Қазақ-өзбек әдеби байланыстары
КІРІСПЕ
ӨЗБЕК ПРОЗАСЫН АУДАРУДАҒЫ ТӘРЖІМАШЫ ШЕБЕРЛІГІ
Өзбек прозасын қазақ тіліне аудару
Қазақ прозасын өзбек тіліне аудару
ПОЭЗИЯ ЖАНРЫНЫҢ АУДАРМАДАҒЫ КӨРІНІСІ
Өзбек поэзиясын қазақ тіліне аудару
Қазақ поэзиясын өзбек тіліне аудару
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ӨЗБЕК ПРОЗАСЫН АУДАРУДАҒЫ ТӘРЖІМАШЫ ШЕБЕРЛІГІ
Өзбек прозасын қазақ тіліне аудару
Қазақ прозасын өзбек тіліне аудару
ПОЭЗИЯ ЖАНРЫНЫҢ АУДАРМАДАҒЫ КӨРІНІСІ
Өзбек поэзиясын қазақ тіліне аудару
Қазақ поэзиясын өзбек тіліне аудару
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кез келген әдебиет сол ұлттың ғасырлар бойы жинақталған дәстүріне сүйеніп, халықтың тарихымен мәдениетімен, күнделікті өмір салтымен бірге дамитыны даусыз. Ұлттық әдебиеттің қалыптасуы мен дамуында оның басқа елдер әдебиеттерімен байланыстарының мән-маңызы ерекше. Әдеби байлныстар – әдебиеттердің әлемдік деңгейдегі өсу жолдарына, түрлі ұлт мәдениетінің тарихына, нақты әрбір қаламгер шығармаларына қатысты туындайды.
ХХ ғасыр басында жаңадан толыса бастаған қазақ әдебиетінің барынша дамуына оның басқа ұлт әдебиетімен байланыс жасауы игі ықпал етті. Тіпті көркем сөз өнеріміздің жоғары деңгейге жетуіне өзге халық әдебиеттерімен рухани алмасуының, әсер-ықпал көріністерінің орны ерекше. Бұл туралы жазылған ғылыми мақалалар мен монографиялар ойымызды нақтылай түседі. Алайда, бұл еңбектердің дені қазақ әдеби байланыстарын бір ғана аспектіде, яғни қазақ-орыс, қазақ-еуропа контексінде алып қарастырды. Атап айтар болсақ, қазақ-орыс әдеби байланыстарына Ш.Кереева-Қанафиеваның, С.Сейітованың, Ш.Сәтбаеваның, Б.Мамыраевтың еңбектерін, қазақ-қарақалпақ, башқұрт, татар әдеби байланыстарына С.Тойшыбаеваның, Б.Ысқақовтың зеттеулерін, қазақ-парсы, араб, неміс, ағылшын, француз елдері арасындағы әдеби байланысқа Ө.Күмісбаевтың, А.Түсіпованың, М.Маданованың еңбектері сөзімізді дәлелдей түспек.
Ал, оның діні, түбі бір, тілі ұқсас, тағдыры бір-біріне жақын түркі халықтарымен рухани алмасуы жанама түрде ғана сөз етілді.
Белгілі ғалым Ш.Қ.Сәтбаеваның: «Қай халықтың болмасын сөз өнері жағынан дамуында әдеби байланыстар сол ұлт әдебиетінің өркен жая өсуіне, оның әлеуметтік ықпалының күшеюіне септігін тигізіп, бірін-бірі құрметтеп, достасуына дәнекер болады. Қай әдебиет болса да өзара байланыссыз, қарым-қатынассыз толық кемеліне келе алмақ емес.
Қазақ халқының сөз өнері жағынан даму тарихында оның өзге халықтармен әдеби байланысы, қарым-қатынасы қалыптасып нығая береді. Бұл дәстүр фольклордан басталып, профессионалдық әдебиетімізбен бірге жасасып келеді»,– /1,3/ деген пікірі әдебиеттанудың маңызды саласы әдеби байланыстар мәселесі екенін нақтылай түседі.
Тақырыптың өзектілігі. Ешбір ұлт әдебиеті жеке күй кешіп, дара дамымайтыны анық. Қай халықтың сөз өнері болсын, ол басқа ұлт әдебиеттерімен тығыз қарым-қатынаста, өзара байланыста өсіп, өркендемек. Тіпті әрбір ұлт әдебиетінің әлем өркениетіне қосар үлес салмағы да осы байланыстар барысында және әдебиеттерді салыстырып, таразылау тұрғысында олардың шығармашылық үндестігі мен сабақтастығы анықталары анық. Бүгінгі күні өркениет өрісіне қадам басқан қазақ елінің руханиятын байытуда сөз өнері шешуші рөл атқарады десек, бұл деңгейден көрінуде оның басқа ұлт әдебиеттерімен байланыстарының орны айрықша екені біршама айтылып та, жазылып та жүр.
ХХ ғасыр басында жаңадан толыса бастаған қазақ әдебиетінің барынша дамуына оның басқа ұлт әдебиетімен байланыс жасауы игі ықпал етті. Тіпті көркем сөз өнеріміздің жоғары деңгейге жетуіне өзге халық әдебиеттерімен рухани алмасуының, әсер-ықпал көріністерінің орны ерекше. Бұл туралы жазылған ғылыми мақалалар мен монографиялар ойымызды нақтылай түседі. Алайда, бұл еңбектердің дені қазақ әдеби байланыстарын бір ғана аспектіде, яғни қазақ-орыс, қазақ-еуропа контексінде алып қарастырды. Атап айтар болсақ, қазақ-орыс әдеби байланыстарына Ш.Кереева-Қанафиеваның, С.Сейітованың, Ш.Сәтбаеваның, Б.Мамыраевтың еңбектерін, қазақ-қарақалпақ, башқұрт, татар әдеби байланыстарына С.Тойшыбаеваның, Б.Ысқақовтың зеттеулерін, қазақ-парсы, араб, неміс, ағылшын, француз елдері арасындағы әдеби байланысқа Ө.Күмісбаевтың, А.Түсіпованың, М.Маданованың еңбектері сөзімізді дәлелдей түспек.
Ал, оның діні, түбі бір, тілі ұқсас, тағдыры бір-біріне жақын түркі халықтарымен рухани алмасуы жанама түрде ғана сөз етілді.
Белгілі ғалым Ш.Қ.Сәтбаеваның: «Қай халықтың болмасын сөз өнері жағынан дамуында әдеби байланыстар сол ұлт әдебиетінің өркен жая өсуіне, оның әлеуметтік ықпалының күшеюіне септігін тигізіп, бірін-бірі құрметтеп, достасуына дәнекер болады. Қай әдебиет болса да өзара байланыссыз, қарым-қатынассыз толық кемеліне келе алмақ емес.
Қазақ халқының сөз өнері жағынан даму тарихында оның өзге халықтармен әдеби байланысы, қарым-қатынасы қалыптасып нығая береді. Бұл дәстүр фольклордан басталып, профессионалдық әдебиетімізбен бірге жасасып келеді»,– /1,3/ деген пікірі әдебиеттанудың маңызды саласы әдеби байланыстар мәселесі екенін нақтылай түседі.
Тақырыптың өзектілігі. Ешбір ұлт әдебиеті жеке күй кешіп, дара дамымайтыны анық. Қай халықтың сөз өнері болсын, ол басқа ұлт әдебиеттерімен тығыз қарым-қатынаста, өзара байланыста өсіп, өркендемек. Тіпті әрбір ұлт әдебиетінің әлем өркениетіне қосар үлес салмағы да осы байланыстар барысында және әдебиеттерді салыстырып, таразылау тұрғысында олардың шығармашылық үндестігі мен сабақтастығы анықталары анық. Бүгінгі күні өркениет өрісіне қадам басқан қазақ елінің руханиятын байытуда сөз өнері шешуші рөл атқарады десек, бұл деңгейден көрінуде оның басқа ұлт әдебиеттерімен байланыстарының орны айрықша екені біршама айтылып та, жазылып та жүр.
Негізгі әдебиеттер:
1. Сәтбаева Ш. Әдеби байланыстар.-Алматы: Жазушы, 1974.- 216 б.
2. Сүтжанов С.Н. ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ және түркі халықтары әдебиетінің типологиялық сипаты: филол.ғ.д. автореферат/ Алматы, 2006. – 64 б
3. Қазыбек Г. Аударма тәжірибесі. Хрестоматия. - Алматы, 2006.
4. Тарақ Ә. Аударма әлемі. - Алматы, 2007.
5. Дуанина Б.И. Неміс прозасын қазақ тіліне аударудың өзекті мәселелері. – Алматы.
6. Ахметов З. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. - Алматы: Ана тілі, 1998. - 384 бет.
7. Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. - Алматы: Қазақстан Даму институты, 1999. - 750 бет.
8. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1998. - 170 бет.
9. Куспанов С. «Переводы поэзии Абая на русский язык». автореф. дис. … канд. филол. наук, - Алма-Ата, 1966.
10. Абдрахманов С. Өлең аудармасының теориясы мен поэтикасы. Филология ғылымдарының докт.ғыл.дәр.алу үшін жаз.диссертацияның авторефераты. – Алматы, 2007.
11. Левин Ю. Перевод и литература. // Дружба народов. - 1979. № 7.
12. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. - Москва, 1979.
13. Нелюбин Л. Толковый переводоведческий словарь. - Москва, 2004.
14. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. В четырех томах. СП. “Азбука”, 1996. Т. ІV, 72-бет.
15. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. А., 1994, 31-бет.
16. Ахметов Ғ. Аударма туралы кейбір ойлар. Аударматануға кіріспе. - Алматы, 2005.
17. Көркем аударманың кейбір мәселелері. Мақалалар жинағы. Құрастырған Қ.Жармағамбетов. -Алматы, 1957
18. Нұрмаханов Қ. Түпнұсқа және аударма. - Алматы, 2003.
19. Назарбаев Н. Біздің бағдарымыз — бірігу, қоғамдық прогресс және әлеуметтік серіктестік болуға тиіс //Егемен Қазақстан. - 1993. - 13 мамыр.
20. Әуезов М. Қазақстандағы ұлттар. Таңдамалы шығармалары. 15-том. – Алматы, 1983.
21. Молда Мәди Меркішұлы. Шығармалары. - Алматы, ЖСО «Издательство LEM». -2005. -304 бет.
22. Мырзахметов М. Өзбек-қазақ әдеби байланысы жөнінде. Жұлдыз. 1966. № 11.
23. Сейданов Қ. Өзбек әдебиетінің досы. // Социалистік Қазақстан. 1990. 21 сәуір.
24. Аханбайқызы А. Көңіл ұйығын іздеп барды Әбекең! // Айқын. 9 қараша. 2006.
25. Сейданов Қ. Достық жыры.//Жұлдыз. 1968. № 9.
26. Дәуренбекова Л. Эпистолярлық жанрдың көркем аудармаға ықпалы.//Ақиқат. 2004. №4.
27. Сейданов Қ. Мұхтар Әуезов және өзбек әдебиеті.// Айғақ. 2004. 29 қыркүйек.
28. Фазылов Н. Түркістан хикаялары. Алматы, Жазушы, 1987.
29. Нұрмаханов Қ. Кемелдеген әдебиет.// Коммунизм таңы. 1962. 15 мамыр.
30. Тарақов Ә. Аударма психологиясы және мәдениеті. - Алматы, Қазақ университеті, 2005.
31. Әуезов М. Әдебиеттер байланысы туралы. // Қазақ әдебиеті. - 1962. 15 мамыр.
32. Оспанұлы Ә. Ұры. Қазақ әдебиеті. - 1960, 17 мамыр.
33. Ғұлам Х. Достық – жыр арқауы. // Қазақ әдебиеті. – 1962, 15 мамыр.
34. Әбдіраззақова Т. Қазақ әдебиеті. - 1960. 23 қыркүйек.
35. Ысқақов Б. Қарақалпақ әдебиеті жайлы.//Лениншіл жас. - 1972, 6 қыркүйек.
36. Нұрмұхамедов М. Әмудария бойында.// Қазақ әдебиеті. – 1962, 15 мамыр.
37. Қучқаров А. Гүлдену жолында.// Лениншіл жас. – 1976, 6 қыркүйек.
38. Мұқанов С. Туысқандар.//Қазақ әдебиеті. - 1972. 1 қыркүйек.
39. Ёқубов О. Улуғбек хазинаси. Роман. –Ташкент, 1967.
40. Якубов Ә. Ұлықбек қазынасы. Аударған Көбей Сейдеханов. –Алматы, Жазушы, 1986.
41. Йўлдошев Қ. Ўзбек адабиёти. –Алматы, Мектеп, 2007.
42. Төреқұлов Н. Ұйғын – қазақ тілінде.// Қазақ әдебиеті. - 1962. 15 мамыр.
43. Сейданов Қ. Достықтың жыршысы еді. //Қазақ үні. 2003 жыл.
44. Шаңғытбаев Қ. Міртемір досыма. Қазақ әдебиеті. - 1962. 27 маусым.
45. Мүшәйра. Өзбек поэзиясының антологиясы. Құрастырған Б.Алдамжаров. - Алматы, Жалын, 1972.
46. Өмірзақов Ү. Ұмытайық мұң барын, қайғы барын. Жалын. 2005. №1).
47. Зулфия. Һулкар. - Ташкент, Уздавнашр, 1947.
48. Зульфия. Өлеңдері. Аударған Т.Молдағалиев. - Алматы, Көркем әдебиет баспасы, 1960.
49. Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы, Қазақ университеті, 1993.
50. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973. – 212 б.
51. Баратова Ш.Б. Қазіргі қазақ және ұйғыр силлабикалық поэзиясы: өлшем, ырғақ және ұйқас (1950 – 2000 ж.ж.). Фил.ғыл.кан.ғыл.дәр.алу үшін жазылған дисс.авторефераты. - Алматы, 2008.
52. Фитрат А. Адабиет қоидалари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 112 б.
53. Қоянбекова С.Б. «Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының негіздері». Фил.ғыл.док.ғыл.дәр.алу үшін жазылған дисс.авторефераты. -Алматы, 2008.
54. Қаратаев М. Поэзия мұраты. // Қазақ әдебиеті. 1971. 23-қыркүйек.
55. Абай. Өлеңдер. - Алматы, ҚазМемКөрӘдБас, 1966.
56. Абай Насиҳат сўзлар (Ўзбек тилида) - Алмати: Жазушы, 2006. – 160 бет. Ў. Ўринбаев таржимаси
Қосымша әдебиеттер:
1. Абдрахманов С. Аударматанудың теориялық проблемалары// ҚазҰУ хабаршысы филология сериясы.2007.- №9.- 6-10 б
2. Айтбаев О. Аударматанудағы фразеологиялық құбылыс. - Алматы, 1975, - 226 б
3. Алдашева А. Аударматану. Алматы: Арда, 2006.- 248 б
4. Алпысбаев Қ.Қ., Қазыбек Г.Қ. Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі.- Алматы, 2001.- 213 б
5. Аударма тәжірибесі: Хрестоматия/ ҚазҰУ; Құраст: Қазыбек Г.Қ.- Алматы: Қазақ университеті, 2006.- 142 б
6. Аударманың лексико-грамматикалық мәселелері қысқаша сөздігі. -Алматы: Ғылым, 1987.- 152 б
7. Балқыбек Ә. Аударма не үшін керек? [Қазақ әдебиетіндегі аудармашылық мектеп туралы]// Қазақ әдебиеті.- 2001.- 16 ақпан (№7).- 5 б
8. Дуанина Б. Әдеби байланыстардың түп қазығы – Абай. // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс тілінде. – 2009.- №1.- 17-29 б
9. Есенжанов Х. Көркем аудармадағы кейбір кемшіліктеріміз. // Қазақ әдебиеті. – 1936.- 24 желтоқсан
10. Иманасова Ж. Аударма да ғылым. // Ана тілі. – 20087 – 15 мамыр (№20)
11. Алтыбаева С.М., Маданова М.Х. Художественный перевод и сравнительное литературоведение.: Учебное пособие. - Алматы: РИК Каз.акад. образования им. И.Алтынсарина, 2004.- 113 б
12. Альмуратова А.Н., Казыбек Г.К. Теоретические проблемы литературного перевода. – Алматы: Қазақ университеті, 1998.- 121б
13. Бельгер Г. Ода переводу. Алматы: Дайк-Пресс, 2005.- 418 б
1. Сәтбаева Ш. Әдеби байланыстар.-Алматы: Жазушы, 1974.- 216 б.
2. Сүтжанов С.Н. ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ және түркі халықтары әдебиетінің типологиялық сипаты: филол.ғ.д. автореферат/ Алматы, 2006. – 64 б
3. Қазыбек Г. Аударма тәжірибесі. Хрестоматия. - Алматы, 2006.
4. Тарақ Ә. Аударма әлемі. - Алматы, 2007.
5. Дуанина Б.И. Неміс прозасын қазақ тіліне аударудың өзекті мәселелері. – Алматы.
6. Ахметов З. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. - Алматы: Ана тілі, 1998. - 384 бет.
7. Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. - Алматы: Қазақстан Даму институты, 1999. - 750 бет.
8. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1998. - 170 бет.
9. Куспанов С. «Переводы поэзии Абая на русский язык». автореф. дис. … канд. филол. наук, - Алма-Ата, 1966.
10. Абдрахманов С. Өлең аудармасының теориясы мен поэтикасы. Филология ғылымдарының докт.ғыл.дәр.алу үшін жаз.диссертацияның авторефераты. – Алматы, 2007.
11. Левин Ю. Перевод и литература. // Дружба народов. - 1979. № 7.
12. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. - Москва, 1979.
13. Нелюбин Л. Толковый переводоведческий словарь. - Москва, 2004.
14. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. В четырех томах. СП. “Азбука”, 1996. Т. ІV, 72-бет.
15. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. А., 1994, 31-бет.
16. Ахметов Ғ. Аударма туралы кейбір ойлар. Аударматануға кіріспе. - Алматы, 2005.
17. Көркем аударманың кейбір мәселелері. Мақалалар жинағы. Құрастырған Қ.Жармағамбетов. -Алматы, 1957
18. Нұрмаханов Қ. Түпнұсқа және аударма. - Алматы, 2003.
19. Назарбаев Н. Біздің бағдарымыз — бірігу, қоғамдық прогресс және әлеуметтік серіктестік болуға тиіс //Егемен Қазақстан. - 1993. - 13 мамыр.
20. Әуезов М. Қазақстандағы ұлттар. Таңдамалы шығармалары. 15-том. – Алматы, 1983.
21. Молда Мәди Меркішұлы. Шығармалары. - Алматы, ЖСО «Издательство LEM». -2005. -304 бет.
22. Мырзахметов М. Өзбек-қазақ әдеби байланысы жөнінде. Жұлдыз. 1966. № 11.
23. Сейданов Қ. Өзбек әдебиетінің досы. // Социалистік Қазақстан. 1990. 21 сәуір.
24. Аханбайқызы А. Көңіл ұйығын іздеп барды Әбекең! // Айқын. 9 қараша. 2006.
25. Сейданов Қ. Достық жыры.//Жұлдыз. 1968. № 9.
26. Дәуренбекова Л. Эпистолярлық жанрдың көркем аудармаға ықпалы.//Ақиқат. 2004. №4.
27. Сейданов Қ. Мұхтар Әуезов және өзбек әдебиеті.// Айғақ. 2004. 29 қыркүйек.
28. Фазылов Н. Түркістан хикаялары. Алматы, Жазушы, 1987.
29. Нұрмаханов Қ. Кемелдеген әдебиет.// Коммунизм таңы. 1962. 15 мамыр.
30. Тарақов Ә. Аударма психологиясы және мәдениеті. - Алматы, Қазақ университеті, 2005.
31. Әуезов М. Әдебиеттер байланысы туралы. // Қазақ әдебиеті. - 1962. 15 мамыр.
32. Оспанұлы Ә. Ұры. Қазақ әдебиеті. - 1960, 17 мамыр.
33. Ғұлам Х. Достық – жыр арқауы. // Қазақ әдебиеті. – 1962, 15 мамыр.
34. Әбдіраззақова Т. Қазақ әдебиеті. - 1960. 23 қыркүйек.
35. Ысқақов Б. Қарақалпақ әдебиеті жайлы.//Лениншіл жас. - 1972, 6 қыркүйек.
36. Нұрмұхамедов М. Әмудария бойында.// Қазақ әдебиеті. – 1962, 15 мамыр.
37. Қучқаров А. Гүлдену жолында.// Лениншіл жас. – 1976, 6 қыркүйек.
38. Мұқанов С. Туысқандар.//Қазақ әдебиеті. - 1972. 1 қыркүйек.
39. Ёқубов О. Улуғбек хазинаси. Роман. –Ташкент, 1967.
40. Якубов Ә. Ұлықбек қазынасы. Аударған Көбей Сейдеханов. –Алматы, Жазушы, 1986.
41. Йўлдошев Қ. Ўзбек адабиёти. –Алматы, Мектеп, 2007.
42. Төреқұлов Н. Ұйғын – қазақ тілінде.// Қазақ әдебиеті. - 1962. 15 мамыр.
43. Сейданов Қ. Достықтың жыршысы еді. //Қазақ үні. 2003 жыл.
44. Шаңғытбаев Қ. Міртемір досыма. Қазақ әдебиеті. - 1962. 27 маусым.
45. Мүшәйра. Өзбек поэзиясының антологиясы. Құрастырған Б.Алдамжаров. - Алматы, Жалын, 1972.
46. Өмірзақов Ү. Ұмытайық мұң барын, қайғы барын. Жалын. 2005. №1).
47. Зулфия. Һулкар. - Ташкент, Уздавнашр, 1947.
48. Зульфия. Өлеңдері. Аударған Т.Молдағалиев. - Алматы, Көркем әдебиет баспасы, 1960.
49. Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы, Қазақ университеті, 1993.
50. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973. – 212 б.
51. Баратова Ш.Б. Қазіргі қазақ және ұйғыр силлабикалық поэзиясы: өлшем, ырғақ және ұйқас (1950 – 2000 ж.ж.). Фил.ғыл.кан.ғыл.дәр.алу үшін жазылған дисс.авторефераты. - Алматы, 2008.
52. Фитрат А. Адабиет қоидалари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 112 б.
53. Қоянбекова С.Б. «Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының негіздері». Фил.ғыл.док.ғыл.дәр.алу үшін жазылған дисс.авторефераты. -Алматы, 2008.
54. Қаратаев М. Поэзия мұраты. // Қазақ әдебиеті. 1971. 23-қыркүйек.
55. Абай. Өлеңдер. - Алматы, ҚазМемКөрӘдБас, 1966.
56. Абай Насиҳат сўзлар (Ўзбек тилида) - Алмати: Жазушы, 2006. – 160 бет. Ў. Ўринбаев таржимаси
Қосымша әдебиеттер:
1. Абдрахманов С. Аударматанудың теориялық проблемалары// ҚазҰУ хабаршысы филология сериясы.2007.- №9.- 6-10 б
2. Айтбаев О. Аударматанудағы фразеологиялық құбылыс. - Алматы, 1975, - 226 б
3. Алдашева А. Аударматану. Алматы: Арда, 2006.- 248 б
4. Алпысбаев Қ.Қ., Қазыбек Г.Қ. Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі.- Алматы, 2001.- 213 б
5. Аударма тәжірибесі: Хрестоматия/ ҚазҰУ; Құраст: Қазыбек Г.Қ.- Алматы: Қазақ университеті, 2006.- 142 б
6. Аударманың лексико-грамматикалық мәселелері қысқаша сөздігі. -Алматы: Ғылым, 1987.- 152 б
7. Балқыбек Ә. Аударма не үшін керек? [Қазақ әдебиетіндегі аудармашылық мектеп туралы]// Қазақ әдебиеті.- 2001.- 16 ақпан (№7).- 5 б
8. Дуанина Б. Әдеби байланыстардың түп қазығы – Абай. // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс тілінде. – 2009.- №1.- 17-29 б
9. Есенжанов Х. Көркем аудармадағы кейбір кемшіліктеріміз. // Қазақ әдебиеті. – 1936.- 24 желтоқсан
10. Иманасова Ж. Аударма да ғылым. // Ана тілі. – 20087 – 15 мамыр (№20)
11. Алтыбаева С.М., Маданова М.Х. Художественный перевод и сравнительное литературоведение.: Учебное пособие. - Алматы: РИК Каз.акад. образования им. И.Алтынсарина, 2004.- 113 б
12. Альмуратова А.Н., Казыбек Г.К. Теоретические проблемы литературного перевода. – Алматы: Қазақ университеті, 1998.- 121б
13. Бельгер Г. Ода переводу. Алматы: Дайк-Пресс, 2005.- 418 б
КІРІСПЕ
Жұмыстың тақырыбы: Қазақ-өзбек әдеби байланыстары
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кез келген әдебиет сол ұлттың ғасырлар
бойы жинақталған дәстүріне сүйеніп, халықтың тарихымен мәдениетімен,
күнделікті өмір салтымен бірге дамитыны даусыз. Ұлттық әдебиеттің
қалыптасуы мен дамуында оның басқа елдер әдебиеттерімен байланыстарының мән-
маңызы ерекше. Әдеби байлныстар – әдебиеттердің әлемдік деңгейдегі өсу
жолдарына, түрлі ұлт мәдениетінің тарихына, нақты әрбір қаламгер
шығармаларына қатысты туындайды.
ХХ ғасыр басында жаңадан толыса бастаған қазақ әдебиетінің барынша
дамуына оның басқа ұлт әдебиетімен байланыс жасауы игі ықпал етті. Тіпті
көркем сөз өнеріміздің жоғары деңгейге жетуіне өзге халық әдебиеттерімен
рухани алмасуының, әсер-ықпал көріністерінің орны ерекше. Бұл туралы
жазылған ғылыми мақалалар мен монографиялар ойымызды нақтылай түседі.
Алайда, бұл еңбектердің дені қазақ әдеби байланыстарын бір ғана аспектіде,
яғни қазақ-орыс, қазақ-еуропа контексінде алып қарастырды. Атап айтар
болсақ, қазақ-орыс әдеби байланыстарына Ш.Кереева-Қанафиеваның,
С.Сейітованың, Ш.Сәтбаеваның, Б.Мамыраевтың еңбектерін, қазақ-қарақалпақ,
башқұрт, татар әдеби байланыстарына С.Тойшыбаеваның, Б.Ысқақовтың
зеттеулерін, қазақ-парсы, араб, неміс, ағылшын, француз елдері арасындағы
әдеби байланысқа Ө.Күмісбаевтың, А.Түсіпованың, М.Маданованың еңбектері
сөзімізді дәлелдей түспек.
Ал, оның діні, түбі бір, тілі ұқсас, тағдыры бір-біріне жақын түркі
халықтарымен рухани алмасуы жанама түрде ғана сөз етілді.
Белгілі ғалым Ш.Қ.Сәтбаеваның: Қай халықтың болмасын сөз өнері
жағынан дамуында әдеби байланыстар сол ұлт әдебиетінің өркен жая өсуіне,
оның әлеуметтік ықпалының күшеюіне септігін тигізіп, бірін-бірі құрметтеп,
достасуына дәнекер болады. Қай әдебиет болса да өзара байланыссыз, қарым-
қатынассыз толық кемеліне келе алмақ емес.
Қазақ халқының сөз өнері жағынан даму тарихында оның өзге халықтармен
әдеби байланысы, қарым-қатынасы қалыптасып нығая береді. Бұл дәстүр
фольклордан басталып, профессионалдық әдебиетімізбен бірге жасасып
келеді,– 1,3 деген пікірі әдебиеттанудың маңызды саласы әдеби
байланыстар мәселесі екенін нақтылай түседі.
Тақырыптың өзектілігі. Ешбір ұлт әдебиеті жеке күй кешіп, дара
дамымайтыны анық. Қай халықтың сөз өнері болсын, ол басқа ұлт
әдебиеттерімен тығыз қарым-қатынаста, өзара байланыста өсіп, өркендемек.
Тіпті әрбір ұлт әдебиетінің әлем өркениетіне қосар үлес салмағы да осы
байланыстар барысында және әдебиеттерді салыстырып, таразылау тұрғысында
олардың шығармашылық үндестігі мен сабақтастығы анықталары анық. Бүгінгі
күні өркениет өрісіне қадам басқан қазақ елінің руханиятын байытуда сөз
өнері шешуші рөл атқарады десек, бұл деңгейден көрінуде оның басқа ұлт
әдебиеттерімен байланыстарының орны айрықша екені біршама айтылып та,
жазылып та жүр. Алайда, көркем сөз қайраткерлерінің шығармашылықтарын қазақ-
өзбек әдеби байланыстары негізінде тұтас алып қарастырған, әрі нақты
зерттеу жұмыстарын жүргізген еңбек жоқ деуге де болады.
Тарих беттерін парақтасақ, екі ғасыр аралығында Ресей империясы
аймағында өмір сүріп, тағдыр талайы сәйкескен, түбі, діні бір, тілдері
ұқсас түркі халықтары тарихи-мәдени процеске орай өзара тығыз қарым-
қатынастар жасағаны байқалады. Демек, қазақ және өзбек халықтарының әдеби-
мәдени өмірін тұтас алып, ол елдердің мәдениет пен әдебиет саласындағы
жетістіктерін, өркениет өрісіндегі аяқ алыстарын бағамдап, әрі рухани
алмасулар негізінде қарастырмау мүмкін емес. Осы кезең қаламгерлерінің
шығармаларына салыстырмалы ғылыми талдау жасап, уақыт талабына сәйкес
туындаған, генетикалық, типологиялық үндестіктер мен дәстүр сабақтастығы
негізінде жазылған туындылардың тақырыптық, жанрлық ұқсастықтары мен сюжет,
идеялық мотив сарындастығын ашып көрсету қажет.
Бұл ретте ғалым Ш.Сәтбаеваның айтқан пікірі ойымызды айқындай түседі:
Қазақ әдебиетінің бай кең, жан-жақты байланысы – халқымыздың ұлттық
мәдениетінің өркендеген, көркемдік дамуының дәреже-деңгейін, рухани
серіктестігін байқататын маңызды құблыстардың бірі. Бұл құбылыстың терең
тамырларына, тарихына бойлай отырып, ішкі заңдылықтарын ашу, халықтың әр
кезеңдегі қоғамдық өміріне, әдеби шындығына байланыстыра терең зерттеу –
әдебиеттану ғылымының басты міндеті 1, 164. Осы тұрғыдан келгенде ұлттық
әдебиетіміздің тарихында аса бір күделі кезең – ХХ ғасыр басындағы әдеби
процестегі қазақ пен өзбек ұлыстарының түп, дін, тіл негізінде тектес,
тамырлас және діни-рухаи алмасуларға ерекше көңіл аударылды.
Сонымен, ХХ ғасырдағы қазақ және өзбек халықтары әдебиетіндегі өзара
байланыстар барысы сол кезеңнің әдеби процесін айқын аңғаруға мүмкіндік
береді. Өзбек халқымен әдеби, мәдени үрдісті жалғастыруда қазақ ғалымдары
да үлкен күш жұмсауда. Олардың негізгі міндеті өзбек әлеуметіне өздерінің
шығармаларын ұсыну, олардың шығармаларын қазақ оқырмандарына таныстыру.
Басқа ел мәдениетіне үңілу, көркем шығармаларымен алмасу, сөйтіп әдеби
байланысты нығайту қашанда өз өзектілігін жойған жоқ.
Әдебиеттердің өзара қарым-қатынасы көп қырлылығымен ерекшеленеді.
Мысалы, сарындас әдеби ағымдар бір-біріне ықпал етеді, идеялық-эстетикалық
бағыт-бағдары ұқсас қаламгерлер өзара үндестік танытып жатады. Бұл
жекелеген ұлттық әдебиетте белгілі бір жанрдың қалыптасып, өріс жаюына әрі
жаңа және ескі поэтикалық формалардың жетіліп, жамуына игі ықпал жасайды.
Сонымен, әдеби қарым-қатынас формаларына аударма, үлгі алу
(взаимоствование), еліктеу (подражение), стильге салу (стилизация), образды
ұқсастық (образные аналогии) және тағы басқалар жатады 2, 10.
Жалпы, әдеби байланыстың негізгі факторы – аударма, яғни әдеби
байланыстар аударматану саласының негізінде жүзеге асады. Бір халық пен
екінші халықты жақындастыратын да, достастыратын да, туыстастыратын да сол
халықтардың әдебиеті мен мәдениеті, өнері. Өздерінің жазуы, сызуы,
әдебиеті, мәдениеті, өнері, тарихы арқылы қарым-қатынас жасап, байланысқа
түседі. Әдебиет саласында әртүрі жанрдағы шығармалар бір тілден екінші
тілге аударылу арқылы мәдениетаралық, әдебиетаралық коммуникация, яғни
байланыс орнайды.
Аударма – бір ұлтпен екінші ұлтты, бір халықтың әдебиетімен екінші
халықтың әдебиетін, мәдениетін байланыстыратын, жақындастыратын,
туыстастыратын, достастыратын және ана тіліміздің сөздік қорын байытып,
тіліміздің өткірлігін, икемділігін, үйлесімділігін, бейнелеу қабілетін
арттырып, жалпы, дүниетану өрісімізді ұлғайтатын сала. Бірақ аудармаға
бұлай бір ауыз сөзбен анықтама беруге болмайды. Оның зерттеу нысаны,
мақсаты мен міндеті, ауқымы өте кең. Зерттеушілер аударманы аударма өнер,
аударма әдебиет, аударма туынды, аударма жұмыс деп алып, осыған
байланысты әртүрлі анықтамалар береді.
Кейбір зерттеушілер аударма – бір тілде ауызша айтылған ой-пікірді,
болмаса жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде, яғни оның ана
тілінде түсінікті етіп жазу, аударма өнер – ұшан-теңіз өмір ағысының бүкіл
процесін ұштастыруға себепші болып отырған елеулі күштердің, идеология
майданындағы зор құралдардың бірі, халықтар достығының дәнекері 3, 3
десе, екінші біреулер аударма – сан қырлы, күрделі де қиын, жұмбақ та
астарлы әрі шығармашылық, әрі психологиялық үдеріс, көп қырлы құбылыс. Әлем
халықтарының қандай да бір мәдени, ғылыми, саяси, экономикалық
байланыстарында, қарым-қатынастарында аударманың тигізетін ықпалы зор. Ел
мен елдің бірін-бірі тануына, одан әрі мәдени байланыстарының дамуына
ұласқан аударма – қасиетті де қадірлі өнер 4, 3 деп анықтама берген.
Осындай анықтамалардан аударма тек әдеби, мәдени коммуникацияның ғана емес,
саяси, экономикалық, әлеуметтік байланыстардың да негізгі факторы екенін
аңғарамыз.
Қазақ әдебиетінде аударма тәжірибесі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап дамыды. Жалпы, қазақ тіліне орыс классиктерінің шығармаларымен қатар
әлем әдебиетінің шығармалары аударылды, яғни әлем әдебиетімен аудармашылық
байланыс орнады.
Қазақ және өзбек әдебиеті арасындағы аудармашылық байланыс 1930
жылдары басталса, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бұл байланыс
айтарлықтай дамыды.
Б.И.Дуанина өзінің Неміс прозасын қазақ тіліне аударудың өзекті
мәселелері атты кандидаттық диссертациясында: әдеби байланысты ішкі
шығармашылық байланыс және сыртқы шығармашылық байланыс деп екіге бөледі,
сыртқы байланысқа шығармашылық байланысты – кездесулер, әңгімелер,
жазушылар байланысын жатқызса, ішкі байланыстың негізгі түріне – көркем
аударманы жатқызады 5, 62. Қазақ пен өзбек әдебиетінің арасында жоғарыда
аталған байланыстың екі түрі де бар десек, артық айтқандық емес. Екі ел
ақын-жазушылары кездесулер ұйымдастырып, сұхбаттар жүргізіп, түрлі жанрда
шығармалар да аударған. Мысалы, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мустафин, С.Бегалин,
Т.Жароков, Т.Молдағалиев, Т.Өтебаев Ғали Орманов, Ғ.Мүсірепов т.б сияқты
бір топ ақын-жазушыларымыз өзбек халқының Айбек, Ғ.Ғұлам, А.Қаһһар, Зүлфия,
Ұйғын, А.Мұхтар, Ш.Рашидов, Міртемір т.б ақын-жазушыларымен шығармашылық
жағынан тығыз байланыста болған.
Қазақ және өзбек әдебиеттерінің арасындағы байланыс екі жақты болған,
яғни, қазақ тілінен өзбек тіліне және өзбек тілінен қазақ тіліне ауыз
толтырып айтарлықтай шығармалар аударылды. Аударылған шығармалар проза
саласын, поэзия, драма, фольклор салаларын толық қамтыды.
Әдеби байланыстар және аударматану саласы жөнінде Ш.Қ.Сәтбаеваның,
М.Х.Маданованың, Б.Мамыраевтың, Ә.Тарақтың, Г.Қ.Қазыбектің, Қ.Алпысбаевтың,
Ә.Сатыбалдиевтің, С.Талжановтың, Қ.Нұрмахановтың еңбектерін ерекше атауға
болады. Бүгінгі таңда әдеби байланыстарды зерттеу өзекті мәселелердің
біріне айналып отыр. Бұл елімізді әдебиет, мәдениет саласы арқылы бүкіл
әлемге танытудың бірден бір жолы деп есептеуге болады. Қазақ-өзбек әдеби
байланысы арқылы екі халық бір-бірінің әдебиеті мен мәдениетін таниды.
Мұндай байланыс тек қазақ пен өзбек халқының арасында ғана емес, бүкіл
дүниежүзі халықтары арасында болу керек деп есептеледі. Тақырыптың
өзектілігі де осында жатыр.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Зерттеу объектісі болып отырған қазақ және
өзбек әдеби байланысына арналған ғылыми еңбектер мен мақалалар жеткілікті.
Олардың қатарына Ш.Қ.Сәтбаеваның Әдеби байланыстар, М.Х.Маданованың
Актуальные вопросы литературной компаративистики, Мамыраевтың Казахские
литературные связи начала ХХ века атты зерттеу еңбектері мен М.Әуезовтың
Әдеби байланыстар туралы, С.Мұқановтың Туысқан әдебиетер туралы,
Қ.Нұрмахановтың Кемелденген әдебиет, Қ.Сейдановтың Өзбек әдебиетінің
досы, Достық жырлары, Мұхтар Әуезов және өзбек әдебиеті, Достықтың
жыршысы еді, С.Мәуленовтың Екінің бірі, егіздің сыңары, М.Машақовтың
Әдебиеттер достығы – халықтар достығы А.Аханбайқызының Көңіл ұйығын
іздеп барған Әбекең! атты зерттеу-мақалаларын жатқызуға болады. Аты
аталған еңбектерде, негізінен, қазақ-және өзбек әдеби байланыстары,
халықтар достығы, туысқандығы, қай салада қандай шығармалар аударылды, екі
жақты байланыс қай деңгейде дамыды, салыстырмалы әдебиеттану, әдеби
байланыстар, аударматану сияқты мәселелерге баса назар аударылған. Сондай-
ақ, туысқан халықтар әдебиеттерінің әдеби байланыстары жөнінде Алматы,
Ташкент қалаларында түрлі ғылыми-теориялық конференция, симпозиумдардың
өткені мәлім.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. М.Әуезов, С.Мұқановтар бастаған бір
топ алыптар шоғыры өзбек әдебиетінің ақын-жазушыларымен әдеби байланыста,
мәдени, достық, туысқандық қарым-қатынаста болып, екі жақты аудармалар
жасалып, біразы кітап болып шықса, ал кейбіреулері баспасөз беттерінде
жарияланып жүрді. Екі халық арасындағы әдеби байланыстардың дамуы мен бағыт-
бағдарын анықтау, жекелеген қаламгерлер шығармашылықтарындағы әсер-ықпал
көріністерін бағамдау басты мақсат болып табылады. Осындай мақсатты жүзеге
асыруда мынадай міндеттер туындайды:
– Проза жанрында қазақ әдебиетінен өзбек әдебиетіне аударылған
шығармалардың аударылу ерекшеліктеріне баса назар аудару;
– Өзбек әдебиетінен қазақ әдебиетіне аударылған шығармаларды және
олардың аударылу ерекшеліктерін анықтау;
– Поэзия жанрында қазақ әдебиетінен өзбек әдебиетіне аударылған
өлеңдердің ерекшеліктерді анықтау;
– Өзбек әдебиетінен қазақ әдебиетіне аударылған өлеңдерді және оларды
аударудағы ерекшеліктерді және басты тақырыптарын анықтау.
Зерттеудің жұмысымыздың дерек көздері ретінде әр жылдары мерзімді
басылымдарда жарық көрген шығармалар, баспасөз беттерінде жарияланған
танымдық мақалалар, аударматануға байланысты Ш.Қ.Сәтбаеваның,
М.Х.Маданованың, Б.Мамыраевтың, Ә.Тарақтың, Г.Қ.Қазыбектің, Қ.Алпысбаевтың,
Ә.Сатыбалдиевтің еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері. Диссертация
тақырыбы қазақ және өзбек әдебиеттерінің байланысы болғандықтан, қазақ және
өзбек әдебиеттерінде қандай жанрдағы шығармалар аударылғандығына баса назар
аудардық. Қазақ әдебиеті өзбек әдебиетінен басқа қай халықтың әдебиетімен
тығыз байланыста болғанын білу үшін Ш.Қ.Сәтбаеваның, М.Х.Маданованың,
Б.Мамыраевтың, Ә.Тарақтың, Г.Қ.Қазыбектің, Қ.Алпысбаевтың,
Ә.Сатыбалдиевтің, С.Талжановтың, Қ.Нұрмахановтың еңбектеріне сүйеніп,
зерттеу тақырыбына қатысты ой-пікірлер, теориялық тұжырымдар басшылыққа
алынды. Бұдан басқа баспасөз беттерінде жарияланған қазақ зерттеушілерінің
мақала, пікірлерін пайдаландық.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын жазу үшін салыстырмалы-
салғастырмалы, жүйелек, әдеби-тарихи саралау сияқты ғылыми әдіс-тәсілдер
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Осы уақытқа дейін қазақ әдебиеті мен
орыс, француз, тәжік, араб-парсы, ағылшын, еуропа халықтары, татар
әдебиеттерінің байланысы туралы зерттеу жұмыстары жасалған. Осындай
әдебиеттерге сүйене отырып, қазақ әдебиеті мен өзбек әдебиетінің
байланысын, екі жақты аударма қалай дамығанын, қай жанр бойынша шығармалар
көп аударылғанын жан-жақты қарастыруға тырыстық.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және тараушалардан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ӨЗБЕК ПРОЗАСЫН АУДАРУДАҒЫ ТӘРЖІМАШЫ ШЕБЕРЛІГІ
Қазақ және өзбек әдебиеттерінің байланыстары туралы зерттеу жұмысын
қолға алғанда алдымен әдеби байланыс ұғымының мән-мағынасын ашып алу
қажеттігі туындайды. Бұл ұғым, әрине, көп жылдар бойы кеңестік қоғамда өмір
сүрген ынтымақтас және туысқан елдер арасындағы әдеби байланысты сипаттап
келгені мәлім. Әдеби байланыстарды жақындату арқылы бұл елдердің татулығын,
сондай-ақ сөз өнерінің туыстығын дәріптеуге маңыз берілді. Аталған ұғымның
әдеби сипатынан гөрі саяси сипаты басымдау болды. Дегенмен, бұл тұста
әдеби байланыс түсінігі арқылы рухани жағынан туыс елдердің
әдебиеттеріндегі бірқатар мәселелердің кәсіби тұрғыдан зерттелуіне мол
мүмкіндік жасалғанын айтуға тиіспіз. Кеңес Одағы ыдырап, әрбір ел өз
шаңырағын көтеріп, егемендікке ұмтылған шақтағы экономикалық қиындықтар бұл
тақырыпты зерттеуге кедергі келтірді. Әдеби байланыстарды жан-жақты
қарастыру мәселесі біраз уақытқа кешеуілдеп қалды. Қазір бұл елдердің
бірқатары еңсесін тіктегеннен кейін әдеби байланыстарды зерттеу жайы да
қарастырыла бастады. Солай бола тұрса да бұл игі іс біздің еліміз тарапынан
біраз уақыттан бері қолға алына бастағанын айта кеткен жөн.
Алдымен аталған ұғымның мағынасын ашып алайық. Әдеби
анықтамалықтардағы түсініктерде де бұл ұғым ұлттық әдебиеттің басты
мәселесі ретінде баяндалады. Мысалы, академик З.Ахметовтің басшылығымен
құрастырылған Әдебиеттану. Терминдер сөздігі деп аталатын кітапта: Әдеби
байланыстар – ұлттық әдебиеттер арасындағы көркемдік дәстүрлер жалғастығы,
ықпалдастығы. Әдеби байланыс нышандары жазушының қалыптасқан әдеби
дәстүрлерге табан тіреуінің нәтижесінен, сондай-ақ тамырлас әдебиеттердің
арасындағы типологиялық ұқсастықтан туындайды 6, 62, – деген анықтама
берілген. Бұл түсініктеме түп-тамыры бір, ежелгі дәстүрлері ортақ елдердің
әдебиеттерін генезистік сипатына үңіле отырып, зерттеу қажеттігін
міндеттейді. Бұл анықтама біздің ғылыми еңбегіміздің бағыт-бағдарына да
бұлжымас желі болды.
Осы анықтаманы Қазақ әдебиеті энциклопедиялық жинағындағы Әдеби
байланыстар мен қарым-қатынастар, әдебиет әлеміндегі рухани алмасулар –
көркемдік дамудың бұлжымас заңы. Қоғамның прогресс жолымен даму
қажеттілігінен туған мәдени, әдеби байланыстардың өзіндік тарихы, бай
мазмұны бар... Қазақ сөз өнерінің басқа халықтардың рухани өмірімен
байланысының түп-төркіні, негізі ғасырлар қойнауында жатыр 7,
370, – деген сипаттама толықтыра түседі. Көне түркі жәдігерліктерінен
бастау алатын қазақтың сөз өнері өзінің даму жолында қаншама халықтың
әдебиет нұсқаларымен тоғысып жататыны баршаға белгілі. Сол тоғысулар
бүгінгі күні әдеби байланыстар деп аталып, санаға берік енген ұғымға
негіз қалайды.
Қазақстан ұлттық энциклопедиясында баяндалған, қоғамдық-саяси үні
басымдау келесі сипаттама да бұл ұғымды өзгеше қырынан танытады: Әдеби
байланыс – белгілі бір ұлт әдебиетінің басқа да әлем халықтары әдебиетімен
қарым-қатынасы. Әдебиет әлеміндегі рухани алмасулар – көркемдік дамудың,
әдеби процестің өзіндік заңдылығы... Ұлттық әдебиеттердің даму деңгейі сол
кездегі әдеби байланыстың да бағыты мен көркемдік рөлін анықтайды 8, 62.
Өз дәуірінің саяси бағдары тұрғысынан берілген бұл анықтамада әдебиеттің
мақсат-міндеттері нақты көрсетілген. Ұлт әдебиетінің өзі қатарлас өмір
сүріп отырған елдердің әдебиеттерімен тығыз байланыста дамитыны дау
тудырмайды. Көрші ел әдебиеттерінің бір-біріне ықпал етіп, бағыт-бағдарын
түзейтіні, белгілі бір қарым-қатынастар орнықтыратыны қисынды нәрсе.
Кейіннен қазақ және орыс әдебиеттерінің байланыстарын зерттеу
барысында белгілі бір тұлғалар арасындағы сабақтастықты немесе кейбір ортақ
аспектілердің үйлесімділігін қарастыру үрдіс саналды. Бірқатар ғалымдар
қазақ әдебиетінің Еуропа әдебиеттерімен байланыстарын зерттеп, төл
мұраларымызды дүниежүзілік ауқымда қарастыруға ден қойды. Бірсыпыра
еңбектер Еуропада қоныс тепкен ұлттар әдебиеттерінің біздің ұлтымыздың
рухани мұрасымен үйлесетін тұстарын, әдеби қарым-қатынастардың мәселелерін
жан-жақты талдауға арналған. Сондай-ақ, біраз ғалымдар қазақ әдебиетінің
шығыстағы іргелі елдер әдебиеттерімен байланысын жете зерттеп, салмақты
ғылыми еңбектерді қатарға қосты. Ғалымдардың енді бір тобы белгілі бір
кезеңдегі қазақ әдебиетінің басқа ел әдебиеттерімен байланыстарын тұтастай
қарастырды. Сонымен қатар әдеби байланысты белгілі бір тақырыппен
сабақтастыра қарастырған зерттеулер де болды. Әдеби байланыс талаптары
тұрғысынан Орталық Азияның аумағына кіретін туыстас, көрші елдердің
әдебиеттері де біршама дәрежеде зерттелді.
Жалпы, қазақ және өзбек әдебиетінің әр кезеңдегі байланыстары әр
уақытта ғалымдар тарапынан біршама зерттелді. Бұл іске екі елдің ғалымдары
да үлес қосты. Олардың ішінде қазақ пен өзбек халықтарының әдеби аралас-
құраластығын түбегейлі зерттеу нысанасына айналдырғандары да, бұл мәселеге
жанамалай атсалысқандары да бар.
М.Горькийдің кеңес жазушыларының І Бүкілодақтың мәжілісінде (1934)
бауырлас республикалардың мәдениетімен тығыз байланыс орнату мәселесін
ақындардың, жазушылардың, тәржімашылардың алдына қоюы, әдебиетшілерді осы
үдеріске қатысуға шақыруынан кейін әдебиет майданында үлкен ізденістер
басталды десе де болады. Кеңес үкіметінің басқа республикалары сияқты
тәржімашылық өнер қазақ әдебиетшілерінің арасында да кеңінен қанат жайды.
Осы уақытта аудармашылардың алдында тұрған күрделі міндеттердің дені
төмендегідей болды: Қазақстан мен орта Азия мемлекеттерінің бір-бірімен
байланыс орнатуы үшін өлең құрылымдарының ерекшеліктеріне; оқырмандардың
қабылдау айырмашылықтарына назар аударуға, басқа тілдерді оқып-меңгеруге,
әдебиетін, салт-дәстүрін, этникалық және тарихи-мәдени дәстүрлерін білуге;
түпнұсқа стилінің ұлттық-тарихи бояуын және өзіндік даралығын сақтауға және
т.б. тиіс болды.
Қазақстандық мерзімдік басылымдарда барған сайын көркем әдебиет
тәржімаларына мән берілді (Жаңа әдебиет, Әдебиет майданы, Әдебиет және
искусство және т.б.).
Көркем аударманың теориясы мен практикасы үшін айрықша маңызды болып
Ә.Әлімовтің ғылыми мақалалары танылды, онда 1920-1930 жылдардағы
Қазақстандағы тәржіма төңірегіндегі ойлардың дамуы кеңінен қарастырылған
еді.
Сонымен қатар түпнұсқаның аудармаға қатысты маңызын сәйкестілігі,
тілі, стилінің ерекшелігі маңындағы сұрақтарды қозғаған ғалым Мұхтар
Әуезовтің мақалалары жарыққа шықты. М.Қаратаев өзінің мақалаларында Абайдың
әлем тілдеріне аударылуына қатысты тың ойлар айтты.
С.Куспанов Абай поэзиясының орыс тіліне тәржімалануы атты еңбегінде
Абай шығармаларының орыс тіліндегі аудармаларын талдап, оның поэзиясының
аударма нұсқасына сыни көзбен қарайды, аударма тілі толықтығының сұрақтарын
қарастырады 9.
Адамзат аударма арқылы араласып-құраласады. Біз өмір сүріп жатқан
әлемнің іштей белгілі бір жүйеге құрылғандығы, адам тіршілігінің кез келген
қимыл-қарекеті өзінше шағын жүйе екендігі, онсыз әлемнің тұтас жүйесі
жасалмайтындығы белгілі. Адамзат тілдерінің арасында да коммуникацияның өз
жүйесі, яғни трансляторы болуы керек. Тілдер арасындағы осындай
байланыстырушы жүйенің ең қарапайым шешімі – аударма. Бұл тұрғыдан
қарағанда аударма адамзатты біріктіріп тұрған факторлардың бірі деуге де
болады.
Аударма ұғымы – кең ұғым. Зерттеуде тек көркем аударма, соның ішінде
поэзия аудармасы ғана сөз етілетін болады. Зерттеудің тақырыбындағы “өлең
аудармасы” тіркесі нақты өлеңнің ғана аудармасы емес, “стихотворный
перевод”, яғни жалпы өлеңмен жазылған көркем шығармалардың аудармасы деген
тұрғыда қолданылып тұр.
Көркем аударма – аударматанудағы ең бір күрделі де күрмеулі сала.
Көптеген зерттеушілердің аударма теориясы тұрғысынан көркем аударманы
“Жалпы аударма” курсының дербес пәні ретінде қарастыруды ұсынатыны тегін
емес. Олай дейтіні – көркем аудармада шығармашылық белгі-сипаттарының
лингвистикалық және мәдениеттанушылық қырлары аударманың өзге түрлеріне
қарағанда айрықша бедерленіп көрінеді. Ал поэзия аудармасында тәржімешіге
мәтінді өзінше пайымдау, бажайлау тұрғысынан бөлекше жауапкершілік
жүктелетіндіктен, аудармашыдан лингвистика мен аударма теориясы саласында
жеткілікті дайындықпен қатар, әдебиетшілік, мәдениеттанушылық, стилистік
дарын да талап етіледі.
Көркем аударма – бір тілде жазылған шығарманы басқа тілдің
құралдарымен дүниеге қайта әкелу нәтижесі, ал көркем аударма теориясы, іс
жүзіндегі жанды тәжірибені зерттей әрі жинақтай келіп, осы үдерістің, яғни
шығарманы дүниеге қайта әкелудің сипатын, сондай-ақ аударманың алдына
қойылған міндетті орындайтын құралдардың сипатын анықтаумен айналысады.
Тарихи тәжірибе көркем аударманың бір-біріне кереғар екі ұстанымның
аралығынан табылатынын көрсетеді: аударма сөзбе-сөз дәл шығуы, бірақ
көркемдік тұрғыдан толыққанды болмауы да мүмкін, сонымен бірге көркемдік
тұрғыдан толыққанды шығуы, алайда, түпнұсқадан қашықтап кеткен еркін баян
болуы да мүмкін. Осы екі ұстанымның басын қосып, аударманың аңсар тұтарлық
үлгісі сөзбе-сөз дәл әрі көркемдік тұрғыдан толыққанды аударма болып
табылады деп пікір түюдің ешқандай қиындығы жоқ. Бірақ аудармашы аңсар
тұтатындай мұндай толық тоғысудың болуы іс жүзінде мүмкін емес: нақты бір
ойды жеткізу үшін екі тілдің әрқайсысы атымен өзгеше құралдар қолданады.
Мәтінді аудару барысында сөзбе-сөз дәлдік пен көркемдік кемелдік ұдайы бір-
бірімен шарпысып түсіп жатады. Мәселені шешудің диалектикалық жолын іздеуге
тура келеді 10, 8.
Тәржіменің қоғамдық сұранысқа тәуелділігі – басы ашық жай. Басқа жағын
былай қойғанда, кез келген аудармашы (бүгінгі заман аудармашыларын айтамыз)
өз жұмысының жарияланатындай болуын ойлайды. Ал ненің жариялануы, ненің
жарияланбауы, көбіне-көп, ненің қажет етілетіндігіне байланысты. Қоғам
қажет еткен дүние әдетте, прагматикалық тұрғыдан десек те, дұрыс қабыл
алынады. Әр заманда, әр қоғамда аудармаға әр түрлі ақындардың таңдалатыны
сондықтан. Жаңалықтар да көбіне қоғамдық сұраныс соны қажет еткен кезде
жасалады. Бұл мәселенің тағы бір қыры мынада. Аударылатын туынды ұлт
әдебиетіне қажет болуға тиіс. Өзіңде бар нәрсені өзгеден іздемейсің. Демек,
аудармашы таланты оның қоғамдық сұранысты сергек сезінуінен, оқырманның
нені қажет ететінін дәл болжай білуінен де көрінеді.
Бүгінде бүкіләлемдік бәсеке қалыпты жайға айналды. Елдер бәсекесі
тілдер бәсекесіне қозғау салмай қоймайды. Қазақ тілінің сол бәсекеде шыдас
беруі үшін оның мол мүмкіндігін дәйім дәлелдеп отыру қажет. Мұның бір жолы
– көркем аударма. Бүкіл әлем кітаптан бетін әрі бұрып бара жатқан мына
заманда бізде бөлекше құбылыс бой көрсете қалады екен деп үміт етудің жөні
жоқ. Ендігі жерде Мұхтар Әуезов айтатын әдебиет әдебиет үшін деген талапты
да еске алған артық емес. Бұл ең алдымен тіл өнерінің аударма саласында
байқалса тіпті жақсы. Қазіргі аудармалар ең алдымен қазақ тілінің қамы,
болашағы үшін жасалуы керек. Аударма кітаптар арқылы қазақ оқырманы
мемлекеттік тілдің мүмкіндігін нақты көретіндей болуға тиіс.
Аударма дегеніміз – бір тілде ауызша айтылған ой-пікірді, болмаса
жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде, яғни оның ана тілінде
түсінікті етіп жазу. Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немес
баспадан басылып шыққан барлық әдеби және жазба еңбек аударма туынды деп
аталады.
Аударма туынды – көркем әдебиеттің егіз туған сыңары, бұлар екі ел сөз
өнерінің рухани қазынсына айналады.
Аударма жұмысы – бүгінгі таңда мақсат-мүддесі, тіршілік-әрекеті бір
адамзат қоғамындағы аса маңызды, шартты құбылыс.
Аударма – ұшан-теңіз өмір ағысының бүкіл процесін ұштастыруға себепші
болып отырған елеулі күштердің бірі.
Аударма өнері – идеология майданындағы зор құралдардың бірі. Аударма
әдебиет – халықтар достығының дәнекері.
Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүниетану
өрісімізді ұлғайтады. Аудармашы жеке сөздерге балама іздеу арқылы ана
тілдің бүкіл қазнасын кеңінен сапырып, ішіндегі асыл сөз байлықтарын шебер
пайдалануға тырысады. Ескіріп бара жатқан көне сөздер қайта жаңғырып,
қазіргі жанды әдеби тіліміздің қорына жаңа сөз тіркестері, көркем сөз
баламалары қосылып жатады. Аударма қызметі жаңа сөздерді тілімізге енгізіп
қана қоймай, күн сайын аударылып жатқан сансыз көп еңбектер олардың
қолданылу аясын кеңейтіп, қолдану нәтижесінде тұрақтандыруға халықтың ойы
мен тіл байлығын өсіруге, сол сөздің ұғымдық шегін қалыптастыруға себепші
болады.
Аударма мәдениеттілігінің жоғары деңгейін қалыптастыру ұлттық
әдбиеттің өсуіне және оның өзіндік дәстүрлі сипатын жасауға мүмкіндігін
тудырады.
Аударма көркем шығармашылықтың өзгеше бір саласы болып табылады.
Шығармашылықтың бұл түрінде өзіңдікі өзгемен салыстырылады, жарысады, күш
сынасады. Аудармашы жасалғанды жаңадан қайта жасау, өз әдебиетінде ана
тілінде жаңа қорлар ашу және жаңа тың салаларды игеру арқылы автормен күш
сынасады.
Егер біз аударма ісімен байланысы бар адамдардан әлемдік мәдениет үшін
көркем әдебиеттің түпнұсқасы мен аудармасының қайсысы маңызды деп сұрасақ,
бәрі бір ауыздан түпнұсқа деп жауап қайтарары даусыз. Аудармаға деген үлкен
сый мен құрмет бола тұра біз түпнұсқаны маңыздырақ көреміз. Аударма
әдебиетті қосымша әдеби құбылыс ретінде қарап, көркемдік сапасы мен әсері
жағынан түпнұсқамен теңесе алмайды деп ойлаймыз. Әйтсе де, аударма
тұпнұсқаны алмастыра алады. Қазіргі мәдни алмасу дәрежесіне сай, қандай да
бір ұлттық мәнді көркем туынды екінші бір тілге аударылған кезде сол құнды
да көркем сапасында адамзат мәдениетінің қазынасына айналады. Ал
аударылмаған көркем шығарма өз әдебиетінде белгілі бір кезеңде өмір сүреді
де, уақыт өте келе ұмытылады, әдебиетінде айтарлықтай із қалдырмайды 11,
25 деп жазады Ю.Левин Аударма және әдебиет атты мақаласында.
Шынында да, аударма жалпы адамзат атаулының танымдық-рухани алмасуы
нәтижесінде мәдениет пен өркениеттің дамуына, адам баласының эстетикалық
көркемдікке қол жеткізуіне, санамыздың өсуіне апаратын жол секілді.
Көркем шығарманың әлем әдебиетіне енуі аудармасыз мүмкін емес болса,
аударма да түпнұсқасыз болмайды. Ендеше бұл екі әдеби құбылыс тек қатынаста
тұруы тиіс. Егіз көркем туындының қайсысы маңызды деген сұрақтан гөрі,
керісінше, көркем шығарманың қай түрінде болмасын, ол адамзат болмысына
қалай әсер етеді, адамзаттың даму жолында қандай рөл атқарады деген мәселе
ойландырғаны жөн секілді.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында көркем аударма проблемасы аса өзекті
мәселенің бірі екені дау туғызбаса керек 3, 3.
Әр аударма, шынтуайтында, өзінше эксперимент. Кез келген туынды автор
қолымен дүниеге келген қайталанбас дүние. Ол жақсы болар, жаман болар,
авторы талантты болар, талантсыз болар – бәрібір, бұрын мұндай шығарма
жазылмаған, енді қайтадан дәл осындай шығарма жазылмайтыны тағы рас, демек,
қайталанбас дүние. Аударма сол қайталанбас дүниенің басқа тілде қайталанған
нұсқасын жасауы, яғни басқа тілде дүниеге қайта әкелуі керек. Көркем
аударма ұғымының өзі өнердің барлық түрінің ішінен тек сөз өнеріне қатысты.
Кескіндеме, мүсін өнеріне, биге, музыкаға аударма керек емес, белгілі бір
дәрежеде киноны да түсінбейтін тілде көріп, ұзын-ырғасын ұғып шығуға
болады. Ал түсінбейтін тілдегі әдеби шығарма тек әріптер мен тыныс белгілер
жиынтығы ғана. Оған жаңа өмір сыйлайтын адам – аудармашы. Бір тілде туған
өнер гүлін басқа топыраққа алып келіп қондыра салуға болмайды. Жалпы, оны
сол топырақтан суыруға болмайды. Аудармашы сол гүлдің дәнін алғандай
абайлықпен жаңа топырақта жаңа гүл өсіріп шығаруы керек. Жаңа топырақ
дегеніміз – жаңа тіл. Көбіне – атымен жаңа тіл.
Әдебиетте көп нәрсе шартты. Өлшемдер өзгермелі. Талғам туралы
таласпайды. Өнерге нөмір жүрмейді. Әйтсе де, сөз ұстаған ұлылардың қайсысы
әлем әдебиетіне көбірек ықпал жасады, оның адамзат өркениетіндегі алар орны
қандай дегенде алдымен айтылатын бір өлшем бар: ол – шығармаларының қанша
тілге аударылғандығы. Тәржіменің саны талантқа ең әділ таразы бола
бермейтіні рас. Әсіресе, қазіргі заманда өз шығармасын аудартуға алдымен
пысықайлардың қолы жететіні де рас. Сонда да бұл көрсеткішпен санаспау
мүмкін емес. Әдебиеттің әйгілі шығармаларының шет тілдердегі таралымы
түпнұсқа тіліндегісін кейде он орап кететіні көп жайды аңғарта алады.
Тәржіме теориясына байланысты өз шешімін күткен мәселелер әлі де
баршылық. Бүкіл әлемде осы тақырыпты жан-жағынан қаузаған мыңдаған
мақалалар, жүздеген монографиялар жарық көре тұра, әлі күнге ортақ
терминологияға тоқтам жасалмай отыр. Ю.Оболенская “аударма” және “аударма
үдерісі” секілді түйінді ұғымдардың өзінің басы ашылмағанын жазады. Тәржіме
– әдебиет аясынан да, жалпы мәдениет аясынан да шығып кететін күрделі
құбылыс. Мәдениеттердің үнқатысуы аудармасыз жүзеге аспайтыны әр аударма
түпнұсқаның жаңа байыптамасы болатындықтан ғана емес, мәселе әр аударма
түпмәтінге жаңа өлшем алып келетіндігінде. М.Бахтин былай деген: “Өзге
мәдениет басқа мәдениеттің көзімен қараған кезде ғана өзін толығырақ,
тереңірек таныта алады... Бір мағына екінші, басқа мағынамен бетпе-бет
келгенде өзінің терең сырын ашады: олардың арасында сол мәдениеттердің
томаға-тұйықтығы мен біржақтылығын еңсеретін үнқатысу басталғандай болады”
12, 334-335. Толыққанды ұлттық әдебиеттің толыққанды аударма әдебиетінсіз
кемеліне келмейтіні сондықтан.
Қазақ тіліне аударма үлгісі XVII-XVIII ғасырларда келген. Араб-парсы,
шағатай тілдерінен ауысқан, ауызша айтылатын ертегілер, неше алуан ұсақ
мысал-нақылдар осы пікірдің тиянақты тірегіндей.
Таза қазақ тілінде аударма тәжірибесі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
басталады, дәлірек айтқанда, 1879 жылдардағы Ыбырай Алтынсариннің
Киргизская хрестоматия кітабында көрінді. Бұл орыс тілінен аудару дәстүрі
еді. 1882 жылы орыс классиктерін Абай аударды. 1892 жылы Ыбырай Алтынсарин
аударған.
Жалпы, қазақ тіліне орыс классиктерінің шығармаларымен қатар
дүниежүзілік әдебиет классиктерінің де шығармалары аударылды.
Орысшадан қазақшаға бұрын-соңды жасалған аудармаларды шолып өткенде,
қазақ елінің әр қилы мәдени сатысына сай, аудармада алған үш түрлі әдістің
бар екенін байқаймыз.
Біріншісі – еркін аударма, бұл тәсіл түпнұсқаның тілін, әдеби ырғағын
дәл білмеуден, оригиналдың өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі,
аудрмашының өзіне тиімділігін көрмеуден туады. Еркін аударма әрбір елдің
балау кезінде, мәдени шеңбердің тар кезінде пайда болады.
Қазақ тәржіме өнерінде өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастап
бой көрсеткен бейімдеп аудару тәсіліне назар аударылады. Еркін аударманың
алғашқы ретінде белден басып кете берудің мысалдары бізде де кездескені
көрсетіледі. Ұлттық сөз өнеріндегі тырнақалды тәржімелер болғандықтан,
оларда түпнұсқаның өлең өлшемі де, сөз саптауы да, тіпті көлемі де өзгеріп
кетіп отырады, бірақ, аудармашы шығарманың айтар ойын дәл ұстайды, сөз
түйінін де дәл табады. Жалпы, еркін аударманың ерекшелігі де алдымен
авторды өз қалпынша қайта сөйлетуге емес, оның айтар ойын жеткізуге күш
салатындығында. Дегенмен, әр нәрсенің өз жөні бар. Шығармашылықта
еркіндіксіз болмайды. Аудармашының еркінсіп кетуі – ерсілік. Бәрі өлшеміне
байланысты.
Аудармадағы екінші тәсіл – сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсіл, көбінесе,
оригиналдың тілін мол түсіндіргенде болады, соның әуеніне еріп, құлдық
ұрудан шығады. Осыған қосымша ұлы елдің әдеби мұрасын аударғанда, ұсақ
елдің уәкілдері жаза басудан қаймығады да, әрбір жеке сөздерін де, тіпті
нүктелерін де дәл түсіруді түртейді. Осының салдарынан аударма сіресіп
шығады, істеп отырған еңбектерін аудармашылар да, оқырман жұртшылық та
түсінбейтін болып шығады.
Аударманың үшінші тәсілі – балама (адекватный) аударма. Бұл ең қиын
түрі: мұны екі тілді бірдей білумен қатар, сол шетел оригиналының ішкі
сырын сарқа түсіндіретіндер орындайды. Оның үстіне авторлардың дыбыс
ырғағын, тіл әдемілігін, сөз қолдану мәнерін қалтықсыз ұғынатындар жасайды.
Осыған қосымша екі елдің (аударушы ел мен аударылатын елдің) мәдени сатысы
бірдей болған мезгілде ымы-жымы білінбей, тігісі жатығып кетеді. Төл
әдебиет пен аударма әдебиеттің арасында айырма болмай қалады
Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, тайпалар, халықтар, ұлттар
арасындағы әлеуметтік, экологиялық, рухани, ғылыми қарым-қатынасының алмасу
құралы, ел танудың құралы, достықтың, ынтымақтастықтың тәжірибе-тағылым
алмасудың дәнекері.
Аудармашының алдында қашанда өзара қарама-қайшы, бірақ диалектикалық
бірліктегі үлкен проблема тұрады: бір жағынан, түпнұсқаның әрпін, рухын
сақтау қажет, екінші жағынан, аударма жасалып отырған тілдің
ерекшеліктерін, сол тілді оқуға тиіс жұртшылық талап-талғамын да ескеру
қажет. Аудармашы таразының екі басын тең ұстауы қажет.
Поэзияға келгенде де әріпшілдік әдіспен жасалған аудармалардың өзіндік
орны ерекше болатын жайлары кездеседі. Саймасай (эквивалентті) аудармаға
тиісінше көңіл бөлінген. Саймасай аудармада мәтіннің негізгі күш түсетін
тұстарын (доминанттарын) сақтау мақсатында саналы түрде жоғалтуға көнуге
тура келеді. “Эквивалентті” сөзінің әу бастағы латындық этимонын еске
түсіріп қойған да артық емес: “эквивалентті” – “күші тең” деген сөз. Яғни,
аудармашы шығарманың оқырманға әсер күшін тең сақтауға ұмтылуы керек.
Саймасай аударманың барабар (адекватты) аудармадан негізгі айырмашылығы да
түпкі нәтижеге бағдар ұстайтындығында. “Барабарлықпен салыстырғанда
саймасайлық түпкі нәтижеге көбірек бейім тұрады” – Л.Нелюбиннің
“Тәржіметану түсіндірме сөздігінде” осылай делінген 13, 46.
Қай кезде де көркем аударманың теориясы мен тарихы оның
проблематикасымен тығыз байланыста болады. Аударма теориясының дамуы
белгілі бір проблемаларды күн тәртібіне қойса, керісінше, белгілі бір
проблемалардың шешімін табуы теорияны ілгерілетеді, соған орай аударма
тарихы дами түседі.
Аударма – көркем шығармашылықтың түрі және аудармашы да қаламгер
болғандықтан, суреткер сипатын ашатын нәзік сзімталдық, жіті бақылағыштық,
творчестволық фантазия, интуиция, азаматтық өмірбаян, сара парасат,
шеберлік, шабыт сияқты ерекшеліктер аудармашыларға да тән. Сонымен қатар,
аудармашы даралығы жазушы – аудармашы – оқырман арасындағы байланыстың
салтанат құруынан бастау алады.
Көркем әдебиетті аудару – шығармашылық жұмыс. Ол әдеби тілдің өсуіне,
ұстартылуына көмектеседі: оның үстіне шығармашылық адамы аудара отырып, көп
нәрсені үйренеді 3, 3.
Аударма – сан қырлы, күрделі де қиын, жұмбақ та астарлы әрі
шығармашылық, әрі психологиялық үдеріс, көп қырлы құбылыс. Әлем
халықтарының қандай да бір мәдени, ғылыми, саяси, экономикалық
байланыстарында, қарым-қатынастарында аударманың тигізетін ықпалы зор. Ел
мен елдің бірін-бірі тануына, одан әрі мәдени байланыстарының дамуына
ұласқан аударма – қасиетті де қадірлі өнер. Адамзаттың тіршілік
қажеттіліктерінен туындаған тәржімалар ісі қай ғасырда да өз ізін, дәстүрін
қалдырып отырған.
Аударма қазақ даласында атам заманнан болған. Түркінің “тілмаш” деген
сөзінен (тегінде, бұлай деп тілге мәш, яғни сөзге ұста адамдарды айтқан)
орыстың “толмачы” шыққан 14, 72. Ұлы Жібек жолының алтын арқауы – аударма
десек те артықтығы жоқ. Ал нақты көркем аудармаға көшкенде түркі
халықтарына ортақ Алтын Орда дәуіріндегі аудармалар қатарында Сарай
қаласынан шыққан ақын Сейф Сарайдың Сағдидің “Гүлстанын” ХІV ғасырдың
аяғында аударғаны айтылады. Тұрсынбек Кәкішевтің: “Алтын Орда дәуіріне біз
түгелдей ортақпыз. Ал оның негізгі әдеби тілі – қыпшақ тілі болса, онда
қазақ даласы мен тілі жетекшілік сипатқа ие болғанынан қашсақ та құтыла
алмаймыз” 15, 31 деген пікірін есте ұстау жөн. Қазақ аудармасының
бастапқы кезеңдерінде аударма, нәзира, қайта баяндау, еліктеу бір бірімен
араласып, қойындасып жатады. Бұларды аударманың балама түрлері, танымал
шығарманы жаңа тілде жеткізудің жолдары ретінде қарастырған орынды.
Абай, Ыбырай жасаған алғашқы аудармалар, Шоқанның бірнеше тіл білу
дарындылығы да қазақ зиялы қауымының өркениетке ұмтылыстарын айғақтайды.
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Қ.Кемеңгерұлы,
Ә.Бөкейханов т.б. асыл тұлғаларымыз аудармаға аянбай атсалысты. Бұл дәстүр
М.Әуезов, І.Жансүгіров, С.Сейфуллин, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, т.б. айнымас
алыптар тобынан жаңаша қолдау тапты. Кеңестік кезеңде, әсіресе 1960-80
жылдары аударма ісі әр салада қарқын алды. Бұл уақытта жаңа аудармашылар
толқыны жарқырай көрінді. Танымал таланттарымыз прозада, поэзияда, драмада
аудармашылық шеберліктерін кеңінен көрсетті. Көрнекті жазушыларымыздың
аудармаға араласуы әдебиетімізді классикалық құндылықтармен байытты.
Ұлы классик М.Әуезовтен басталған зерттеушілік ой-тұжырымдамалар
бірден өрістеп кетпеді. Рас С.Талжанов, Р.Хайруллин, Ә.Сатыбалдиев,
Қ.Нұрмаханов, кейіннен Г.Бельгер, Н.Сағындықова аударма зерттеу ісіне
елеулі үлес қосты. Абай мен М.Әуезов аудармалары – көркем аудармашылық
шеберлікті шыңдаудың керемет тәжірибесі. Абай, М.Әуезов негізін қалаған
аудармашылық мектеп үйренудің үздік үлгісі. Аударма теориясы мен
тәжірибесіне зерттеу жасау, оқулық жазу назардан тыс қалды.
Әдебиетіміздің қайраткерлері әркез көркем аударма мәселелеріне қатысты
ақыл-кеңесін, ой-пайымдауларын ұсынып отырды. Кезінде жоғары оқу
орындарында аудармашы даярлау, мамандану қалыптаспағандықтан, көп жағдайда
тәжірибелік ой-пікірлер қағаз бетінде қалды.
Сондықтан да аударма зерттеуші Р.Хайруллин Аударма өнері туралы ұлт
әдебиеттерінің мысалына сүйенген білгір, білікті еңбектер өте қажет деп
өткен ғасырдың 70-жылдары айтып кеткендей, бұл мәселе ұзақ уақыт өткір
күйінде қалды. Соңғы кездері теориялық, тәжірибелік еңбектер біртіндеп
көріне бастады. Бірақ, нағыз ұлттық аударма ісіне пайда келтіретін, оны
кәсіптік, шығармашылық, өнер бірлігінде терең талдап, жүйелеп, зерттеген
үлкен еңбек зәрулігі айқын сезілді.
Кейінгі жылдары кітапханалар әртүрлі саладағы рыс аудармашылары
аударған шетелдік үлкен танымды, құнды ғылыми зерттеулер, монографиялармен,
ғылымның соңғы жетістігіне, жаңа да тың мәліметке, дәлелді ой-тұжырымға
негізделген еңбектермен, пән оқулықтарымен толығуда. Тіпті аударматану,
аударма теориясы, аударма ісі, тәржімалық тәжірибе туралы теориялық
еңбектер орыс тілінде жыл сайын шығарылуда. Тәуелсіз ел болсақ та, аударма
ісін зерттеуде әлі көштің қою шаңында қалғанымыз шындық. Өткен жылы
Иностранная литература журналында берген сұхбатында өзбек ақыны әрі
журналист Х.Закиров Орта Азияда, оның ішінде Қазақстан мен Қырғызстанда
аударма мектебі жоққа тән, аударма поэзиясы немесе прозасы да іс жүзінде
жоқ – деп айтыпты. Абайдың ұлттық поэзиялық аудару мектебінің негізін
қалағанын, М.Әуезов, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов т.б. әдебиет
тарландарымыздың көркем аудармаға проза, драматургия, поэзия аудармасына
үлкен үлес қосқанын білмей, қате пайымдау жасаған.
Көрші өзбек ағайындарда 1970 жылдардың өзінде аударма жайлы оқулықтар,
еңбектер, зерттеулер жарыса жарық көрді. Аударма зерттеу ісіне грузин,
әзірбайжан, тәжік, қырғыз, украин, Балтық бойы халықтары кеңестік кезеңде
батыл да белсене кірісті.
Қазақ аудармашылары кейбір кемшіліктерді атамағанда, өзге халықтар
әдеби шығармаларын тәржімалауда дарындылығын, білімділігін, зергерлігін
байқатты. Басқалардың әдеби қазынасын аударуда ар-ұятын, жанын салды. Орыс
аудармаларында, басқа ұлт аудармаларында қазақ көркем шығармалары
түсінбестіктен бұрмаланып, қысқартылып, мәтіні, мағынасы түбірімен өзгеріп,
анайылық пен жабайылыққа түсіп жатқанда үнсіз қалдық. Жақсы аударма
бағаланбады, нашары сыналмады. Өзгелердің тілін, мәдениетін үйренуге сондай
бейімбіз, өзіміздің тілді, қадыр-қасиетін тануға келгенде өзгеден кейінбіз
4, 3.
Әдебиет өз тілінде, ұлт көлемінде өсумен қатар, басқа да өскелең ұлт
әдебиетінің жақсы шығармаларын ұдайы қосып алып, байып отыратыны бәрімізге
белгілі. Біздің қазақ әдебиетінде де басқа тілдерден көптеген кітаптар
аударылып жатқаны да, бұл жұмыстың өте кең алуы да заңды. Бұл –
мәдениетіміздің өскелеңдігінің бір белгісі. Жазба әдебиет тілдің баюына,
өсуіне, қалыптасуына көп қызмет ететіні белгілі. Кейінгі ұрпақ тілдің ел
аузынан үйренумен қатар, кітаптан, газет-журналдардан, радио, теледидардан
үйренеді. Әдебиет тілі көпшілікке ұстаздық етеді. Әдебиеттің асқан
шеберлері шығармаларына өте жауапты қарап, Маяковскийдің тілімен айтқанда,
кейде бір сөз табу үшін мыңдаған тонна сөз рудасын ақтарған. Міне, осы
тұрғыдан қарағанда, аударма әдебиетінің тілі осы жоғарыда айтылған талапқа
сай келе ме? Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен төл шығарма мен аударма
шығарманың тілін салыстырып қарасақ, біраз нәрсені аңғарамыз. Сонда аударма
тілі мен төл шығарманың тілінде көп жағдайларда айырмашылық барын көреміз.
Төл шығарманың тілі неғұрлым жатық, қазақ тілінің заңдарына сәйкес, ұғымды
келсе, аударманың сөйлемдері іркіс-тіркіс, сөздері бір-біріне қабыспай,
оқуға ауыр болып келеді де, аударма екені бесенеден белгілі болып тұрады.
Мұның себебі неде?
Әрбір аудармашының тілге ұсталағын былай қойғанда, біздің ойымызша,
мұның екі себебі бар сияқты: біріншіден, біз орыс тілінен аударғанда, орыс
тілі мен қазақ тілінің өздеріне тән ерекшеліктерін, заңдарын, кейбір сөз
тіркестерінің әр ұлттың өзіне сәйкес калыптасу түрлерін ескермей, біріне-
бірін ықтиярсыз бағындыруға тырысамыз, яғни дәл аударуға тырысамыз. Әрине,
мүмкін болғанша, дәл аудару керек. Бірақ та дәл аудару дегенді мағына
жағынан дәл аудару деп ұғынып, осы тұрғыдан қолдануымыз керек 16.
Аударма теориясының басты кемшіліктерінің бірі жоғарыда айтылғандай,
жақсы, үлгілі аударма тәжірибелеріне жеткіліксіз, үстірт зер салу, шетел
деп қана зерттеу болып отыр. Ал, асылында, ондай аудармаларды бүкіл егжей-
тегжейіне жете жан-жақты талдау аса мәнді шарт, талдағанда, шығарманың
идеялық, көркемдік қасиеттерін аударманың бойына қалай сіңіргендігін,
образдылығын, түпнұсқаның ырғақтық, үндестік, шумақтық, ұйқастық, нәзік
ұтымды тетіктерін авторының сөз өрнегіндегі өзіне тән ерекшелігін, тарихи
нышандарын беруде аударма өнерінің бұрын-соңды аударма істерінен мүлде
басқаша екендігін дәлелдеу әбден керекті міндет. Бұл байқаулар мен
қорытындыларды біздің аударма өнерінің ең таңдаулы жетістіктері арқылы
түйіндеуге болар еді.
Аудармада сөздің жас айырымына қарай өзгешелігі, бала мен үлкеннің,
бала мен бала арасындағы сөздердің айырмашылығын жақсы білген жағдайларды
кездестіру де қиын. Өте қынжыларлық бір жағдай – түпнұсқа авторы сәтін
келістерген ділмар тапқырлықтар, сөйлем кестесінің гүл көріктері, прозаға
берілген өлең сынды үндестік қасиеттерінің бәрі де дарымай тыс қалады.
Белгілі бір кейіпкер үшін автор әдейі ойлап шығарған, халық мақалынан мүлде
өзге, тың нақыл сөздер де әлсіз аударылады, сөз құрамының ырғағы, әуені
сезілмейді, көптеген шебер жазушылардың шығармаларындағы сөз ойнақылығы да
өшіп кетеді.
Ұлттық көркем прозалардың аудармаларында орыс тілінің соншалықты
кедей, әсерсіз, сұрқой пішіндеріне қайран қаласың. Орыстың сөз
сұлулықтарының, сөйлем өрнектерінің, алуан қырлы, әсері, екпіндіктерінің
орасан мол қазынасынан аудармаларда, түпнұсқаның сорына қарай, ттіпті
дерлік сыбаға алынбайды, пайдаланбайды. Бұл өкініштің бастысы сол, аударма
орыс тіліне түпнұсқадан емес, дарынсыз, олақ қолдан шыққан әлгі бір жолма-
жол аударма (подстрочник) дегеннен аударылады, бұл - өзі өзге тіл оқушысы
мен түпнұсқа арасындағы берекесіз дәнекер. Бұлардың еңбектерінің басты
қасиет – олар Добролюбов айтқан шығарманың ішкі өмірін жақсы бере білді.
Түпнұсқаның негізгі қасиетін осылай көрсеті арқылы олар үздік шығармалардың
ұлттық үнін шығарып, аудармадағы басты мақсатқа жетеді. Творчестволық
жолмен шешу арқылы олар бір кезде Тургенев, Гоголь, Белинский талап еткен
аударманың жақсы нәтижелеріне ие болды. Аударма бізге неғұрлым аударма
болып көрінбей, өзінше төлтума шығарма болып көрінсе, онда оның соғұрлым
тамаша болғандығы деген Тургенев. Белинский аударма автордың өзі орысша
жазған секілді көрінсін, көркем аударманы ондай етіп аудару үшін художник
болып туылу керек деп талап еткен.
Бұл секілді аудармалар кейбіреулері қазақ, өзбек, латыш, татар,
армиян, т.б. бола тұра олра шын орысша сөйлейді. Бұл біз аудармашы-автордың
жақсы орыс жазушысы екенін, оның өзіндік түбегейлі шығармаларында ерекше
стилист, ділмар сөздің шебері екенін білеміз, солай бола тұрса да, ол
аударылатын шығарма авторының стиліне өз стилін байланыстырмайды. Сонымен
бірге бұл аудармашы негізгі шығарма авторының тіл ойлау дүниесіне айрықша
ықтият болып, мұқият зер салады. Ол аудармаға сол шығарманың бар материалын
біліп алып кіріседі. Шығармада суреттелетін халық тарихын зерттейді,
кейіпкерлердің дәуірімен, ортасымен терң танысып алады. Әрі үлкен жазушы,
ірі талантты аудармашы болып өнеге көрсететін бұл секілді игіліктер, бір
өкініші, өте сирек кездеседі 17.
Басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың тақырыбы: Қазақ-өзбек әдеби байланыстары
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кез келген әдебиет сол ұлттың ғасырлар
бойы жинақталған дәстүріне сүйеніп, халықтың тарихымен мәдениетімен,
күнделікті өмір салтымен бірге дамитыны даусыз. Ұлттық әдебиеттің
қалыптасуы мен дамуында оның басқа елдер әдебиеттерімен байланыстарының мән-
маңызы ерекше. Әдеби байлныстар – әдебиеттердің әлемдік деңгейдегі өсу
жолдарына, түрлі ұлт мәдениетінің тарихына, нақты әрбір қаламгер
шығармаларына қатысты туындайды.
ХХ ғасыр басында жаңадан толыса бастаған қазақ әдебиетінің барынша
дамуына оның басқа ұлт әдебиетімен байланыс жасауы игі ықпал етті. Тіпті
көркем сөз өнеріміздің жоғары деңгейге жетуіне өзге халық әдебиеттерімен
рухани алмасуының, әсер-ықпал көріністерінің орны ерекше. Бұл туралы
жазылған ғылыми мақалалар мен монографиялар ойымызды нақтылай түседі.
Алайда, бұл еңбектердің дені қазақ әдеби байланыстарын бір ғана аспектіде,
яғни қазақ-орыс, қазақ-еуропа контексінде алып қарастырды. Атап айтар
болсақ, қазақ-орыс әдеби байланыстарына Ш.Кереева-Қанафиеваның,
С.Сейітованың, Ш.Сәтбаеваның, Б.Мамыраевтың еңбектерін, қазақ-қарақалпақ,
башқұрт, татар әдеби байланыстарына С.Тойшыбаеваның, Б.Ысқақовтың
зеттеулерін, қазақ-парсы, араб, неміс, ағылшын, француз елдері арасындағы
әдеби байланысқа Ө.Күмісбаевтың, А.Түсіпованың, М.Маданованың еңбектері
сөзімізді дәлелдей түспек.
Ал, оның діні, түбі бір, тілі ұқсас, тағдыры бір-біріне жақын түркі
халықтарымен рухани алмасуы жанама түрде ғана сөз етілді.
Белгілі ғалым Ш.Қ.Сәтбаеваның: Қай халықтың болмасын сөз өнері
жағынан дамуында әдеби байланыстар сол ұлт әдебиетінің өркен жая өсуіне,
оның әлеуметтік ықпалының күшеюіне септігін тигізіп, бірін-бірі құрметтеп,
достасуына дәнекер болады. Қай әдебиет болса да өзара байланыссыз, қарым-
қатынассыз толық кемеліне келе алмақ емес.
Қазақ халқының сөз өнері жағынан даму тарихында оның өзге халықтармен
әдеби байланысы, қарым-қатынасы қалыптасып нығая береді. Бұл дәстүр
фольклордан басталып, профессионалдық әдебиетімізбен бірге жасасып
келеді,– 1,3 деген пікірі әдебиеттанудың маңызды саласы әдеби
байланыстар мәселесі екенін нақтылай түседі.
Тақырыптың өзектілігі. Ешбір ұлт әдебиеті жеке күй кешіп, дара
дамымайтыны анық. Қай халықтың сөз өнері болсын, ол басқа ұлт
әдебиеттерімен тығыз қарым-қатынаста, өзара байланыста өсіп, өркендемек.
Тіпті әрбір ұлт әдебиетінің әлем өркениетіне қосар үлес салмағы да осы
байланыстар барысында және әдебиеттерді салыстырып, таразылау тұрғысында
олардың шығармашылық үндестігі мен сабақтастығы анықталары анық. Бүгінгі
күні өркениет өрісіне қадам басқан қазақ елінің руханиятын байытуда сөз
өнері шешуші рөл атқарады десек, бұл деңгейден көрінуде оның басқа ұлт
әдебиеттерімен байланыстарының орны айрықша екені біршама айтылып та,
жазылып та жүр. Алайда, көркем сөз қайраткерлерінің шығармашылықтарын қазақ-
өзбек әдеби байланыстары негізінде тұтас алып қарастырған, әрі нақты
зерттеу жұмыстарын жүргізген еңбек жоқ деуге де болады.
Тарих беттерін парақтасақ, екі ғасыр аралығында Ресей империясы
аймағында өмір сүріп, тағдыр талайы сәйкескен, түбі, діні бір, тілдері
ұқсас түркі халықтары тарихи-мәдени процеске орай өзара тығыз қарым-
қатынастар жасағаны байқалады. Демек, қазақ және өзбек халықтарының әдеби-
мәдени өмірін тұтас алып, ол елдердің мәдениет пен әдебиет саласындағы
жетістіктерін, өркениет өрісіндегі аяқ алыстарын бағамдап, әрі рухани
алмасулар негізінде қарастырмау мүмкін емес. Осы кезең қаламгерлерінің
шығармаларына салыстырмалы ғылыми талдау жасап, уақыт талабына сәйкес
туындаған, генетикалық, типологиялық үндестіктер мен дәстүр сабақтастығы
негізінде жазылған туындылардың тақырыптық, жанрлық ұқсастықтары мен сюжет,
идеялық мотив сарындастығын ашып көрсету қажет.
Бұл ретте ғалым Ш.Сәтбаеваның айтқан пікірі ойымызды айқындай түседі:
Қазақ әдебиетінің бай кең, жан-жақты байланысы – халқымыздың ұлттық
мәдениетінің өркендеген, көркемдік дамуының дәреже-деңгейін, рухани
серіктестігін байқататын маңызды құблыстардың бірі. Бұл құбылыстың терең
тамырларына, тарихына бойлай отырып, ішкі заңдылықтарын ашу, халықтың әр
кезеңдегі қоғамдық өміріне, әдеби шындығына байланыстыра терең зерттеу –
әдебиеттану ғылымының басты міндеті 1, 164. Осы тұрғыдан келгенде ұлттық
әдебиетіміздің тарихында аса бір күделі кезең – ХХ ғасыр басындағы әдеби
процестегі қазақ пен өзбек ұлыстарының түп, дін, тіл негізінде тектес,
тамырлас және діни-рухаи алмасуларға ерекше көңіл аударылды.
Сонымен, ХХ ғасырдағы қазақ және өзбек халықтары әдебиетіндегі өзара
байланыстар барысы сол кезеңнің әдеби процесін айқын аңғаруға мүмкіндік
береді. Өзбек халқымен әдеби, мәдени үрдісті жалғастыруда қазақ ғалымдары
да үлкен күш жұмсауда. Олардың негізгі міндеті өзбек әлеуметіне өздерінің
шығармаларын ұсыну, олардың шығармаларын қазақ оқырмандарына таныстыру.
Басқа ел мәдениетіне үңілу, көркем шығармаларымен алмасу, сөйтіп әдеби
байланысты нығайту қашанда өз өзектілігін жойған жоқ.
Әдебиеттердің өзара қарым-қатынасы көп қырлылығымен ерекшеленеді.
Мысалы, сарындас әдеби ағымдар бір-біріне ықпал етеді, идеялық-эстетикалық
бағыт-бағдары ұқсас қаламгерлер өзара үндестік танытып жатады. Бұл
жекелеген ұлттық әдебиетте белгілі бір жанрдың қалыптасып, өріс жаюына әрі
жаңа және ескі поэтикалық формалардың жетіліп, жамуына игі ықпал жасайды.
Сонымен, әдеби қарым-қатынас формаларына аударма, үлгі алу
(взаимоствование), еліктеу (подражение), стильге салу (стилизация), образды
ұқсастық (образные аналогии) және тағы басқалар жатады 2, 10.
Жалпы, әдеби байланыстың негізгі факторы – аударма, яғни әдеби
байланыстар аударматану саласының негізінде жүзеге асады. Бір халық пен
екінші халықты жақындастыратын да, достастыратын да, туыстастыратын да сол
халықтардың әдебиеті мен мәдениеті, өнері. Өздерінің жазуы, сызуы,
әдебиеті, мәдениеті, өнері, тарихы арқылы қарым-қатынас жасап, байланысқа
түседі. Әдебиет саласында әртүрі жанрдағы шығармалар бір тілден екінші
тілге аударылу арқылы мәдениетаралық, әдебиетаралық коммуникация, яғни
байланыс орнайды.
Аударма – бір ұлтпен екінші ұлтты, бір халықтың әдебиетімен екінші
халықтың әдебиетін, мәдениетін байланыстыратын, жақындастыратын,
туыстастыратын, достастыратын және ана тіліміздің сөздік қорын байытып,
тіліміздің өткірлігін, икемділігін, үйлесімділігін, бейнелеу қабілетін
арттырып, жалпы, дүниетану өрісімізді ұлғайтатын сала. Бірақ аудармаға
бұлай бір ауыз сөзбен анықтама беруге болмайды. Оның зерттеу нысаны,
мақсаты мен міндеті, ауқымы өте кең. Зерттеушілер аударманы аударма өнер,
аударма әдебиет, аударма туынды, аударма жұмыс деп алып, осыған
байланысты әртүрлі анықтамалар береді.
Кейбір зерттеушілер аударма – бір тілде ауызша айтылған ой-пікірді,
болмаса жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде, яғни оның ана
тілінде түсінікті етіп жазу, аударма өнер – ұшан-теңіз өмір ағысының бүкіл
процесін ұштастыруға себепші болып отырған елеулі күштердің, идеология
майданындағы зор құралдардың бірі, халықтар достығының дәнекері 3, 3
десе, екінші біреулер аударма – сан қырлы, күрделі де қиын, жұмбақ та
астарлы әрі шығармашылық, әрі психологиялық үдеріс, көп қырлы құбылыс. Әлем
халықтарының қандай да бір мәдени, ғылыми, саяси, экономикалық
байланыстарында, қарым-қатынастарында аударманың тигізетін ықпалы зор. Ел
мен елдің бірін-бірі тануына, одан әрі мәдени байланыстарының дамуына
ұласқан аударма – қасиетті де қадірлі өнер 4, 3 деп анықтама берген.
Осындай анықтамалардан аударма тек әдеби, мәдени коммуникацияның ғана емес,
саяси, экономикалық, әлеуметтік байланыстардың да негізгі факторы екенін
аңғарамыз.
Қазақ әдебиетінде аударма тәжірибесі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап дамыды. Жалпы, қазақ тіліне орыс классиктерінің шығармаларымен қатар
әлем әдебиетінің шығармалары аударылды, яғни әлем әдебиетімен аудармашылық
байланыс орнады.
Қазақ және өзбек әдебиеті арасындағы аудармашылық байланыс 1930
жылдары басталса, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бұл байланыс
айтарлықтай дамыды.
Б.И.Дуанина өзінің Неміс прозасын қазақ тіліне аударудың өзекті
мәселелері атты кандидаттық диссертациясында: әдеби байланысты ішкі
шығармашылық байланыс және сыртқы шығармашылық байланыс деп екіге бөледі,
сыртқы байланысқа шығармашылық байланысты – кездесулер, әңгімелер,
жазушылар байланысын жатқызса, ішкі байланыстың негізгі түріне – көркем
аударманы жатқызады 5, 62. Қазақ пен өзбек әдебиетінің арасында жоғарыда
аталған байланыстың екі түрі де бар десек, артық айтқандық емес. Екі ел
ақын-жазушылары кездесулер ұйымдастырып, сұхбаттар жүргізіп, түрлі жанрда
шығармалар да аударған. Мысалы, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мустафин, С.Бегалин,
Т.Жароков, Т.Молдағалиев, Т.Өтебаев Ғали Орманов, Ғ.Мүсірепов т.б сияқты
бір топ ақын-жазушыларымыз өзбек халқының Айбек, Ғ.Ғұлам, А.Қаһһар, Зүлфия,
Ұйғын, А.Мұхтар, Ш.Рашидов, Міртемір т.б ақын-жазушыларымен шығармашылық
жағынан тығыз байланыста болған.
Қазақ және өзбек әдебиеттерінің арасындағы байланыс екі жақты болған,
яғни, қазақ тілінен өзбек тіліне және өзбек тілінен қазақ тіліне ауыз
толтырып айтарлықтай шығармалар аударылды. Аударылған шығармалар проза
саласын, поэзия, драма, фольклор салаларын толық қамтыды.
Әдеби байланыстар және аударматану саласы жөнінде Ш.Қ.Сәтбаеваның,
М.Х.Маданованың, Б.Мамыраевтың, Ә.Тарақтың, Г.Қ.Қазыбектің, Қ.Алпысбаевтың,
Ә.Сатыбалдиевтің, С.Талжановтың, Қ.Нұрмахановтың еңбектерін ерекше атауға
болады. Бүгінгі таңда әдеби байланыстарды зерттеу өзекті мәселелердің
біріне айналып отыр. Бұл елімізді әдебиет, мәдениет саласы арқылы бүкіл
әлемге танытудың бірден бір жолы деп есептеуге болады. Қазақ-өзбек әдеби
байланысы арқылы екі халық бір-бірінің әдебиеті мен мәдениетін таниды.
Мұндай байланыс тек қазақ пен өзбек халқының арасында ғана емес, бүкіл
дүниежүзі халықтары арасында болу керек деп есептеледі. Тақырыптың
өзектілігі де осында жатыр.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Зерттеу объектісі болып отырған қазақ және
өзбек әдеби байланысына арналған ғылыми еңбектер мен мақалалар жеткілікті.
Олардың қатарына Ш.Қ.Сәтбаеваның Әдеби байланыстар, М.Х.Маданованың
Актуальные вопросы литературной компаративистики, Мамыраевтың Казахские
литературные связи начала ХХ века атты зерттеу еңбектері мен М.Әуезовтың
Әдеби байланыстар туралы, С.Мұқановтың Туысқан әдебиетер туралы,
Қ.Нұрмахановтың Кемелденген әдебиет, Қ.Сейдановтың Өзбек әдебиетінің
досы, Достық жырлары, Мұхтар Әуезов және өзбек әдебиеті, Достықтың
жыршысы еді, С.Мәуленовтың Екінің бірі, егіздің сыңары, М.Машақовтың
Әдебиеттер достығы – халықтар достығы А.Аханбайқызының Көңіл ұйығын
іздеп барған Әбекең! атты зерттеу-мақалаларын жатқызуға болады. Аты
аталған еңбектерде, негізінен, қазақ-және өзбек әдеби байланыстары,
халықтар достығы, туысқандығы, қай салада қандай шығармалар аударылды, екі
жақты байланыс қай деңгейде дамыды, салыстырмалы әдебиеттану, әдеби
байланыстар, аударматану сияқты мәселелерге баса назар аударылған. Сондай-
ақ, туысқан халықтар әдебиеттерінің әдеби байланыстары жөнінде Алматы,
Ташкент қалаларында түрлі ғылыми-теориялық конференция, симпозиумдардың
өткені мәлім.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. М.Әуезов, С.Мұқановтар бастаған бір
топ алыптар шоғыры өзбек әдебиетінің ақын-жазушыларымен әдеби байланыста,
мәдени, достық, туысқандық қарым-қатынаста болып, екі жақты аудармалар
жасалып, біразы кітап болып шықса, ал кейбіреулері баспасөз беттерінде
жарияланып жүрді. Екі халық арасындағы әдеби байланыстардың дамуы мен бағыт-
бағдарын анықтау, жекелеген қаламгерлер шығармашылықтарындағы әсер-ықпал
көріністерін бағамдау басты мақсат болып табылады. Осындай мақсатты жүзеге
асыруда мынадай міндеттер туындайды:
– Проза жанрында қазақ әдебиетінен өзбек әдебиетіне аударылған
шығармалардың аударылу ерекшеліктеріне баса назар аудару;
– Өзбек әдебиетінен қазақ әдебиетіне аударылған шығармаларды және
олардың аударылу ерекшеліктерін анықтау;
– Поэзия жанрында қазақ әдебиетінен өзбек әдебиетіне аударылған
өлеңдердің ерекшеліктерді анықтау;
– Өзбек әдебиетінен қазақ әдебиетіне аударылған өлеңдерді және оларды
аударудағы ерекшеліктерді және басты тақырыптарын анықтау.
Зерттеудің жұмысымыздың дерек көздері ретінде әр жылдары мерзімді
басылымдарда жарық көрген шығармалар, баспасөз беттерінде жарияланған
танымдық мақалалар, аударматануға байланысты Ш.Қ.Сәтбаеваның,
М.Х.Маданованың, Б.Мамыраевтың, Ә.Тарақтың, Г.Қ.Қазыбектің, Қ.Алпысбаевтың,
Ә.Сатыбалдиевтің еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері. Диссертация
тақырыбы қазақ және өзбек әдебиеттерінің байланысы болғандықтан, қазақ және
өзбек әдебиеттерінде қандай жанрдағы шығармалар аударылғандығына баса назар
аудардық. Қазақ әдебиеті өзбек әдебиетінен басқа қай халықтың әдебиетімен
тығыз байланыста болғанын білу үшін Ш.Қ.Сәтбаеваның, М.Х.Маданованың,
Б.Мамыраевтың, Ә.Тарақтың, Г.Қ.Қазыбектің, Қ.Алпысбаевтың,
Ә.Сатыбалдиевтің, С.Талжановтың, Қ.Нұрмахановтың еңбектеріне сүйеніп,
зерттеу тақырыбына қатысты ой-пікірлер, теориялық тұжырымдар басшылыққа
алынды. Бұдан басқа баспасөз беттерінде жарияланған қазақ зерттеушілерінің
мақала, пікірлерін пайдаландық.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын жазу үшін салыстырмалы-
салғастырмалы, жүйелек, әдеби-тарихи саралау сияқты ғылыми әдіс-тәсілдер
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Осы уақытқа дейін қазақ әдебиеті мен
орыс, француз, тәжік, араб-парсы, ағылшын, еуропа халықтары, татар
әдебиеттерінің байланысы туралы зерттеу жұмыстары жасалған. Осындай
әдебиеттерге сүйене отырып, қазақ әдебиеті мен өзбек әдебиетінің
байланысын, екі жақты аударма қалай дамығанын, қай жанр бойынша шығармалар
көп аударылғанын жан-жақты қарастыруға тырыстық.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және тараушалардан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ӨЗБЕК ПРОЗАСЫН АУДАРУДАҒЫ ТӘРЖІМАШЫ ШЕБЕРЛІГІ
Қазақ және өзбек әдебиеттерінің байланыстары туралы зерттеу жұмысын
қолға алғанда алдымен әдеби байланыс ұғымының мән-мағынасын ашып алу
қажеттігі туындайды. Бұл ұғым, әрине, көп жылдар бойы кеңестік қоғамда өмір
сүрген ынтымақтас және туысқан елдер арасындағы әдеби байланысты сипаттап
келгені мәлім. Әдеби байланыстарды жақындату арқылы бұл елдердің татулығын,
сондай-ақ сөз өнерінің туыстығын дәріптеуге маңыз берілді. Аталған ұғымның
әдеби сипатынан гөрі саяси сипаты басымдау болды. Дегенмен, бұл тұста
әдеби байланыс түсінігі арқылы рухани жағынан туыс елдердің
әдебиеттеріндегі бірқатар мәселелердің кәсіби тұрғыдан зерттелуіне мол
мүмкіндік жасалғанын айтуға тиіспіз. Кеңес Одағы ыдырап, әрбір ел өз
шаңырағын көтеріп, егемендікке ұмтылған шақтағы экономикалық қиындықтар бұл
тақырыпты зерттеуге кедергі келтірді. Әдеби байланыстарды жан-жақты
қарастыру мәселесі біраз уақытқа кешеуілдеп қалды. Қазір бұл елдердің
бірқатары еңсесін тіктегеннен кейін әдеби байланыстарды зерттеу жайы да
қарастырыла бастады. Солай бола тұрса да бұл игі іс біздің еліміз тарапынан
біраз уақыттан бері қолға алына бастағанын айта кеткен жөн.
Алдымен аталған ұғымның мағынасын ашып алайық. Әдеби
анықтамалықтардағы түсініктерде де бұл ұғым ұлттық әдебиеттің басты
мәселесі ретінде баяндалады. Мысалы, академик З.Ахметовтің басшылығымен
құрастырылған Әдебиеттану. Терминдер сөздігі деп аталатын кітапта: Әдеби
байланыстар – ұлттық әдебиеттер арасындағы көркемдік дәстүрлер жалғастығы,
ықпалдастығы. Әдеби байланыс нышандары жазушының қалыптасқан әдеби
дәстүрлерге табан тіреуінің нәтижесінен, сондай-ақ тамырлас әдебиеттердің
арасындағы типологиялық ұқсастықтан туындайды 6, 62, – деген анықтама
берілген. Бұл түсініктеме түп-тамыры бір, ежелгі дәстүрлері ортақ елдердің
әдебиеттерін генезистік сипатына үңіле отырып, зерттеу қажеттігін
міндеттейді. Бұл анықтама біздің ғылыми еңбегіміздің бағыт-бағдарына да
бұлжымас желі болды.
Осы анықтаманы Қазақ әдебиеті энциклопедиялық жинағындағы Әдеби
байланыстар мен қарым-қатынастар, әдебиет әлеміндегі рухани алмасулар –
көркемдік дамудың бұлжымас заңы. Қоғамның прогресс жолымен даму
қажеттілігінен туған мәдени, әдеби байланыстардың өзіндік тарихы, бай
мазмұны бар... Қазақ сөз өнерінің басқа халықтардың рухани өмірімен
байланысының түп-төркіні, негізі ғасырлар қойнауында жатыр 7,
370, – деген сипаттама толықтыра түседі. Көне түркі жәдігерліктерінен
бастау алатын қазақтың сөз өнері өзінің даму жолында қаншама халықтың
әдебиет нұсқаларымен тоғысып жататыны баршаға белгілі. Сол тоғысулар
бүгінгі күні әдеби байланыстар деп аталып, санаға берік енген ұғымға
негіз қалайды.
Қазақстан ұлттық энциклопедиясында баяндалған, қоғамдық-саяси үні
басымдау келесі сипаттама да бұл ұғымды өзгеше қырынан танытады: Әдеби
байланыс – белгілі бір ұлт әдебиетінің басқа да әлем халықтары әдебиетімен
қарым-қатынасы. Әдебиет әлеміндегі рухани алмасулар – көркемдік дамудың,
әдеби процестің өзіндік заңдылығы... Ұлттық әдебиеттердің даму деңгейі сол
кездегі әдеби байланыстың да бағыты мен көркемдік рөлін анықтайды 8, 62.
Өз дәуірінің саяси бағдары тұрғысынан берілген бұл анықтамада әдебиеттің
мақсат-міндеттері нақты көрсетілген. Ұлт әдебиетінің өзі қатарлас өмір
сүріп отырған елдердің әдебиеттерімен тығыз байланыста дамитыны дау
тудырмайды. Көрші ел әдебиеттерінің бір-біріне ықпал етіп, бағыт-бағдарын
түзейтіні, белгілі бір қарым-қатынастар орнықтыратыны қисынды нәрсе.
Кейіннен қазақ және орыс әдебиеттерінің байланыстарын зерттеу
барысында белгілі бір тұлғалар арасындағы сабақтастықты немесе кейбір ортақ
аспектілердің үйлесімділігін қарастыру үрдіс саналды. Бірқатар ғалымдар
қазақ әдебиетінің Еуропа әдебиеттерімен байланыстарын зерттеп, төл
мұраларымызды дүниежүзілік ауқымда қарастыруға ден қойды. Бірсыпыра
еңбектер Еуропада қоныс тепкен ұлттар әдебиеттерінің біздің ұлтымыздың
рухани мұрасымен үйлесетін тұстарын, әдеби қарым-қатынастардың мәселелерін
жан-жақты талдауға арналған. Сондай-ақ, біраз ғалымдар қазақ әдебиетінің
шығыстағы іргелі елдер әдебиеттерімен байланысын жете зерттеп, салмақты
ғылыми еңбектерді қатарға қосты. Ғалымдардың енді бір тобы белгілі бір
кезеңдегі қазақ әдебиетінің басқа ел әдебиеттерімен байланыстарын тұтастай
қарастырды. Сонымен қатар әдеби байланысты белгілі бір тақырыппен
сабақтастыра қарастырған зерттеулер де болды. Әдеби байланыс талаптары
тұрғысынан Орталық Азияның аумағына кіретін туыстас, көрші елдердің
әдебиеттері де біршама дәрежеде зерттелді.
Жалпы, қазақ және өзбек әдебиетінің әр кезеңдегі байланыстары әр
уақытта ғалымдар тарапынан біршама зерттелді. Бұл іске екі елдің ғалымдары
да үлес қосты. Олардың ішінде қазақ пен өзбек халықтарының әдеби аралас-
құраластығын түбегейлі зерттеу нысанасына айналдырғандары да, бұл мәселеге
жанамалай атсалысқандары да бар.
М.Горькийдің кеңес жазушыларының І Бүкілодақтың мәжілісінде (1934)
бауырлас республикалардың мәдениетімен тығыз байланыс орнату мәселесін
ақындардың, жазушылардың, тәржімашылардың алдына қоюы, әдебиетшілерді осы
үдеріске қатысуға шақыруынан кейін әдебиет майданында үлкен ізденістер
басталды десе де болады. Кеңес үкіметінің басқа республикалары сияқты
тәржімашылық өнер қазақ әдебиетшілерінің арасында да кеңінен қанат жайды.
Осы уақытта аудармашылардың алдында тұрған күрделі міндеттердің дені
төмендегідей болды: Қазақстан мен орта Азия мемлекеттерінің бір-бірімен
байланыс орнатуы үшін өлең құрылымдарының ерекшеліктеріне; оқырмандардың
қабылдау айырмашылықтарына назар аударуға, басқа тілдерді оқып-меңгеруге,
әдебиетін, салт-дәстүрін, этникалық және тарихи-мәдени дәстүрлерін білуге;
түпнұсқа стилінің ұлттық-тарихи бояуын және өзіндік даралығын сақтауға және
т.б. тиіс болды.
Қазақстандық мерзімдік басылымдарда барған сайын көркем әдебиет
тәржімаларына мән берілді (Жаңа әдебиет, Әдебиет майданы, Әдебиет және
искусство және т.б.).
Көркем аударманың теориясы мен практикасы үшін айрықша маңызды болып
Ә.Әлімовтің ғылыми мақалалары танылды, онда 1920-1930 жылдардағы
Қазақстандағы тәржіма төңірегіндегі ойлардың дамуы кеңінен қарастырылған
еді.
Сонымен қатар түпнұсқаның аудармаға қатысты маңызын сәйкестілігі,
тілі, стилінің ерекшелігі маңындағы сұрақтарды қозғаған ғалым Мұхтар
Әуезовтің мақалалары жарыққа шықты. М.Қаратаев өзінің мақалаларында Абайдың
әлем тілдеріне аударылуына қатысты тың ойлар айтты.
С.Куспанов Абай поэзиясының орыс тіліне тәржімалануы атты еңбегінде
Абай шығармаларының орыс тіліндегі аудармаларын талдап, оның поэзиясының
аударма нұсқасына сыни көзбен қарайды, аударма тілі толықтығының сұрақтарын
қарастырады 9.
Адамзат аударма арқылы араласып-құраласады. Біз өмір сүріп жатқан
әлемнің іштей белгілі бір жүйеге құрылғандығы, адам тіршілігінің кез келген
қимыл-қарекеті өзінше шағын жүйе екендігі, онсыз әлемнің тұтас жүйесі
жасалмайтындығы белгілі. Адамзат тілдерінің арасында да коммуникацияның өз
жүйесі, яғни трансляторы болуы керек. Тілдер арасындағы осындай
байланыстырушы жүйенің ең қарапайым шешімі – аударма. Бұл тұрғыдан
қарағанда аударма адамзатты біріктіріп тұрған факторлардың бірі деуге де
болады.
Аударма ұғымы – кең ұғым. Зерттеуде тек көркем аударма, соның ішінде
поэзия аудармасы ғана сөз етілетін болады. Зерттеудің тақырыбындағы “өлең
аудармасы” тіркесі нақты өлеңнің ғана аудармасы емес, “стихотворный
перевод”, яғни жалпы өлеңмен жазылған көркем шығармалардың аудармасы деген
тұрғыда қолданылып тұр.
Көркем аударма – аударматанудағы ең бір күрделі де күрмеулі сала.
Көптеген зерттеушілердің аударма теориясы тұрғысынан көркем аударманы
“Жалпы аударма” курсының дербес пәні ретінде қарастыруды ұсынатыны тегін
емес. Олай дейтіні – көркем аудармада шығармашылық белгі-сипаттарының
лингвистикалық және мәдениеттанушылық қырлары аударманың өзге түрлеріне
қарағанда айрықша бедерленіп көрінеді. Ал поэзия аудармасында тәржімешіге
мәтінді өзінше пайымдау, бажайлау тұрғысынан бөлекше жауапкершілік
жүктелетіндіктен, аудармашыдан лингвистика мен аударма теориясы саласында
жеткілікті дайындықпен қатар, әдебиетшілік, мәдениеттанушылық, стилистік
дарын да талап етіледі.
Көркем аударма – бір тілде жазылған шығарманы басқа тілдің
құралдарымен дүниеге қайта әкелу нәтижесі, ал көркем аударма теориясы, іс
жүзіндегі жанды тәжірибені зерттей әрі жинақтай келіп, осы үдерістің, яғни
шығарманы дүниеге қайта әкелудің сипатын, сондай-ақ аударманың алдына
қойылған міндетті орындайтын құралдардың сипатын анықтаумен айналысады.
Тарихи тәжірибе көркем аударманың бір-біріне кереғар екі ұстанымның
аралығынан табылатынын көрсетеді: аударма сөзбе-сөз дәл шығуы, бірақ
көркемдік тұрғыдан толыққанды болмауы да мүмкін, сонымен бірге көркемдік
тұрғыдан толыққанды шығуы, алайда, түпнұсқадан қашықтап кеткен еркін баян
болуы да мүмкін. Осы екі ұстанымның басын қосып, аударманың аңсар тұтарлық
үлгісі сөзбе-сөз дәл әрі көркемдік тұрғыдан толыққанды аударма болып
табылады деп пікір түюдің ешқандай қиындығы жоқ. Бірақ аудармашы аңсар
тұтатындай мұндай толық тоғысудың болуы іс жүзінде мүмкін емес: нақты бір
ойды жеткізу үшін екі тілдің әрқайсысы атымен өзгеше құралдар қолданады.
Мәтінді аудару барысында сөзбе-сөз дәлдік пен көркемдік кемелдік ұдайы бір-
бірімен шарпысып түсіп жатады. Мәселені шешудің диалектикалық жолын іздеуге
тура келеді 10, 8.
Тәржіменің қоғамдық сұранысқа тәуелділігі – басы ашық жай. Басқа жағын
былай қойғанда, кез келген аудармашы (бүгінгі заман аудармашыларын айтамыз)
өз жұмысының жарияланатындай болуын ойлайды. Ал ненің жариялануы, ненің
жарияланбауы, көбіне-көп, ненің қажет етілетіндігіне байланысты. Қоғам
қажет еткен дүние әдетте, прагматикалық тұрғыдан десек те, дұрыс қабыл
алынады. Әр заманда, әр қоғамда аудармаға әр түрлі ақындардың таңдалатыны
сондықтан. Жаңалықтар да көбіне қоғамдық сұраныс соны қажет еткен кезде
жасалады. Бұл мәселенің тағы бір қыры мынада. Аударылатын туынды ұлт
әдебиетіне қажет болуға тиіс. Өзіңде бар нәрсені өзгеден іздемейсің. Демек,
аудармашы таланты оның қоғамдық сұранысты сергек сезінуінен, оқырманның
нені қажет ететінін дәл болжай білуінен де көрінеді.
Бүгінде бүкіләлемдік бәсеке қалыпты жайға айналды. Елдер бәсекесі
тілдер бәсекесіне қозғау салмай қоймайды. Қазақ тілінің сол бәсекеде шыдас
беруі үшін оның мол мүмкіндігін дәйім дәлелдеп отыру қажет. Мұның бір жолы
– көркем аударма. Бүкіл әлем кітаптан бетін әрі бұрып бара жатқан мына
заманда бізде бөлекше құбылыс бой көрсете қалады екен деп үміт етудің жөні
жоқ. Ендігі жерде Мұхтар Әуезов айтатын әдебиет әдебиет үшін деген талапты
да еске алған артық емес. Бұл ең алдымен тіл өнерінің аударма саласында
байқалса тіпті жақсы. Қазіргі аудармалар ең алдымен қазақ тілінің қамы,
болашағы үшін жасалуы керек. Аударма кітаптар арқылы қазақ оқырманы
мемлекеттік тілдің мүмкіндігін нақты көретіндей болуға тиіс.
Аударма дегеніміз – бір тілде ауызша айтылған ой-пікірді, болмаса
жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде, яғни оның ана тілінде
түсінікті етіп жазу. Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немес
баспадан басылып шыққан барлық әдеби және жазба еңбек аударма туынды деп
аталады.
Аударма туынды – көркем әдебиеттің егіз туған сыңары, бұлар екі ел сөз
өнерінің рухани қазынсына айналады.
Аударма жұмысы – бүгінгі таңда мақсат-мүддесі, тіршілік-әрекеті бір
адамзат қоғамындағы аса маңызды, шартты құбылыс.
Аударма – ұшан-теңіз өмір ағысының бүкіл процесін ұштастыруға себепші
болып отырған елеулі күштердің бірі.
Аударма өнері – идеология майданындағы зор құралдардың бірі. Аударма
әдебиет – халықтар достығының дәнекері.
Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүниетану
өрісімізді ұлғайтады. Аудармашы жеке сөздерге балама іздеу арқылы ана
тілдің бүкіл қазнасын кеңінен сапырып, ішіндегі асыл сөз байлықтарын шебер
пайдалануға тырысады. Ескіріп бара жатқан көне сөздер қайта жаңғырып,
қазіргі жанды әдеби тіліміздің қорына жаңа сөз тіркестері, көркем сөз
баламалары қосылып жатады. Аударма қызметі жаңа сөздерді тілімізге енгізіп
қана қоймай, күн сайын аударылып жатқан сансыз көп еңбектер олардың
қолданылу аясын кеңейтіп, қолдану нәтижесінде тұрақтандыруға халықтың ойы
мен тіл байлығын өсіруге, сол сөздің ұғымдық шегін қалыптастыруға себепші
болады.
Аударма мәдениеттілігінің жоғары деңгейін қалыптастыру ұлттық
әдбиеттің өсуіне және оның өзіндік дәстүрлі сипатын жасауға мүмкіндігін
тудырады.
Аударма көркем шығармашылықтың өзгеше бір саласы болып табылады.
Шығармашылықтың бұл түрінде өзіңдікі өзгемен салыстырылады, жарысады, күш
сынасады. Аудармашы жасалғанды жаңадан қайта жасау, өз әдебиетінде ана
тілінде жаңа қорлар ашу және жаңа тың салаларды игеру арқылы автормен күш
сынасады.
Егер біз аударма ісімен байланысы бар адамдардан әлемдік мәдениет үшін
көркем әдебиеттің түпнұсқасы мен аудармасының қайсысы маңызды деп сұрасақ,
бәрі бір ауыздан түпнұсқа деп жауап қайтарары даусыз. Аудармаға деген үлкен
сый мен құрмет бола тұра біз түпнұсқаны маңыздырақ көреміз. Аударма
әдебиетті қосымша әдеби құбылыс ретінде қарап, көркемдік сапасы мен әсері
жағынан түпнұсқамен теңесе алмайды деп ойлаймыз. Әйтсе де, аударма
тұпнұсқаны алмастыра алады. Қазіргі мәдни алмасу дәрежесіне сай, қандай да
бір ұлттық мәнді көркем туынды екінші бір тілге аударылған кезде сол құнды
да көркем сапасында адамзат мәдениетінің қазынасына айналады. Ал
аударылмаған көркем шығарма өз әдебиетінде белгілі бір кезеңде өмір сүреді
де, уақыт өте келе ұмытылады, әдебиетінде айтарлықтай із қалдырмайды 11,
25 деп жазады Ю.Левин Аударма және әдебиет атты мақаласында.
Шынында да, аударма жалпы адамзат атаулының танымдық-рухани алмасуы
нәтижесінде мәдениет пен өркениеттің дамуына, адам баласының эстетикалық
көркемдікке қол жеткізуіне, санамыздың өсуіне апаратын жол секілді.
Көркем шығарманың әлем әдебиетіне енуі аудармасыз мүмкін емес болса,
аударма да түпнұсқасыз болмайды. Ендеше бұл екі әдеби құбылыс тек қатынаста
тұруы тиіс. Егіз көркем туындының қайсысы маңызды деген сұрақтан гөрі,
керісінше, көркем шығарманың қай түрінде болмасын, ол адамзат болмысына
қалай әсер етеді, адамзаттың даму жолында қандай рөл атқарады деген мәселе
ойландырғаны жөн секілді.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында көркем аударма проблемасы аса өзекті
мәселенің бірі екені дау туғызбаса керек 3, 3.
Әр аударма, шынтуайтында, өзінше эксперимент. Кез келген туынды автор
қолымен дүниеге келген қайталанбас дүние. Ол жақсы болар, жаман болар,
авторы талантты болар, талантсыз болар – бәрібір, бұрын мұндай шығарма
жазылмаған, енді қайтадан дәл осындай шығарма жазылмайтыны тағы рас, демек,
қайталанбас дүние. Аударма сол қайталанбас дүниенің басқа тілде қайталанған
нұсқасын жасауы, яғни басқа тілде дүниеге қайта әкелуі керек. Көркем
аударма ұғымының өзі өнердің барлық түрінің ішінен тек сөз өнеріне қатысты.
Кескіндеме, мүсін өнеріне, биге, музыкаға аударма керек емес, белгілі бір
дәрежеде киноны да түсінбейтін тілде көріп, ұзын-ырғасын ұғып шығуға
болады. Ал түсінбейтін тілдегі әдеби шығарма тек әріптер мен тыныс белгілер
жиынтығы ғана. Оған жаңа өмір сыйлайтын адам – аудармашы. Бір тілде туған
өнер гүлін басқа топыраққа алып келіп қондыра салуға болмайды. Жалпы, оны
сол топырақтан суыруға болмайды. Аудармашы сол гүлдің дәнін алғандай
абайлықпен жаңа топырақта жаңа гүл өсіріп шығаруы керек. Жаңа топырақ
дегеніміз – жаңа тіл. Көбіне – атымен жаңа тіл.
Әдебиетте көп нәрсе шартты. Өлшемдер өзгермелі. Талғам туралы
таласпайды. Өнерге нөмір жүрмейді. Әйтсе де, сөз ұстаған ұлылардың қайсысы
әлем әдебиетіне көбірек ықпал жасады, оның адамзат өркениетіндегі алар орны
қандай дегенде алдымен айтылатын бір өлшем бар: ол – шығармаларының қанша
тілге аударылғандығы. Тәржіменің саны талантқа ең әділ таразы бола
бермейтіні рас. Әсіресе, қазіргі заманда өз шығармасын аудартуға алдымен
пысықайлардың қолы жететіні де рас. Сонда да бұл көрсеткішпен санаспау
мүмкін емес. Әдебиеттің әйгілі шығармаларының шет тілдердегі таралымы
түпнұсқа тіліндегісін кейде он орап кететіні көп жайды аңғарта алады.
Тәржіме теориясына байланысты өз шешімін күткен мәселелер әлі де
баршылық. Бүкіл әлемде осы тақырыпты жан-жағынан қаузаған мыңдаған
мақалалар, жүздеген монографиялар жарық көре тұра, әлі күнге ортақ
терминологияға тоқтам жасалмай отыр. Ю.Оболенская “аударма” және “аударма
үдерісі” секілді түйінді ұғымдардың өзінің басы ашылмағанын жазады. Тәржіме
– әдебиет аясынан да, жалпы мәдениет аясынан да шығып кететін күрделі
құбылыс. Мәдениеттердің үнқатысуы аудармасыз жүзеге аспайтыны әр аударма
түпнұсқаның жаңа байыптамасы болатындықтан ғана емес, мәселе әр аударма
түпмәтінге жаңа өлшем алып келетіндігінде. М.Бахтин былай деген: “Өзге
мәдениет басқа мәдениеттің көзімен қараған кезде ғана өзін толығырақ,
тереңірек таныта алады... Бір мағына екінші, басқа мағынамен бетпе-бет
келгенде өзінің терең сырын ашады: олардың арасында сол мәдениеттердің
томаға-тұйықтығы мен біржақтылығын еңсеретін үнқатысу басталғандай болады”
12, 334-335. Толыққанды ұлттық әдебиеттің толыққанды аударма әдебиетінсіз
кемеліне келмейтіні сондықтан.
Қазақ тіліне аударма үлгісі XVII-XVIII ғасырларда келген. Араб-парсы,
шағатай тілдерінен ауысқан, ауызша айтылатын ертегілер, неше алуан ұсақ
мысал-нақылдар осы пікірдің тиянақты тірегіндей.
Таза қазақ тілінде аударма тәжірибесі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
басталады, дәлірек айтқанда, 1879 жылдардағы Ыбырай Алтынсариннің
Киргизская хрестоматия кітабында көрінді. Бұл орыс тілінен аудару дәстүрі
еді. 1882 жылы орыс классиктерін Абай аударды. 1892 жылы Ыбырай Алтынсарин
аударған.
Жалпы, қазақ тіліне орыс классиктерінің шығармаларымен қатар
дүниежүзілік әдебиет классиктерінің де шығармалары аударылды.
Орысшадан қазақшаға бұрын-соңды жасалған аудармаларды шолып өткенде,
қазақ елінің әр қилы мәдени сатысына сай, аудармада алған үш түрлі әдістің
бар екенін байқаймыз.
Біріншісі – еркін аударма, бұл тәсіл түпнұсқаның тілін, әдеби ырғағын
дәл білмеуден, оригиналдың өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі,
аудрмашының өзіне тиімділігін көрмеуден туады. Еркін аударма әрбір елдің
балау кезінде, мәдени шеңбердің тар кезінде пайда болады.
Қазақ тәржіме өнерінде өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастап
бой көрсеткен бейімдеп аудару тәсіліне назар аударылады. Еркін аударманың
алғашқы ретінде белден басып кете берудің мысалдары бізде де кездескені
көрсетіледі. Ұлттық сөз өнеріндегі тырнақалды тәржімелер болғандықтан,
оларда түпнұсқаның өлең өлшемі де, сөз саптауы да, тіпті көлемі де өзгеріп
кетіп отырады, бірақ, аудармашы шығарманың айтар ойын дәл ұстайды, сөз
түйінін де дәл табады. Жалпы, еркін аударманың ерекшелігі де алдымен
авторды өз қалпынша қайта сөйлетуге емес, оның айтар ойын жеткізуге күш
салатындығында. Дегенмен, әр нәрсенің өз жөні бар. Шығармашылықта
еркіндіксіз болмайды. Аудармашының еркінсіп кетуі – ерсілік. Бәрі өлшеміне
байланысты.
Аудармадағы екінші тәсіл – сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсіл, көбінесе,
оригиналдың тілін мол түсіндіргенде болады, соның әуеніне еріп, құлдық
ұрудан шығады. Осыған қосымша ұлы елдің әдеби мұрасын аударғанда, ұсақ
елдің уәкілдері жаза басудан қаймығады да, әрбір жеке сөздерін де, тіпті
нүктелерін де дәл түсіруді түртейді. Осының салдарынан аударма сіресіп
шығады, істеп отырған еңбектерін аудармашылар да, оқырман жұртшылық та
түсінбейтін болып шығады.
Аударманың үшінші тәсілі – балама (адекватный) аударма. Бұл ең қиын
түрі: мұны екі тілді бірдей білумен қатар, сол шетел оригиналының ішкі
сырын сарқа түсіндіретіндер орындайды. Оның үстіне авторлардың дыбыс
ырғағын, тіл әдемілігін, сөз қолдану мәнерін қалтықсыз ұғынатындар жасайды.
Осыған қосымша екі елдің (аударушы ел мен аударылатын елдің) мәдени сатысы
бірдей болған мезгілде ымы-жымы білінбей, тігісі жатығып кетеді. Төл
әдебиет пен аударма әдебиеттің арасында айырма болмай қалады
Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, тайпалар, халықтар, ұлттар
арасындағы әлеуметтік, экологиялық, рухани, ғылыми қарым-қатынасының алмасу
құралы, ел танудың құралы, достықтың, ынтымақтастықтың тәжірибе-тағылым
алмасудың дәнекері.
Аудармашының алдында қашанда өзара қарама-қайшы, бірақ диалектикалық
бірліктегі үлкен проблема тұрады: бір жағынан, түпнұсқаның әрпін, рухын
сақтау қажет, екінші жағынан, аударма жасалып отырған тілдің
ерекшеліктерін, сол тілді оқуға тиіс жұртшылық талап-талғамын да ескеру
қажет. Аудармашы таразының екі басын тең ұстауы қажет.
Поэзияға келгенде де әріпшілдік әдіспен жасалған аудармалардың өзіндік
орны ерекше болатын жайлары кездеседі. Саймасай (эквивалентті) аудармаға
тиісінше көңіл бөлінген. Саймасай аудармада мәтіннің негізгі күш түсетін
тұстарын (доминанттарын) сақтау мақсатында саналы түрде жоғалтуға көнуге
тура келеді. “Эквивалентті” сөзінің әу бастағы латындық этимонын еске
түсіріп қойған да артық емес: “эквивалентті” – “күші тең” деген сөз. Яғни,
аудармашы шығарманың оқырманға әсер күшін тең сақтауға ұмтылуы керек.
Саймасай аударманың барабар (адекватты) аудармадан негізгі айырмашылығы да
түпкі нәтижеге бағдар ұстайтындығында. “Барабарлықпен салыстырғанда
саймасайлық түпкі нәтижеге көбірек бейім тұрады” – Л.Нелюбиннің
“Тәржіметану түсіндірме сөздігінде” осылай делінген 13, 46.
Қай кезде де көркем аударманың теориясы мен тарихы оның
проблематикасымен тығыз байланыста болады. Аударма теориясының дамуы
белгілі бір проблемаларды күн тәртібіне қойса, керісінше, белгілі бір
проблемалардың шешімін табуы теорияны ілгерілетеді, соған орай аударма
тарихы дами түседі.
Аударма – көркем шығармашылықтың түрі және аудармашы да қаламгер
болғандықтан, суреткер сипатын ашатын нәзік сзімталдық, жіті бақылағыштық,
творчестволық фантазия, интуиция, азаматтық өмірбаян, сара парасат,
шеберлік, шабыт сияқты ерекшеліктер аудармашыларға да тән. Сонымен қатар,
аудармашы даралығы жазушы – аудармашы – оқырман арасындағы байланыстың
салтанат құруынан бастау алады.
Көркем әдебиетті аудару – шығармашылық жұмыс. Ол әдеби тілдің өсуіне,
ұстартылуына көмектеседі: оның үстіне шығармашылық адамы аудара отырып, көп
нәрсені үйренеді 3, 3.
Аударма – сан қырлы, күрделі де қиын, жұмбақ та астарлы әрі
шығармашылық, әрі психологиялық үдеріс, көп қырлы құбылыс. Әлем
халықтарының қандай да бір мәдени, ғылыми, саяси, экономикалық
байланыстарында, қарым-қатынастарында аударманың тигізетін ықпалы зор. Ел
мен елдің бірін-бірі тануына, одан әрі мәдени байланыстарының дамуына
ұласқан аударма – қасиетті де қадірлі өнер. Адамзаттың тіршілік
қажеттіліктерінен туындаған тәржімалар ісі қай ғасырда да өз ізін, дәстүрін
қалдырып отырған.
Аударма қазақ даласында атам заманнан болған. Түркінің “тілмаш” деген
сөзінен (тегінде, бұлай деп тілге мәш, яғни сөзге ұста адамдарды айтқан)
орыстың “толмачы” шыққан 14, 72. Ұлы Жібек жолының алтын арқауы – аударма
десек те артықтығы жоқ. Ал нақты көркем аудармаға көшкенде түркі
халықтарына ортақ Алтын Орда дәуіріндегі аудармалар қатарында Сарай
қаласынан шыққан ақын Сейф Сарайдың Сағдидің “Гүлстанын” ХІV ғасырдың
аяғында аударғаны айтылады. Тұрсынбек Кәкішевтің: “Алтын Орда дәуіріне біз
түгелдей ортақпыз. Ал оның негізгі әдеби тілі – қыпшақ тілі болса, онда
қазақ даласы мен тілі жетекшілік сипатқа ие болғанынан қашсақ та құтыла
алмаймыз” 15, 31 деген пікірін есте ұстау жөн. Қазақ аудармасының
бастапқы кезеңдерінде аударма, нәзира, қайта баяндау, еліктеу бір бірімен
араласып, қойындасып жатады. Бұларды аударманың балама түрлері, танымал
шығарманы жаңа тілде жеткізудің жолдары ретінде қарастырған орынды.
Абай, Ыбырай жасаған алғашқы аудармалар, Шоқанның бірнеше тіл білу
дарындылығы да қазақ зиялы қауымының өркениетке ұмтылыстарын айғақтайды.
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Қ.Кемеңгерұлы,
Ә.Бөкейханов т.б. асыл тұлғаларымыз аудармаға аянбай атсалысты. Бұл дәстүр
М.Әуезов, І.Жансүгіров, С.Сейфуллин, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, т.б. айнымас
алыптар тобынан жаңаша қолдау тапты. Кеңестік кезеңде, әсіресе 1960-80
жылдары аударма ісі әр салада қарқын алды. Бұл уақытта жаңа аудармашылар
толқыны жарқырай көрінді. Танымал таланттарымыз прозада, поэзияда, драмада
аудармашылық шеберліктерін кеңінен көрсетті. Көрнекті жазушыларымыздың
аудармаға араласуы әдебиетімізді классикалық құндылықтармен байытты.
Ұлы классик М.Әуезовтен басталған зерттеушілік ой-тұжырымдамалар
бірден өрістеп кетпеді. Рас С.Талжанов, Р.Хайруллин, Ә.Сатыбалдиев,
Қ.Нұрмаханов, кейіннен Г.Бельгер, Н.Сағындықова аударма зерттеу ісіне
елеулі үлес қосты. Абай мен М.Әуезов аудармалары – көркем аудармашылық
шеберлікті шыңдаудың керемет тәжірибесі. Абай, М.Әуезов негізін қалаған
аудармашылық мектеп үйренудің үздік үлгісі. Аударма теориясы мен
тәжірибесіне зерттеу жасау, оқулық жазу назардан тыс қалды.
Әдебиетіміздің қайраткерлері әркез көркем аударма мәселелеріне қатысты
ақыл-кеңесін, ой-пайымдауларын ұсынып отырды. Кезінде жоғары оқу
орындарында аудармашы даярлау, мамандану қалыптаспағандықтан, көп жағдайда
тәжірибелік ой-пікірлер қағаз бетінде қалды.
Сондықтан да аударма зерттеуші Р.Хайруллин Аударма өнері туралы ұлт
әдебиеттерінің мысалына сүйенген білгір, білікті еңбектер өте қажет деп
өткен ғасырдың 70-жылдары айтып кеткендей, бұл мәселе ұзақ уақыт өткір
күйінде қалды. Соңғы кездері теориялық, тәжірибелік еңбектер біртіндеп
көріне бастады. Бірақ, нағыз ұлттық аударма ісіне пайда келтіретін, оны
кәсіптік, шығармашылық, өнер бірлігінде терең талдап, жүйелеп, зерттеген
үлкен еңбек зәрулігі айқын сезілді.
Кейінгі жылдары кітапханалар әртүрлі саладағы рыс аудармашылары
аударған шетелдік үлкен танымды, құнды ғылыми зерттеулер, монографиялармен,
ғылымның соңғы жетістігіне, жаңа да тың мәліметке, дәлелді ой-тұжырымға
негізделген еңбектермен, пән оқулықтарымен толығуда. Тіпті аударматану,
аударма теориясы, аударма ісі, тәржімалық тәжірибе туралы теориялық
еңбектер орыс тілінде жыл сайын шығарылуда. Тәуелсіз ел болсақ та, аударма
ісін зерттеуде әлі көштің қою шаңында қалғанымыз шындық. Өткен жылы
Иностранная литература журналында берген сұхбатында өзбек ақыны әрі
журналист Х.Закиров Орта Азияда, оның ішінде Қазақстан мен Қырғызстанда
аударма мектебі жоққа тән, аударма поэзиясы немесе прозасы да іс жүзінде
жоқ – деп айтыпты. Абайдың ұлттық поэзиялық аудару мектебінің негізін
қалағанын, М.Әуезов, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов т.б. әдебиет
тарландарымыздың көркем аудармаға проза, драматургия, поэзия аудармасына
үлкен үлес қосқанын білмей, қате пайымдау жасаған.
Көрші өзбек ағайындарда 1970 жылдардың өзінде аударма жайлы оқулықтар,
еңбектер, зерттеулер жарыса жарық көрді. Аударма зерттеу ісіне грузин,
әзірбайжан, тәжік, қырғыз, украин, Балтық бойы халықтары кеңестік кезеңде
батыл да белсене кірісті.
Қазақ аудармашылары кейбір кемшіліктерді атамағанда, өзге халықтар
әдеби шығармаларын тәржімалауда дарындылығын, білімділігін, зергерлігін
байқатты. Басқалардың әдеби қазынасын аударуда ар-ұятын, жанын салды. Орыс
аудармаларында, басқа ұлт аудармаларында қазақ көркем шығармалары
түсінбестіктен бұрмаланып, қысқартылып, мәтіні, мағынасы түбірімен өзгеріп,
анайылық пен жабайылыққа түсіп жатқанда үнсіз қалдық. Жақсы аударма
бағаланбады, нашары сыналмады. Өзгелердің тілін, мәдениетін үйренуге сондай
бейімбіз, өзіміздің тілді, қадыр-қасиетін тануға келгенде өзгеден кейінбіз
4, 3.
Әдебиет өз тілінде, ұлт көлемінде өсумен қатар, басқа да өскелең ұлт
әдебиетінің жақсы шығармаларын ұдайы қосып алып, байып отыратыны бәрімізге
белгілі. Біздің қазақ әдебиетінде де басқа тілдерден көптеген кітаптар
аударылып жатқаны да, бұл жұмыстың өте кең алуы да заңды. Бұл –
мәдениетіміздің өскелеңдігінің бір белгісі. Жазба әдебиет тілдің баюына,
өсуіне, қалыптасуына көп қызмет ететіні белгілі. Кейінгі ұрпақ тілдің ел
аузынан үйренумен қатар, кітаптан, газет-журналдардан, радио, теледидардан
үйренеді. Әдебиет тілі көпшілікке ұстаздық етеді. Әдебиеттің асқан
шеберлері шығармаларына өте жауапты қарап, Маяковскийдің тілімен айтқанда,
кейде бір сөз табу үшін мыңдаған тонна сөз рудасын ақтарған. Міне, осы
тұрғыдан қарағанда, аударма әдебиетінің тілі осы жоғарыда айтылған талапқа
сай келе ме? Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен төл шығарма мен аударма
шығарманың тілін салыстырып қарасақ, біраз нәрсені аңғарамыз. Сонда аударма
тілі мен төл шығарманың тілінде көп жағдайларда айырмашылық барын көреміз.
Төл шығарманың тілі неғұрлым жатық, қазақ тілінің заңдарына сәйкес, ұғымды
келсе, аударманың сөйлемдері іркіс-тіркіс, сөздері бір-біріне қабыспай,
оқуға ауыр болып келеді де, аударма екені бесенеден белгілі болып тұрады.
Мұның себебі неде?
Әрбір аудармашының тілге ұсталағын былай қойғанда, біздің ойымызша,
мұның екі себебі бар сияқты: біріншіден, біз орыс тілінен аударғанда, орыс
тілі мен қазақ тілінің өздеріне тән ерекшеліктерін, заңдарын, кейбір сөз
тіркестерінің әр ұлттың өзіне сәйкес калыптасу түрлерін ескермей, біріне-
бірін ықтиярсыз бағындыруға тырысамыз, яғни дәл аударуға тырысамыз. Әрине,
мүмкін болғанша, дәл аудару керек. Бірақ та дәл аудару дегенді мағына
жағынан дәл аудару деп ұғынып, осы тұрғыдан қолдануымыз керек 16.
Аударма теориясының басты кемшіліктерінің бірі жоғарыда айтылғандай,
жақсы, үлгілі аударма тәжірибелеріне жеткіліксіз, үстірт зер салу, шетел
деп қана зерттеу болып отыр. Ал, асылында, ондай аудармаларды бүкіл егжей-
тегжейіне жете жан-жақты талдау аса мәнді шарт, талдағанда, шығарманың
идеялық, көркемдік қасиеттерін аударманың бойына қалай сіңіргендігін,
образдылығын, түпнұсқаның ырғақтық, үндестік, шумақтық, ұйқастық, нәзік
ұтымды тетіктерін авторының сөз өрнегіндегі өзіне тән ерекшелігін, тарихи
нышандарын беруде аударма өнерінің бұрын-соңды аударма істерінен мүлде
басқаша екендігін дәлелдеу әбден керекті міндет. Бұл байқаулар мен
қорытындыларды біздің аударма өнерінің ең таңдаулы жетістіктері арқылы
түйіндеуге болар еді.
Аудармада сөздің жас айырымына қарай өзгешелігі, бала мен үлкеннің,
бала мен бала арасындағы сөздердің айырмашылығын жақсы білген жағдайларды
кездестіру де қиын. Өте қынжыларлық бір жағдай – түпнұсқа авторы сәтін
келістерген ділмар тапқырлықтар, сөйлем кестесінің гүл көріктері, прозаға
берілген өлең сынды үндестік қасиеттерінің бәрі де дарымай тыс қалады.
Белгілі бір кейіпкер үшін автор әдейі ойлап шығарған, халық мақалынан мүлде
өзге, тың нақыл сөздер де әлсіз аударылады, сөз құрамының ырғағы, әуені
сезілмейді, көптеген шебер жазушылардың шығармаларындағы сөз ойнақылығы да
өшіп кетеді.
Ұлттық көркем прозалардың аудармаларында орыс тілінің соншалықты
кедей, әсерсіз, сұрқой пішіндеріне қайран қаласың. Орыстың сөз
сұлулықтарының, сөйлем өрнектерінің, алуан қырлы, әсері, екпіндіктерінің
орасан мол қазынасынан аудармаларда, түпнұсқаның сорына қарай, ттіпті
дерлік сыбаға алынбайды, пайдаланбайды. Бұл өкініштің бастысы сол, аударма
орыс тіліне түпнұсқадан емес, дарынсыз, олақ қолдан шыққан әлгі бір жолма-
жол аударма (подстрочник) дегеннен аударылады, бұл - өзі өзге тіл оқушысы
мен түпнұсқа арасындағы берекесіз дәнекер. Бұлардың еңбектерінің басты
қасиет – олар Добролюбов айтқан шығарманың ішкі өмірін жақсы бере білді.
Түпнұсқаның негізгі қасиетін осылай көрсеті арқылы олар үздік шығармалардың
ұлттық үнін шығарып, аудармадағы басты мақсатқа жетеді. Творчестволық
жолмен шешу арқылы олар бір кезде Тургенев, Гоголь, Белинский талап еткен
аударманың жақсы нәтижелеріне ие болды. Аударма бізге неғұрлым аударма
болып көрінбей, өзінше төлтума шығарма болып көрінсе, онда оның соғұрлым
тамаша болғандығы деген Тургенев. Белинский аударма автордың өзі орысша
жазған секілді көрінсін, көркем аударманы ондай етіп аудару үшін художник
болып туылу керек деп талап еткен.
Бұл секілді аудармалар кейбіреулері қазақ, өзбек, латыш, татар,
армиян, т.б. бола тұра олра шын орысша сөйлейді. Бұл біз аудармашы-автордың
жақсы орыс жазушысы екенін, оның өзіндік түбегейлі шығармаларында ерекше
стилист, ділмар сөздің шебері екенін білеміз, солай бола тұрса да, ол
аударылатын шығарма авторының стиліне өз стилін байланыстырмайды. Сонымен
бірге бұл аудармашы негізгі шығарма авторының тіл ойлау дүниесіне айрықша
ықтият болып, мұқият зер салады. Ол аудармаға сол шығарманың бар материалын
біліп алып кіріседі. Шығармада суреттелетін халық тарихын зерттейді,
кейіпкерлердің дәуірімен, ортасымен терң танысып алады. Әрі үлкен жазушы,
ірі талантты аудармашы болып өнеге көрсететін бұл секілді игіліктер, бір
өкініші, өте сирек кездеседі 17.
Басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz