Куң зы ілімінің негіздері мен ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I КӨНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ КУҢ ЗЫ ІЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Куң зы ілімінің негіздері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Куң зы ілімінің концепциясы және ілімнің таралуы ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ КУҢ ЗЫ ІЛІМІНІҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Куң зы іліміндегі рухани құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Куң зы іліміндегі ізгілік, этикалық, моральдік
құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
I КӨНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ КУҢ ЗЫ ІЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Куң зы ілімінің негіздері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Куң зы ілімінің концепциясы және ілімнің таралуы ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ КУҢ ЗЫ ІЛІМІНІҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Куң зы іліміндегі рухани құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Куң зы іліміндегі ізгілік, этикалық, моральдік
құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Курстық жұмыстың тақырыбы: «Куң зы ілімінің негіздері мен ерекщеліктері».
Курстық жұмысының мақсаты мен міндеті.
Курстық жұмысының негізгі мақсаты – Куң зы ілімі құндылықтарының қалыптасуы мен дамуына тарихи-әлеуметтік талдаулар жасау; Куң зы ілімінде қарастырылып өткен рухани құндылықтарды көрсету.
Осы мақсатқа жету жолында курстық жұмысымыздың алдына мынадай міндеттер қойылды:
- Куң зы ілімінің негіздері мен ерекшеліктерін анықтау;
- Куң зы ілімінің концепциясы және ілімнің таралуын айқындау;
- Куң зы ілімінің рухани құндылықтарын көрсету;
- Куң зы іліміндегі ізгілік, этикалық және моральдік құндылықтар.
Курстық жұмысының жаңалығы.
Бұл жұмысының ғылыми жаңалығы – Куң зы ілімінің негізгі құндылықтарына тарихи-әлеуметтік талдау жасалу және жақандану үрдістері аясындағы куң зы ілімінің қазіргі заманда қоғамдық ортадағы білім, саясат, рухани құндылықтарға ықпалын ашу болып табылады. Куң зы іліміне қатысты мәселені дәл осы тұрғыдан зерттелу алғаш рет орын алып отыр. Бұған қоса бұл магистранттың материалды оригинал тілінде жазылған еңбектерге сүйене отырып, зерттеуі және қоғамындағы Куң зы ілімінің орны, рөлі, ықпалы туралы өзінің куәгер болып, қытай қоғамында өмір сүруі Куң-Цзи іліміне зерттеуге жаңаша серпін берді. Жұмыстың жаңалығы да ұтымды жерлері де осы деп есептейміз.
Бұл жұмысымыздың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Куң зы өзі ертедегі ойшылдардан үйрене отырып, олардың сөздерін жан-жақты салыстыруға, ғылыми ізденістер жасауға мүмкіндік қалдырса, қазіргі таңда куң зы көне мұраны шексіз бедел, мызғымас қуат ретінде қабылдау доктринасы күшіне енді. Уақыт өткен сайын, куң зы ілім мен тәрбие өткенге, тарихқа үлкен мән бере түсуде.
Қазіргі қытай қоғамында өткендегі "алтын ғасыр" болашақтың да үлгісі болады деген үміт күшейе түсуде. Мұндай заман өзгерсе де, қоғамдағы қалыптасқан тәртіпті және қытайлықтардың келбетін сақтау - басты міндет деген түсініктен практикалық нақты тұжырым туындайды.
Курстық жұмысының мақсаты мен міндеті.
Курстық жұмысының негізгі мақсаты – Куң зы ілімі құндылықтарының қалыптасуы мен дамуына тарихи-әлеуметтік талдаулар жасау; Куң зы ілімінде қарастырылып өткен рухани құндылықтарды көрсету.
Осы мақсатқа жету жолында курстық жұмысымыздың алдына мынадай міндеттер қойылды:
- Куң зы ілімінің негіздері мен ерекшеліктерін анықтау;
- Куң зы ілімінің концепциясы және ілімнің таралуын айқындау;
- Куң зы ілімінің рухани құндылықтарын көрсету;
- Куң зы іліміндегі ізгілік, этикалық және моральдік құндылықтар.
Курстық жұмысының жаңалығы.
Бұл жұмысының ғылыми жаңалығы – Куң зы ілімінің негізгі құндылықтарына тарихи-әлеуметтік талдау жасалу және жақандану үрдістері аясындағы куң зы ілімінің қазіргі заманда қоғамдық ортадағы білім, саясат, рухани құндылықтарға ықпалын ашу болып табылады. Куң зы іліміне қатысты мәселені дәл осы тұрғыдан зерттелу алғаш рет орын алып отыр. Бұған қоса бұл магистранттың материалды оригинал тілінде жазылған еңбектерге сүйене отырып, зерттеуі және қоғамындағы Куң зы ілімінің орны, рөлі, ықпалы туралы өзінің куәгер болып, қытай қоғамында өмір сүруі Куң-Цзи іліміне зерттеуге жаңаша серпін берді. Жұмыстың жаңалығы да ұтымды жерлері де осы деп есептейміз.
Бұл жұмысымыздың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Куң зы өзі ертедегі ойшылдардан үйрене отырып, олардың сөздерін жан-жақты салыстыруға, ғылыми ізденістер жасауға мүмкіндік қалдырса, қазіргі таңда куң зы көне мұраны шексіз бедел, мызғымас қуат ретінде қабылдау доктринасы күшіне енді. Уақыт өткен сайын, куң зы ілім мен тәрбие өткенге, тарихқа үлкен мән бере түсуде.
Қазіргі қытай қоғамында өткендегі "алтын ғасыр" болашақтың да үлгісі болады деген үміт күшейе түсуде. Мұндай заман өзгерсе де, қоғамдағы қалыптасқан тәртіпті және қытайлықтардың келбетін сақтау - басты міндет деген түсініктен практикалық нақты тұжырым туындайды.
1. Классическое конфуцианство. – М., 2000. 77-бет.
2. Головачева Л.И. Конфуцианство, мир и развитие в XXI веке. // Восток. – 2000. – № 2. 25 - бет.
3. Лунь юй. Чжун го чже сюе ши цань као цзыляо / Материалы по историй кит. Философии/ Пекин, Народный Университет, 1957 г.ч. 1 65-б.
4. А.Я. петров Ян Чжу – вольнодумец древнего Китая. Советское Востоковедения, 1940 г. 1,207-б.
5. Древнекитайская философия. – Москва, 1972 г.т.1 150-б.
6. Н.А. Бердяев. Духовное состояние современного мира. Новый мир, 1990 г. №1, 217 – б.
7. В.Я. Сидихменов Китай. Страницы прошлого. – Москва, 1987 г. 137-б.
8. Лунь юй. Чжун го чже сюе ши цань као цзыляо / Материалы по историй кит. Философии/ Пекин, Народный Университет, 1957 г.ч. 1 74-б.
9. Древнекитайская философия. – Москва, 1972 г.т.1 150-б.
10. Лунь юй. Чжун го чже сюе ши цань као цзыляо / Материалы по историй кит. Философии/ Пекин, Народный Университет, 1957 г.ч. 1 72-б.
11. Бұл да сонда. 68-б.
12. В.Я. Сидихменов Китай. Страницы прошлого. – Москва, 1987 г. 138-б.
13. Бұл да сонда. 66-б.
14. Л.С. Васильев. Проблемы генезиса китайской мысли. Москва, 1989 г. 67-б.
15. Лунь юй. Чжун го чже сюе ши цань као цзыляо / Материалы по историй кит. Философии/ Пекин, Народный Университет, 1957 г.ч. 1 63-б.
16. Л.С. Васильев Конфуций // Вопросы истории. Москва, 1989 № 101-б.
17. Лунь юй. Чжун го чже сюе ши цань као цзыляо / Материалы по историй кит. Философии/ Пекин, Народный Университет, 1957 г.ч. 1 62-б.
18. Бұл да сонда. 62-б.
19. В.В. Юрчук. Конфуций. Современное слово, 1998 г. 256-б.
20. Конрад Избранные труды 1977 г. // Переломов Л.С. Конфуций М., 1993 г. 194-б.
21. И.Н. Семененко. Афоризмы Конфуция, - Москва, МГУ 1987 г. 168-б.
22. Лунь юй. Чжун го чже сюе ши цань као цзыляо / Материалы по историй кит. Философии/ Пекин, Народный Университет, 1957 г.ч. 1 73-б.
23. Бұл да сонда. 73-б.
24. Бұл да сонда. 73-б.
25. Л.С. Васильев. Проблемы генезиса китайской мысли. Москва, 1989 г. 79-б.
26. Думан Л.И. Очерки древней истории Китая. - Ленинград, 1938. 117-бет.
27. Васильев Л.С. История религии Востока М. 1998, 286-бет.
28. Кривцов В.А. Маоизм и Конфуцианство. – ПДВ., 1973 №3
29. Переломов Л.С. Конфуций „Лунь юй”. - Москва, 1998. 215-б.
30. Сагиқызы А. Конфуцианство и философия Платона: сравнительный анализ учений о человеке // Адам әлемі – Алматы 2000 № 2 – 78 с.
31. Переломов Л.С. Конфуцианство и легизм в политической истории Китая. – Москва, 1981. 145-бет.
32. Лунь - юй, тарау ҮІІІ, пар. 9
33. „Казахстан – Китай” // Саясат, №3, 2004 15-18 – беттер.
34. Переломов Л.С. Конфуцианство и легизм в политической истории Китая. – Москва, 1981. 147-бет.
35. Думан Л.И. Очерки древней истории Китая. - Ленинград, 1938.
36. 111-бет.
37. бұл да сонда. 113-бет.
38. Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. Москва, 1970. 218-бет.
39. Переломов Л.С. Конфуцианство и легизм в политической истории Китая. – Москва, 1981. 149-бет.
40. Классическое конфуцианство. – М., 2000. 77-бет.
41. Головачева Л.И. Конфуцианство, мир и развитие в XXI веке. // Восток. – 2000. – № 2. 25-бет.
42. Середкина Е.В. Конфуцианские элементы в кантианской этике. // Ученые записки ПГТУ. – Рига. 2003. №6.
43. Салицкий А.И. КНР: Мирохозяйственная стратегия, политика и практика.// Восток. – 2003.
44. Фукуяма Ф. Конфуцианство и демократия. // Русский Вестник. – 2003.
45. Фукуяма Ф. Азиатские традиции конфуцианства. // перевод Татьяны Чернышевой. Опубликовано в Journal of Devocracy, 19956 vol. 6, N2, p. 20-33.
46. Шан Ян. Политика правителя области Шан. – Москва, 1997. 312-бет.
47. Бұл да сонда. 320-бет.
48. Классическое конфуцианство. – М., 2000. 79-бет.
49. Әбділдабек Ақыштайұлы Куң зы // ШҰАР Ұлттар баспасы 2001 ж 206-бет
50. Әбділдабек Ақыштайқлы Куң зы хаһидалары // ШҰАР Ұлттар баспасы 1996ж 245-бет
51. Бақтияр Нұрахманұлы. Куң зы ілімі. // Жалын журналы.- 2005. №5.
2. Головачева Л.И. Конфуцианство, мир и развитие в XXI веке. // Восток. – 2000. – № 2. 25 - бет.
3. Лунь юй. Чжун го чже сюе ши цань као цзыляо / Материалы по историй кит. Философии/ Пекин, Народный Университет, 1957 г.ч. 1 65-б.
4. А.Я. петров Ян Чжу – вольнодумец древнего Китая. Советское Востоковедения, 1940 г. 1,207-б.
5. Древнекитайская философия. – Москва, 1972 г.т.1 150-б.
6. Н.А. Бердяев. Духовное состояние современного мира. Новый мир, 1990 г. №1, 217 – б.
7. В.Я. Сидихменов Китай. Страницы прошлого. – Москва, 1987 г. 137-б.
8. Лунь юй. Чжун го чже сюе ши цань као цзыляо / Материалы по историй кит. Философии/ Пекин, Народный Университет, 1957 г.ч. 1 74-б.
9. Древнекитайская философия. – Москва, 1972 г.т.1 150-б.
10. Лунь юй. Чжун го чже сюе ши цань као цзыляо / Материалы по историй кит. Философии/ Пекин, Народный Университет, 1957 г.ч. 1 72-б.
11. Бұл да сонда. 68-б.
12. В.Я. Сидихменов Китай. Страницы прошлого. – Москва, 1987 г. 138-б.
13. Бұл да сонда. 66-б.
14. Л.С. Васильев. Проблемы генезиса китайской мысли. Москва, 1989 г. 67-б.
15. Лунь юй. Чжун го чже сюе ши цань као цзыляо / Материалы по историй кит. Философии/ Пекин, Народный Университет, 1957 г.ч. 1 63-б.
16. Л.С. Васильев Конфуций // Вопросы истории. Москва, 1989 № 101-б.
17. Лунь юй. Чжун го чже сюе ши цань као цзыляо / Материалы по историй кит. Философии/ Пекин, Народный Университет, 1957 г.ч. 1 62-б.
18. Бұл да сонда. 62-б.
19. В.В. Юрчук. Конфуций. Современное слово, 1998 г. 256-б.
20. Конрад Избранные труды 1977 г. // Переломов Л.С. Конфуций М., 1993 г. 194-б.
21. И.Н. Семененко. Афоризмы Конфуция, - Москва, МГУ 1987 г. 168-б.
22. Лунь юй. Чжун го чже сюе ши цань као цзыляо / Материалы по историй кит. Философии/ Пекин, Народный Университет, 1957 г.ч. 1 73-б.
23. Бұл да сонда. 73-б.
24. Бұл да сонда. 73-б.
25. Л.С. Васильев. Проблемы генезиса китайской мысли. Москва, 1989 г. 79-б.
26. Думан Л.И. Очерки древней истории Китая. - Ленинград, 1938. 117-бет.
27. Васильев Л.С. История религии Востока М. 1998, 286-бет.
28. Кривцов В.А. Маоизм и Конфуцианство. – ПДВ., 1973 №3
29. Переломов Л.С. Конфуций „Лунь юй”. - Москва, 1998. 215-б.
30. Сагиқызы А. Конфуцианство и философия Платона: сравнительный анализ учений о человеке // Адам әлемі – Алматы 2000 № 2 – 78 с.
31. Переломов Л.С. Конфуцианство и легизм в политической истории Китая. – Москва, 1981. 145-бет.
32. Лунь - юй, тарау ҮІІІ, пар. 9
33. „Казахстан – Китай” // Саясат, №3, 2004 15-18 – беттер.
34. Переломов Л.С. Конфуцианство и легизм в политической истории Китая. – Москва, 1981. 147-бет.
35. Думан Л.И. Очерки древней истории Китая. - Ленинград, 1938.
36. 111-бет.
37. бұл да сонда. 113-бет.
38. Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. Москва, 1970. 218-бет.
39. Переломов Л.С. Конфуцианство и легизм в политической истории Китая. – Москва, 1981. 149-бет.
40. Классическое конфуцианство. – М., 2000. 77-бет.
41. Головачева Л.И. Конфуцианство, мир и развитие в XXI веке. // Восток. – 2000. – № 2. 25-бет.
42. Середкина Е.В. Конфуцианские элементы в кантианской этике. // Ученые записки ПГТУ. – Рига. 2003. №6.
43. Салицкий А.И. КНР: Мирохозяйственная стратегия, политика и практика.// Восток. – 2003.
44. Фукуяма Ф. Конфуцианство и демократия. // Русский Вестник. – 2003.
45. Фукуяма Ф. Азиатские традиции конфуцианства. // перевод Татьяны Чернышевой. Опубликовано в Journal of Devocracy, 19956 vol. 6, N2, p. 20-33.
46. Шан Ян. Политика правителя области Шан. – Москва, 1997. 312-бет.
47. Бұл да сонда. 320-бет.
48. Классическое конфуцианство. – М., 2000. 79-бет.
49. Әбділдабек Ақыштайұлы Куң зы // ШҰАР Ұлттар баспасы 2001 ж 206-бет
50. Әбділдабек Ақыштайқлы Куң зы хаһидалары // ШҰАР Ұлттар баспасы 1996ж 245-бет
51. Бақтияр Нұрахманұлы. Куң зы ілімі. // Жалын журналы.- 2005. №5.
Куң зы ілімінің негіздері мен ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I КӨНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ КУҢ ЗЫ
ІЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Куң зы ілімінің негіздері мен ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Куң зы ілімінің концепциясы және ілімнің
таралуы ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ КУҢ ЗЫ ІЛІМІНІҢ РУХАНИ
ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Куң зы іліміндегі рухани құндылықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Куң зы іліміндегі ізгілік, этикалық, моральдік
құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың тақырыбы: Куң зы ілімінің негіздері мен
ерекщеліктері.
Курстық жұмысының мақсаты мен міндеті.
Курстық жұмысының негізгі мақсаты – Куң зы ілімі құндылықтарының
қалыптасуы мен дамуына тарихи-әлеуметтік талдаулар жасау; Куң зы ілімінде
қарастырылып өткен рухани құндылықтарды көрсету.
Осы мақсатқа жету жолында курстық жұмысымыздың алдына мынадай міндеттер
қойылды:
Куң зы ілімінің негіздері мен ерекшеліктерін анықтау;
Куң зы ілімінің концепциясы және ілімнің таралуын айқындау;
Куң зы ілімінің рухани құндылықтарын көрсету;
Куң зы іліміндегі ізгілік, этикалық және моральдік құндылықтар.
Курстық жұмысының жаңалығы.
Бұл жұмысының ғылыми жаңалығы – Куң зы ілімінің негізгі құндылықтарына
тарихи-әлеуметтік талдау жасалу және жақандану үрдістері аясындағы куң зы
ілімінің қазіргі заманда қоғамдық ортадағы білім, саясат, рухани
құндылықтарға ықпалын ашу болып табылады. Куң зы іліміне қатысты мәселені
дәл осы тұрғыдан зерттелу алғаш рет орын алып отыр. Бұған қоса бұл
магистранттың материалды оригинал тілінде жазылған еңбектерге сүйене
отырып, зерттеуі және қоғамындағы Куң зы ілімінің орны, рөлі, ықпалы туралы
өзінің куәгер болып, қытай қоғамында өмір сүруі Куң-Цзи іліміне зерттеуге
жаңаша серпін берді. Жұмыстың жаңалығы да ұтымды жерлері де осы деп
есептейміз.
Бұл жұмысымыздың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Куң зы өзі ертедегі ойшылдардан үйрене отырып, олардың сөздерін жан-
жақты салыстыруға, ғылыми ізденістер жасауға мүмкіндік қалдырса, қазіргі
таңда куң зы көне мұраны шексіз бедел, мызғымас қуат ретінде қабылдау
доктринасы күшіне енді. Уақыт өткен сайын, куң зы ілім мен тәрбие өткенге,
тарихқа үлкен мән бере түсуде.
Қазіргі қытай қоғамында өткендегі "алтын ғасыр" болашақтың да үлгісі
болады деген үміт күшейе түсуде. Мұндай заман өзгерсе де, қоғамдағы
қалыптасқан тәртіпті және қытайлықтардың келбетін сақтау - басты міндет
деген түсініктен практикалық нақты тұжырым туындайды.
Куң зы идеясы, ілімі, идеологиясы екі мың жылдан артық уақытта
қытайлықтардың сана–сезімін қалыптастырды, олардың мінез – құлқына,
психологиясына, сеніміне шешуші ықпал етті, өмір салтын жалғастырды. Осы
бас бағыт пен үлкен әрекет барысында ұлттық тұтас менталитет қалыптасты.
Мұның бәрі де ұлттық мінездегі куң зының ерекшеліктерін сипаттайды.
Біздің елімізде көрші Қытай халқының өміріне деген қызығушылықтың тамыры
тереңде жатыр.Бұл ежелден бері Аспан асты империясының салт–жырларын
бейнелейтін әдебиетке, қытайлардың өмір философиясының ерекшеліктеріне көп
көңіл бөлінуде көрінеді. Көрші мемлекетте болып жатқан күнделікті
оқиғаларға Ежелгі Қытайдың идеологиясы мен мәдениетіне деген зор ықылас,
қызығушылық танытып, Ұлы Қытай халқының өткеніне көз жүгіртер болсақ, оның
бай мәдениетімен, оның ұлы ойшылдары, саяси философиясының негізін
салушылар Куң зы(Конфуций), Сао– цзы, Мао–цзының көзқарастарымен танысатын
болсақ, біздің қытай өркениетінің жасырын жақтарына терең енуімізге
мүмкіндік туады. Олардың Қытай қоғамының тарихына, психологиясына, қытай
халқының ойлауы мен жүріс–тұрыс нормаларына әсері ұзаққа созылған, әрі
тұрақты болған ілімдерімен таныса аламыз. Бүгінгі курстық жұмысмда
қарастырылып отырған осындай ілімнің бірі–Куң зы ілімі. Кез келген дәуірде
заман ағымы адам төңірегінде өрбиді. Жеке тұлға тарихты жасаушы нысана бола
отырып, өзі зерттеу объектісіне айналады. Қоғамдағы жеке тұлғаның
мән–маңызы Батыс пен Шығыста біздің дәуірімізге дейін мыңдаған жылдар бұрын
зерттеле бастаған. Ал қытайдың рухани мәдениетінде бұндай рөлді Куң зы
ілімі атқарып келді.
Куң зы доктрина қытай жерінде күшті мемлекеттің құрылуына, әлеуметтік
тәртіп тұрғысынан ұйымшылдықпен сақтауға үлкен септігін тигізді. Бұл
доктрина қытай өмірін қилы-қилы заманда мемлекет деңгейінде реттестіріп
отырды.
Қытайдағы инвестицияның көп бөлігін шетелдерде қызмет істеп, қаржысын
молайтқан бай қуатты қандастары құйып отырған. Олар басқа жерден табыс
тапқанмен, ақшасын Қытай экономикасының дамуына түскен. Бұл-дәстүрлі
құндылықтардың негізінде туған ілім мен сенімнің жемісі. Осы орайда
Қытайдың рухани дүниесінен үйренуіміз бен аларымыз мол деуге болады. Қытай
атомдық технологияны да, ғарыштық технологияны да игеруі жағынан кез
келген елден артық болмаса, кем емес. Қалай десекте біз басқа мемлекетке
барғанда, немесе дипломатиялық қатынас жасағанда таң қалу үшін емес,
олардың осындай ішкі тұңғиық сырларын салымтырғанымыз абзал. Осы тұрғыда
Куң Цзылық ілімдегідей отбасында қалыптасқан борыш мемлекеттік борышқа
айналса ғана, елдің ұтары анық.
Қазіргі кезде көңіл аударарлық жәйт-бұл Қытайдағы
әлеуметтік–экономикалық жағдай. Салыстырмалы аз уақыттың ішінде мемлекет
экономикалық дағдарыстан шығып, сапалы жаңа саяси–экономикалық дамуға
түсті.
1949 жылға дейін Қытайда Куң зы ілімі ресми идеология болды. 50-ші
жылдардан бастап бірқатар уақыт Куң зы ілмін ұстану мәселесі қатаң
қадағаланып отырса, уақыт өте келе мемлекет өзінің дағдарысын шешуге
мәжбүр болған жағдайда Қытай қоғамы Куң зы ілімімен қатар олардың
жалғастырушыларына көңіл аудара бастады. Соңғы жылдарда куң зы өзінің
ықпалын шығыс аймақтарында жоғалтпай, керісінше, өзінің деңгейін әрдайым
күшейтіп жатыр.
Шығыс елдері және Оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттеріне дәстүрлі қытай
мемлекетін өркениетінің ықпалы зор, яғни куң зы идеялары осы мемлекеттердің
халықтарын жақандандыруға үлкен ықпалын тигізіп отыр. Қытайдың
экономикалық жетістіктерін Оңтүстік Шығыс Азияның кішкентай айдаһарлырын
көптеген ғалымдар және саяси зиялылар куң зышілдікпен байланыстырады. Қазір
ХХІ ғасырда, кейбір Шығыс Азия мемлекеттері өздерінің экономикалық
әлеуметтік дамуында алға шыққан себептерін, фундаменталдық куң зының
құндылықтарын сақтап қалыптастырумен байланыстырады, куң зының елді
өркендеудегі мұндай рөлі ғылыми және саяси тұлғаларды толғандырады.
Осы орайда экономикалық „ғажаптың” жаратушысы Ли Куанның куң зы
маңыздылығын айтып өткен сөздерімен келісуге болады: “Мы на этом держимся,
если мы позаимствуем западные моральные ценности, силы сцепления, которые
поддерживают наше общество, рухнут”1. Шығыс және Оңтүстік–Шығыс елдерінің
экономикалық ресурстары және этикалық ресурстары куң зының жаңаша
көзқараспен қарап және бұрын соңды елемеген құндылықтарына көңіл
аудартқызады (1).
Қазіргі Қытайдың саяси және әлеуметтік жағдайын объективтік тұрғыда
зерттеуі үлкен мәселе болып отыр, өйткені қазіргі болып жатқан жәйттер,
сонымен қатар ұлттық саяси–қоғамдық идеалдардың ерекшеліктері, жаһандану
аясында Қытай қоғамының тарихи дамуы дұрыс түсінілмеген болса,
объективтік сараптама орында жасалына алмайды.
Қытай мемлекетінің тарихи маңызы Конфуций ілімінен бастау алады және
сонымен қатар Соу эрасының ортасы және соңғы кезеңіне тиеді. Куң зы әр
адамның біркелкі потенциалы бар және білім этикалық жүріс- тұрыстан
адастырмайтын кез-келген бағыттарды тізгіндейтін дұрыс құрал дейді.
Куң зы ең басынан ақ білімді бүкіл кластардағы шәкірттеріне қол
жететіндей мүмкіндік етті. Осылайша білім Қытайда ежелгі уақыттан бері тең
түйін болып келеді. Ол, тіпті, ең кедей адамдардан жоғарыға көтерілуге
болатын құралға айналды. Дәстүрлі білім жүйесін этика арқылы толықтырумен
қатар, Куң зы сонымен бірге Қытай қоғамындағы этикалық және әлеуметтік
нормаларды орындайтын күшті механизм болды.
Біз білімнің мемлекеттік жүйесі Уи ти императоры тұсындағы Хан хиуе
немесе Ұлы Академия студенттері үшін олар сыртқы емтиханды тапсырған соң
азаматтық қызметтер беріледі және олар жарыс нәтижесінде түрлі қызымет
орындарына таңдап алынды. Шындығында ұлы Академияға тек елу студент түсе
алды. Ал VIIIғ м.д Академияның үш мың студенттерінің тізімі болды. Хан
династиясы тұсында ауылдық жерлерде мектептер ашылды және білімнің Куң зы
дәстүрлі Бүкіл Қытай территориясы бойынша тарады.
Академия дамыған сайын ғылым мен жеке тұлғалық культ арасындағы
байланыс қалыптасты. Куң зы мен ресми Қытай білім жүйесінің арасындағы
үйлесімдік байланыс күні бүгінге дейін үзілген жоқ.
Ұлы Академиядағы білім жүйесі Куң зы бес классиктердің негізінде
құрылды, ал сабақтар По-шии деген атаумен белгілі бес классиканың
профессорлары жүргізді. Қытай білім жүйесінің негіздері империялық тарихтың
өн бойынша соңғы Чи ины императорлары билігіне дейін өзгертілмеді. Чи ины
династиясы негізінде мемлекеттік және жетекшілік мектептер дамыды, және
студенттер осы мектептерге орын сатып алуға мүмкіндік алды.
Батыстық білімге қарсы, әсіресе Орта ғасырлардағы және Ренессанс
негізіндегі университеттегі жоғары білім моделіне қарсы (студенттер ал
жерге диспутқа тартылар) дәстүрлі Қытай білім жүйесі негізінен Классиктерді
оқу және жаттаудан туады. Бұл формула б.з VII ғасырда стандартталды.
Азаматтық қызметтегі материалдарды жаттау талабы қойылды және ешқашан өз
қабілеттерін көрсету талабын сұраған жоқ.
Тылсым сабақтың мақсаты – Бұл, (бюрократтық) этикалық дүниетанымдық
және білімнің белгілі саласын қабылдаған, бірақ білім деңгейі жоғары не
болмаса акедемиялық мамандығы бар қызметкерлерді емес, бюрократтық
қызыметкерлерді дайындау болды.
Қытай білім жүйесінің демократиялық табиғаты – оның емтихандары мен
оқудың қиыншылықтараынан өткен кез-келген адамға жоғарғы мүмкіндіктерге жол
ашуы, бұны алғаш рет Куң зы өзі ашқан еді. Келесі дәстүрлі қанатты сөздің
оның есімімен байланыстырады: Кім де кім өз басымен жұмыс істесе сол
билейді, ол қолмен жұмыс істесе - ол қызмет көрсетеді. Сонымен, көптеген
мықтылар бойында милиондаған халықтар алдында тұрған кедейшілікпен
қиыншылықтардан құтылудың стратегиясы- осы білім болды (51).
1999 жылы қазан айында Пекинде және Цюйфуда Куң зының туғанына 2550 жыл
болғанына байланысты халықаралық конференция өткізілді. Конференцияда
ғалымдар Куң зы ілімінің Батыс елдерінің дамуына өзінің септігін
тигізетінін атап өтті. Р.Деллиос “Конфуцианская парадигма глобальной
политики” деген баяндамасында қазіргі әлем өте қатты жаһандануын атап өтті.
Ол әлеуметтік және саяси коммуникациялардың әлемдік экономиканың дамуы–бұл
қазіргі уақыт шындығы болып табылады деген (2).
Басқаша сөзбен айтқанда, бүкіл әлемнің бірлігі үшін инфраструктура
дайындалу үстінде, бірақ бұл бірлік материалдық бірлік негізінде жүзеге
асса, рухани бірлік Деллиостың және басқа ғалымдардың ойынша, куң зылык
бола алады.
Көптеген Батыс саясаттанушылары, соның ішінде, С Хонтингтон
„конфуцийлік демократия” іштей қайшылықты түсінік болып табылады деп
есептейді, сондай-ақ олардың арасында бірыңғай мойындалатын факт- дәстүрлі
Куң зылык не демократиялық, не антидемократиялық деп саралайтындар бар.
Дегенмен де Ф. Фукуяма өзінің „Конфуцийшілдік және демократия” деген
еңбегінде, куң зыныың демократияға қарсы еместігі жағынан қарастырып,соның
ішінде мемлекеттік аппаратқа ұсынушыларды таңдауда емтиханның дәстүрлі куң
зылік жүйесін атап көрсетеді. Куң зы ілімі мен демократияның бір–біріне
қарсы келмеуінің келесі бір көрінісі ол демократияның маңызды белгісі болып
табылатын білімге деген назардың жоғары болуы, сонымен қатар қоғамда
әртүрлі жаңалықтарды түрін қабылдау Куң зы моральдық қажеттілікті ескере
отырып, кемелді ұйымдасқан қоғамды жоғарыдан төмен емес, төменнен жоғары
құратындығы.
Куң зы ілімі, Куң зы жайында Батыс ғалымдары, орыс және қытай ғалымдары
көптеген зерттеу жұмыстарын жүргізіп, бірқатар еңбектер жазған. Айталық:
кететін болсақ: Афанасьев А.Г. „Борьба против конфуцианства в период
„движения за новую культуру”; Конфуцианство в Китае. Проблемы теории и
практики. – Москва, 1982. Кобзев А.И. Проблема природы человека в
конфуцианской социальной утопии. Китайские социальные утопии. Москва, 1987.
Переломов Л.С. „Книга правителя области Шан” (Москва, 1993);
„Конфуцианство и легизм в политической истории Китая” (Москва, 1981);
„Конфуций „Лунь юй”” (Москва, 1998); „Слово Конфуция” (Москва, 1992); „Мао,
легисты и конфуцианцы” (Москва, 1975). Сонымен қатар, көптеген батыстық,
қытайлық және отандық ғалымдардың зерттелген еңбектері сан алуан. Дегенмен
бұл еңбектерде зерттелген мәселелер бітіру жұмысының маңыздылығын
шектемейді, се,бебі жұмыста келтірілген зерттеулердің оригинал тілінен
тілінен тікелей келтірілгендігінен, құндылығы мол деп есептейміз. Жұмыстың
сүбелі тұсы да осы жерде.
I КӨНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ КУҢ ЗЫ ІЛІМІ
1.1 Куң зы ілімінің негіздері мен ерекшеліктері
Куң зы – Кун-фу-цзы (б.з.б. 551-479 жж.) негізін қалаған және оның
ізбасарлары дамытқан Қытай, Корей, Жапон елдері сияқты бірқатар елдердің
діни жүйелеріне енген этикалық-философиялық ілім.
Куң зы ілімі Куң зы ата-баба аруағына табыну, жер культі, ежелгі
қытайлықтардың жоғарғы құдайы және ілкі тегі – Шан-диге табыну сияқты көне
нанымдарды өзіне қабылдады. Кейінірек Шан-ди жер бетіндегі барлық
тіршіліктің тағдырын анықтайтын жоғарғы құдайышылық күш ретіндегі Көк
аспанмен ассоцияцияланды. Даналық және құдіретті тылсымдық бастаулары мен
генетикалық байланыс - XX ғасыр басына дейін сақталған – Аспан асты ұлы
деп атауда ұяланды. Куң зы көне – алтын ғасыр даналығының қорушысы
ретінде көрінеді. Ол ел билеушілерге жоғалтқан беделді қайтарып, халық
құлқын жақсартып, оны бақытты етуге талпынды. Ол көне заман даналары
мемлекеттік құрылымдарды әр бір жеке адамның мүдделерін қорғау үшін
қалыптастырған деген көзқарасты негізге алады.
Куң зы әлеуметтік және саяси күйзелістер орын алған дәуірде өмір
сүрді: Чжоу билеушсі – Ван билігінен айырылды, патриархалдық – рулық
нормалар дағдарысқа ұшырап, мемлекет құрылымы ыдырады. Осы хаосқа қарсы
шыққан философ әлеуметтілік үйлесімділік идеясын ұсынды, Қытайдың рухани
және қоғамдық өмірінде маңызы рөл атқарған даналар мен ел билеушлердің
беделіне сүйенеді (37).
Куң зы пікірлері көрініс тапқан Луньюй жинағында (оның
шәкірттерімен әңгіме – сұхбаттары жазылған еңбек) жетілген адам идеясы
(цзюнь цзы) ашылады, адами тұлға өзіндік құндылық ретінде қарастырылады.
Куң зы ғарышпен үйлесімділікте болатын рухани кемелденген тұлға деңгейіне
жету мақсатында жетілген адам бағдарламасын жасады. Мейірімді адам – бүкіл
қоғам үшін адамгершілік мұраттың бастауы. Тек соған ғана үлесімділік сезімі
мен табиғи ырғаққа сай өмір сүру тән. Ол ішкі жүрек әрекеті мен сыртқы іс-
қимылдың тұтастығының көрініс. Дана табиғатқа сай әрекет етеді, өйткені
алтын үйлесімділік ережесін сақтау оған туа біткен дарын. Оның мақсаты –
ғарышта орын алған үйлесімділік заңына сай, әлеуметті қайта құру, барлық
тіршілікті тәртіпке келтіріп, сақтау.
Куң зы үшін бес тұрақтылықтың: әдет-ғұрып, адамгершілік, әділетті
парыз, білім мен сенімділік аса маңызды. Әдет-ғұрыптан ол әр-бір тұлғаға,
қоғам мен мемлекетке шексіз ғарыштық қауымдастықта өз орнын таба алуына,
Жер мен Аспан арасына Негіз және арқау болатын құралды көрді. Осы тұрғыда
отбаслық этика ережелерін Куң зы мемлекет сферасына да таратады.
Иерархиялықтың негізіне ол білім, кемелдену, мәдениетке жақындық
принциптерін алды. Әдет - ғұрыптың ішкі мәнінде ұяланған шама сезімі,
сыртқы – церемониялар мен рәсімдер арқылы әркімге түсінікті деңгейде
үйлесімді қарым-қатынас құндылықтарын жеткізді, оларды игі істерге тартты.
Осы қасиеттерді тәрбиелей отырып, даналар қоғамдағы иерархиялықты
қалыптастырды, сөйтіп оның өміршеңдігін қамтамасыз етті. Әлеуметке берілген
табиғи ырғақ қоғам мен мемлекеттің дамуына түрткі болды. Ұстаздың
шәкірттеріне берілген жауаптарындағы адамгершілік қасиеттерді түсіндіру
әрқашан табиғатқа сай келеді, ырғаққа толы әрі қарым-қатынас субъектісіне
сәйкес тәрізді. Әңгімелесушіге деген сенім белгісі – мұқияттылық пен
жұмсақтық – шиеленісуге, қақтығысқа жол бермейді. Мысалы, ел билеуші мен
шенеуінік арасындағы әділетті парызға негізделген қарым-қатынас, ел
билеушінің адамгершілігіне, оның қамқоршылығы мен игі еркіне жауап ретінде
шенеуініктің оған сенімділігіне, берілгендігіне меңзейді (әкенің балаға
деген махаббаты сияқты). Конфуцишілдік этика аясында төмен тұрған адамның
жағдайы кемсіту ретінде қарастырылмады, ол өз жүріс-тұрыстың
нормативтілігіне жауап ретінде өзін қанағаттандыратын бағасын алады деп
саналады (53).
Саясаткер ретінде Куң зы ел басқарудағы әдет-ғұрыптың құндылығын жақсы
түсінді. Үлкен және кіші істерде қол астындағыларды өз шамасын білу
сезіміне тәрбиелей отырып, әдет – ғұрып тұлғалық және әлеуметтілік
деңгейдегі адамды сыртқы ортаға бейімдейді; қақтығыстардың алдын алды.
Әдет – ғұрып әлеуметтегі әртектіліктің сақталуына ықпал етті, тұлғаға
кемелдену болашағын ашты, өмірдің нағыз қамқорына айналды, кез-келген
жағдайда, мысалы материалдық және табиғи қордың шектеулігі жағдайында
тұрғындардың тұтыну үйлесімділігін сақтап, аман қалуына қол үшін берді.
Әркімнің шаманы сақтауға ұмтылуы қоғамда моральдық құндылықтардың сақталуын
қамтамасыз етті. Қытай мәдениетінен сусындаған тұрақтылығы үшін қытай
қоғамы мен мемлекеті әдет-ғұрыпқа көп қарыздар.
Конфуцишілдікті Куң зы идеяларын әрбір жаңа эволюциясы ұрпақ өзінше
қайта қарастырды.
Эволюциясы ұрпақ өзінше қайта қарастырды. Мысалы, Мэн-цзы (б.з.б. 372-
289) игі биліктің мәні тұралы ұстаз тезистерін қайтадан сана талқысына
салды. Ол қоғам мен жер пайдалану идеалының көне жобасынан-ақ тұлғаралық
ұйлесімділікке, қоғамдағы жоғарғы және төменгі таптар арасындағы
келісімділікке жетудің жолын көрді. Идеалды мемлекетте билік барлық
қажеттіні өз қолына алады, ал тұрғындар шамадан тыс салықтар мен азықтың
аздығынан жапа жекпейді. әділетітлік бұзылған жағдайда Мэн-цзы халықтың
көтеріліске шығып, Көк жарлығын жаңа, игі ел билеушіге тапсыру құқына ие
болуына талап етті (54).
Жаңа дәуір аралығында куң зылылдікте жаңа ағымдар айқындалады: қол
астындағыларды басқарудың құралы ретінде әдет – ғұрыпқа куң зының бұрынғы
саяси опоненттері – легистердің арсеналынан заң институты алынады. Бір –
бірімен сәйкес келмейтін осы ұғымдарды біріктіргенде әдет-ғұрыпты қоғамның
билеушілеріне қатысты ғана қолдануға болды, ал төменгілерді тек заң мен
жазалауға сүйеніп басқаруға болады деген ескерту айтылады.
Б.з.б. II ғ. Куң зы мемлекет қайраткері Дун Чжуншу (б.з.б. 120-104)
куң зылікке мемлекеттік идеология сипатын береді. Ол дәстүрлі екі бастау
инь мен ян және барлықтың негізгі болып табылатын бес элемент (су,
меттал, ағаш, топырақ, от) туралы ілімді жинақтап, бүкіл универсумды
қамтитын бір жүйеге біріктірді, Аспан мен адамның және әлеуметтің ажырамас
байланысы жайлы ілімді басшылыққа алып, қоғамдық және мемлекеттік
құрылымның космологиялық интерпритациясын ұсынды (53).
Қытайда будда діні кең таралған орта ғасырларда, IV-V ғғ. Бастап
буддизм мен даосизм элементтерінің қосылуы барысында куң зылік
модификациясы орын алады. Негізгі колондалған мәтіндердің кодификациясы
жүргізілді: олардың жаңа редакциялары мен түсіндірмелер соңғы инстанциядағы
ақиқат болуға ұмтылды. Көне классиктерді жаңаша түсіндіруге деген ұмтылыс
ақырында, неокуң зылік деп аталған философиялық бағытты қалыптастырды. XIII
ғ. бұл ілім философ Чжу Си (133-120) есімімен – Чжусионшылдық деген атауға
ие болды.
Жаңа дәуірдің алғашқы ғасырларынан бастап Куң зы көзқарастары
бұрмалана бастайды, олар алғашқы мағынасынан айырылады.
Куң зылік элита өзін абсолютті білімнің иегері деп санайды, ал ең
алдымен даосизмнен нәр алған халықтың синкретті нанымдары дін бұзарлық және
дөрекі ырымшылдық ретінде қарастырылады. Мемлекет жоғарғы діни институтқа
айналып, ресми культтер жүйесі тиянақталған сипатқа ие болған ортодоксальді
шенеуніктік сословия арасындағы жік алшақтай түсті. Бұл Куң зыны біртіндеп
құдайдай дәріптеуге ықпал етті. Бұл әр қалада көне данышпанға арнап храмдар
орнату және оған бағыштап құрбандық шалу туралы 555 ж. Император жарлығынан
басталды. Аспан ұлы қоғамның әлеуметтік пирамидасының ең билігінде
тұрғандықтан жоғары абыз және кемелділік көрінісі болып саналады. Император
еркі мызғымас заңға айналады. Адам көзін алатын, салтанатты Аспанға табыну
рәсімдері (аларды орындау тек императордың құқы), сыртқы көздеген таса және
құпияға толы сарай өмірді қол астындағылардың бағыныштылығы мен
жағымпаздылығының туындауына ықпал етті. Императорлық билк рәмізі құдіретті
де күшті жануар Аждаһар да адамдарға қорқыныш пен үрей ұялатты (51).
Куң зы мұраттарынан алшақтаған ортодоксальды конфуцишілдік, әсіресе XX
ғғ. Қатты сынға ұшырады. 1949 ж. соңы және мәдени революция жылдары Куң зы
ілімі мүлдем жоққа шығарылды. Бірақ қазіргі уақытта дәстүрлі нормалар мен
иснтитуттар Қытайда, Тайванда және этникалық қытайлар, арасында кең
таралған. Куң зының 67 буындағы ұрпақтары аса қошаметтеледі.
Ежелгі Қытай саяси–этикалық философиясының әртүрлі мектептері болды.
Олар бір–бірінен адамның мінезі мен болмысы, оның қоғам мен мемлекеттегі
орны, адам мен мемлекет арасындағы өзара қарым–қатынас т.с.с. мәселелерді
шешудегі тәсілінің әртүрлілігімен ерекшеленеді. Ежелгі Қытай философтары
табиғатқа емес, адамға, қоғам мен мемлекетке көп көңіл аударды. Олардың
барлығы қалыптасқан әлемді өзгертуге талпынады және адамзат тіршілігінің
негізіне ең идеалды, ең мақсатты, ең әділетті болып көрінген принциптерді
қалады.
Жеке адамның мән-маңызы Батыс пен Шығыста біздің эрамызға дейінгі
мыңдаған жылдар бұрын зерттеле бастаған. Егер Еуропалық „болмыста жеке
тұлғаға ғана табынуды жақтау” дәстүрінің негізі-адамды әулие ретінде
санайтын христиан діні болса, Қытайдың рухани мәдениетінде мұндай рөлді
Конфуцийдің ілімі алды. Абсолют функциясын жеке адамның барлық идеалдық
қасиеттерін бойына жинақтаған „Цзюнь - цзы” (Қайырымды адам) атқарды.
Көктем және күз (Чунь цю), соғысушы патшалықтар (Чжань го) дәуірлері –
ежелгі Қытай тарихында өзгеріске толы кезең еді. Қоғамда болған
әлеуметтік–экономикалық өзгерістер ең алдымен адамға әсерін тигізді. Ежелгі
Қытай ойшылдарының алдында бұрын беймәлім болған адамның мінезі мен
жүріс–тұрысы ашылды. Егер бұрын жеке адам өзінің жүріс–тұрысын, талпынысын
туысқандық коллектившілдікке бағындырып, өзін жанұядан сырт елестете
алмайтын жанұяның бір құрамды бөлігі ғана болса, жерге жеке меншіктің пайда
болуы, жеке кәсіптердің, сауданың дамуы, қалалардың бой көтеруі оны
жанұядан алыстатты. Адамдардың жүріс–тұрыстарында да өзгерістер пайда
болды. Кей кезде атасы кедей, немересі бай болған, бай туыстары кедей
туыстарына көмек көрсетуден бас тартқан жағдайлар кездесе бастады. Осындай
адамдардың моральдық құлдилауы ойшылдарды таң қалдырды. Сондықтан да
олардың көпшілігі өткен, қайтып келмес „Алтын ғасырды” аңсады. Бұл жағдай
Куң зы ілімінде де байқалды (23).
Ежелгі Қытай ойшылдары сияқты Куң зыны да адам табиғатына зор
қызығушылық танытты. Ол алдымен ең болмағанда өзі үшін оның түп тамырын
ұғынғысы келді Өз ізденісінде оған әр түрлі әлеуметтік дәрежедегі
адамдармен әңгімелесу жұбанышты қорытынды бермеді. Ол „Лунь юй” (әңгімелесу
және талқылау) кітабында өзі енгізген „жэнь” (адамгершілік) ұғымына
сипаттама берген кезде, оның адам табиғатына берген нақтылы анықтамасын
кездестіреміз: Ұстаз „Куң зы” айтты: „Байлық пен атақтылық, міне, осыған
барлық адам талпынады. Егер олардың бұған жетуіне Даоны „Жол”
тағайындамасақ, онда олар оған жетпейді. Кедейлік пен жек көрушілік–міне,
осыны барлық адамдар жек көреді. Бұдан құтылу үшін Даоны (жолды)
тағайындамасақ, онда олар бұдан ешқашан құтылмайды”(3).
Куң зының пікірінше, байлық пен атаққұмарлыққа талпыну, кедейлік пен
жек көрілетіннің қатарында болып қалудан қорқу адам табиғатына тән бірдей
нәрселер. Ежелгі Қытай ойшылдары, соның ішінде Куң зыдан асатсы жүз жыл
кейін өмір сүрген Ян Чжу Куң зының көзқарастарын қолдады. Ян Чжу ұзақ өмір
сүру мен атақ абыройды қосып төрт негізгі талпынысты атап көрсетті:
„Адамдарға тыныштыққа жетуге маза бермейтін төрт нәрсе бар:
- бірінші - ұзақ өмір сүруге талпыныс;
- екінші - атақ абырой;
- үшінші – қоғамдағы жағдай;
- байлық.
Осы төрт нәрсені иемденушілер рухтан қорқады, адамдардан қорқады, күштен
қорқады, жазалаудан қорқады” (4).
Куң зының адам табиғаты туралы айтқандары аса көп емес, мүмкін бұл
ұстаздың өзін қоршағандардың ренжіткісі келмегенімен түсіндірілген шығар.
Дегенмен „Лунь юйде” кездесетін кейбір айтқан ойларына қарап Куң зының
адамның табиғи қасиеттеріне соншалықты масаттанбағанын шамалауға болады.
(Куң зының сүйікті шәкірттерінің бірі) Цзы Гун : „мен басқа адамдардың
көреалмағанын қаламас едім, сонымен қатар өзімнің басқа адамдарды
қорлағанымды да қаламас едім”, дегенмен де ұстаз: „сен бұған ешқашан
жетпейсің”,-деп нақты айтқан (5).
Куң зы үшін басты нәрсе адамның жасырын табиғатын анықтап алып, оған
қажетті бағытта әсерлі ықпал ету болды. Адамдар өздеріне арналған даомен
жүрсе ғана, өз талпыныстарын іске асырып, тіпі жағымсыз жағдайлардан да
құтыла алады. Куң зы „Дао” түсінігін (Дао – Цзыдан айырмашылығы) тек „адам”
тақырыбымен байланыстырды. Адам мен Даоны салыстыра отырып, Куң зы өзінің
ілімінің орталық тақырыбы адам екенін атап көрсетті. „Лунь юйде” Дао (жол)
Куң зының тұтас ойларын, принциптерін, әдістерін көрсетті.Ол Даоның
көмегімен адамдарды ақиқат жолында бастауға, бағындыруға, оған әсер етуге
әзірленді. Даоны ұғыну – бұл, ақиқатты түсіну жолына бастау, бағдарлау.
Дегенмен, Куң зы әркімнің өз даосын игеруге қабілетті екеніне сенбеді,
бірақ мұндай мүмкіндіктің бар екенін естен шығармады. Куң зы қоғамда
әлеуметтік теңсіздіктің болатынын, адамдардың жоғарғылар мен төменгілер,
байлар мен кедейлер деп бөлінетінін түсіндірді. Бірақ мұндай теңсіздікті
қалай жоюға болады? Адамдардың әлеуметтік жағдайларына қарамай, оларды
моральдық–этикалық жолмен тәрбиелеу арқылы ғана оған жетуге болады. Егер
қанаушы мен қаналушы, әмір мен қызметшілер тұрақталған моральдық–этикалық
принциптерді ұстайтын болса, Куң зы ілімі бойынша, әділеттілік жеңіске
жетеді.
Алғашқы кезеңдегі Куң зы жолын ұстанушылар әлеуметтік мәселелерді
экономикалық жолмен емес, адамгершілік рухындағы оқытулар мен этикалық
ережелер арқылы шешуге тырысты. Куң зы рухани тәлімгерлерді „аспанның”
өзі биік жүргізуге жіберген деген.
Куң зы осыған орай жалпы Қытай қоғамын, адамдарды үш категорияға бөлді:
• біріншісі. Цзюнь - Цзы (қайырымды адам);
• екіншісі. Сяо жэнь (сөзбе – сөз аударсақ „кішіпейіл адам”, „арам
адам”);
• үшіншісі. Жэнь (адам) (54).
Цзюнь - цзы және Сяо жэнь – бұл өзара байланысты екі түсінік бірнеше
жүздеген жылдар бойы тек қана саяси мәдениеттің дамуын емес, сонымен бірге
Қытай ұлтының рухани мәдениетінің тағдырын анықтады. Цзюнь – цзы Конфуций
ілімінде орталық орындардың бірін алады. Оған идеалды адамның рөлі
берілген, басқа екі категорияның өкілдері еліктеу үшін көрнекті мысал.
Сяо Жэнь - өзіне әрі этикалық, әрі әлеуметтік жүкті көтерген, бір
мағыналы емес термин. Бұл термин көбінесе Цзюнь – Цзыға қарама – қарсы
қолданылады.
Жэнь термині–әдеттегі қарапайым адамдарды айқындау үшін қолданылады.
Куң зы іліміндегі адам – бұл жанұя мүшесі, әлеуметтік адам, өз орнын,
коллективтегі орнын анық білетін адам. Адамдар тең емес. Олардың
әлеуметтік–жанұялық жағдайы, ең алдымен өзіндік абыройы мен қызметі
тұрғысынан қатты өзгеруі мүмкін, сондықтан тең болуы да мүмкін емес. Бірақ
олардың әрқайсысына өздерінің қоғамдағы орнын көрсету – Куң зы ілімінің
үлесі. Мұның мәні ақыр- аяғында „барлығы адамдардың игілігі үшін” дегенге
саяды. Бұған дейін билеушілердің даналықтарын коллективтік санамен, олардың
қоғамсдағы жүріс-тұрысымен бағаланса, Куң зы әдеттегі қарапайым адамға
сүйенді. Бірақ шындығында, кез- келгенге емес, адамгершілікті, ақылды,
қабілетті және білімге ұмтылған, өз ойлары мен жүріс-тұрысына сенімділерге,
нақтырақ айтсақ „қайырымды адамдарға” сүйенді (15).
Н.А. Бердяевтің айтуынша, „Адам – ол не құдайға сеніп өмір сүруге, не
идеалрды үлгі тұтып, табынуға сеніп өмір сүруге лайықталған” (6). Қытай
халқы үшін осындай идеал ретінде ұзақ ғасырлар бойы Куң зы сомдаған „Цзюнь
- цзы” болды.
Үлкен әріпті адам, яғни Цзюнь – цзы болу, Куң зының пікірінше әркімнің
қолынан келеді. Философ тәжірибиеде шәкірттерінің зеректігін жоғары
бағаласа да, адамдар әртүрлі қабілетке ие екенін жақсы түсініп, адамдарға
сенді, кез – келген адамның „дао” жолына түссе, өзгеретіндігін, өзін-өзі
жетілдіретінін, идеалға жақындай түсетіндігіне сенді. Ал: „Тек ең ақылдылар
мен ең ақымақтар ғана өзгермейді”деген. Ең ақымақтар жайлы айтпасақ та
түсінікті. Ал ең ақылдыларға Куң зы ежелгі кезеңдердегі даналардың
кейбіреуін ғана қосты, ол өз замандастарын, тіпті өзін де ең ақылдылардың
санатына кіргізбеді. Куң зы өзін көне заман, көне заман жаналарын жақсы
көретіндердің қатарына қосты. Енді, Куң зы іліміндегі идеал, кемелденген
адам Цзюнь – цзынь қарастырайық. Цзюнь-Цзы астаң – кестең өмір қарсылығына
төтеп беретін әрі өзінің абыройын сақтап қалатын тек „қайырымды адам”.
Рухани негізі жоғарғы моральдан құралғандар „Қайырымды” болып табылды.
Осыған байланысты Куң зы: „Аштықтан өлу – бұл үлкен уақиға емес, ал
адамгершіліктен айырылу бұл үлкен оқиға” деп дал ацтқан (7).
„Қайырымды адам Куң- зы бойынша, тоғыз нәрсе туралы:
– анық көру туралы;
– анық істеу туралы;
– оның жүзі ақжарқын болу туралы;
– оның іс-қылығы ізетті болу туралы;
– сөзі шынайы болу туралы;
– оның қимылы сақ болу туралы;
– күдік туған кезде өзгелерден сұрау қажеттігі туралы;
– ашу-ызаның зардабы неге әкеліп соқтыратыны есінде болу қажеттігі
туралы;
– пайда табуға мүмкіндік бар кезде әділеттілік қажет екені туралы”
ойлайды (8).
„Қайырымды адам әртүрлі қабілеттерге ие емес екеніне мазасызданса,
адамдар Цзюнь – цзы, туралы білмегеніне мазасызданбайды”(9).
„Цзы-Гунның: Қайырымды адамның біреу-міреуге деген жек көршілік сезімі
бар ма деген сұрағына? Куң зының: Жек көрушілік сезімі бар. Адамдар туралы
жаман айтқандар оған жек көрінішті. Төменде тұрып жоғарыдағылаға жала
жабатындар оған жек көрінішті. Батыл бола тұрып, салт-дәстүрді
сақтамайтындар оған жек көрінішті. Табанды бола тұрып, ойламай
қимылдайтындар оған жек көрінішті” деген жауабы қайырылу (10).
Куң узыныің адам бейнесін аша түскендей бұл келтірілген пікірлерінен
қайырымды адамдардың өнегелі байлығын көзге елестетуге болады. Цзюнь – цзы
бұл этикалық және моральдық нормалардың іске асуы. Куңу зы оған сыпайылық,
шыншылдық, әділеттілік, құрметтеу, бай болу, ой-арманын іске асыруға
талпыну сияқты қасиеттер тән дейді. Цзюнь – цзы ешқашан өзінің қол
жеткізгені шынында тоқтап қалмайды. Ол үнемі жақсы қасиеттерін,
қабілеттерін саналы түрде тәрбиелеп жетілдіре түседі, және Адам өзінің ішкі
дүниесінің жетіспеушілігін түзету үстінде болады.
Егер біз Куң зы іліміндегі ең маңызды ұғым – „жэнь” (адамгершілік,
адамсүйгіштік) жайлы айтпасақ, қайырымды адам – ның моральдық абыройы
толлық болмаған болар еді. Жэнь мәселесі (адамгершілік мәселесі) барлық
дәуірлер мәселесі. Кун-Цзы пікірінше, „жэньнан” айырылған адам Цзюнь – цзы
емес. Енді осы ұғымға тоқталайық.
„Жэнь” ұғымы жан-жақты бойында. „Жэнь” болар үшін бұл қасиет өмірден
қымбат, ол қандай да бір өзіндік терең нәрсе, адамға келген әрі берекет,
әрі бір көп нәрсеге міндеттендіретін ауыртпалық. Ол адамға жаңа әлемді
ашады, оған барлығына басқаша қарауға көмектеседі. Жэнь - қоршаған әлемнің
әдемілігі, бірақ бос бояма сөзбен, кекірейген үлгі – Жэнь емес; Жэнь –
шынайы, ішкі жан дүниенің байлығы, және де аса мол қажеттілік; онсыз қол
жеткізген білімді сақтап қалу мүмкін емес. Жэньге ие болу үнемі жетіліп
отыруды міндеттейді; Жэньді жақсы көру және оқуды жақсы көрмеу – ақымақтық.
Оған ұмыту орынсыз (18).
Қошеметтеушілік, сыпайыгершілік, шыншылдық, тапқырлық, мейірімділік –
осы „бес” қасиетке иелер ғана Жэньге ие. Егер адам қошеметшіл болса, оны
жек көрмейді. Егер адам сыпайы болса оны қолдайды. Егер адам шыншыл болса,
оған сенеді. Егер адам тапқыр болса, ол жетістікке жетеді. Егер адам
мейірімді болса, ол өзгелерді қолдана алады” (11).
Куң зының айтуынша, жастық шақтан бастап адамгершілікке (Жэньге) ұмтылу
керек. Әйтпесе адам да өмірде тұрақтылық таппайды. Сондықтан шың бар жерде
асықпау ақылсыздық. Әсіресе, бұл әлеуметтік - әкімшілдік баспалдақтың
шыңында тұрғандарға қатысты.
Куң зының пікірінше, адамгершілік туа біткен қасиет. Адамгершілік
дегеннің астарында мейірімділік, салмақтылық, рақымдылық, біреудің
қайғысына ортақтасу ұғымдары жатыр. Бұл қасиеттің негізгі жауы -
өзімшілдік. Олардың қатар тұруы мүмкін емес. Сондықтан адам, мейірімді болу
үшін, алдымен өзін жеңе білуі тиіс. Адамгершілік қасиетін байқап көрсетуі
керек, оның бір сәттік әуестенудің қорытындысы болмауы міндетті. Өзін-өзі
құрбан қылуға айналмас үшін, ол белгілі бір шекке дейін ғана созылып,
тоқтауы қажет. Адамгершілік қасиетін көрсете отырып, қайырымды адам аспан
еркін таниды, жер бетіндегі игіліктерді пайдалануды үйренеді. Екі жүзді
адам сырт кейпімен ғана сабырлы және таза, ол, тіпті жақсы жерде, жақы
адамдардың арасында өмір сүрсе де, ол көң – қоқыста отырған адамның
көрінісін береді.
Қайырымды адам жэньсіз бола алмайды, егер жэньмен (адамгершіліктен)
айырылса, ол цзюнь – цзы болудан қалады. Куң зының адамгершіліксіз
қайырымды адамды кездестіруге болады, ал жэньге ие сяо жэнь („кішкентай
адам”) деген мүлде болмайды деп сендіреді 12. Соған орай, ол сяо жэнь
үшін қол жетпес нәрсе. Шынайы цзюнь – цзы өзгелер арасына жэньді таратуға
қабілетті. Басқаша айтқанда, жэнь міндетті түрде барлық нәрседе қатысады,
адамның өмірі мен қызметінде көрінеді. Ақыр аяғында жэнь – кемелденген адам
болуға талпыныс пен мүмкіндік, осы жолға өзгелерді бастау, халыққа қызмет
ету мәселесін үндейді (35).
Адамгершілік – бұл әр адамның өзіне бастар жолы. Ол адамды қазіргісі мен
болашағының арасындағы көпірге айналдырады. Куң зы ойы бойынша адамгершілік
бір қол жетпейтін мұрат сияқты көрінеді. Оның айтуынша, жэнь „ауыр еңбектің
нәтижесінде келеді”. Ұстаз тіпті өзін де адамгершілік үлгісі деп
есептемейді. Ежелгі дәуірдегі билеушілер Яо, Шунь, Юй – ғана жэньге ие
болған, олардан үйрену, оларға ұқсау қажет деп Куң зы үнемі мысал келтіріп
отырған. (Бұл билеушілердің халыққа жасаған жақсы істері ұрпақтан – ұрпаққа
аңыз болып кең таралған). Дегенмен, егер адамгершілік – жол болса, онда
әркім одан өзі жүріп өте алады. Адамгершілікке қарай кішкентай қадам осы
орайда мұратқа жақындаудың нақ көзі.
Ұстаз: „Адамгершілік бізден алыс па, мен оны тілесем, ол бірден менің
қасымда болады,” деген (13).
Куң зы бойынша, адамның кемелденуінің мақсаты адам өзін әлем алдында
көрсетуде емес, әлемде бар болуы мен өзін үнемі „жеңуінде”. Куң зылік
адамгершілік – адамды айқындаудың жолы. Міне сондықтан Куң зы адамгершілік
қиындықтарды жеңе білгенде ғана келеді деп есептеді. Қандай да бір сезімдер
мен білімнің бар болуы қиын емес, өзіңді „жеңу үшін” лайықты парасатты ақыл
мен мызғымас жігердің бар болуы өте қиын.Сонымен, Куң зы іліміндегі идеалды
адам „қайырымды адам” жэньге тән талаптарға лайық болуы қажет.
Бірақ қайырымды адам үшін бұл аз. Ол сонымен қатар тағы мынандай
ізгіліктерге ие болуы шарт: білім, этика, өзаралық (реттеудің).
Ежелгі Қытайдағы адам мәселесін зерттеуші Д.Мунро Конфуцийдің адамның
табиғаты жағынан теңдігінің әлеуметтік реттелуіне үлкен көңіл бөлді.
Зерттеуші Конфуцийдің әлеуметтік ретінің үш негізгі элементін бөліп
көрсетеді:
- басқарушылар структурасының үстемділігі (әркім өз орнында, сяо
(құрметтеумен) байланысқан);
- қатаң иерархия;
- өзара қарым -қатынастар реті, яғни Ли ережесі (14).
Алдыңғы екеуі - өткеннің мұрасы, үшіншісі – жаңадан ерекше көңіл
аударған нәрсе. Ли- жүріс-тұрыс ережелері, әлеуметтік норма, салттық
қалыптасқан моральдық заңдар жинағы. Әрине, бұл жазылмаған және де
түсінілмеген дәстүр емес. Конфуций оны анық түсінді,түсіне отырып,
басқаларды да соған шақырды. Ли ережелерін білу, үйрену (тек қана дәстүрден
үлгі алу емес, оны ұғыну әрі зерттеу), – міне, осылар, - цзюнь – цзы болуға
талап еткендердің басты мақсаты. Сондықтан да ұлы философтың оқу-білімге
ерекше көңіл бөлгені кездейсоқ емес. Осыған лайық ол білімінің негізі мен
теориясын қалады: „Мен сені білімнің не екеніне үйретемін. Білсең – білемін
деп есепте, білмесең – білмеймін деп есепте, білім дегеніміз де осы”15.
Бұл Сократтың „Мен өзімнің ешнәрсе білмейтінімді ғана білемін” дегенімен
үндес. Және де екеуінің айтқандарында еш қымыну жоқ. Конфуций шындығында да
көп білемін деп санамады. Конфуций адамдардың шексіз мүмкіндіктеріне сенді:
ол соларды жүзеге асыруға талпынды, әрі өзгелерді де соған үйретті. Жүзеге
асыру ең алдымен оқу арқылы болады: „Көп тыңдаймын, қажет болатынын тыңдап
аламын; соған байланысты көп бақылаймын, барлығын есімде сақтаймын” (16).
Осылайша шын мәнінде көп нәрсеге үйренуге болатынына, тіпті түсініп
білмейтін, жалпы болжау ғана айта алатын тақырыптарды талқылауға болатынына
келіспеске болмайды. Ең маңыздысы – тоқтамау.
Куң зы білімге оқудың арқасында қол жеткізеді деген. Ол мынандай білім
түрлерін атап көрсетті: туа біткен білім, оқу арқылы келген білім,
қиындықтармен күресте ие болған білім. Тіпті туа біткен білімді де оқу
арқылы жетілдіру қажет. Білімнің қайнар көзі – ежелгі аңыздар мен
шежірелер. Жаңаны ескі тәжірибе тұрғысынан бағалау қажет. Білім адамдарға
қызмет етуге жаралған, бірақ оған жету оңай емес. Оны түйір – түйірімен
жинау қажет, және білімге ие болғанда қателесуден қорықпау керек, ең
бастысы – қателікті түсініп, оны жөндеу. Білімді болуға ұмтылушы өзі нені
оқып- үйреніп жатқанын ойлау қажет. „Ойсыз оқу – зая кеткен еңбек, ал ой
оқусыз қауіпті” ,– деген Куң зы (17).
Куң зы жеке тұлғаны тәрбиелеуді оқудың ең маңызды сатысы ретінде
есептейді. Қайырымды адам сөздері мен жүріс– тұрысына сақ болуы қажет. Ол
тұратын жері ретінде – игі ниеттілікті; жолы ретінде – адалдықты; киімі
ретінде - әдептілікті; шамы ретінде – білімді таңдау қажет. Қайырымды
адамның ерекше белгісінің мәні адамгершілік, құрмет, заңдылық және адалдық.
Осы қасиеттер сөйлеген сөзбен жүріс – тұрыста көрінеді, сондықтан ол іс -
әрекетінде шынайы, сөздерінде сақ болуы керек.
„Лунь юй” мәтіндері „оқу және уақыт өткен сайын оқығаныңды қайталап
отыру” – бұл жағымды нәрсе емес пе?” 18 деген афоризмнен басталады. Осы
айтылғанды Куң зының нақыл сөздерін жатқа айтатын Қытай халқы Ұлы Дананың
өсиеттерінің кілті ретінде көрді. Куң зы шәкірттеріне мынандай кеңес
берді: „атақ пен байлық туралы ойламаңдар, білімдеріңді іске орайлы қолдана
біліңдер; адамдар көп ортада көп нәрсеге үйренуге болатынын есте сақтаңдар;
егер адам лайықты болса, оған ұқсауға тырысыңдар; жат жерлік адамдармен
әңгімелесуден қашпаңдар, олардан көп жаңа нәрселерді білуге болады;
қайырымды болыңдар, өзге адамдарды сыйласаң өзің де сыйға ие боласың; сөзге
шешен әрі өзін көрсеткісі келетіндердің ішінде адамгершілікке иелер өте
сирек; өзін басқара алатын өзгені де басқара алады; өзіңнің біліміңді іске
жұмса, өз даоңа жұмса, болуға ниетің болсын” (19).
Сонымен, Куң зы үшін адам - әрі білімпаз адам. Білім мен оны дұрыс
қолдану шеберлігі – цзюнь - цзының негізгі белгілерінің бірі, оның жақсы
қасиеттерінің бірі. Әрине, адамдар әр түрлі - ақылды және ақымақ, қабілетті
және қабілетсіз, ізгілікті және ізгіліктен айырылғандар, пайдакүнем мен
риясыздар т.с.с. Әрине, олардың барлығын оқыту керек, үйрену керек. Одан да
маңыздысы оларды түсінуге үйрету, кім неге жарамды екенін білу, соған лайық
оларды пайдалану. Осындай ептілік - шынайы „қайырымды адамның” ерекше
қасиеттерінің бірі.
Бірақ Куң зы оқуды жоғары қойса да, оқумен бір жақты әуестенуден
сақтандырады. Барлық күш - жігерін тек оқуға арнаған адамдар өмірге
икемділігін жояды. Конфуций қоғам тек ”кітап оқығаннан” ғана құрылуы мүмкін
емес екенін түсінді. Адам әркімге беріле бермеген табиғи қасиеттері мен
адал еңбекпен тапқан білімін өзіне сиғыза білуі қажет, бұған тек идеалды
адам ғана қол жеткізеді. „Адамның табиғи қасиеттері мен адамның мәдениет
табыстары бір - біріне сай келген кезде жоғарғы адамгершілікке ие адам –
цзюнь - цзы пайда болады”(20).
Этикет - бұл қайырымды адамның кез - келген жағдайда өзін - өзі дұрыс
ұстай білуі. Оның негізгі сыпайыгершілік, салт - жоралар мен әр түрлі
рәсімдердің егжей - тегжейлеріне шейін білу. Қалыптасқан этикетке лайық
жүріс - тұрыс туғаннан меңгеріліп, әрі мыңдаған жылдар бойы ұлттық сана -
сезімге енгізілуі қытайлардың әдеттегі тұрмыс қалпына айналған.
Қайырымды адам өз жүрыс - тұрысына табиғи екпін - қарқынға берілмеуі
керек, мысалы ашу немесе қуанышты, махаббат немесе жек көрушілікті
көрсетпеуі қажет. Қандай қиын болса да ол этикетті сақтайды.
Этикет жиі ұрыс- тартыстан, балағаттаудан құтқарады, ең қауіпті
жағдайларда шыдамдылық пен қырағылықты сақтайды. Этикет адамдар арасындағы
қарым - қатынасты жөнге келтіреді. Куң зы осындай қарым - қатынастардың бес
принципін атап көрсетеді:
1. Үкімет пен қол астына қарайтындар арасындағы әділеттілік борышы;
2. Үлкен мен кішілер арасындағы тәртіп;
3. Әке мен бала арасындағы сүйіспеншілік;
4. Ерлі - зайыптылар арасындағы қамқорлық;
5. Достар арасындағы сенім мен адалдық (19).
Этикет ережелері аспан заңдарына лайық. Жоғарыда айтылған қарым -
қатынастың бес принципіне еретін - цзюнь - цзы. Ол аспан еркіне берілген,
сондықтан бақытты өмірге жетеді.
”Жэнь” жүйесін ұйымдастырушы приципі бұл ”өзаралық” (Sһu) ”Өмір бойы
бір сөзді басшылыққа алуға бола ма?” деген сұраққа Куң зы ”бұл сөз -
өзаралық„; деді.
”Өзаралықтың ” мағынасы аспан жайлы ілімде ашылған. Куң зының
пікірінше, шынайы адамгершілікке әдеттегі сана шеңберінде, қол жетпейді.
Өзаралық - кемелденген адамның бейімделуінің ең жоғарғы шегі. Жетілу,
кемелдену адамның өзіне байланысты. ”Адам өзі жүрген жолын Ұлы жол ете
алады, бірақ жол (дао) адамды ұлы қыла алмайды”(21). Бірақ осы жолда да
шамасын білу маңызды, ол дөрекі тәрізді, егер де тәрбиелік табиғилықтан
басым болса, ол дөрекі тәрізді, егер де тәрбиелік табиғилықтан басым болса,
ол кітапшіл оқымысты тәрізді. Адам бойындағы тәрбиелік пен табиғилық тең
дәрежеге түскен кезде, ол ”цзюнь ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I КӨНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ КУҢ ЗЫ
ІЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Куң зы ілімінің негіздері мен ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Куң зы ілімінің концепциясы және ілімнің
таралуы ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ КУҢ ЗЫ ІЛІМІНІҢ РУХАНИ
ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Куң зы іліміндегі рухани құндылықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Куң зы іліміндегі ізгілік, этикалық, моральдік
құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың тақырыбы: Куң зы ілімінің негіздері мен
ерекщеліктері.
Курстық жұмысының мақсаты мен міндеті.
Курстық жұмысының негізгі мақсаты – Куң зы ілімі құндылықтарының
қалыптасуы мен дамуына тарихи-әлеуметтік талдаулар жасау; Куң зы ілімінде
қарастырылып өткен рухани құндылықтарды көрсету.
Осы мақсатқа жету жолында курстық жұмысымыздың алдына мынадай міндеттер
қойылды:
Куң зы ілімінің негіздері мен ерекшеліктерін анықтау;
Куң зы ілімінің концепциясы және ілімнің таралуын айқындау;
Куң зы ілімінің рухани құндылықтарын көрсету;
Куң зы іліміндегі ізгілік, этикалық және моральдік құндылықтар.
Курстық жұмысының жаңалығы.
Бұл жұмысының ғылыми жаңалығы – Куң зы ілімінің негізгі құндылықтарына
тарихи-әлеуметтік талдау жасалу және жақандану үрдістері аясындағы куң зы
ілімінің қазіргі заманда қоғамдық ортадағы білім, саясат, рухани
құндылықтарға ықпалын ашу болып табылады. Куң зы іліміне қатысты мәселені
дәл осы тұрғыдан зерттелу алғаш рет орын алып отыр. Бұған қоса бұл
магистранттың материалды оригинал тілінде жазылған еңбектерге сүйене
отырып, зерттеуі және қоғамындағы Куң зы ілімінің орны, рөлі, ықпалы туралы
өзінің куәгер болып, қытай қоғамында өмір сүруі Куң-Цзи іліміне зерттеуге
жаңаша серпін берді. Жұмыстың жаңалығы да ұтымды жерлері де осы деп
есептейміз.
Бұл жұмысымыздың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Куң зы өзі ертедегі ойшылдардан үйрене отырып, олардың сөздерін жан-
жақты салыстыруға, ғылыми ізденістер жасауға мүмкіндік қалдырса, қазіргі
таңда куң зы көне мұраны шексіз бедел, мызғымас қуат ретінде қабылдау
доктринасы күшіне енді. Уақыт өткен сайын, куң зы ілім мен тәрбие өткенге,
тарихқа үлкен мән бере түсуде.
Қазіргі қытай қоғамында өткендегі "алтын ғасыр" болашақтың да үлгісі
болады деген үміт күшейе түсуде. Мұндай заман өзгерсе де, қоғамдағы
қалыптасқан тәртіпті және қытайлықтардың келбетін сақтау - басты міндет
деген түсініктен практикалық нақты тұжырым туындайды.
Куң зы идеясы, ілімі, идеологиясы екі мың жылдан артық уақытта
қытайлықтардың сана–сезімін қалыптастырды, олардың мінез – құлқына,
психологиясына, сеніміне шешуші ықпал етті, өмір салтын жалғастырды. Осы
бас бағыт пен үлкен әрекет барысында ұлттық тұтас менталитет қалыптасты.
Мұның бәрі де ұлттық мінездегі куң зының ерекшеліктерін сипаттайды.
Біздің елімізде көрші Қытай халқының өміріне деген қызығушылықтың тамыры
тереңде жатыр.Бұл ежелден бері Аспан асты империясының салт–жырларын
бейнелейтін әдебиетке, қытайлардың өмір философиясының ерекшеліктеріне көп
көңіл бөлінуде көрінеді. Көрші мемлекетте болып жатқан күнделікті
оқиғаларға Ежелгі Қытайдың идеологиясы мен мәдениетіне деген зор ықылас,
қызығушылық танытып, Ұлы Қытай халқының өткеніне көз жүгіртер болсақ, оның
бай мәдениетімен, оның ұлы ойшылдары, саяси философиясының негізін
салушылар Куң зы(Конфуций), Сао– цзы, Мао–цзының көзқарастарымен танысатын
болсақ, біздің қытай өркениетінің жасырын жақтарына терең енуімізге
мүмкіндік туады. Олардың Қытай қоғамының тарихына, психологиясына, қытай
халқының ойлауы мен жүріс–тұрыс нормаларына әсері ұзаққа созылған, әрі
тұрақты болған ілімдерімен таныса аламыз. Бүгінгі курстық жұмысмда
қарастырылып отырған осындай ілімнің бірі–Куң зы ілімі. Кез келген дәуірде
заман ағымы адам төңірегінде өрбиді. Жеке тұлға тарихты жасаушы нысана бола
отырып, өзі зерттеу объектісіне айналады. Қоғамдағы жеке тұлғаның
мән–маңызы Батыс пен Шығыста біздің дәуірімізге дейін мыңдаған жылдар бұрын
зерттеле бастаған. Ал қытайдың рухани мәдениетінде бұндай рөлді Куң зы
ілімі атқарып келді.
Куң зы доктрина қытай жерінде күшті мемлекеттің құрылуына, әлеуметтік
тәртіп тұрғысынан ұйымшылдықпен сақтауға үлкен септігін тигізді. Бұл
доктрина қытай өмірін қилы-қилы заманда мемлекет деңгейінде реттестіріп
отырды.
Қытайдағы инвестицияның көп бөлігін шетелдерде қызмет істеп, қаржысын
молайтқан бай қуатты қандастары құйып отырған. Олар басқа жерден табыс
тапқанмен, ақшасын Қытай экономикасының дамуына түскен. Бұл-дәстүрлі
құндылықтардың негізінде туған ілім мен сенімнің жемісі. Осы орайда
Қытайдың рухани дүниесінен үйренуіміз бен аларымыз мол деуге болады. Қытай
атомдық технологияны да, ғарыштық технологияны да игеруі жағынан кез
келген елден артық болмаса, кем емес. Қалай десекте біз басқа мемлекетке
барғанда, немесе дипломатиялық қатынас жасағанда таң қалу үшін емес,
олардың осындай ішкі тұңғиық сырларын салымтырғанымыз абзал. Осы тұрғыда
Куң Цзылық ілімдегідей отбасында қалыптасқан борыш мемлекеттік борышқа
айналса ғана, елдің ұтары анық.
Қазіргі кезде көңіл аударарлық жәйт-бұл Қытайдағы
әлеуметтік–экономикалық жағдай. Салыстырмалы аз уақыттың ішінде мемлекет
экономикалық дағдарыстан шығып, сапалы жаңа саяси–экономикалық дамуға
түсті.
1949 жылға дейін Қытайда Куң зы ілімі ресми идеология болды. 50-ші
жылдардан бастап бірқатар уақыт Куң зы ілмін ұстану мәселесі қатаң
қадағаланып отырса, уақыт өте келе мемлекет өзінің дағдарысын шешуге
мәжбүр болған жағдайда Қытай қоғамы Куң зы ілімімен қатар олардың
жалғастырушыларына көңіл аудара бастады. Соңғы жылдарда куң зы өзінің
ықпалын шығыс аймақтарында жоғалтпай, керісінше, өзінің деңгейін әрдайым
күшейтіп жатыр.
Шығыс елдері және Оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттеріне дәстүрлі қытай
мемлекетін өркениетінің ықпалы зор, яғни куң зы идеялары осы мемлекеттердің
халықтарын жақандандыруға үлкен ықпалын тигізіп отыр. Қытайдың
экономикалық жетістіктерін Оңтүстік Шығыс Азияның кішкентай айдаһарлырын
көптеген ғалымдар және саяси зиялылар куң зышілдікпен байланыстырады. Қазір
ХХІ ғасырда, кейбір Шығыс Азия мемлекеттері өздерінің экономикалық
әлеуметтік дамуында алға шыққан себептерін, фундаменталдық куң зының
құндылықтарын сақтап қалыптастырумен байланыстырады, куң зының елді
өркендеудегі мұндай рөлі ғылыми және саяси тұлғаларды толғандырады.
Осы орайда экономикалық „ғажаптың” жаратушысы Ли Куанның куң зы
маңыздылығын айтып өткен сөздерімен келісуге болады: “Мы на этом держимся,
если мы позаимствуем западные моральные ценности, силы сцепления, которые
поддерживают наше общество, рухнут”1. Шығыс және Оңтүстік–Шығыс елдерінің
экономикалық ресурстары және этикалық ресурстары куң зының жаңаша
көзқараспен қарап және бұрын соңды елемеген құндылықтарына көңіл
аудартқызады (1).
Қазіргі Қытайдың саяси және әлеуметтік жағдайын объективтік тұрғыда
зерттеуі үлкен мәселе болып отыр, өйткені қазіргі болып жатқан жәйттер,
сонымен қатар ұлттық саяси–қоғамдық идеалдардың ерекшеліктері, жаһандану
аясында Қытай қоғамының тарихи дамуы дұрыс түсінілмеген болса,
объективтік сараптама орында жасалына алмайды.
Қытай мемлекетінің тарихи маңызы Конфуций ілімінен бастау алады және
сонымен қатар Соу эрасының ортасы және соңғы кезеңіне тиеді. Куң зы әр
адамның біркелкі потенциалы бар және білім этикалық жүріс- тұрыстан
адастырмайтын кез-келген бағыттарды тізгіндейтін дұрыс құрал дейді.
Куң зы ең басынан ақ білімді бүкіл кластардағы шәкірттеріне қол
жететіндей мүмкіндік етті. Осылайша білім Қытайда ежелгі уақыттан бері тең
түйін болып келеді. Ол, тіпті, ең кедей адамдардан жоғарыға көтерілуге
болатын құралға айналды. Дәстүрлі білім жүйесін этика арқылы толықтырумен
қатар, Куң зы сонымен бірге Қытай қоғамындағы этикалық және әлеуметтік
нормаларды орындайтын күшті механизм болды.
Біз білімнің мемлекеттік жүйесі Уи ти императоры тұсындағы Хан хиуе
немесе Ұлы Академия студенттері үшін олар сыртқы емтиханды тапсырған соң
азаматтық қызметтер беріледі және олар жарыс нәтижесінде түрлі қызымет
орындарына таңдап алынды. Шындығында ұлы Академияға тек елу студент түсе
алды. Ал VIIIғ м.д Академияның үш мың студенттерінің тізімі болды. Хан
династиясы тұсында ауылдық жерлерде мектептер ашылды және білімнің Куң зы
дәстүрлі Бүкіл Қытай территориясы бойынша тарады.
Академия дамыған сайын ғылым мен жеке тұлғалық культ арасындағы
байланыс қалыптасты. Куң зы мен ресми Қытай білім жүйесінің арасындағы
үйлесімдік байланыс күні бүгінге дейін үзілген жоқ.
Ұлы Академиядағы білім жүйесі Куң зы бес классиктердің негізінде
құрылды, ал сабақтар По-шии деген атаумен белгілі бес классиканың
профессорлары жүргізді. Қытай білім жүйесінің негіздері империялық тарихтың
өн бойынша соңғы Чи ины императорлары билігіне дейін өзгертілмеді. Чи ины
династиясы негізінде мемлекеттік және жетекшілік мектептер дамыды, және
студенттер осы мектептерге орын сатып алуға мүмкіндік алды.
Батыстық білімге қарсы, әсіресе Орта ғасырлардағы және Ренессанс
негізіндегі университеттегі жоғары білім моделіне қарсы (студенттер ал
жерге диспутқа тартылар) дәстүрлі Қытай білім жүйесі негізінен Классиктерді
оқу және жаттаудан туады. Бұл формула б.з VII ғасырда стандартталды.
Азаматтық қызметтегі материалдарды жаттау талабы қойылды және ешқашан өз
қабілеттерін көрсету талабын сұраған жоқ.
Тылсым сабақтың мақсаты – Бұл, (бюрократтық) этикалық дүниетанымдық
және білімнің белгілі саласын қабылдаған, бірақ білім деңгейі жоғары не
болмаса акедемиялық мамандығы бар қызметкерлерді емес, бюрократтық
қызыметкерлерді дайындау болды.
Қытай білім жүйесінің демократиялық табиғаты – оның емтихандары мен
оқудың қиыншылықтараынан өткен кез-келген адамға жоғарғы мүмкіндіктерге жол
ашуы, бұны алғаш рет Куң зы өзі ашқан еді. Келесі дәстүрлі қанатты сөздің
оның есімімен байланыстырады: Кім де кім өз басымен жұмыс істесе сол
билейді, ол қолмен жұмыс істесе - ол қызмет көрсетеді. Сонымен, көптеген
мықтылар бойында милиондаған халықтар алдында тұрған кедейшілікпен
қиыншылықтардан құтылудың стратегиясы- осы білім болды (51).
1999 жылы қазан айында Пекинде және Цюйфуда Куң зының туғанына 2550 жыл
болғанына байланысты халықаралық конференция өткізілді. Конференцияда
ғалымдар Куң зы ілімінің Батыс елдерінің дамуына өзінің септігін
тигізетінін атап өтті. Р.Деллиос “Конфуцианская парадигма глобальной
политики” деген баяндамасында қазіргі әлем өте қатты жаһандануын атап өтті.
Ол әлеуметтік және саяси коммуникациялардың әлемдік экономиканың дамуы–бұл
қазіргі уақыт шындығы болып табылады деген (2).
Басқаша сөзбен айтқанда, бүкіл әлемнің бірлігі үшін инфраструктура
дайындалу үстінде, бірақ бұл бірлік материалдық бірлік негізінде жүзеге
асса, рухани бірлік Деллиостың және басқа ғалымдардың ойынша, куң зылык
бола алады.
Көптеген Батыс саясаттанушылары, соның ішінде, С Хонтингтон
„конфуцийлік демократия” іштей қайшылықты түсінік болып табылады деп
есептейді, сондай-ақ олардың арасында бірыңғай мойындалатын факт- дәстүрлі
Куң зылык не демократиялық, не антидемократиялық деп саралайтындар бар.
Дегенмен де Ф. Фукуяма өзінің „Конфуцийшілдік және демократия” деген
еңбегінде, куң зыныың демократияға қарсы еместігі жағынан қарастырып,соның
ішінде мемлекеттік аппаратқа ұсынушыларды таңдауда емтиханның дәстүрлі куң
зылік жүйесін атап көрсетеді. Куң зы ілімі мен демократияның бір–біріне
қарсы келмеуінің келесі бір көрінісі ол демократияның маңызды белгісі болып
табылатын білімге деген назардың жоғары болуы, сонымен қатар қоғамда
әртүрлі жаңалықтарды түрін қабылдау Куң зы моральдық қажеттілікті ескере
отырып, кемелді ұйымдасқан қоғамды жоғарыдан төмен емес, төменнен жоғары
құратындығы.
Куң зы ілімі, Куң зы жайында Батыс ғалымдары, орыс және қытай ғалымдары
көптеген зерттеу жұмыстарын жүргізіп, бірқатар еңбектер жазған. Айталық:
кететін болсақ: Афанасьев А.Г. „Борьба против конфуцианства в период
„движения за новую культуру”; Конфуцианство в Китае. Проблемы теории и
практики. – Москва, 1982. Кобзев А.И. Проблема природы человека в
конфуцианской социальной утопии. Китайские социальные утопии. Москва, 1987.
Переломов Л.С. „Книга правителя области Шан” (Москва, 1993);
„Конфуцианство и легизм в политической истории Китая” (Москва, 1981);
„Конфуций „Лунь юй”” (Москва, 1998); „Слово Конфуция” (Москва, 1992); „Мао,
легисты и конфуцианцы” (Москва, 1975). Сонымен қатар, көптеген батыстық,
қытайлық және отандық ғалымдардың зерттелген еңбектері сан алуан. Дегенмен
бұл еңбектерде зерттелген мәселелер бітіру жұмысының маңыздылығын
шектемейді, се,бебі жұмыста келтірілген зерттеулердің оригинал тілінен
тілінен тікелей келтірілгендігінен, құндылығы мол деп есептейміз. Жұмыстың
сүбелі тұсы да осы жерде.
I КӨНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ КУҢ ЗЫ ІЛІМІ
1.1 Куң зы ілімінің негіздері мен ерекшеліктері
Куң зы – Кун-фу-цзы (б.з.б. 551-479 жж.) негізін қалаған және оның
ізбасарлары дамытқан Қытай, Корей, Жапон елдері сияқты бірқатар елдердің
діни жүйелеріне енген этикалық-философиялық ілім.
Куң зы ілімі Куң зы ата-баба аруағына табыну, жер культі, ежелгі
қытайлықтардың жоғарғы құдайы және ілкі тегі – Шан-диге табыну сияқты көне
нанымдарды өзіне қабылдады. Кейінірек Шан-ди жер бетіндегі барлық
тіршіліктің тағдырын анықтайтын жоғарғы құдайышылық күш ретіндегі Көк
аспанмен ассоцияцияланды. Даналық және құдіретті тылсымдық бастаулары мен
генетикалық байланыс - XX ғасыр басына дейін сақталған – Аспан асты ұлы
деп атауда ұяланды. Куң зы көне – алтын ғасыр даналығының қорушысы
ретінде көрінеді. Ол ел билеушілерге жоғалтқан беделді қайтарып, халық
құлқын жақсартып, оны бақытты етуге талпынды. Ол көне заман даналары
мемлекеттік құрылымдарды әр бір жеке адамның мүдделерін қорғау үшін
қалыптастырған деген көзқарасты негізге алады.
Куң зы әлеуметтік және саяси күйзелістер орын алған дәуірде өмір
сүрді: Чжоу билеушсі – Ван билігінен айырылды, патриархалдық – рулық
нормалар дағдарысқа ұшырап, мемлекет құрылымы ыдырады. Осы хаосқа қарсы
шыққан философ әлеуметтілік үйлесімділік идеясын ұсынды, Қытайдың рухани
және қоғамдық өмірінде маңызы рөл атқарған даналар мен ел билеушлердің
беделіне сүйенеді (37).
Куң зы пікірлері көрініс тапқан Луньюй жинағында (оның
шәкірттерімен әңгіме – сұхбаттары жазылған еңбек) жетілген адам идеясы
(цзюнь цзы) ашылады, адами тұлға өзіндік құндылық ретінде қарастырылады.
Куң зы ғарышпен үйлесімділікте болатын рухани кемелденген тұлға деңгейіне
жету мақсатында жетілген адам бағдарламасын жасады. Мейірімді адам – бүкіл
қоғам үшін адамгершілік мұраттың бастауы. Тек соған ғана үлесімділік сезімі
мен табиғи ырғаққа сай өмір сүру тән. Ол ішкі жүрек әрекеті мен сыртқы іс-
қимылдың тұтастығының көрініс. Дана табиғатқа сай әрекет етеді, өйткені
алтын үйлесімділік ережесін сақтау оған туа біткен дарын. Оның мақсаты –
ғарышта орын алған үйлесімділік заңына сай, әлеуметті қайта құру, барлық
тіршілікті тәртіпке келтіріп, сақтау.
Куң зы үшін бес тұрақтылықтың: әдет-ғұрып, адамгершілік, әділетті
парыз, білім мен сенімділік аса маңызды. Әдет-ғұрыптан ол әр-бір тұлғаға,
қоғам мен мемлекетке шексіз ғарыштық қауымдастықта өз орнын таба алуына,
Жер мен Аспан арасына Негіз және арқау болатын құралды көрді. Осы тұрғыда
отбаслық этика ережелерін Куң зы мемлекет сферасына да таратады.
Иерархиялықтың негізіне ол білім, кемелдену, мәдениетке жақындық
принциптерін алды. Әдет - ғұрыптың ішкі мәнінде ұяланған шама сезімі,
сыртқы – церемониялар мен рәсімдер арқылы әркімге түсінікті деңгейде
үйлесімді қарым-қатынас құндылықтарын жеткізді, оларды игі істерге тартты.
Осы қасиеттерді тәрбиелей отырып, даналар қоғамдағы иерархиялықты
қалыптастырды, сөйтіп оның өміршеңдігін қамтамасыз етті. Әлеуметке берілген
табиғи ырғақ қоғам мен мемлекеттің дамуына түрткі болды. Ұстаздың
шәкірттеріне берілген жауаптарындағы адамгершілік қасиеттерді түсіндіру
әрқашан табиғатқа сай келеді, ырғаққа толы әрі қарым-қатынас субъектісіне
сәйкес тәрізді. Әңгімелесушіге деген сенім белгісі – мұқияттылық пен
жұмсақтық – шиеленісуге, қақтығысқа жол бермейді. Мысалы, ел билеуші мен
шенеуінік арасындағы әділетті парызға негізделген қарым-қатынас, ел
билеушінің адамгершілігіне, оның қамқоршылығы мен игі еркіне жауап ретінде
шенеуініктің оған сенімділігіне, берілгендігіне меңзейді (әкенің балаға
деген махаббаты сияқты). Конфуцишілдік этика аясында төмен тұрған адамның
жағдайы кемсіту ретінде қарастырылмады, ол өз жүріс-тұрыстың
нормативтілігіне жауап ретінде өзін қанағаттандыратын бағасын алады деп
саналады (53).
Саясаткер ретінде Куң зы ел басқарудағы әдет-ғұрыптың құндылығын жақсы
түсінді. Үлкен және кіші істерде қол астындағыларды өз шамасын білу
сезіміне тәрбиелей отырып, әдет – ғұрып тұлғалық және әлеуметтілік
деңгейдегі адамды сыртқы ортаға бейімдейді; қақтығыстардың алдын алды.
Әдет – ғұрып әлеуметтегі әртектіліктің сақталуына ықпал етті, тұлғаға
кемелдену болашағын ашты, өмірдің нағыз қамқорына айналды, кез-келген
жағдайда, мысалы материалдық және табиғи қордың шектеулігі жағдайында
тұрғындардың тұтыну үйлесімділігін сақтап, аман қалуына қол үшін берді.
Әркімнің шаманы сақтауға ұмтылуы қоғамда моральдық құндылықтардың сақталуын
қамтамасыз етті. Қытай мәдениетінен сусындаған тұрақтылығы үшін қытай
қоғамы мен мемлекеті әдет-ғұрыпқа көп қарыздар.
Конфуцишілдікті Куң зы идеяларын әрбір жаңа эволюциясы ұрпақ өзінше
қайта қарастырды.
Эволюциясы ұрпақ өзінше қайта қарастырды. Мысалы, Мэн-цзы (б.з.б. 372-
289) игі биліктің мәні тұралы ұстаз тезистерін қайтадан сана талқысына
салды. Ол қоғам мен жер пайдалану идеалының көне жобасынан-ақ тұлғаралық
ұйлесімділікке, қоғамдағы жоғарғы және төменгі таптар арасындағы
келісімділікке жетудің жолын көрді. Идеалды мемлекетте билік барлық
қажеттіні өз қолына алады, ал тұрғындар шамадан тыс салықтар мен азықтың
аздығынан жапа жекпейді. әділетітлік бұзылған жағдайда Мэн-цзы халықтың
көтеріліске шығып, Көк жарлығын жаңа, игі ел билеушіге тапсыру құқына ие
болуына талап етті (54).
Жаңа дәуір аралығында куң зылылдікте жаңа ағымдар айқындалады: қол
астындағыларды басқарудың құралы ретінде әдет – ғұрыпқа куң зының бұрынғы
саяси опоненттері – легистердің арсеналынан заң институты алынады. Бір –
бірімен сәйкес келмейтін осы ұғымдарды біріктіргенде әдет-ғұрыпты қоғамның
билеушілеріне қатысты ғана қолдануға болды, ал төменгілерді тек заң мен
жазалауға сүйеніп басқаруға болады деген ескерту айтылады.
Б.з.б. II ғ. Куң зы мемлекет қайраткері Дун Чжуншу (б.з.б. 120-104)
куң зылікке мемлекеттік идеология сипатын береді. Ол дәстүрлі екі бастау
инь мен ян және барлықтың негізгі болып табылатын бес элемент (су,
меттал, ағаш, топырақ, от) туралы ілімді жинақтап, бүкіл универсумды
қамтитын бір жүйеге біріктірді, Аспан мен адамның және әлеуметтің ажырамас
байланысы жайлы ілімді басшылыққа алып, қоғамдық және мемлекеттік
құрылымның космологиялық интерпритациясын ұсынды (53).
Қытайда будда діні кең таралған орта ғасырларда, IV-V ғғ. Бастап
буддизм мен даосизм элементтерінің қосылуы барысында куң зылік
модификациясы орын алады. Негізгі колондалған мәтіндердің кодификациясы
жүргізілді: олардың жаңа редакциялары мен түсіндірмелер соңғы инстанциядағы
ақиқат болуға ұмтылды. Көне классиктерді жаңаша түсіндіруге деген ұмтылыс
ақырында, неокуң зылік деп аталған философиялық бағытты қалыптастырды. XIII
ғ. бұл ілім философ Чжу Си (133-120) есімімен – Чжусионшылдық деген атауға
ие болды.
Жаңа дәуірдің алғашқы ғасырларынан бастап Куң зы көзқарастары
бұрмалана бастайды, олар алғашқы мағынасынан айырылады.
Куң зылік элита өзін абсолютті білімнің иегері деп санайды, ал ең
алдымен даосизмнен нәр алған халықтың синкретті нанымдары дін бұзарлық және
дөрекі ырымшылдық ретінде қарастырылады. Мемлекет жоғарғы діни институтқа
айналып, ресми культтер жүйесі тиянақталған сипатқа ие болған ортодоксальді
шенеуніктік сословия арасындағы жік алшақтай түсті. Бұл Куң зыны біртіндеп
құдайдай дәріптеуге ықпал етті. Бұл әр қалада көне данышпанға арнап храмдар
орнату және оған бағыштап құрбандық шалу туралы 555 ж. Император жарлығынан
басталды. Аспан ұлы қоғамның әлеуметтік пирамидасының ең билігінде
тұрғандықтан жоғары абыз және кемелділік көрінісі болып саналады. Император
еркі мызғымас заңға айналады. Адам көзін алатын, салтанатты Аспанға табыну
рәсімдері (аларды орындау тек императордың құқы), сыртқы көздеген таса және
құпияға толы сарай өмірді қол астындағылардың бағыныштылығы мен
жағымпаздылығының туындауына ықпал етті. Императорлық билк рәмізі құдіретті
де күшті жануар Аждаһар да адамдарға қорқыныш пен үрей ұялатты (51).
Куң зы мұраттарынан алшақтаған ортодоксальды конфуцишілдік, әсіресе XX
ғғ. Қатты сынға ұшырады. 1949 ж. соңы және мәдени революция жылдары Куң зы
ілімі мүлдем жоққа шығарылды. Бірақ қазіргі уақытта дәстүрлі нормалар мен
иснтитуттар Қытайда, Тайванда және этникалық қытайлар, арасында кең
таралған. Куң зының 67 буындағы ұрпақтары аса қошаметтеледі.
Ежелгі Қытай саяси–этикалық философиясының әртүрлі мектептері болды.
Олар бір–бірінен адамның мінезі мен болмысы, оның қоғам мен мемлекеттегі
орны, адам мен мемлекет арасындағы өзара қарым–қатынас т.с.с. мәселелерді
шешудегі тәсілінің әртүрлілігімен ерекшеленеді. Ежелгі Қытай философтары
табиғатқа емес, адамға, қоғам мен мемлекетке көп көңіл аударды. Олардың
барлығы қалыптасқан әлемді өзгертуге талпынады және адамзат тіршілігінің
негізіне ең идеалды, ең мақсатты, ең әділетті болып көрінген принциптерді
қалады.
Жеке адамның мән-маңызы Батыс пен Шығыста біздің эрамызға дейінгі
мыңдаған жылдар бұрын зерттеле бастаған. Егер Еуропалық „болмыста жеке
тұлғаға ғана табынуды жақтау” дәстүрінің негізі-адамды әулие ретінде
санайтын христиан діні болса, Қытайдың рухани мәдениетінде мұндай рөлді
Конфуцийдің ілімі алды. Абсолют функциясын жеке адамның барлық идеалдық
қасиеттерін бойына жинақтаған „Цзюнь - цзы” (Қайырымды адам) атқарды.
Көктем және күз (Чунь цю), соғысушы патшалықтар (Чжань го) дәуірлері –
ежелгі Қытай тарихында өзгеріске толы кезең еді. Қоғамда болған
әлеуметтік–экономикалық өзгерістер ең алдымен адамға әсерін тигізді. Ежелгі
Қытай ойшылдарының алдында бұрын беймәлім болған адамның мінезі мен
жүріс–тұрысы ашылды. Егер бұрын жеке адам өзінің жүріс–тұрысын, талпынысын
туысқандық коллектившілдікке бағындырып, өзін жанұядан сырт елестете
алмайтын жанұяның бір құрамды бөлігі ғана болса, жерге жеке меншіктің пайда
болуы, жеке кәсіптердің, сауданың дамуы, қалалардың бой көтеруі оны
жанұядан алыстатты. Адамдардың жүріс–тұрыстарында да өзгерістер пайда
болды. Кей кезде атасы кедей, немересі бай болған, бай туыстары кедей
туыстарына көмек көрсетуден бас тартқан жағдайлар кездесе бастады. Осындай
адамдардың моральдық құлдилауы ойшылдарды таң қалдырды. Сондықтан да
олардың көпшілігі өткен, қайтып келмес „Алтын ғасырды” аңсады. Бұл жағдай
Куң зы ілімінде де байқалды (23).
Ежелгі Қытай ойшылдары сияқты Куң зыны да адам табиғатына зор
қызығушылық танытты. Ол алдымен ең болмағанда өзі үшін оның түп тамырын
ұғынғысы келді Өз ізденісінде оған әр түрлі әлеуметтік дәрежедегі
адамдармен әңгімелесу жұбанышты қорытынды бермеді. Ол „Лунь юй” (әңгімелесу
және талқылау) кітабында өзі енгізген „жэнь” (адамгершілік) ұғымына
сипаттама берген кезде, оның адам табиғатына берген нақтылы анықтамасын
кездестіреміз: Ұстаз „Куң зы” айтты: „Байлық пен атақтылық, міне, осыған
барлық адам талпынады. Егер олардың бұған жетуіне Даоны „Жол”
тағайындамасақ, онда олар оған жетпейді. Кедейлік пен жек көрушілік–міне,
осыны барлық адамдар жек көреді. Бұдан құтылу үшін Даоны (жолды)
тағайындамасақ, онда олар бұдан ешқашан құтылмайды”(3).
Куң зының пікірінше, байлық пен атаққұмарлыққа талпыну, кедейлік пен
жек көрілетіннің қатарында болып қалудан қорқу адам табиғатына тән бірдей
нәрселер. Ежелгі Қытай ойшылдары, соның ішінде Куң зыдан асатсы жүз жыл
кейін өмір сүрген Ян Чжу Куң зының көзқарастарын қолдады. Ян Чжу ұзақ өмір
сүру мен атақ абыройды қосып төрт негізгі талпынысты атап көрсетті:
„Адамдарға тыныштыққа жетуге маза бермейтін төрт нәрсе бар:
- бірінші - ұзақ өмір сүруге талпыныс;
- екінші - атақ абырой;
- үшінші – қоғамдағы жағдай;
- байлық.
Осы төрт нәрсені иемденушілер рухтан қорқады, адамдардан қорқады, күштен
қорқады, жазалаудан қорқады” (4).
Куң зының адам табиғаты туралы айтқандары аса көп емес, мүмкін бұл
ұстаздың өзін қоршағандардың ренжіткісі келмегенімен түсіндірілген шығар.
Дегенмен „Лунь юйде” кездесетін кейбір айтқан ойларына қарап Куң зының
адамның табиғи қасиеттеріне соншалықты масаттанбағанын шамалауға болады.
(Куң зының сүйікті шәкірттерінің бірі) Цзы Гун : „мен басқа адамдардың
көреалмағанын қаламас едім, сонымен қатар өзімнің басқа адамдарды
қорлағанымды да қаламас едім”, дегенмен де ұстаз: „сен бұған ешқашан
жетпейсің”,-деп нақты айтқан (5).
Куң зы үшін басты нәрсе адамның жасырын табиғатын анықтап алып, оған
қажетті бағытта әсерлі ықпал ету болды. Адамдар өздеріне арналған даомен
жүрсе ғана, өз талпыныстарын іске асырып, тіпі жағымсыз жағдайлардан да
құтыла алады. Куң зы „Дао” түсінігін (Дао – Цзыдан айырмашылығы) тек „адам”
тақырыбымен байланыстырды. Адам мен Даоны салыстыра отырып, Куң зы өзінің
ілімінің орталық тақырыбы адам екенін атап көрсетті. „Лунь юйде” Дао (жол)
Куң зының тұтас ойларын, принциптерін, әдістерін көрсетті.Ол Даоның
көмегімен адамдарды ақиқат жолында бастауға, бағындыруға, оған әсер етуге
әзірленді. Даоны ұғыну – бұл, ақиқатты түсіну жолына бастау, бағдарлау.
Дегенмен, Куң зы әркімнің өз даосын игеруге қабілетті екеніне сенбеді,
бірақ мұндай мүмкіндіктің бар екенін естен шығармады. Куң зы қоғамда
әлеуметтік теңсіздіктің болатынын, адамдардың жоғарғылар мен төменгілер,
байлар мен кедейлер деп бөлінетінін түсіндірді. Бірақ мұндай теңсіздікті
қалай жоюға болады? Адамдардың әлеуметтік жағдайларына қарамай, оларды
моральдық–этикалық жолмен тәрбиелеу арқылы ғана оған жетуге болады. Егер
қанаушы мен қаналушы, әмір мен қызметшілер тұрақталған моральдық–этикалық
принциптерді ұстайтын болса, Куң зы ілімі бойынша, әділеттілік жеңіске
жетеді.
Алғашқы кезеңдегі Куң зы жолын ұстанушылар әлеуметтік мәселелерді
экономикалық жолмен емес, адамгершілік рухындағы оқытулар мен этикалық
ережелер арқылы шешуге тырысты. Куң зы рухани тәлімгерлерді „аспанның”
өзі биік жүргізуге жіберген деген.
Куң зы осыған орай жалпы Қытай қоғамын, адамдарды үш категорияға бөлді:
• біріншісі. Цзюнь - Цзы (қайырымды адам);
• екіншісі. Сяо жэнь (сөзбе – сөз аударсақ „кішіпейіл адам”, „арам
адам”);
• үшіншісі. Жэнь (адам) (54).
Цзюнь - цзы және Сяо жэнь – бұл өзара байланысты екі түсінік бірнеше
жүздеген жылдар бойы тек қана саяси мәдениеттің дамуын емес, сонымен бірге
Қытай ұлтының рухани мәдениетінің тағдырын анықтады. Цзюнь – цзы Конфуций
ілімінде орталық орындардың бірін алады. Оған идеалды адамның рөлі
берілген, басқа екі категорияның өкілдері еліктеу үшін көрнекті мысал.
Сяо Жэнь - өзіне әрі этикалық, әрі әлеуметтік жүкті көтерген, бір
мағыналы емес термин. Бұл термин көбінесе Цзюнь – Цзыға қарама – қарсы
қолданылады.
Жэнь термині–әдеттегі қарапайым адамдарды айқындау үшін қолданылады.
Куң зы іліміндегі адам – бұл жанұя мүшесі, әлеуметтік адам, өз орнын,
коллективтегі орнын анық білетін адам. Адамдар тең емес. Олардың
әлеуметтік–жанұялық жағдайы, ең алдымен өзіндік абыройы мен қызметі
тұрғысынан қатты өзгеруі мүмкін, сондықтан тең болуы да мүмкін емес. Бірақ
олардың әрқайсысына өздерінің қоғамдағы орнын көрсету – Куң зы ілімінің
үлесі. Мұның мәні ақыр- аяғында „барлығы адамдардың игілігі үшін” дегенге
саяды. Бұған дейін билеушілердің даналықтарын коллективтік санамен, олардың
қоғамсдағы жүріс-тұрысымен бағаланса, Куң зы әдеттегі қарапайым адамға
сүйенді. Бірақ шындығында, кез- келгенге емес, адамгершілікті, ақылды,
қабілетті және білімге ұмтылған, өз ойлары мен жүріс-тұрысына сенімділерге,
нақтырақ айтсақ „қайырымды адамдарға” сүйенді (15).
Н.А. Бердяевтің айтуынша, „Адам – ол не құдайға сеніп өмір сүруге, не
идеалрды үлгі тұтып, табынуға сеніп өмір сүруге лайықталған” (6). Қытай
халқы үшін осындай идеал ретінде ұзақ ғасырлар бойы Куң зы сомдаған „Цзюнь
- цзы” болды.
Үлкен әріпті адам, яғни Цзюнь – цзы болу, Куң зының пікірінше әркімнің
қолынан келеді. Философ тәжірибиеде шәкірттерінің зеректігін жоғары
бағаласа да, адамдар әртүрлі қабілетке ие екенін жақсы түсініп, адамдарға
сенді, кез – келген адамның „дао” жолына түссе, өзгеретіндігін, өзін-өзі
жетілдіретінін, идеалға жақындай түсетіндігіне сенді. Ал: „Тек ең ақылдылар
мен ең ақымақтар ғана өзгермейді”деген. Ең ақымақтар жайлы айтпасақ та
түсінікті. Ал ең ақылдыларға Куң зы ежелгі кезеңдердегі даналардың
кейбіреуін ғана қосты, ол өз замандастарын, тіпті өзін де ең ақылдылардың
санатына кіргізбеді. Куң зы өзін көне заман, көне заман жаналарын жақсы
көретіндердің қатарына қосты. Енді, Куң зы іліміндегі идеал, кемелденген
адам Цзюнь – цзынь қарастырайық. Цзюнь-Цзы астаң – кестең өмір қарсылығына
төтеп беретін әрі өзінің абыройын сақтап қалатын тек „қайырымды адам”.
Рухани негізі жоғарғы моральдан құралғандар „Қайырымды” болып табылды.
Осыған байланысты Куң зы: „Аштықтан өлу – бұл үлкен уақиға емес, ал
адамгершіліктен айырылу бұл үлкен оқиға” деп дал ацтқан (7).
„Қайырымды адам Куң- зы бойынша, тоғыз нәрсе туралы:
– анық көру туралы;
– анық істеу туралы;
– оның жүзі ақжарқын болу туралы;
– оның іс-қылығы ізетті болу туралы;
– сөзі шынайы болу туралы;
– оның қимылы сақ болу туралы;
– күдік туған кезде өзгелерден сұрау қажеттігі туралы;
– ашу-ызаның зардабы неге әкеліп соқтыратыны есінде болу қажеттігі
туралы;
– пайда табуға мүмкіндік бар кезде әділеттілік қажет екені туралы”
ойлайды (8).
„Қайырымды адам әртүрлі қабілеттерге ие емес екеніне мазасызданса,
адамдар Цзюнь – цзы, туралы білмегеніне мазасызданбайды”(9).
„Цзы-Гунның: Қайырымды адамның біреу-міреуге деген жек көршілік сезімі
бар ма деген сұрағына? Куң зының: Жек көрушілік сезімі бар. Адамдар туралы
жаман айтқандар оған жек көрінішті. Төменде тұрып жоғарыдағылаға жала
жабатындар оған жек көрінішті. Батыл бола тұрып, салт-дәстүрді
сақтамайтындар оған жек көрінішті. Табанды бола тұрып, ойламай
қимылдайтындар оған жек көрінішті” деген жауабы қайырылу (10).
Куң узыныің адам бейнесін аша түскендей бұл келтірілген пікірлерінен
қайырымды адамдардың өнегелі байлығын көзге елестетуге болады. Цзюнь – цзы
бұл этикалық және моральдық нормалардың іске асуы. Куңу зы оған сыпайылық,
шыншылдық, әділеттілік, құрметтеу, бай болу, ой-арманын іске асыруға
талпыну сияқты қасиеттер тән дейді. Цзюнь – цзы ешқашан өзінің қол
жеткізгені шынында тоқтап қалмайды. Ол үнемі жақсы қасиеттерін,
қабілеттерін саналы түрде тәрбиелеп жетілдіре түседі, және Адам өзінің ішкі
дүниесінің жетіспеушілігін түзету үстінде болады.
Егер біз Куң зы іліміндегі ең маңызды ұғым – „жэнь” (адамгершілік,
адамсүйгіштік) жайлы айтпасақ, қайырымды адам – ның моральдық абыройы
толлық болмаған болар еді. Жэнь мәселесі (адамгершілік мәселесі) барлық
дәуірлер мәселесі. Кун-Цзы пікірінше, „жэньнан” айырылған адам Цзюнь – цзы
емес. Енді осы ұғымға тоқталайық.
„Жэнь” ұғымы жан-жақты бойында. „Жэнь” болар үшін бұл қасиет өмірден
қымбат, ол қандай да бір өзіндік терең нәрсе, адамға келген әрі берекет,
әрі бір көп нәрсеге міндеттендіретін ауыртпалық. Ол адамға жаңа әлемді
ашады, оған барлығына басқаша қарауға көмектеседі. Жэнь - қоршаған әлемнің
әдемілігі, бірақ бос бояма сөзбен, кекірейген үлгі – Жэнь емес; Жэнь –
шынайы, ішкі жан дүниенің байлығы, және де аса мол қажеттілік; онсыз қол
жеткізген білімді сақтап қалу мүмкін емес. Жэньге ие болу үнемі жетіліп
отыруды міндеттейді; Жэньді жақсы көру және оқуды жақсы көрмеу – ақымақтық.
Оған ұмыту орынсыз (18).
Қошеметтеушілік, сыпайыгершілік, шыншылдық, тапқырлық, мейірімділік –
осы „бес” қасиетке иелер ғана Жэньге ие. Егер адам қошеметшіл болса, оны
жек көрмейді. Егер адам сыпайы болса оны қолдайды. Егер адам шыншыл болса,
оған сенеді. Егер адам тапқыр болса, ол жетістікке жетеді. Егер адам
мейірімді болса, ол өзгелерді қолдана алады” (11).
Куң зының айтуынша, жастық шақтан бастап адамгершілікке (Жэньге) ұмтылу
керек. Әйтпесе адам да өмірде тұрақтылық таппайды. Сондықтан шың бар жерде
асықпау ақылсыздық. Әсіресе, бұл әлеуметтік - әкімшілдік баспалдақтың
шыңында тұрғандарға қатысты.
Куң зының пікірінше, адамгершілік туа біткен қасиет. Адамгершілік
дегеннің астарында мейірімділік, салмақтылық, рақымдылық, біреудің
қайғысына ортақтасу ұғымдары жатыр. Бұл қасиеттің негізгі жауы -
өзімшілдік. Олардың қатар тұруы мүмкін емес. Сондықтан адам, мейірімді болу
үшін, алдымен өзін жеңе білуі тиіс. Адамгершілік қасиетін байқап көрсетуі
керек, оның бір сәттік әуестенудің қорытындысы болмауы міндетті. Өзін-өзі
құрбан қылуға айналмас үшін, ол белгілі бір шекке дейін ғана созылып,
тоқтауы қажет. Адамгершілік қасиетін көрсете отырып, қайырымды адам аспан
еркін таниды, жер бетіндегі игіліктерді пайдалануды үйренеді. Екі жүзді
адам сырт кейпімен ғана сабырлы және таза, ол, тіпті жақсы жерде, жақы
адамдардың арасында өмір сүрсе де, ол көң – қоқыста отырған адамның
көрінісін береді.
Қайырымды адам жэньсіз бола алмайды, егер жэньмен (адамгершіліктен)
айырылса, ол цзюнь – цзы болудан қалады. Куң зының адамгершіліксіз
қайырымды адамды кездестіруге болады, ал жэньге ие сяо жэнь („кішкентай
адам”) деген мүлде болмайды деп сендіреді 12. Соған орай, ол сяо жэнь
үшін қол жетпес нәрсе. Шынайы цзюнь – цзы өзгелер арасына жэньді таратуға
қабілетті. Басқаша айтқанда, жэнь міндетті түрде барлық нәрседе қатысады,
адамның өмірі мен қызметінде көрінеді. Ақыр аяғында жэнь – кемелденген адам
болуға талпыныс пен мүмкіндік, осы жолға өзгелерді бастау, халыққа қызмет
ету мәселесін үндейді (35).
Адамгершілік – бұл әр адамның өзіне бастар жолы. Ол адамды қазіргісі мен
болашағының арасындағы көпірге айналдырады. Куң зы ойы бойынша адамгершілік
бір қол жетпейтін мұрат сияқты көрінеді. Оның айтуынша, жэнь „ауыр еңбектің
нәтижесінде келеді”. Ұстаз тіпті өзін де адамгершілік үлгісі деп
есептемейді. Ежелгі дәуірдегі билеушілер Яо, Шунь, Юй – ғана жэньге ие
болған, олардан үйрену, оларға ұқсау қажет деп Куң зы үнемі мысал келтіріп
отырған. (Бұл билеушілердің халыққа жасаған жақсы істері ұрпақтан – ұрпаққа
аңыз болып кең таралған). Дегенмен, егер адамгершілік – жол болса, онда
әркім одан өзі жүріп өте алады. Адамгершілікке қарай кішкентай қадам осы
орайда мұратқа жақындаудың нақ көзі.
Ұстаз: „Адамгершілік бізден алыс па, мен оны тілесем, ол бірден менің
қасымда болады,” деген (13).
Куң зы бойынша, адамның кемелденуінің мақсаты адам өзін әлем алдында
көрсетуде емес, әлемде бар болуы мен өзін үнемі „жеңуінде”. Куң зылік
адамгершілік – адамды айқындаудың жолы. Міне сондықтан Куң зы адамгершілік
қиындықтарды жеңе білгенде ғана келеді деп есептеді. Қандай да бір сезімдер
мен білімнің бар болуы қиын емес, өзіңді „жеңу үшін” лайықты парасатты ақыл
мен мызғымас жігердің бар болуы өте қиын.Сонымен, Куң зы іліміндегі идеалды
адам „қайырымды адам” жэньге тән талаптарға лайық болуы қажет.
Бірақ қайырымды адам үшін бұл аз. Ол сонымен қатар тағы мынандай
ізгіліктерге ие болуы шарт: білім, этика, өзаралық (реттеудің).
Ежелгі Қытайдағы адам мәселесін зерттеуші Д.Мунро Конфуцийдің адамның
табиғаты жағынан теңдігінің әлеуметтік реттелуіне үлкен көңіл бөлді.
Зерттеуші Конфуцийдің әлеуметтік ретінің үш негізгі элементін бөліп
көрсетеді:
- басқарушылар структурасының үстемділігі (әркім өз орнында, сяо
(құрметтеумен) байланысқан);
- қатаң иерархия;
- өзара қарым -қатынастар реті, яғни Ли ережесі (14).
Алдыңғы екеуі - өткеннің мұрасы, үшіншісі – жаңадан ерекше көңіл
аударған нәрсе. Ли- жүріс-тұрыс ережелері, әлеуметтік норма, салттық
қалыптасқан моральдық заңдар жинағы. Әрине, бұл жазылмаған және де
түсінілмеген дәстүр емес. Конфуций оны анық түсінді,түсіне отырып,
басқаларды да соған шақырды. Ли ережелерін білу, үйрену (тек қана дәстүрден
үлгі алу емес, оны ұғыну әрі зерттеу), – міне, осылар, - цзюнь – цзы болуға
талап еткендердің басты мақсаты. Сондықтан да ұлы философтың оқу-білімге
ерекше көңіл бөлгені кездейсоқ емес. Осыған лайық ол білімінің негізі мен
теориясын қалады: „Мен сені білімнің не екеніне үйретемін. Білсең – білемін
деп есепте, білмесең – білмеймін деп есепте, білім дегеніміз де осы”15.
Бұл Сократтың „Мен өзімнің ешнәрсе білмейтінімді ғана білемін” дегенімен
үндес. Және де екеуінің айтқандарында еш қымыну жоқ. Конфуций шындығында да
көп білемін деп санамады. Конфуций адамдардың шексіз мүмкіндіктеріне сенді:
ол соларды жүзеге асыруға талпынды, әрі өзгелерді де соған үйретті. Жүзеге
асыру ең алдымен оқу арқылы болады: „Көп тыңдаймын, қажет болатынын тыңдап
аламын; соған байланысты көп бақылаймын, барлығын есімде сақтаймын” (16).
Осылайша шын мәнінде көп нәрсеге үйренуге болатынына, тіпті түсініп
білмейтін, жалпы болжау ғана айта алатын тақырыптарды талқылауға болатынына
келіспеске болмайды. Ең маңыздысы – тоқтамау.
Куң зы білімге оқудың арқасында қол жеткізеді деген. Ол мынандай білім
түрлерін атап көрсетті: туа біткен білім, оқу арқылы келген білім,
қиындықтармен күресте ие болған білім. Тіпті туа біткен білімді де оқу
арқылы жетілдіру қажет. Білімнің қайнар көзі – ежелгі аңыздар мен
шежірелер. Жаңаны ескі тәжірибе тұрғысынан бағалау қажет. Білім адамдарға
қызмет етуге жаралған, бірақ оған жету оңай емес. Оны түйір – түйірімен
жинау қажет, және білімге ие болғанда қателесуден қорықпау керек, ең
бастысы – қателікті түсініп, оны жөндеу. Білімді болуға ұмтылушы өзі нені
оқып- үйреніп жатқанын ойлау қажет. „Ойсыз оқу – зая кеткен еңбек, ал ой
оқусыз қауіпті” ,– деген Куң зы (17).
Куң зы жеке тұлғаны тәрбиелеуді оқудың ең маңызды сатысы ретінде
есептейді. Қайырымды адам сөздері мен жүріс– тұрысына сақ болуы қажет. Ол
тұратын жері ретінде – игі ниеттілікті; жолы ретінде – адалдықты; киімі
ретінде - әдептілікті; шамы ретінде – білімді таңдау қажет. Қайырымды
адамның ерекше белгісінің мәні адамгершілік, құрмет, заңдылық және адалдық.
Осы қасиеттер сөйлеген сөзбен жүріс – тұрыста көрінеді, сондықтан ол іс -
әрекетінде шынайы, сөздерінде сақ болуы керек.
„Лунь юй” мәтіндері „оқу және уақыт өткен сайын оқығаныңды қайталап
отыру” – бұл жағымды нәрсе емес пе?” 18 деген афоризмнен басталады. Осы
айтылғанды Куң зының нақыл сөздерін жатқа айтатын Қытай халқы Ұлы Дананың
өсиеттерінің кілті ретінде көрді. Куң зы шәкірттеріне мынандай кеңес
берді: „атақ пен байлық туралы ойламаңдар, білімдеріңді іске орайлы қолдана
біліңдер; адамдар көп ортада көп нәрсеге үйренуге болатынын есте сақтаңдар;
егер адам лайықты болса, оған ұқсауға тырысыңдар; жат жерлік адамдармен
әңгімелесуден қашпаңдар, олардан көп жаңа нәрселерді білуге болады;
қайырымды болыңдар, өзге адамдарды сыйласаң өзің де сыйға ие боласың; сөзге
шешен әрі өзін көрсеткісі келетіндердің ішінде адамгершілікке иелер өте
сирек; өзін басқара алатын өзгені де басқара алады; өзіңнің біліміңді іске
жұмса, өз даоңа жұмса, болуға ниетің болсын” (19).
Сонымен, Куң зы үшін адам - әрі білімпаз адам. Білім мен оны дұрыс
қолдану шеберлігі – цзюнь - цзының негізгі белгілерінің бірі, оның жақсы
қасиеттерінің бірі. Әрине, адамдар әр түрлі - ақылды және ақымақ, қабілетті
және қабілетсіз, ізгілікті және ізгіліктен айырылғандар, пайдакүнем мен
риясыздар т.с.с. Әрине, олардың барлығын оқыту керек, үйрену керек. Одан да
маңыздысы оларды түсінуге үйрету, кім неге жарамды екенін білу, соған лайық
оларды пайдалану. Осындай ептілік - шынайы „қайырымды адамның” ерекше
қасиеттерінің бірі.
Бірақ Куң зы оқуды жоғары қойса да, оқумен бір жақты әуестенуден
сақтандырады. Барлық күш - жігерін тек оқуға арнаған адамдар өмірге
икемділігін жояды. Конфуций қоғам тек ”кітап оқығаннан” ғана құрылуы мүмкін
емес екенін түсінді. Адам әркімге беріле бермеген табиғи қасиеттері мен
адал еңбекпен тапқан білімін өзіне сиғыза білуі қажет, бұған тек идеалды
адам ғана қол жеткізеді. „Адамның табиғи қасиеттері мен адамның мәдениет
табыстары бір - біріне сай келген кезде жоғарғы адамгершілікке ие адам –
цзюнь - цзы пайда болады”(20).
Этикет - бұл қайырымды адамның кез - келген жағдайда өзін - өзі дұрыс
ұстай білуі. Оның негізгі сыпайыгершілік, салт - жоралар мен әр түрлі
рәсімдердің егжей - тегжейлеріне шейін білу. Қалыптасқан этикетке лайық
жүріс - тұрыс туғаннан меңгеріліп, әрі мыңдаған жылдар бойы ұлттық сана -
сезімге енгізілуі қытайлардың әдеттегі тұрмыс қалпына айналған.
Қайырымды адам өз жүрыс - тұрысына табиғи екпін - қарқынға берілмеуі
керек, мысалы ашу немесе қуанышты, махаббат немесе жек көрушілікті
көрсетпеуі қажет. Қандай қиын болса да ол этикетті сақтайды.
Этикет жиі ұрыс- тартыстан, балағаттаудан құтқарады, ең қауіпті
жағдайларда шыдамдылық пен қырағылықты сақтайды. Этикет адамдар арасындағы
қарым - қатынасты жөнге келтіреді. Куң зы осындай қарым - қатынастардың бес
принципін атап көрсетеді:
1. Үкімет пен қол астына қарайтындар арасындағы әділеттілік борышы;
2. Үлкен мен кішілер арасындағы тәртіп;
3. Әке мен бала арасындағы сүйіспеншілік;
4. Ерлі - зайыптылар арасындағы қамқорлық;
5. Достар арасындағы сенім мен адалдық (19).
Этикет ережелері аспан заңдарына лайық. Жоғарыда айтылған қарым -
қатынастың бес принципіне еретін - цзюнь - цзы. Ол аспан еркіне берілген,
сондықтан бақытты өмірге жетеді.
”Жэнь” жүйесін ұйымдастырушы приципі бұл ”өзаралық” (Sһu) ”Өмір бойы
бір сөзді басшылыққа алуға бола ма?” деген сұраққа Куң зы ”бұл сөз -
өзаралық„; деді.
”Өзаралықтың ” мағынасы аспан жайлы ілімде ашылған. Куң зының
пікірінше, шынайы адамгершілікке әдеттегі сана шеңберінде, қол жетпейді.
Өзаралық - кемелденген адамның бейімделуінің ең жоғарғы шегі. Жетілу,
кемелдену адамның өзіне байланысты. ”Адам өзі жүрген жолын Ұлы жол ете
алады, бірақ жол (дао) адамды ұлы қыла алмайды”(21). Бірақ осы жолда да
шамасын білу маңызды, ол дөрекі тәрізді, егер де тәрбиелік табиғилықтан
басым болса, ол дөрекі тәрізді, егер де тәрбиелік табиғилықтан басым болса,
ол кітапшіл оқымысты тәрізді. Адам бойындағы тәрбиелік пен табиғилық тең
дәрежеге түскен кезде, ол ”цзюнь ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz