығында қайыңды жеке мотив ретінде жырлау жиі
кездеседі. Олар С.Есенин, А.Фет, Ф.Тютчев сияқты ақындар. Ендеше солардың
шығармашылығына жеке-жеке тоқталып, қайсысында қайың мотиві қандай
сипатта көрінеді, міне, осыған назар аудару қажет. Олардың арасында орыс
табиғатының сұлулығын жырлауда үлкен бір поэтикалық дәстүр қалыптастырған
С.Есенинннің шеберлігі арнайы тақырып ретінде айта кетуге тұрарлық.
Орыс әдебиетінің аса көрнекті өкілі, ақын Сергей Есениннің поэзиясында
ақ қайың пәлсапалық тереңдікпен қатар қуаныш пен қайғыны, мұң пен шаттықты,
Өмі мен Өлімнің аралығындағы аллегорияны да білдіре береді. Ақынның
поэзиясында алтын орманның өзі қайыңның тілімен сайрап, тіршілікке үн
қатады.
Отговориила роща золотая,
Березовым веселым языком.
Есениннің аталмыш туындысын оқығанда екіұдай сезімді бастан кешіресің.
Алғашқы екі жол шуақты күйге бөлесе, келесі екі жол мұлы әлемнің ну
орманына енгізіп жібереді.
И журавли печально пролетая
Уж не жалеют больше ни о ком.
Есениннің он сегіз жасында жазған бір өлеңінде (Береза) қайыңның
тұрпатынан сұлулық сыңғырлап тұр. Ақын қыстың күні ақ мамыққа оранған қайың
сымбатына, бұтағына оранған күмістей жалтылдаған ақ қарға сүйсінеді.
Есениннің алғашқы өлеңдері мен соңғы жылдары жазған шығармаларының
арасындағы айырмашылық жер мен көктей. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
ДИПЛОМ (Бітіру) ЖҰМЫСЫ
Қазақ поэзиясындағы ақ қайыңмен сырласу мотиві
Орындаған:
4 курс студенті _____________________ Қ.С. Жолдиева
қолы, күні
Ғылыми жетекші
ф.ғ.к., доцент _____________________ С.Д. Дәрібаев
қолы, күні
Норма бақылаушы:
ф.ғ.к., доцент _____________________ С.Д. Дәрібаев
қолы, күні
Қорғауға жіберілді
“___”_____________ 2010 ж.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор ____________________ Ө.Ә. Әбдиманұлы
Алматы, 2010
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қазақ поэзиясындағы ақ қайыңмен сырласу
мотиві
Дипломдық жұмыстың көлемі: 56 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 43
Тірек сөздер: қазақ әдебиетіндегі лирика жанры, мотив, қайың образы.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, Қазақ лирикасы және
Қазақ поэзиясындағы қайыңмен сырласу мотиві атты екі негізгі бөлімнен,
қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының негізгі мақсаты –
қазақ әдебиетіндегі қайың мотивінің сыр-сипаты мен қолданылуын анықтау,
олардың ақындар шығармашылығындағы қолданылуындағы негізгі ой өзегін
айқындау. Сонымен қатар орыс әдебиетіндегі де аталмыш мотивтің
ерекшеліктерін қазақ поэзиясының көрнекті өкілдері өлеңдерімен салысты
отырып зерттеу.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бірінші тарауда жалпы қазақ әдебиетіндегі
лирика жанры және де әдебиет теориясындағы мотивтер құбылысы сөз болады.
Сонымен қатар орыс әдебиетіндегі С.Есенин, А.Фет шығармаларындағы қайың
мотивінің ерекшеліктері, сыр-сипаты суреттеледі.
Екінші тарауда ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі қайың мотиві
және қазіргі қазақ әдебиетіндегі мотив туралы сөз болып, әдебиет теориясы
тұрғысынан зерттеледі.
Жұмыста қолданылған әдістер: жұмыста дәстүрлi сипаттама әдiсi,
салыстырмалы,теориялық, типологиялық салыстыру әдiстерi қолданылды.
Пайдаланылған дерек көздер: З.Қабдолов, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов сияқты
әдебиеттанушы ғалымдардың еңбектері негізгі дерек көздеріне, әдебиеттерге
жатады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақ лирикасы және ондағы мотивтердің қолдану
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..5
1. 1 Лирикалық өлеңдер және ондағы мотивтердің қолданылу
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақ және орыс лирикаларындағы қайың
образдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2. Қазақ поэзиясындағы қайыңмен сырласу мотиві
2.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының өлеңдеріндегі қайың образының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2. 2 Қазіргі қазақ ақындарының шығармашылығындағы қайың мотивінің
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектiлiгi. Лирикалық шығармаға ақынның ішкі дүниесінің
сыртқы себептермен, жалпы ақиқат шындықтың әсерімен аса қатты толқуы,
автордың өз басының алуан-алуан нәзік түйсіктері, күйініш-сүйініші тән
болып келеді. Ақын басынан кешкен сезім, ақын басында болған түрлі-түрлі
толғаныс – субьективтік нәрсе, бірақ сонымен қатар кәдімгі обьективті
дүниенің әсері. Ақынның көңіл-күйі әрқашан өзі өмір сүрген қоғамдық ортаның
хал-жағдайына байланысты, өзін қоршаған шындықтың саяси-әлеуметтік сырымен
сабақтас. Ол қуана шалқыса да, жабырқай толғанса да, лирикада сол дәуір өз
дәуірінің шындығы мен сыры жатады. Лирика көлемі жағынан эпосқа қарағанда
әлдеқайда ықшам. Сюжетке көп бара бермейді. оқиғадан гөрі отты сезім
басымдау, күллі сезім сол сюжет маңында бас-аяғы тұжырымды философиялық ой
маңына жинақталады. Көңіл бұрар, ой толықтырар, қуантып-қайғыртар, адамның
рухани өміріне ұрық себер, жүрегіне ұялар, толғағына айналар нәрсенің бәрі
де лирикалық мазмұн. Лирика тілсіз түйсіктерге сөз береді, оларды тар
кеуденің қыспағынан өмірдің самалына алып шығады, – дейді орыс сыншысы
В.Белинский.
Лирикалық шығармаларда көбінесе белгілі бір мотивтер көптеп
қолданылады. Мәселен, қайың, ғашықтың мотивтері бүгінгі таңда қазақ
әдебиетіндегі поэзия жанрының ажырағысыз мотивтеріне айналған. Мотив
дегеніміздің өзі қазақ әдебиетінде сарын деген сөзге жуықтайды.
Мотив әдеби термин ретінде 20-жылдардан бері А.Веселовский, В.Пропп
еңбектерінде зерттеле бастады. Бұл зерттеулер әр халық әдебиетінде бұрыннан
келе жатқан, бір әдебиеттен екінші әдебиетке, дәуірден дәуірге көшіп жүрген
сюжетті сарындарды түгендеп қарайды. Алайда ұқсас сюжеттік сарындарды өз
дәуірінен, нақтылы шығармалардағы көркемдік шешімнен, ұлттық әдеби
процестен бөліп алып, жеке қарастыру ұтымды бола бермейді. Ұқсас сарындар
көп жағдайда өмірдің өзінен туады, оларды халықтардың өмір тұрмысындағы
ұқсас жағдайлардың әдебиеттегі көрінісі деуге лайық. Кейде олар сараланып,
іріктеліп, қалыптасқан дәстүрлі сарындар болады. Немесе шығармалардың
құрамындағы бір айшық жеке бөлігі сияқты болып келеді, мысалы, ауыз
әдебиетіндегі сиқырлы айна, ақымақ қатын бейнесі, әкесі мен баласының жекпе-
жегі, абжыланның ханшаны ұрлап әкетуі. Кейбір жанрларда тұрақты сарындар,
мотивтер ұшырасады.
Мысалы, эпопея мен авантюралық романдардағы саяхатқа шығу, кеменің
күйреуі, көреген қарға, өліктің тірілуі және т.б. Мұндай сарындар кейде
жеке-дара ашылып, бертін келе автордың өзіндік суреткерлік шеберлігімен,
дүниетанымымен, көркемдік шығарма құрылымымен ұштастырып қарала бастады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Зерттеу жұмысының мақсаты
қазақ ақындарының туындыларындағы қайың мотивінің әр түрлі қырларын, сыр-
сипаттарын анықтау.
Осы мақсатқа орай мынадай мiндеттердiң шешiмiн табу көзделедi:
– ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының (М.Жұмабаев, Б.Күлеев
шығармаларындағы қайың мотивінің қолданылуы);
–Қазақ ақындары шығармашылығындағы, негізінен қазіргі қазақ
поэзиясындағы қайың мотивінің әдебиет теориясы саласындағы зерттелуін
анықтау;
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері: Бітіру жұмысын жазу
барысында А.Байтұрсыновтың, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, З.Қабдолов сынды
әдебиетші ғалымдарымыздың әдебиет теориясы жайындағы еңбектері басшылыққа
алынды. Ал, қазіргі кезде әдебиет теориясын кеңінен қарастырып жүрген
Р.Нұрғали, З.Бисенғалидың әдеби зерттеулері жұмысымыздың негізіне арқау
болды. Сонымен қатар, орыс зерттеушілерінен Л.Тимофеев, Г.Поспеловтың
еңбектері мен монографиялары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының дереккөзi. Зерттеу жұмысы негізінен өзек ретінде
М.Жұмабаев, Б.Күлеев, М.Мақатаев, Т.Айбергенов, Ф.Оңғарсынова, Н.Оразалин,
Т.Медетбек шығармалары жұмысымызға арқау болды.
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Жұмыста зерттеудiң әдiс-тәсiлдерiнiң бiрнеше
түрi пайдаланылды. Олардың негiзгiлерi – дәстүрлi сипаттама әдiсi, тарихи-
салыстырмалы, теориялық, типологиялық салыстыру әдiстерi.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу материалдары мен
тұжырымдары жоғары оқу орындарында әдебиет теориясы, қазақ әдебиетінің
тарихы пәндерінен дәрiс оқуда септiгiн тигiзедi.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 Қазақ лирикасы және ондағы мотивтердің қолдану сипаты.
1. 1 Лирикалық өлеңдер және ондағы мотивтердің қолданылу сипат.Лирика –
әдебиеттің Аристотель заманынан бері келе жатқан дәстүрлі үш тегінің бірі,
шындықты адамның ішкі көңіл күйіне, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін
терең психологиялық шығармалардың түрі [1, 56]. Лирикалық өлеңдердің
оқырманды төзімнен айырып, жалықтырып жіберер ұзақ болуын ұнатпаған. Бар
адамды бір адамның (ақынның) қуанышымен бөлеп, үмітімен таныстырар,
құлағымен естіртіп, тілімен сөйлетер дегеніміз осы ғой... [2, 217]
Лирикалық шығармалардағы ақын сезімінің көрінісі, оның өлеңмен
өрнектелген көңіл-күйі, еркіндігі, жанының кеңдігі, өмірден көрген талқысы,
қайғысы, мұңы, қуанышы, сүйініші осы жанрдың сыршылдығын, ақын жанына
туабітті жақын екендігін аңғартады [3, 56].
Лирикалық шығармаларда ақынның өмірден түйген өз шындығын шынайы түрде
алып шығу үшін, алдымен, әрине, талант керек, содан кейін талантты
таразылайтын талғам керек. Әдемілік, әсіре қызылшылдық және шын жүректен
терең толқып, тебірену де қажет болып табылады. Құбылыстың сыртқы қабын,
бояуын, ғана көрсету жеткіліксіз, оның ішкі мәнін де танып, ұға білу де
қажет. Нағыз ақын құбылыста, фактіні өзінің ой елегінен, сезім сүзгісінен,
жан жүйесінен, бүкіл болмыс дүниесінен өткізеді. Олай болса, лирикалық
өлеңде ақынның сезімі мен түйсігі ғана емес, түсінігі мен танымы да бой
көрсетеді. Біз оның дарын қуатын да, өй өрісін де, интеллет дүниесін де,
мақсат-мүддесін де шығармасы арқылы танимыз, бағалаймыз [4, 217].
Қазақ әдебиетінде тыңнан қосылып, терең лирикалық өлеңдерді дүниеге
әкелген, дала төсінен бір сәт арылмай келе жатқан мұңды сарынның
жалғастырушысы болып танылған ақындар жетерлік. Халық болсын, жай ғана
қарапайым адамдар болсын, сондай от жүректі, жалынан жалын өрілген
ақындардың қаламынан қуат алып, бір серпіліс сәтін бастан өткереді.
Күйзеліс пен торығу, мұң мен шер торлаған көңілдің бір сәттік қуанышқа
алдана салатын мезеті емес, мәңгілік күйдің бір бөлшегі. Асылы, әдебиетте
мынадай қызық құбылыс бар. Қазақ жерінің кең өлкесінде өмір кешкен ақындар
шығармашылығынан дала адамдары ерекше түйсінетін, жандарына жақын балайтын
әуен қалықтайды. Қазақ лирикасын мазмұндық жағынан да, пішіндік жағынан да
байытқан сол әуен кешегі де бүгінгі қазақ қоғамының бір сәтін де көзден
таса жібермей, жіті қадағалап, елдің мұңын мұңдап, жоғын жоқтап жанкешті
хал ешуде. Әрине, ақындарға артылған міндеттің салмағы орасан болғандығы
белгілі. Бұл жағдай лириканың бет-бейнесіне айналған.
Ғұламалардың айту бойынша қытай еліндегі адамға айтылатын ең үлкен
қарғыс Замандар ауысып, қоғам құлдырап бара жатқан кезде өмір сүр екен.
Бұл нақты қоғамды меңзеп айтылған сөз емес, алайда соның ұшқыны ғасырдың
басында өмір сүрген ақындарымызды да бір шарпып өткені ақиқат. Мысалы,
Мағжан Жұмабаев, Бернияз Күлеев сынды лириканың жалынды саласы романтикалық
бағытқа бой ұрған, кең дүниеге сыймаған ақындардың қоғамда болып жатқан
өзгерістерді тар қысым ретінде қабылдағаны жасырын емес. Мағжан
өлеңдеріндегі рухтың күйзелісі, символдық образдар арқылы көңіл-күйінде
орын алған алапат өзгерістерді беру табиғатпен, қоршаған дүниемен астасуға,
сонымен бір жаратылыс болып кетуге құштарлық танытуы тосын жайт емес. Бұл
біздің поэзиямыздың дәстүрінде бұрыннан да бар, бүгінгі кезде жаңғыртылып,
дамытылған, адамның жан дүниесімен біте қайнасқан, сезімі бар кісіні селт
еткізбей қоймайтын өзгеше сарын.
Мағжанның Ауру, Жұлдыздарға деген өлеңдерінен ақынның жан
күйзелістерін жақсы сезінуге болады.
Уланды жүрек, жан күйді,
Ішім толған қызыл шоқ.
Не себепті тәңір ие,
Денеге ем бар, жанға – жоқ?! [5, 121]
Өмір деп аталатын өлеңінде өмірді ауа райына теңеп, образды түрде
суреттейді. Бірде аспанды бұлт торлап, дауыл тұрып, жан-жануар баспана
іздеп тығылса, бірде аспан ашылып, бар нәрседен қайғы-мұң кетіп, күн
сәулесі жердің жүзін аймалайды.
Өмір осы – бірде ол болар бұлтты,
Қатты желді, дауылды, кейде отты.
Құрып дымың қайғырып жас төгерсің,
Бұлт ашылар қайғының бәрі бітті [5]
Өмірде адам баласының басынан өткізер қат-қабат оқиғаларды терең
түсіндіру үшін мұнан асқан қандай тәсілді қолдануға болады? Мұның өзі бір
лирика емес пе?
Қайда барса Қорқыттың көрінің кебін киген ақын өмірге риза болуы
мүмкін бе еді?
Жүрегім, мен зарлымын жаралыға,
Сұм өмір абақты ғой саналыға.
Қызыл тіл, қолым емес кісендеулі
Сондықтан жаным күйіп-жанады да [5]
деп бар даусымен шыңғырған, жан даусымен ең ащы сөздерін айтқан
Мағжандай асылға өмір абақтыдай болып өтті.
Мағжан, өлеңдерінде ақынның қаһармандық тұлғасы өзінің алдындағы
немесе замандас ақындарына еліктеу сарындары көптеп кездеседі. Ақынның
табиғат, жер беті, адам мен табиғат суреттерін үйлестіру шеберліктері
қазақтың Абай сынды ұлы ақынымен бірге орыс халқындағы А.Блок, С.Есенин,
Ф.Тютчев сияқты символистерімен жарасым табады. Демек, Мағжан поэзиясындағы
бейнелі образдар, әсіресе қайың мотиві көбінесе орыс поэзиясындағы табиғат
лирикасының озық үлгілері арқылы қазақ топырағында қанат жайды. Бұл
пікірімізге төмендегідей түрде дәлел келтіре кетуге болады:
Қазақ әдебиетінде бір ақын көп еліктесе, сол көп еліктеушінің бірі
Мағжан Жұмабаев деуге болады. ол тек Абайға, татар ақындарына ғана еліктеп
қойған жоқ, орыстың бейнешіл ақындарына да көп еліктеген. Сондықтан
Мағжанның өлеңдерінде неше түрлі рух бар. Сыртқы түрінде орыстың
бейнешілеріне (символист) еліктесе, ішкі рухында күйректік, жылауықтық
(сентиментализм) басым болады. жылауықтық сарын ақынның жоғарыда атап өткен
Жәмила, Зарлы сұлу сияқты өлеңдерінде кездеседі. Жазу жолында
бейнешілердің негізгі әдісі ишарамен, бейнемен түсін бояп, көлеңкелеп жазу.
Олар төңіректегі деректі тұрмыстан өзге дүниеге бір ұйқастық іздейді. Олар
сөздің ішкі маңызынан көбінесе сытқы ұйқасына, тізіліміне, ырғағына көбірек
назар салады. Бүгінгі өмірді онша керек қылмау, өзінен өзгені жақтырмау,
өнерді өте жақсы көру, әйелді сүю, махаббатты жырлау, міне, бейнешілдердің
өлеңі осы сарынымен құлаққа жағымды, үнді, әуезді, күйлі, зарлы келеді.
Дыбыстардың құрылымы сурет туғызады [6, 247]
Ұлы таланттың бойында ішкі сыр, субьективтік элементтердің мол болуы –
гуманизмнің белгісі. Бұл бағыттан қорықпаңыздар, ол сізді адастырмайды,
алдамайды. Ұлы ақын өзі туралы, өзінің мені туралы сөйлей отырып, жалпы
адамзат туралы айтады. Өйткені оның табиғатында адамзатқа тән нәрсенің бәрі
болады. Сондықтан оның мұң-шерінен әркім өз мұңын табады, оның жанынан өз
жанының сырын ұғады және одан ақынды ғана емес, адамдарды, өзінің адамзат
ішіндегі бауырын таниды. Оның табиғатының өзінен биік екендігін мойындай
отырып, сонымен бірге, онымен туыстығын сезінеді деген екен әдебиетші
Тәкен Әлімқұлов.
Осы пікірге сүйенсек, Мағжан поэзиясындағы бейнелі образдар ақынның
жалғыз басындағы ғана мұңды білдірмейді, көпке ортақ қайғының ұштығын
тарқатып, жаны алып-ұшып, соған сүйеу болар, шипа болар затты іздеуге
талпынады.
Қазіргі адамның көңіл-күйі, сезім әлемі, ішкі дүниесі қат-қабат,
шытырман да күрделі. Жүрек жылуы азайып, алыс-беріс, жүріс-тұрыс, есепшотқа
түскен жерде жатсырау, суыну, тас бауырлық белең алып келеді. Сағыныш мұң
молайып, көзге жас іркілетін, кешегі жастық, балалық, аусар күндерд і
аңсайтын сәттерде оқығың келетін жырлар болады. Атаңа, әжеңе еркелеген
кездер, жаздың жылы жаңбыры, қыстың алай-түлей бораны осыларға ұқсас
суреттер еске түседі. Жылауық, боркемік өлең мұндайда бола алмайды. Тіпті
қайғы-қасіреттің өзін ширақ жеткізетін тірі сөзді аңсайсың. Сондықтан да
шығар, талант жүрегінен толқып туған шынайы жырлармен ұшырасқанда таза
бұлақтан су ішкендей боласың [7, 12-13].
Сондықтан сағыныш-мұңға немесе жалқы жанының шеріне толы өлеңдер
соғыстан кейінгі туған ұрпақтың жүректерінен шығып жатты. Ол буынның өршіл
үні поэзиямыздағы ерекше беттер болып сақталатыны анық. Қазақ өлеңдеріндегі
мотивтер сырын осы жерден ғана ұғынғандай боламыз. Себебі мотив, оның
ішінде ақын жанын мұңға бөлер элегиялық сарын қай заман өкілдерінің де
туындыларында ұшырасып отырады. Ел басына қиын-қыстау күн туған кезде ел
мұңын жұмыла көтерісетін ақындар бейтарап қалмаған. Ал ақын әрі қаламның,
әрі домбыраның да иесі деген сөздің де жаны бар. Өйткені қазақ әдебитеті
ешқашан да қазақтың басынан кешкен тарихынан бөле-жара қарастырылмайды. Ел
басына күн туған алмағайып замандарда, не болмаса ел бостандығына қатер
төнген кездерде ақындар не көрсе де елмен бірге көрмекке ұмтылған. Халық
тағдыры арпалысқа түсіп, шарасыз халде қалған кезде елдің басындағы ауыр
жағдайды өлеңдерінде сөз етіп, оны өз жанының қайғысы етіп ұштастырған.
Демек халықтың әр заманда өткен ақын-жыршыларының қай-қайсысында болмасын,
олардың туындыларында қорғасындай ауыр салмақ, аса терең мұң жатады.
Ақын – рухтың ең мейірбанды күре тамыры, әлемнің ең сүйіктісі,
табиғаттың құпиясы, сезім мен сезінудің ең биік жұлдызы, адам тіршілігінің
ойы мен тілі [8, 285] - деген екен орыстың танымал әдебиеттанушысы
Скосырев.
Лирикалық қаһарман ұғымы ақын творчествосындағы алуан түрлі (қуаныш,
реніш) өмір құбылыстарының бірлігін, тұтастығын даралап, айырып алуды
қамтамасыз етеді. Әрбір өлеңде бейнеленген адам әрекеті – қуаныш, реніш
сезімдері ақынның лирикалық қаһарманынының мінездерін әр қырынан көрсетіп
отырады. Ақынның күллі творчествосындағы осындай сезім-күйлерінің көрінісі
лирикалық образ, лирикалық қаһарман бейнелерінің тұтастығын құрайды. Ол
ақынның бір өлеңінен соң, екінші өлеңінде толысып, өсіп, дамып отырады.
Сөйтіп, ақынның күллі творчествосын зерттеу арқылы біз оның лирикалық
қаһарманынының қандай адам, қандай ой, ақыл-парасат, мінездің, қандай
идеалдың адамы екендігін айқындаймыз. Мұның өзі ақын идеясын, оның ақындық
идеалын, өз қоғамының адамының қай өреде, қандай дәрежеде болатындығын
құптайтындығын айыруға да мүмкіндік береді.
Кейбір ақындардың, әсіресе махаббат өлеңдеріне қарап отырсақ, онда
мұңаю, елжіреу, толғанудың да аз кездеспейтіндігін көреміз. Осы орайда,
көркем шығармада, оның ішінде қайғы-шерге ден қою күйректікке апарып соқпай
ма деген сауал тууы да ықтимал. Әрине, кей ақындардың мұңаю, нала,
сырларын, ренішін ақтарам деп отырып, уайымшылдыққа салынып, бос желінетін
көңілмен шектелетін шақтары да ұшырасады. Ондайда ақын идея, тақырып
ұсақтануына, үстірттікке ұрынбай қалмайды. Бұл бірақ жабығу атаулының бәрі
зиянды немесе мәні аз деуге де әкелмеуі тиіс. Адамдар көзқарасы әртүрлі,
озықтық пен қалыстық, ескішілдік пен жаңашылдық, күрескерлік пен
тоғышарлық, адалдық пен екіжүзділік т.б. күрес-тартыстың күрестің сан қилы
түрлерін тудыратыны белгілі. Соның арқасында әр пенденің өзіндік сырласуы,
буылуы, толғанысы, күреске келу жолдары болатыны мәлім. Демек, тек ұйып,
еліктеу, масаттану емес, күйзелу арқылы да адамдардың өсу мүмкіндігі бар
болса, көркем әдебиет оған назар аудармай қала алмайды. Қайта адамды тек
жақсылық қана емес, жамандық арқылы сын.ап, тексеру оның тек жайраңдаған
сәттеріне емес, егілген тұстағы адамгершілігіне үңіле білу, міне, адам
өмірін жан-жақты терең зерттеуге бағытталатын бір жол осында демекпіз.
Лирикалық қаһарманның көңіліне қаяу түскен сәттеріндегі ақынның тақырыпқа
терең үңілуі ақынның сыр-сипатын жанг-жақты талдауға ұмтылуымен ұштасып
жатыр. Демек адам масайрауын ғана емес, қамығуын бейнелеу барысында да ол
есейе, кемелдене түседі. Адамның шаттануын ғана емес, қаһарланған
сәттерімен бірге де кең, жан-жақты қарастыру – қазіргі қазақ поэзиясындағы
ең бір елеулі жетістік.
Поэзия – киелі сөз. В.Г.Белинский сөзімен айтсақ, Поэзия-әлемдік
өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні.
Академик З.Ахметов: Поэзия-сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ
озық үлгісі [10, 4] дей келіп, оның аса маңызды құбылыстарды бейнелеп
көрсетуде зор мүмкіншілігі бар екенін айтады. Өнердің асыл тегі саналатын
поэзия сонау күндерден қазіргі уақытқа дейін адам болмысының қат-қабат
сырын бейнелеп көрсетумен құнды болып келеді. Бейнеліліктің негізгі өзегі –
қадым замандарға көне адамдар танымынан бастау алған ұғым-түсініктер екені
ақиқат. Поэзияны үлкен құлып десек, оны ашатын алтын кілт-ақын жүрегі. Ақын
халықтың сүйкімді де ардақты адамының қатарында тұрады. Халық қалаулысы
болуы ақынның тіл шешендігі ғана емес, халық тұрмысының шындығын суреттеуі,
қуанышына бірге қуану, қайғысына бірге қайғыру. Әрбір көркемдік тәсілмен,
стильдің өзіндік сыры мен қыры, табиғи түрлі түсті бояуы әрі көркем шешімі
болады. Әңгіме айтып келгенде осы көркемді шешімге тіреледі. Міне, осындай
қасиетті байқататын ақындарымыздың шығармаларында пернелеу яки аллегория
түрінде келтірілген өлеңдерде кездеседі. Демек, аллегория – дерексіз
ұғымдарды, табиғат құбылыстарын өмірдегі нақтылы бейнелер арқылы суреттеу
тәсілі десек. Онда бұл тәсілді пайдаланған әрбір суреткер көркем шығармада
пернелеу арқылы дерексіз нәрсені деректіге нақты бейнеге өзгерткенде
өздерінің дүниеге көзқарасы, таланты, біліміне қарай көркем образдар
жасаудың әр қырынан келеді. Ақындардың лирикаларындағы образға көз
жүгіртсек:
Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,
Аузында болу бұл өзі, сыздаған барлық жараның[10, 25].
Ақын жүрек жүгінің ауырлығын белі қайыспай биікке көтеру тума талантқа
ғана тән.
Шетсіз де шексіз кең далада тыңдаушысы ашық аспан, толағай таулар мен
жазира жайлау болған қазақ халқы әу бастан өлең мен жырды еншілеп өскен.
Небір төкпе, суырып салма сұңғыла ақындар өз елін өнер құдіретімен
тамсантып өткен. Бауыры жазыла түскен бәйге атындай арқалы ақындар алқалы
топта жыр төккенде, бойында қаны қызып, бала қырандай шаңқ етіп сілкінбес
дала перзенті бар ма еді. Сол ақын халық, батыр халық болған елдің
қастерлеп, дәстүрінен нәр алып, оны уақыт елегімен елеп-екшеп, сезіммен
қабылдап, барған сайын жаңғырта, құлпырта беру болашақтың міндеті болмақ.
Сезімдердің барлығын бір арнаға салып, ортақ тақырыпта тоғыстырып
тұратын мотив – кез келген поэзиялық шығарманы қалыбы секілді. Поэзия –
адам сезімінің айнасы. Ол адамзатты поэзияға ғана тән белгісіз жұмбақ күш
пен сезімнің алуан түрлі рахатына бөлейді; жақсы көру, жек көру, сүйсіну,
қуану, мұңға бату – осының бәрі тұтастай алғанда, адам жанының табиғи нәрі,
рахат сәттері. Өйткені мұңның да, қуаныштың да өзіндік әсерлері бар.
Поэзияның жұмбақ та, керемет күші, міне, осында. Ертедегі гректердің анайы
материализмі мен диалектикасының негізін салушы философтар: Фалес-дүниенің
негізін су деп білсе, Анаксимен-дүниені ауа деп санаса, Гераклит-от деп
есептеген. Сол үшеуінің негізінде де-поэзия бар. Судың ағысы да поэзия,
оттың алаулап жануы мен сөнуі де поэзия, Демокрит айтқан мәңгілік
қозғалыста да поэзия бар. Поэзияда халықтың ертедегі дүниетанымдық
көзқарастары, әлемді қабылдауы, табиғат сырын түсінуге ұмтылысы,
Жаратушының құдіретін мойындап, оған бас июі берілген. Түрлі мотивтер
арқылы поэзия байып, жанданып, толысып отырды. Мифологиядағы мотивтер –
поэзиядағы тіректер болып табылады.
Мотив – тақырыптық сарын, қалыптасқан дәстүрлі тақырыптық әуен оқиға
желісіндегі кезең. Бірнеше жазушы шығармасында әр түрлі әдеби нұсқаларда,
әр дәуір әдебиетінде белгілі бір сарындар қайталанып келеді [11, 5].
Әдеби термин ретінде 20-жылдардан бері А.Веселовский, В.В.Пропп
еңбектерінде зерттеле бастады. Бұл зерттеулер әр халық әдебиетінде бұрыннан
келе жатқан, бір әдебиеттен екінші әдебиетке, дәуірден дәуірге көшіп жүрген
сюжетті сарындарды түгендеп қарайды. Алайда ұқсас сюжеттік сарындарды өз
дәуірінен, нақтылы шығармалардағы көркемдік шешімнен, ұлттық әдеби
процестен бөліп алып, жеке қарастыру ұтымды бола бермейді. Ұқсас сарындар
көп жағдайда өмірдің өзінен туады, оларды халықтардың өмір тұрмысындағы
ұқсас жағдайлардың әдебиеттегі көрінісі деуге лайық. Кейде олар сараланып,
іріктеліп, қалыптасқан дәстүрлі сарындар болады. Немесе шығармалардың
құрамындағы бір айшық жеке бөлігі сияқты болып келеді, мысалы, ауыз
әдебиетіндегі сиқырлы айна, ақымақ қатын бейнесі, әкесі мен баласының жекпе-
жегі, абжыланның ханшаны ұрлап әкетуі. Кейбір жанрларда тұрақты сарындар,
мотивтер ұшырасады.
Мысалы, эпопея мен авантюралық романдардағы саяхатқа шығу, кеменің
күйреуі, көреген қарға, өліктің тірілуі және т.б. Мұндай сарындар кейде
жеке-дара ашылып, бертін келе автордың өзіндік суреткерлік шеберлігімен,
дүниетанымымен, көркемдік шығарма құрылымымен ұштастырып қарала бастады.
Кейде мотив пен тақырып ұғымын бір деп қарайды. Мотивке, кейде
сұлулық, ізгілік, ар, қорқыныш, махаббат, өлім секілді мәңгі тақырыптарды
жатқызады [12, 242].
Тақырыптық сарынның өзі - әдебиеттану термині бойынша мотив деп
аталатыны белгілі. Осы тұрғыдан келгенде бірнеше жазушының шығармасында, әр
түрлі әдеби нұсқада, әр дәуірдің әдебиетінде белгілі бір сарын қайталанып
келеді.
Жалпы, лирикалық меннің өлеңдегі білдірілу, көріну сипаты сан түрлі.
Бұл ақындардың өздерінің шығармашылық жетістіктеріне байланысты. Ақын не өз
бетімен толғанып отырып, мұңын қосақтар бейне табуы мүмкін, не болмаса
басқа ақындардың элегиялық шығармаларындағы символдық бейнелерді өз
менінің серігі ретінде қолдануы да мүмкін. Лирикалық меннің өлеңнің өн
бойында сезіліп, ақын жүрегінің дүрсілдеп соғып тұруы үшін образдықы,
символдылықтың жиі-жиі қолданылатыны рас. Қазіргі қазақ ақындары
шығармашылығының айрықшалығы осы көркемдеу құралын пайдаланған кезде анық
байқалады.
Шын суреткер қашан да дүние тынысын тарихи-нақтылы бар болмысымен
мейлінше терең бейнелеу даралығымен ғана елі, ар-иманы алдында өзінің
азаматтық жауапкершілік парызын абыройлы атқара алған. Сол жолда әманда
сұлулықты сезіне білу кез келген қарапайым құбылыстың жай көзге елеусіз
құпия қасиеттерін көре білу қабілетін ұштап, талмай ізденіп, өмірдің өз
тәрбие мектебінен өтуге мәжбүр болған. Мұндай ысылған қалам туындысы –
қызығып сүйсіну, не ойландыру нысанасы ретінде көрінген пейзаж, сөз жоқ,
әдетте адам жаны өзгеше бір сезімдерге бөлейтін, ел, жер, Отан, жарық дүние
нышанына ұласатын демеуші рухани құдірет-қуатқа айналып кетеді. Менің
түсінуімше, табиғат сезімінде менің ел-жерімді сезінуім жасырынып тұрған
тәрізді, ал тындырған істерімнен байтақ Отаным көрінеді, - деп жазады
М.Пришвин.
Кез келген лирикалық өлең өз мені арқылы танылып, поэзияда өмір
ақынның жеке субьективті көзқарасы арқылы ерекшеленеді. Табиғаттағы
құбылыстың бәрі де ақынның тағдырына, өз меніне сәйкес құдіретті лирика
тудыратыны күмәнсіз. Гетенің сөзімен айтсақ, Сен өзің танымақ Рухқа
теңсің. Немістің ұлы ақынының айтқанына алып-қосарымыз, поэзиядағы Рух
ақын сезімінің ауа-райымен бағаланбақ. Дәлірек айтсақ, ақын сезімі Табиғат
пен өмірдің аралығындағы кеңістікке тең.
Демек, қоршаған географиялық орта ежелден-ақ адамның шаруашылық және
рухани дүниесіне қызмет етті. Белгілі бір этностың негізгі шаруашылық түрі
оның тіршілік етуіндегі географиялық жағдайларға бейім болды, міне, осының
бәрі заттық және рухани мәдениеттің ерекшеліктері мен атрибуттарында
тікелей және жанама түрде көрініс тапты.
Әлемдік тау және әлемдік ағаш тәрізді тау, төбе, ағаш, бағана,
сырықтар мен өзге де табиғи және жасанды нысаналар киелілігі мифологиялық
ұғым-түсініктерге негізделген, осыған сәйкес “...акт іске асырылған кеңістік
пен уақыттағы нүкте жоғары құндылыққа (ең жоғары киелілік) ие болады, яғни
әлемдік өзек (aхsis мundi) өтетін, ғарыштық құрылымның жердегі әр түрлі
нұсқалары “Әлемдік ағаш” (Өмір ағашы, аспан ағашы, шектік ағашы, шаман
ағашы және т.б.) және әлемдік тау, мұнара, бағана, тақ, тас, ошақ және т.б.
орналасқан жерлер – жер мен адамды аспанмен байланыстыратын нысаналардың
барлығы; жоғарғы шығармашылық теургиялық энергиямен белгіленген жүзеге
асыру уақыты” [13, 15]
Қазақ мәдениеті-рухани мазмұнға бай тарихи тәжірибемен шыңдалған,
өзінің өміршеңдігін жоғалтпаған ұлы мәдениет. Бұған дәлел-сан ғасырдан
ысылып, бүгінгі заманаға жеткен мифтік танымы. Олар-дәуір сілемінде жеткен
рухани мәдениеттің жаңғырығы, алғашқы абстракциялық-логикалық сананың
көрінісі. Миф сол ұлттың рухани потенциялының деңгейін көрсетеді. Миф-
халықтың өткені мен бүгінін жалғастыратын алтын көпір. Кез келген рухани
мәдениеттің алғашқы бастауы да миф болып табылады.
Миф-дүниені, әлемді танудың алғашқы сатысы. Қазақ әдебиетінің өзіне
тән жанрлық формаларын топтап, жіктеген көрнекті әдебиет зерттеушісі Ахмет
Байтұрсынұлы мифті бұрынғылардың анайы күйдегі шығарған ертегілері, ертегі
сияқты әңгімелері деп таниды. Ғалым былай дейді: Күн күркіреуін періште
даусына жору сияқты, табиғат ісін танымай, басқаға ұйғару, басқаға таңу көп
болған. Күркіреген күннің, гүрілдеген желдің, бұрқыраған дауылдың,
зырқыраған құйынның әрқайсының істеуші иесі бар, құдайы бар деп ойлаған.
Күлімдеп күнде көз салып, күйін-жайын көріп, жарық беріп жадыратып, жылымық
беріп маужыратып, мәз қылып отыратын Күн құдайды қара әбілет басып,
қараңғыласа-қауіптенген, қайғырған, бір дүрбелеңге ұшырады деп білген.
Сөйтіп, қыс пен жаздың болуын Күн құдайдың әлсіреуі, күшеюінен болады деп
білген. Күннің тұтылуын айдың тасалауы демей, қаптаған бір қара пәле деп
білген [14, 410]. Яғни, Ахмет Байтұрсыновтың пікірінше, мифтер- табиғатта
болып жататын өзгерістердің (күннің күркіреуі, жел, дауыл, құйынның соғуы,
күннің тұтылуы, т.с.с.) әрқайсысының істеуші иесі бар деп білген алғашқы
адам баласының табиғат ісін танымаған күйде шығарған ертегілері, ертегі
сияқты әңгімелері. Табиғаттағы зат атаулының иесі (тау иесі, жел иесі, күн
иесі, су иесі, тас иесі, көл иесі, т.б.) болады деген көне мифтерді ғалым-
фольклорист С.Қасқабасов алғашқы қауымда пайда болған рух-иелік мифтерге
жатқызады.
ХХ ғасырдың бас кезінде кең тараған мифтің символикалық теориясы
поэтика мен миф бір деген байлам жасаған. Психологиялық мектептің басшысы
В.Вундт Поэзия мен миф арасындағы тығыз байланысқа еш күмән келтіруге
болмайды, мифтік шығармашылық сана үшін оның жемісі-тек поэтикалық қиял
емес, нағыз шындық [15, 3] деген.
ХIХ ғасырдың аяғы-ХХ ғасырдың басында поэтика мәселесі жан-жақты
қарастырылды. Вундт, Вернер, Прейс, Кассирер, Леви-Стросс, Леви-Брюль,
А.Н.Веселовский, т.б. поэзия тіл мен миф бастауларымен жанасады-деген
пікір жасады. Поэзия мифтің қызметін жалғастырады,-деді А.Н.Веселовский,
себебі миф сөздің дамуы болып табылады [15, 6]. Поэзия мен мифтің қатар
өрілуі Ф.И.Буслаев еңбектерінде айқын көрінеді. Оның пікірін кейіннен
Веселовский мен Жирмунский жалғастырады. Буслаев өзінің Халықтық эпос пен
мифология атты еңбегінде бұл мәселені кеңінен қарастырады. Халық
ертегілер мен өлеңдердің шығу төркінін білмейді. Ол ғасырлар бойына
ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келді.
Әлемнiң Уақыт пен Кеңiстiк белгiсi негiзгi космологиялық нысаны арқылы
ашылады. Әлемнiң бiр-бiрiне тәуелдi жоғары, орта, төменгi қабаттары әлемдiк
бәйтерек бейнесiнде көрiнiс табады. Бәйтеректiң жапырақтары – аспан,
дiңгегi – жер, тамыры – жер асты әлемi болса, осы үш әлем бәйтерек арқылы
байланысып тұр. Бұл әлемдiк бәйтерек көп халықтарға ортақ. Мысалы, ертедегi
гректер емен ағашына сиынған. Саян-алтай түркiлерiнде қайың (бай қайың,
қасиеттi қайың) бейнесiнде берiледi. Ағаш – әлемнiң белдеуi, орталығы
қызметiн атқарады. Әлем үлгiсiнде оның орталығы үлкен рөл атқарады. Ол
адамды өмiрге әкелетiн Кеңiстiк пен уақытты бiрiктiредi. Әлем үлгiсiнде
маңызды орын алатын оның орталығы. Орталық - бұл Кеңiстiк пен Уақытты
бiрiктiретiн орын. Әлем iс-әрекет арқылы танылады, бұл жерде өмiрге келедi,
өсiп-өнедi, өмiрден кетедi, қайтадан өмiрге келедi. Сонда әлемнiң негiзгi
қызметi – өмiрдiң үздiксiз дамуы, оның жаңарып отыруы. Адам осы әлемнiң бiр
бөлiгi ретiнде өмiрдегi орнын жалғастырады. Әлемдiк кеңiстiктiң үш қабаты
бiр-бiрiне тәуелдi: жоғарғы қабат, яки алты қат аспан – тәңiрiнiң тұрағы,
рух пен иенiң мекенi; орта бөлiк – саналы тiршiлiк дүниесi; төменгi қабат,
яғни жетi қат жер асты - өлiлердiң баратын орны, - дейдi С.Ақатай [16, 4].
М.Горький әдемі айтқан: Танып-білу дегеніміз – ойлау. Шығармашылық ой
өрісінің мәнісі де дүние туралы ойлау, бірақ мұның тек бір артықшылығы –
мейлінше көркем айшықты. Бейнелі ой табиғат құбылыстары мен заттарға
сезіну, ықылас-ниет, тәрізді адам қасиеттерін дарыту қабілеті деп айтуға
әбден болады [17, 469].
Жаратылыс құбылысының мазмұн-мәнін идеялық-әсерлік қайталанбас қадір-
қасиеті тұрғысынан бағалау – көркемдік тану өрісінде бір-бірінен жігі
бөлінбейтін өзара бауырлас ұғым. Шын суреткер пейзажы – қашан да белсенді
адам қатынасымен, сұлулық, қайғы-мұң, қуаныш-сүйініш сияқты көңіл-күй
әсерімен қанаттанған шынайы шабыт туындысы.
Сұлулық дегеніміз – өнер туындысының аса маңызды сапалық қасиеттерінің
бірі, қос мазмұнды, екі ұдай ақпарат береді: нақты табиғат болмысы және
адам баласының әсерлік, рухани қатынасы, көңіл күйі.
Қазақ поэзиясында ХХ ғасырдың басында қалыптасқан дәстүрлі үлгіге
сәйкес адам мен табиғат арасындағы гармонияны түрлі бейнелермен беру тәсілі
барынша жетіліп, даму биігіне жеткен. Бұған ешкімнің таласы жоқ.
Жаратылыстың сұлу да сыршыл перзенттерінің бойындағы қасиеттерді адам
бойындағы мінездермен аналогиялық түрде салыстыру ұтымды шыққан әдіс
екендігін ұмытпау қажет.
ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары Мағжан Жұмабаев, Бернияз Күлеев,
Сәкен Сейфуллин шығармашылығында табиғатқа деген құштарлықты, ақын жанының
қоршаған ортадағы көрікті құбылыстарға үн қосу сарындары көптеп ұшырасады.
Мәселен, тәкаппар, мұңлы сұлу теректің тал бойындағы бүкіл сән-
салтанатты өз игілігіне айналдыруға тырысқан адам құштарлығы Сәкен
Сейфуллиннің Сұлу терек дейтін өлеңінде тәп-тәуір көрінген:
Сұлуым! Айтшы маған сен сырыңды,
Тәкаббар болсаң-дағы сен бір мұңды.
Көкке бой қанша созсаң жібермейді,
Ұстап тұр қу қара жер тамырыңды.
Сұлуым! Келші маған басыңды иіп,
Енгізші құшағыңа беттен сүйіп.
Оралып мойыныма жапырақтарың,
Желбіреп жібектей боп тұрсын тиіп [18, 46].
Жыр түйіні ақын көзқарасын ап-айқын жеткізіп тұр: Арқаның еркесіне
иілмесең, босқа өткен сұлулығың неге керек.
Адам баласының табиғатқа қатынасы қашан да әдемілік негізін қалаған.
Бірақ кез келген құбылыс, кез келген қатынастың тоғайласуы барша жағдайда
бірдей өнер арқауы бола бермейді. Ең алдымен, жаратылыс шындығы сезімге
тікелей әсер етер әр қилы көрікті құбылысымен мейлінше нақты алынуға тиіс.
Сәкенде – сұлу терек жасыл жібек жапырағымен көрінеді, тамырымен туған
жердің топырағына бойлаған. Тәкаббар да өр, асқақ. Осы жайын табиғат
жұрағаты адам әсерімен астасып, ерке ақынның өз құдіретін де әйгілеп тұр
[19, 300].
Адамзат ұрпағы өз мүмкіндігін табиғат құбылыстарымен де шамалай
алатынын әсіресе үндестік сазы, үйлесім (гармония) ұғымымен айқынырақ
түсіндіруге болады. Өйткені жан иесі өзінің белгілі бір дәрежеде жаратылыс
жұрағаты екенін сезінбей жүре алмайды. Әлдебір адам болмысын, көңіл күйі,
жан сарайын, қажет кезінде сыртқы мүсін-келбетін жете таныту үшін де көркем
шығармада жаратылыс құбылыстарының тікелей көмекке келетін сәттері де аз
емес. Гармония дейтініміздің бір көрінісі сол.
Жаныңа әр түрлі әсер ұялатып, көз жауын алатын жаратылыс құбылысының
ішкі өз мазмұн-мағынасында да ерекше бір көңіл-күйлік бап жатады. Бұны тек
адам мен табиғаттың бірегейлік жарасымы арқылы түсіндіруге болады. Жер-
жаһан шындығы жеке адамға қарағанда анау-мынау өлшемге сыймайтын, мейлінше
қомақты, ғұмыр-жасы мәңгілік, бірұтас байтақ атамекенді алып жатыр. Ал адам
осы дүние кеңістігінің бір құрамын айқындайтындықтан, табиғи тұғыр-тиянақ
оның әлеуметтік болмысының негізі болып табылады. Өнер туындысының екі ұдай
сезімді табыстырып тұратыны содан.
Сезімталдық сипаты мен жарасымдылық сайып келгенде, бір-бірімен етене
жақын, бауырлас ұғым болады. Оларды туыстырып, жұптастырып тұрған – адам
мен табиғат ұштастығынан өрбитін эстетикалық қатынас болып табылады.
Поэзия өмірдің сан алуан құбылыстарын, сан қырлы бейнелерін,
образдарды, тіршілік келбеттерін оқырманның ішкі жан дүниесіне сан түрлі
сипатта жеткізетін, қабыстыратын, философиялық һәм азаматтық көңіл-күйді
білдіретін жанр екендігін жоғарыда айттық. Оның айрықша бір саласы лирика
қазақ әдебиетінде үлкен жетістіктерге жетті, әсіресе лирикалық
шығармалардағы бейнелілік, образдылық мәселелері турасында көптеген
зерттеулер жазып, ашылмаған қырлары әлі де танытыла түсуде. Поэзиялық
шығармалардағы қайың мотиві төңірегінде тоғысатын көзқарастар жетерлік.
Қайың мотивінің әр түрлі функционалдық қырларының пайда болуы, ең
алдымен, орыс әдебиетінен аңғарылады. Қазақ әдебиетінде жекелей түрде
табиғаттағы ағаш, өсімдік бейнелерін өлең-жырларға арқау ету бағзы
әдебиетімізде бастау алғанмен де, қайың ағашын өлеңде орталық элемент
ретінде қолдану белең алмаған. Қазақ ертегі-әпсаналарында, аңыздарында, жыр-
толғауларында көбінесе кездесетін қарағай мотиві, немесе бәйтерек жөніндегі
сюжеттік желі. Бұлардың барлығы дүние жүзіндегі барша халықтарға ортақ
әлемдік терек жөніндегі ой-пікірлерді еске түсіреді.
Табиғаттағы адамға ең жақын нәрсе – желекті де жемісті қайың. Авторлар
осы қарапайым табиғат перзентін астарлап, адам өмірімен байланыстырады.
Тамыр мен жапырақта да адам тағдырына ұқсастық бар екен. Ағаш жапырағының
жайқалуы, діңгегіне, айнала қоршаған ортағаи сән беруі тамырына байланысты.
Адам өмірінде де әр адамды бір-бір жапыраққа баласақ, оның негізгі тамыры –
халық деген философиялық ой тастайды.
Ағаш өмірі: жазғытұрым бүр жарады, көктейді, жайқалған жапырақ шашады,
жемісін береді, күзде жапырақтар сарғаяды, бұтақтарынан түседі, сөйтіп, қыс
бойы ағаш діңгегі жалаңаш, жапырақсыз күйді бастан кешіреді. Келесі жылы
осы процесс айнымай қайталанады. Ағаш діңгегінің ғұмырлы болуы, бұл – тамыр
мен жапырақтың табиғи одақтастығының нәтижесі. Бұл сабақтастық жыраулар
дәуірінен бастап барлық кезең ақындарында да кездеседі.
Доспамбет, Ақтамберді, Махамбет толғауларында емен, қарағай сарыны
барынша жоғары философиялық танымға негізделген. Мұнда жыраулардың өздерін
қарағайға теңеу арқылы қиыншылыққа мойымайтын, қандай бейнет келсе де,
қайыспай қарсы тұрып көтеріп алатын, қарағай сынды қайратты, жігерлі етіп
көрсету арқылы түркі топырағында бұрыннан бар ерлік үлгілерін, жорық
күйлерін тірілткен. Шындығында да солқылдақ қайыңға қарағанда, қарағай
қатты әрі мәңгілік ғұмырдың символы. Әдеби мұраларымызда лирикалық қаһарман
кие тұтқан ағаштарды табиғат көркі, жаратылыс асылы ретінде әспеттемейді,
солардан ерекше күш-қуат алып, қажырлылығын көрсету үшін жыр-толғауларда
алдыңғы орынға шығарғандай сипат табады. Бұл жорық дәстүрінің үлкен бір
жетістігі, қазақтың рухты поэзиясының үлкен бір белесі.
Сонымен бірге кейінгі заманда өмірге келген жыр-толғауларда қарағай,
емен ағаштарымен қатар психологиялық параллелизм үлгісін жинақтап беруші
образ қайың бейнесі қолданыла бастады. Мәселен, ХІХ ғасырда өмір сүрген
Есет Қараұлының толғауында:
Тауға біткен қайыңның
Солқылдар бас жел өтсе, -
деуі арқылы шынайы сурет, табиғи көрініс тудыруға арналған жолдар
ұшырасады.
Қалнияз жырау Шопықұлы 1816 жылы Маңғыстау түбегіндегі Бейнеу
ауданының Сам жерінде дүниеге келген. Қалнияздың бір өзгешелігі, ол
көбінесе жауынгер, жорықшыл ақын ретінде әйгіленеді. Шынында да Қалнияздың
өмірі көбіне жорықта, ат үстінде өткен, бұл оның артында қалған сөз
мұрасынан да айқын аңғарылады. Оның атының ерінің бір басында қорамсақтағы
жебесі мен садағы болса, екінші басында бүктемелі домбырасы қалмайды екен.
Жорықшыл ақын, әруақты батырлармен сапарлас болып, халық үшін болған қанды
шайқастардың көбіне тікелей араласқан. Сондықтан да болар, оның
шығармаларының дені ерлікті, батырлықты мадақтау түріндегі өршіл рухта
болып келеді. Оның осындай ерлік рухтағы шығармаларында батырларды қайыңға
салыстырып сипаттау кеңінен көрініс тапқан. Мәселен:
Біздің мына Әлімде
Көтібар мен Арыстан –
Батырлығын сұрасаң
Қарсы біткен қайыңдай.
Ақ қайыңның тозы бар,
Жылқының тарлан бозы бар,
Әр нәрсенің назы бар.
Бірі – айыр, бірі – нар.
Бірі – жая, бірі – жал,
Бірі – қайың, бірі – тал.
Бірі – сая, бірі – бал,
Айналайын, ағеке,
Жауың бізден ер емес,
Әркімде де Құдай бар.
Қайыңбысың, талмысың,
Жаямысың, жалмысың,
Маямысың, нармысың?
Ел үшін туған ер Қармыс,
Тірімісің, бармысың? [20]
Иса Тілембайұлы халқына даңқы жайылған айтулы батыр, ауызы дуалы шешен-
би, ұзақ жылдар бойы ел билеген болыс, серілік құрып, ат жаратқан, ақындық
сөз шығарған жан-жақты өнерпаз тұлға. Оның өмірдерегі, батырлық істері,
әсіресе 1869-1872 жылдардағы Маңғыстау қазақтарының патша отаршылдарына
қарсы көтерілісі кезіндегі, одан кейінгі өмірі мен қызметі жайлы көптеген
деректер соңғы он жыл көлемінде жұртшылыққа біршама таныс болды. Оның да
шығармаларында қайың бейнесі мекендік сипатта көрініс тапқан:
Басына шауып шықтым шоқ қайыңның,
Жігітке пайдасы жоқ құр уайымның.
Тірлікте Жарлымын деп мұңаймаңыз,
Берсе көп қазинасы Құдайымның [20].
Сонымен қатар Қожа Ғафурұлы есімді ғұлама ақынның да өлеңдерінде
қайыңды бейнелеу сипатындағы теңеулер де кездеседі. Бұдан біз бабалар
сарынынан жеткен ізді толық тани аламыз:
Қаруыңа қарасам—
Орынбордың қайыңы.
Мың болмақ түгілі түмен бол,
Бір тиын да бермеймін,
Кетірермін қазақ сәніңді [20].
Жоғарыда аталған ақындармен шамалас ғұмыр кешкен, жырлары мен өлеңдері
халық арасына кеңінен таралған, суырып-салма, шашасына шаң жұқтырмай
фәниден өткен дүлдүл ақындардың бірі Қашаған Күржіманұлы 1841 жылы дүниеге
келген. Әкесі Күржіман болашақ ақын 5 жасқа келгенде өліп, Қашағанның
отбасы ағасы Сәрсембайдың үйімен ілесіп Каспий теңізінің жағалауындағы Қара-
өзекке көшіп келеді.
Атышулы бұқара жыршысы Қашаған әділетсіз билік өкілдерін, дүниеқоңыз
байларды мінеп-шенейтін уытты өлеңдер шығарып, талай рет елінің арын арлап
алқалы айтыстарға түседі, елдің өткен тарихи шежірелеріне терең үңіліп,
оларға әлеуметтік сыйпат бере өзінше жырлайды. Топан, Атамекен, Жем
тасығанда, Жұт жылы, тағы басқа да тарихи-шежірелік дастандар шығарып
толғайды. Онда да қайың жайын толғау сарындары бар:
Бұтағын бұлтқа сермеген
Ағаш жоқ сірә бұлардай.
Қарағай, қайың, тал емес,
Шегіршін, жөке және емес,
Абзалы артық шынардай [20].
Ақтан Керейұлы өз дәуіріндегі әлеуметтік теңсіздік, халықтың мұңы мен
қайғысын өз жырларына арқау етіп, халқымен ой бөлісіп, біте қайнасқан,
елдің көңілін көтерген, ата-бабаларының ерлік жолдарын асқақтата жырға
қосқан. Бұқара халықтың қамы үшін жандарын қыйған батырлар туралы Ерлік
жырын сомдап, тарихи оқиғалардан дерек береді. Ол өз өнерін бұлдап, оны
күнелтіс көзі үшін пайдаланатын өнер иелеріне әрдайым қарсы шығып, оларды
шенеп, келеке қылып, әшкерелеп отырған.
Сұрағандарың сөз болса–
Отыз екі түрлі әнім бар,–
Оның: бірі – айыр, бірі – нар,
Бірі – қайың, бірі – тал,
Бірі – жая, бірі – жал,
Бірі – шекер, бірі – бал [20].
Ақпа-төкпе ақындық дәстүрді біздің дәуірімізге ұластырған айтулы сөз
шеберлерінің бірі Насиқат Сүгірұлы. Ол 1889 жылы Нарын аймағында, қазіргі
Атырау облысының Махамбет ауданына қарасты Мыңтөбе жерінде дүниеге келген.
Ол Адайдың Қосайынан тін тартатын Мәмбетқұл(Шалбар) ауылының перзенті.
Насиқат жас кезінен-ақ Еділ, Жайық өңіріне кең жайылған Шалгиіз, Шәйтім,
Махамбет, Сүгір жырларын жаттап өскен, қоныстас отырған атақты ақын Нұрым
Шыршығұлұлының қасына еріп, ақындық өнеге алған. 15-16 жасынан-ақ “Насиқат
ақын” атанады. Оның да өлеңінде қайың жайын нәшіне келтіре сипаттау басым:
Тамыр түбі қураған
Қарағай, қайың өсе ме?
Қайың мінсең желкенсіз
Көлденең судан өте ме? [20]
Қазақ әдебиетінде қайың образын бейнелеп беру негізінен ХХ ғасырдың
бас кезінен бастап өріс ала бастады. Алдағы зерттеулер де негізінен осы
турасында өрбімек.
1. 2 Қазақ және орыс лирикаларындағы қайың образдары
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезеңінде өмір сүрген орыс
ақындарының шығармашылығында қайыңды жеке мотив ретінде жырлау жиі
кездеседі. Олар С.Есенин, А.Фет, Ф.Тютчев сияқты ақындар. Ендеше солардың
шығармашылығына жеке-жеке тоқталып, қайсысында қайың мотиві қандай
сипатта көрінеді, міне, осыған назар аудару қажет. Олардың арасында орыс
табиғатының сұлулығын жырлауда үлкен бір поэтикалық дәстүр қалыптастырған
С.Есенинннің шеберлігі арнайы тақырып ретінде айта кетуге тұрарлық.
Орыс әдебиетінің аса көрнекті өкілі, ақын Сергей Есениннің поэзиясында
ақ қайың пәлсапалық тереңдікпен қатар қуаныш пен қайғыны, мұң пен шаттықты,
Өмі мен Өлімнің аралығындағы аллегорияны да білдіре береді. Ақынның
поэзиясында алтын орманның өзі қайыңның тілімен сайрап, тіршілікке үн
қатады.
Отговориила роща золотая,
Березовым веселым языком.
Есениннің аталмыш туындысын оқығанда екіұдай сезімді бастан кешіресің.
Алғашқы екі жол шуақты күйге бөлесе, келесі екі жол мұлы әлемнің ну
орманына енгізіп жібереді.
И журавли печально пролетая
Уж не жалеют больше ни о ком.
Есениннің он сегіз жасында жазған бір өлеңінде (Береза) қайыңның
тұрпатынан сұлулық сыңғырлап тұр. Ақын қыстың күні ақ мамыққа оранған қайың
сымбатына, бұтағына оранған күмістей жалтылдаған ақ қарға сүйсінеді.
Есениннің алғашқы өлеңдері мен соңғы жылдары жазған шығармаларының
арасындағы айырмашылық жер мен көктей. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz