Қожа Ахмет Яссауи жайлы

Жоспар
Кіріспе

Өмірбаяны
ҚОЖА АХМЕТ ЯССАУИ КЕСЕНЕСІ
ҚОЖА АХМЕТ ЯССАУИ ТАРИҚАТЫ

Әзірет Сұлтан шамамен 1093, кейбір деректерде 1103, 1041, Сайрам (Исфиджаб) — 1166, Түркістан (Иасы) — түркістандық ғұлама, әулие. Қ.А.И-дың арғы тегі қожалар әулеті. Әкесі-Исфиджабта даңққа бөленген әулие, әзірет Әлінің ұрпағы Шейх Ибраһим. Анасы -Мұса шейхтың қызы Айша (Қарашаш ана). Мұса шейх те Исфиджабта әулиелігімен танылған. Кейбір деректерде Қ.А.И-дың Ибраһим атты ұлы мен Гауһар Хошназ (Жауhар Шахназ) атты қызының болғандығы айтылады, Қ.А.Й-дың ұрпағы негізінен осы қызынан тарайды. 9 ғ-да Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Иасы, Сауран, Сығанақ, Шаш, Сүткент, Жент, Кудур, Отлук, Өзкент, т.б. Мауеранахр қалаларында ис¬лам діні уағызшыларының белсенді әрекеттері саяси сипат алған болса, 10 ғ-дан бастап ислам ілімі жолындағы тәлім-тәрбиелік ордалар-медресе-теккелер түбегейлі орнығып, исламдық-руханияттық ахлақи: (моралдық) ұстанымдар қалыптаса бастады. Қ.А.И. дүниеге келмей тұрып, Исфиджабта исламдық фик (кұкық) мектебі ханафи мазһабының ондаған өкілдері өмір сүрді, Яссауи ілімі осы саяси-әлеуметтік тарихи шарттарға байланысты қалыптасты .Қ.А.И. ұстаздарының көшбасшысы — Арыс¬тан баб. Қашифи "Рашахатул айн-ил хайат" атты еңбегнде Қожа Ахметтің Арыстан бабтың шәкірті болғандығы, одан заһир және ба¬тин ілімдерінің сыры мен мәнін үйренгендігі оған 16 ж. қызмет еткендігі туралы мәлімет береді. Яссауидің «Диуани хикметінде» де Арыстан баб жиі ауызға алынады. Қ.А.И-дың өмірі мен қызметі туралы жазба деректерде (Хазини, "Жауаһир-ул Абра Мин Амуаж-ил Ьиһар'1) оның Юсуф Хамаданидың шәкірті екендігін көрсететін деректер болғанымен, соңғы зерттеулерде оны теріске шығаратын тұжырымдар айтыла бастады. Қ.А.И-дың алғашқы шәкірті Арыстан бабтың ұлы Мансұр Ата, екінші шәкірті — Сайид Ата Хорезми, үшінші шәкірті Сүлеймен Бакырғани. Осылардың ішіндегі ең көрнектісі — Бақырғани (Хакім Ата) (Кашифи. "Рашахат-ул айн-ил хайат"), Тағы бір танымал шәкірттерінің бірі Мухаммед Данышменди сопы: Қ.А.И-дың "Мират-ул Кулуб" атты мұрасын хатқа түсірді. Сондай-ақ Садр Ата, Бадр Ата, Қажы Бекташ Әулие, Сары Салтүк, Шейх Лұқпан Перенде сияқты тұлғадар да Қ.А.И-дың шәкірттері саналады. А:Беннигсон Қ.А.И-дың Шопан Ата және Зеңгі Баба атты да шәкірттерінің болғандығын: айтады.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

ҚОЖА АХМЕТ ЯССАУИ

Әзірет Сұлтан шамамен 1093, кейбір деректерде 1103, 1041, Сайрам
(Исфиджаб) — 1166, Түркістан (Иасы) — түркістандық ғұлама, әулие. Қ.А.И-
дың арғы тегі қожалар әулеті. Әкесі-Исфиджабта даңққа бөленген әулие,
әзірет Әлінің ұрпағы Шейх Ибраһим. Анасы -Мұса шейхтың қызы Айша (Қарашаш
ана). Мұса шейх те Исфиджабта әулиелігімен танылған. Кейбір деректерде
Қ.А.И-дың Ибраһим атты ұлы мен Гауһар Хошназ (Жауhар Шахназ) атты қызының
болғандығы айтылады, Қ.А.Й-дың ұрпағы негізінен осы қызынан тарайды. 9 ғ-да
Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Иасы, Сауран, Сығанақ, Шаш, Сүткент, Жент,
Кудур, Отлук, Өзкент, т.б. Мауеранахр қалаларында ислам діні уағызшыларының
белсенді әрекеттері саяси сипат алған болса, 10 ғ-дан бастап ислам ілімі
жолындағы тәлім-тәрбиелік ордалар-медресе-теккелер түбегейлі орнығып,
исламдық-руханияттық ахлақи: (моралдық) ұстанымдар қалыптаса бастады.
Қ.А.И. дүниеге келмей тұрып, Исфиджабта исламдық фик (кұкық) мектебі ханафи
мазһабының ондаған өкілдері өмір сүрді, Яссауи ілімі осы саяси-әлеуметтік
тарихи шарттарға байланысты қалыптасты .Қ.А.И. ұстаздарының көшбасшысы —
Арыстан баб. Қашифи "Рашахатул айн-ил хайат" атты еңбегнде Қожа Ахметтің
Арыстан бабтың шәкірті болғандығы, одан заһир және батин ілімдерінің сыры
мен мәнін үйренгендігі оған 16 ж. қызмет еткендігі туралы мәлімет береді.
Яссауидің Диуани хикметінде де Арыстан баб жиі ауызға алынады. Қ.А.И-дың
өмірі мен қызметі туралы жазба деректерде (Хазини, "Жауаһир-ул Абра Мин
Амуаж-ил Ьиһар'1) оның Юсуф Хамаданидың шәкірті екендігін көрсететін
деректер болғанымен, соңғы зерттеулерде оны теріске шығаратын тұжырымдар
айтыла бастады. Қ.А.И-дың алғашқы шәкірті Арыстан бабтың ұлы Мансұр
Ата, екінші шәкірті — Сайид Ата Хорезми, үшінші шәкірті Сүлеймен Бакырғани.
Осылардың ішіндегі ең көрнектісі — Бақырғани (Хакім Ата) (Кашифи. "Рашахат-
ул айн-ил хайат"), Тағы бір танымал шәкірттерінің бірі Мухаммед Данышменди
сопы: Қ.А.И-дың "Мират-ул Кулуб" атты мұрасын хатқа түсірді. Сондай-ақ Садр
Ата, Бадр Ата, Қажы Бекташ Әулие, Сары Салтүк, Шейх Лұқпан Перенде сияқты
тұлғадар да Қ.А.И-дың шәкірттері саналады. А:Беннигсон Қ.А.И-дың Шопан Ата
және Зеңгі Баба атты да шәкірттерінің болғандығын: айтады. Яссауи
шәкірттері жөнінде Фуат Копрулу: "'Мутасау уфтардың {с о п ыл а р д ы ң) ө
м ір б а я н ы жайлы енбектерде Ирак, Хорасан және Мауренахр сопыларынан
басқа түркі шейхтары деп жүрген сопылардың барлығы дерлік Қожа Ахмет Яссауи
тариқатыиың шейхтары еді" дейді. Жалпы дәстүрлі туркілік сопылық рух пен
Қ.А.И. дүниетанымы, оның ілімінің мәні меи маңзы "Диуани Хикмет ", "Мират-
ул Кудуб" 'Пақырнама"сиякты мұраларынан көрінеді. Қ.А.И. сопылық ілімінің,
дүииетанымы мен философясының негізін моральдық-этикалық және сопылық
хикметтер деп жіктеуге болады. Яссауи іліміндегі парасат ұғымы адамның
адамгершілік ахлақи мәртебесіне және "Инсани камил" дәрежесіне жету
мәселесін қарастырады,Қ.А.И-дың дүниетанымдық тұжырымдамасы-ның теор.
негізін шариат пен мағырйфат кұраса,ал тәжірибелік негізін тарйқат
белгілеид қожа Ахмет дұние танымының мәні — “адамның өзін-өзі тануы" арқылы
"Хақты тануы". Бұр жолдың алғашқы мақамы (басқышы) — ":тәуба", соңғысы:
"құлдық" (убудийат. абд). Бұл жолдағы адам "жаратылған — мен" екендігінің
акиқатына, жаратылыс сырына көз жеткенде, өзінің адамдық парызы — "Алла
мен адамның және адам мен қоғамның " арасында " көпр-жол " болу екендігін
ұғынады. Яссауи хикметгерінің мәні, философиясының өзегі — адам. Адам
"кемелдікке" жетуі үшін қажетті білімді игеруі керек. Бұл білімнің қайнары
— хикмет. Хикметтерде адамның жаратылысы -Жаратқан иенің ұлылығын
көрсететін, көркемдігі жағынан ең жоғарғы кейіпте жаратылған болмыс
екендігі айкқын көрсетілген. Қ.А.И. хикметтерінде адамның табиғаты Құранда
ай тылғандай — су мне топырақка телінеді. "Асылың білсең су уа кил
(топырақ) және килге (топыракқа) кетер йа" дейді ол . сопылық мағынада
"топырақ" адамның жаратылыс табиғаты, парасаттылықпен қарапайымдылық. Ал.
Нәсіпқұмарлық, менмендік, өркөкіректік — адамды адамшылыктан кетіретін
қасиеттер. Қ.А.И.-дың кейбір хикметтерінде өзінің бұкіл болмысымен топы-
раққа айналғандығын білдіретін символдық ұғымдар қолданылады: "Басым
топырақ, озім топырақ, тәнім топырақ; Хаққа қауышар ма
екем деп- рухым муштақ".Бұл сопылық мағынада "уисал" (Хақка қауышу)
мақамын білдіреді. Топырақ. болу, нәпсіден арылу — Хақка қауышудың біріші
шарты. Осыдан кейін адам ақиқатқа жетіп, инсанй кәміл дәрежесіне үласып,
өзінің Хақка бастар "жол" екендігінің мә-ніне қанығады. "Топырақ болғыл
әлем сені басып өтсін дегендегі мақсат осыған саяды, өйткені сопылық атауда
әулиелер мен пірлердің кабірінде "торырақ" дейді. Қ.А.И. дүниетанымында
әулие — даңғыл жол, ойткені ол — халқына жақсы мен жаманның. ақиқат пеи жал-
ғанның арасын айыруға жөм сілтейтін. Алла рахметінің қоғамдағы көрінісі
болып табылатын дана тұлға. Қ.А.И. ілімінде .Хаққа қызмет ету халыққа
кызмет -еіуден басталады. Ал, хадыққа, үлтына қзмет етудің шарты — топырақ
сипатты болу, нәпсіні тыю. Топырақ силатты больш. өзін халқына арнау
кемелдікті білліреді. Қ.А.И. ке-мелдікке жету үшін адамда ашқ (қуатты
махаббат) пен дертболу керек дейді. "Дертсіз адам адам смес, мұны аңда;
Ашқсыз инсан хайуан жынысы, бұны тыңда". Осы хикмет жолындағы "дертсіз
адам' адамдық сезімнен жүрдай, өз ұлтының, қоғамының, Отанының алдында
жауапсыз, мүнсыз, кара басының , қамын күйттейтіи жан. "Ашқсыз адам" —
илаhи фитраттан, яғниАлла тарапынан адамға берілген құдайлық сыйдан мақрүм
қалған, өзінің адамдық қадірін бағалай алмайтын, дарасаг-тылыққа
үмтылмайтын,өзін қоршаған әлемге, адамға, табигатқа, осының бәрін Жаратушы
иеге мән бермейтін жан. Дертті адамның Қ.А.И. іліміндегі алатын орны
ерекше. Ол хикметінде "Білімің- шырақ, халің-пілте, көз жасың — жағаын
май" болсын дейді. Дертті, шерлі адам пілте болып жанып, ашқ отына түсіп,
қоғамның кемшілік түстары мен ақсаған руханиятын көріп, көз жасы, қайрат-
жігерімен одан шығар жол, дауа іздейді. Шынайы ашқка осы дерт арқылы
ұласады. Ал ашқ кемелдікке жетелейтіи күш-қуат көзі, Қ.А.И. ілімінде
адамның жаратылыс мақсаты — Хакқа құлшьшық ету (ибадат), ол "Сізді, бізді
Хақ жаратты ибадат үшін" - дейді. Бұл
ибадат (уоудийат) — Хақты тану жолындағы ең жоғарғы мақам. Құдайлык,
ашқты, Аллаға дегең махаббатпен тұтастықта көсететін Қ.А.И. дүниетанымы
Алла жараткан адам баласын кемсітпей, өзімен тең дәрежеде құрметтеуді парыз
деп қарайды. "Сұннет екен кәпір де болса берме азар. Көңілі катты
ділазардан Құдай бизар" деген хикмет адамның тегі мен түсіне, діні мен
діліне қарамастан оған құрмет көрсету, адам ретінде ардақтауды пайғамбардық
сүннет (жүйе, заң, қағида) ретінде танытады. Өйткені Қ.А.И. ілімі дін,
мазһаб аясына сыймайтын шексіз ашқ (махаббат) жолы. И. дүниетанымында
"дертті адам", "топырақ адам", "кемел адам", сондай-ақ, "ғарип адам"
тұлгалары да дәріптеледі. Ғарип адамды кемелдік: мәртебесіне жеткізіп,
пайғамбардың қоғамдағы өкілі, ізбасары ретінде бағалайды. (к, Сопылык).
Қ.А.И. өзін де ғарип ретінде көрсетеді: "Ғариппін ешкімім жоқ. бейшарамын
һәм пақыр, Сенен басқа кімім бар, рақым ет Сен (Алла) таң сәріде" — деп
рақымды тек Алладан ғана күтеді. Өйткені оны Алладан басқа шын ұғатын.
колдайтын ешкім жоқ. Оны ғарип қыльш жалғыздыкқа итермелейтін күш оның
дүниеге деген көзқарасы, илаһи ашқ - Хақ жолына деген ұмтылысы мен
махаббаты. Ғариптік-адамның өз-өзімен іштей күресіп, санасьн сансыратқан
мәселелердің шешімін табу жолында тілдесу. Өз әлімен ғана ләззат алу сияқты
көңіл-күйді білдіретін психол хал. Сондықтан да Қ.А.И. "Қай жерде ғарип
көрсең һем дем болғын" дейді. Яғни оларға дем бер, қолдау көрсет, қасынан
табыл, құрметте деген еді, Қ, А. И. дүниетанымында өмір мен өлім
мәселесінің мәні өзгеше. Ғазали "өлім ақиқатын түсіну үшін, өмірдің мәніне
жету керек. ал рухты білмей тұрып, өмірді тани алмайсың' дейді. Оның
ілімінде нәпсі — жамандықгың, рух — жақсылықтың қайнар көзі больш табылады.
Жақсылық пен жамандық секілді нәпсі мен рухтың да қатар өмір сүруі мүмкін
емес. Рухтың өмір сүруі үшін иәпсінің өлуі шарт. Өйткені өмірдің мәні
рухтың тазалығын-да, яғни көңіл айнасының сафтығында жатыр. Рух тазалығын
мақсат тұту "ашқ" мәртебесіне ұласып, Хақ дидарын көру болып табылады.
"Муту кабла ан тамуту-топырақ болмақ; Ашқтар өлмес бұрын өледі екен..."
"Құл Қожа Ахмет, нәпсіні тептім, нәпсіні тептім, Өлмес:бұрын жан берудің
дертін шектім. Дидар тілеп тәрк етсем масиуаны; Өлмес бұрын болмысьңды айла
фәни... Бұлар —өлмес бұрын өлу филосо- фиясына тән хикметтер. Қ.А И.
мұнда маспуаны (Хақтан барлық дүниені) Тәрк ету арқылы шынайы өмір
мәнін ұғынуға шақырады.
Оның көзқарасы бойынша, "шынайы өмір" деп, рухтың нәпсіден арылып, илаһи
нұрлармен шайылуын айтады' Бұл Ілім негізінде адам-дарды "өлілер" және
"тірілер" деп қарауға болады. Бұл жердегі "өлі" және, "тірі" ұғымы рухқа
байланысты. "Өлілер" — дүниеге иәпсінің құлы болып өткендер, олар тірі
болсада өлікпен тең. "Тірілер" — нәпсілерін жою арқылы рухтарына "өмір"
сыйлағандар, олар өлсе де мәңгіліқ өмірмен қауышқандар, бақи мәртебесіне
жеткендер, Қ.А.И. дүниетанымында физ өлім жоқ. Ол жай ғана рухтың тәннен
айырылып, басқа бір халге ауысуы. Аллаға құлшылықтың ең жоғарғы халі
еркіндік. Рухани өмір ішкі рухқа қатысты болғандықтан Қ.А.И. іліміндегі
еркіндік мәселесі де адамның ішкі еркіндігі шенберінде қарастырылады. Ішкі
еркіндікті ислам ахлағында "моралдық еркіндік" дейді. Яғни, Хаққа толық құл
болған адам ғана толық еркін, азат... Демек, Алладан басқа барлық нәрседен
тазару шынайы еркіндікке ұласады. Сопы Хақ алдыңда құл халық алдында азат,
еркін. Рухани өлімнің нәтижесінде нәпсі үстемдік құрып, адамды өзіне құл
етеді. Адам өзінің жаратылысын, табиғатын жатсына бастайды. Нәтижесінде рух
еркіндіқтен айырылады. Қ.А.И. әдісі бойынша, рухты еркіндікке қауыштырудың
жолы — зухд. Қ.А.И. ілімінде ішкі еркіндікке жетудің дәрежелері мен
басқыштары айтылады, Бұлар сопылық дүниетанымдағы "халдер" мен "мақамат"
категорияларының рет-ретімен жалғасуы арқылы жузеге асады. Ішкі еркіндік
жайындағы мәліметтің. негізі — дін. Ал дін адамзатқа "ішкі құлдықтан"
құтылу және "ішкі еркіндікке" жетудің жолын көрсететін Алла тарапынан
берілген илаһи жол. Қ.А.И. ілімі бойынша, "өлілер" мен "тірілер" ұғымына
сәйкес, еркіндік мәселесінде де адамдарды екі топқа бөліп қарауға болады.
Бірінші той "еркіндікті аңсаушылар". Бұлар тек қана Хаққа табынып, құлшылық
етеді, Екінші топ — "еркіндіктен қорқатындар'. Бұлар нәпсі, мәнсап,
байлық, атақ, дүние, адамға, т.б. табынып, құлдық ұрады. Хикметтің басы —
Алланы бар және бір деп білу. Қ.А.И. адам баласы осы шындықтан бейхабар
қалғанда өзінің негізінен алыстай бастайтындығын айтады. Осы ақиқатты адам
баласына ескертіп, тікелей еске салып отыратын таным көзі. Құран деп
біледі. Сонымен қатар, алланы танудың негізгі сыры адамның өзінде екендігін
айтады. Адам — микрокосмос болса, рух бүкіл әлем, болмыс— макрокосмос,
Алланың аяттары, яғни белгілері. Адам — рух әлемінде Алламен болған сұхбат-
антты бұзбай "Зікір" арқылы үнеімі есте саақтаушы. Қ.А.И, іліміндегі зікір,
уажд (экстаз), сама сияқты әдістер Алламен болған сертті ұмытпау үшін
қолданылған. Адамның арабша "инсан", яғни "ұмытшақ" екендігін ескергенде,
Құранның бір аты болып табылатын зікір (еске алу) адамдық болмысты
толықтырып, кемелдендіріп отыратын әдіс екепдігі белгілі. Осы тұста "қалу
бәла" серті ("...мен сендердің Жаратушың емес пе едім" деген Тәңірінің
сұрағына рухтардың "Ия, әлбетте" деген жауап-серті) мен рух әлеміндегі
онтто және туыстық бірліктің адамзат арасында осы кезге сақталуына деген
ұмтылыстың, тілектің жатқандығын байкау қиын емес. Жаллы сопылық
дүниетанымға тән бұл теор тұжырымдамалық ұстанымды Қ.А.И, түркілік
дүниетанымын иегізінде жаңғыртты. Ислам тарихында дінді қабылдаудың ерекше
түрі ретінде пайда болған "сопылық ағым" ресми діндегі (халам мен фикһ)
қасаңдыққа қарси бағыт ретінде бой көрсетті. Сол секілді Қ.А.И. ілімі де
түркілік дүниетанымның негізгі. категориасы болып табылатын әмбебаптыққа
сай дамыды. Тәңірді жазалаушы, қорқыныш иесі ретінде ғама емес, Тәңір-і сүю
және оның үкімдерін құрметтеу арқылы Аллаға махаббатпен қаушұласу әдістерін
қалыптастырды:. Өйткені сопылық дүниетанымда Алла — ғашық (сүюші), мағшұқ,
(сүйілуші) әрі ғашықтықтың өзі болғандықтан да ғашықтық болмыс
жаратылысының ең негізгі мұраты. Бұл адам бойында махаббат, жауапкершілік
сезімді, иман, т.б. асыл құндылықтарды қалыптастырады. Адам хикмет арқылы
оның нәтижелі жемістерінің негізінде ''адамша тіршілік ету өнерін" меңгере
алады (қ. "Диуани хикмет"). К.А.И. ілімінің танымдық тірегін құрайтын
адамгершілік қағидалардың өзегі ахлақ (мораль). Ахлақ хикметтің нәтижесінде
қалыптасқан рухани құндылықтар жиыны, Адам ахлақ арқылы адамдық болмысқа
мәнге ие болады. Яғни, адам ақтық-рухани құндылықтарды бойына сіңіргенде
ғана "шындыққа", жан тыныштығына қауышады. Қ.А.И. ілімінде "жан тыныштығы",
"шындыққа жету" адамгершілік қасиет пен сипатқа үдасу арқылы тариқатта
жүзеге асады, Аллаға қауышудың жолы қоғамға, адамға. қызмет ету — тікелей
ахлақтық кемелдену арқылы өтеді. Нәтижесінде рухани тазалыкқа, өзін өзі
меңгеруге қолы жетіп " Кемел адам " турпаты қалыптасады. Көшпелі түркі
қауымын имандылыққа шақыру арқылы Қ.А.Й. ілімі барша түркі халықтар
мәдениетіне үлкен өзгеріс еңгізді. Дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізі
сыршылдық (мистик) дін екендігін ескерсек, сопылық танымның түркі
мусылмандығының ең маңызды ерекшелігін қалыптастырудағы себептерін ұғыну
Қиын емес; Бұл құбылыстың табиғилығын дін феноменол-сы: тұрғысынан қарасақ,
діндердің таралуындаға ескі ұстындардын толығымен жойылмайтынын, жаңалары
сол құндылықтар, түсінік ұғымдар негізінде өз орнын табатынын көруге
болады. Көбінесе діндерде ескі ұстындар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.