Қорқытып алу қылмыстары
КІРІСПЕ
1 ҚОРҚЫТЫП АЛУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. 1 Қорқытып алу қылмыстарының криминалистикалық сипаттамасы
1. 2 Тергеуші мен жедел.іздестіруші органдарының өзара іс.әрекеті
2 ҚОРҚЫТЫП АЛУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ
2. 1 Тергеуді жоспарлау мен алғашқы кезеңдегі типтік тергеу ситуациялары
2. 2 Жәбірленуші мен куәлардан жауап алу
2. 3 Сезіктіні ұстау мен жауап алу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚОРҚЫТЫП АЛУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. 1 Қорқытып алу қылмыстарының криминалистикалық сипаттамасы
1. 2 Тергеуші мен жедел.іздестіруші органдарының өзара іс.әрекеті
2 ҚОРҚЫТЫП АЛУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ
2. 1 Тергеуді жоспарлау мен алғашқы кезеңдегі типтік тергеу ситуациялары
2. 2 Жәбірленуші мен куәлардан жауап алу
2. 3 Сезіктіні ұстау мен жауап алу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өтпелі кезеңнің кедергілерін жеңіп, жаңа экономикалық-әлеуметтік өзгерістерге бет бұра бастаған шақта, елімізде қылмыстың жекелеген түрлері белең алуда. Соның ішінде қорқытып алу қылмысын ерекше атап өтуге болады. Бұл қылмыс түрі тек жеке азаматтардың меншігіне, олардың өмірі мен бостандығына қауіп төндіріп қоймайды, сонымен қатар жаңадан дамып келе жатқан нарықтық экономика институттарына нұқсан келтіруде.
Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының концепциясында, қылмыстық саясат ізгілік бағытында дамуы тиіс деп көрсетілген. Бірақ, аталған концепцияда ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған, қылмыстық қудалаудан жасырынып қалған тұлғаларға және қайталап қылмыс жасағандарға қатысты қылмыстық жауаптылықты ауырлату қарастырылған.
Қорқытып алу қылмысы қолданыстағы қылмыстық заңға сәйкес, ауыр және аса ауыр санаттағы қылмыстардың қатарына жатады.
Қорқытып алушылықтың кең таралуы және әлеуметтік қауіптілігі, ешбір күмән тудырмайды, сондықтан осы қылмыс түрімен белсенді күресу, Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарының маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Осы жұмысты орындау барысында, қорқытып алу қылмысын зерттеумен айналысатын Қазақстан және шетел ғалым-заңгерлерінің еңбектері, құқыққорғау органдарының қызметкерлерінің ғылыми-тәжірибелік мақалалары және өзге де қылмыстық-құқықтық әдебиеттер пайдаланылды. Зерттеулер нәтижесінде, қорқытып алу қылмысы үшін тән келесі белгілер анықталды: 1) қорқытып алу латентті қылмыстар қатарына жатады, себебі жәбірленушілер қылмыскерлер тарабынан кек алушылықтың болуынан қорқып, өздеріне қатысты жасалған қылмыс туралы құқық қорғау органдарына хабарламайды; 2) қорқытып алушылықпен ұйымдасқан қылмыстық топтар (қылмыстық қауымдастықтар) айналысады, олардың заңсыз әрекеттері тек жеке тұлғаларға ғана емес, сонымен қатар, түрлі құқықтық-ұйымдастырушылық нысандағы заңды тұлғаларға қарсы бағытталады. Мұндай топтардың қылмыстық әрекеттері алдын-ала мұқият жоспарланады, жәбірленушілердің жеке бастары алдын-ала тексеріледі, оларға бақылау жүргізіледі, жемқорлық байланыстар пайдаланылады; 3) ашылған қорқытып алу қылмыстары бойынша, алдын-ала тергеу барысында куәлар жауап беруден жалтарады.
Бостандықта жүрген қылмыскерлер тарабынан куәлар мен жәбірленушілерге қатысты әр түрлі әсер ету әрекеттері жасалатындықтан, олар өздеріне белгілі мән-жайлар туралы мәлімет беруден, қылмыскерлерді танудан жалтарады. Сондай-ақ жәбірленушілер өздеріне қатысты жолданған қорқытушылықтар туралы хабарламайды. Аталған факторлардың барлығы, тұтас алғанда, қорқытып алу қылмыстарымен күрес жүргізумен айналысатын құқық қорғау органдарының қызметіне қиындықтар туғызады.
Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының концепциясында, қылмыстық саясат ізгілік бағытында дамуы тиіс деп көрсетілген. Бірақ, аталған концепцияда ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған, қылмыстық қудалаудан жасырынып қалған тұлғаларға және қайталап қылмыс жасағандарға қатысты қылмыстық жауаптылықты ауырлату қарастырылған.
Қорқытып алу қылмысы қолданыстағы қылмыстық заңға сәйкес, ауыр және аса ауыр санаттағы қылмыстардың қатарына жатады.
Қорқытып алушылықтың кең таралуы және әлеуметтік қауіптілігі, ешбір күмән тудырмайды, сондықтан осы қылмыс түрімен белсенді күресу, Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарының маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Осы жұмысты орындау барысында, қорқытып алу қылмысын зерттеумен айналысатын Қазақстан және шетел ғалым-заңгерлерінің еңбектері, құқыққорғау органдарының қызметкерлерінің ғылыми-тәжірибелік мақалалары және өзге де қылмыстық-құқықтық әдебиеттер пайдаланылды. Зерттеулер нәтижесінде, қорқытып алу қылмысы үшін тән келесі белгілер анықталды: 1) қорқытып алу латентті қылмыстар қатарына жатады, себебі жәбірленушілер қылмыскерлер тарабынан кек алушылықтың болуынан қорқып, өздеріне қатысты жасалған қылмыс туралы құқық қорғау органдарына хабарламайды; 2) қорқытып алушылықпен ұйымдасқан қылмыстық топтар (қылмыстық қауымдастықтар) айналысады, олардың заңсыз әрекеттері тек жеке тұлғаларға ғана емес, сонымен қатар, түрлі құқықтық-ұйымдастырушылық нысандағы заңды тұлғаларға қарсы бағытталады. Мұндай топтардың қылмыстық әрекеттері алдын-ала мұқият жоспарланады, жәбірленушілердің жеке бастары алдын-ала тексеріледі, оларға бақылау жүргізіледі, жемқорлық байланыстар пайдаланылады; 3) ашылған қорқытып алу қылмыстары бойынша, алдын-ала тергеу барысында куәлар жауап беруден жалтарады.
Бостандықта жүрген қылмыскерлер тарабынан куәлар мен жәбірленушілерге қатысты әр түрлі әсер ету әрекеттері жасалатындықтан, олар өздеріне белгілі мән-жайлар туралы мәлімет беруден, қылмыскерлерді танудан жалтарады. Сондай-ақ жәбірленушілер өздеріне қатысты жолданған қорқытушылықтар туралы хабарламайды. Аталған факторлардың барлығы, тұтас алғанда, қорқытып алу қылмыстарымен күрес жүргізумен айналысатын құқық қорғау органдарының қызметіне қиындықтар туғызады.
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі, , 16 шілде 1997 жыл181 бап.
2. Латентті қылмыс – жасалған қылмыстар бойынша істерді қарайтын немесе тергейтін органдардан жасырылған, осы органдармен анықталмаған және қылмыстық есепке алынбаған, яғни тіркелмеген қылмыстар, Большой юридический словарь, под ред. А.Я.Сухарева, В.Е.Крутских, Москва 2000 г.
3. Суық қару - адамның бұлшық етінің күшімен басқа адамға немесе жануарға зақым келтіруге арналып жасалған құрал. Шәкенов А.О., Суық қарудың криминалистік зерттеуі, Астана. 2001. – 152 с.
4. Криминалистика: Учебник для вузов / Отв.ред. проф. Н.П. Яблоков. – М.: Изд-во БЕК, 1996. – 708 с.
5. Криминалистика: Учебник для вузов / А.Ф. Волынский, Т.В. Аверьянова, И.Л. Александрова и др; под ред. проф. А.Ф. Волынского. – М.: Закон и право, ЮНИТИ-ДАНА, 1999. – 615 с.
6. Иванов С.Н. Организация и тактические проблемы расследования вымогательства, совершённого преступными группами. – Ижевск, 1998. – 230с.
7. «Преодоление противодействия при расследовании вымогательства, совершенного преступными группами». Колесникова Т.В. Российский следователь. №1, 2001. С. 56-61.
8. Мозговых Г.А. Криминалистическая характеристика преступления. - Алматы: «Данекер», 2002. - 147 с.
9. Гурский В.П. Особенности расследования вымогательства. – М. 2004. – 262 с.
10 Криминалистика: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы, 2006. – 520 б.
11 Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексі. - Алматы: Жеті жарғы, 1998.- 368 б.
2. Латентті қылмыс – жасалған қылмыстар бойынша істерді қарайтын немесе тергейтін органдардан жасырылған, осы органдармен анықталмаған және қылмыстық есепке алынбаған, яғни тіркелмеген қылмыстар, Большой юридический словарь, под ред. А.Я.Сухарева, В.Е.Крутских, Москва 2000 г.
3. Суық қару - адамның бұлшық етінің күшімен басқа адамға немесе жануарға зақым келтіруге арналып жасалған құрал. Шәкенов А.О., Суық қарудың криминалистік зерттеуі, Астана. 2001. – 152 с.
4. Криминалистика: Учебник для вузов / Отв.ред. проф. Н.П. Яблоков. – М.: Изд-во БЕК, 1996. – 708 с.
5. Криминалистика: Учебник для вузов / А.Ф. Волынский, Т.В. Аверьянова, И.Л. Александрова и др; под ред. проф. А.Ф. Волынского. – М.: Закон и право, ЮНИТИ-ДАНА, 1999. – 615 с.
6. Иванов С.Н. Организация и тактические проблемы расследования вымогательства, совершённого преступными группами. – Ижевск, 1998. – 230с.
7. «Преодоление противодействия при расследовании вымогательства, совершенного преступными группами». Колесникова Т.В. Российский следователь. №1, 2001. С. 56-61.
8. Мозговых Г.А. Криминалистическая характеристика преступления. - Алматы: «Данекер», 2002. - 147 с.
9. Гурский В.П. Особенности расследования вымогательства. – М. 2004. – 262 с.
10 Криминалистика: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы, 2006. – 520 б.
11 Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексі. - Алматы: Жеті жарғы, 1998.- 368 б.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
1 ҚОРҚЫТЫП АЛУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. 1 Қорқытып алу қылмыстарының криминалистикалық сипаттамасы
1. 2 Тергеуші мен жедел-іздестіруші органдарының өзара іс-әрекеті
2 ҚОРҚЫТЫП АЛУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ
2. 1 Тергеуді жоспарлау мен алғашқы кезеңдегі типтік тергеу
ситуациялары
2. 2 Жәбірленуші мен куәлардан жауап алу
2. 3 Сезіктіні ұстау мен жауап алу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өтпелі кезеңнің кедергілерін жеңіп,
жаңа экономикалық-әлеуметтік өзгерістерге бет бұра бастаған шақта, елімізде
қылмыстың жекелеген түрлері белең алуда. Соның ішінде қорқытып алу қылмысын
ерекше атап өтуге болады. Бұл қылмыс түрі тек жеке азаматтардың меншігіне,
олардың өмірі мен бостандығына қауіп төндіріп қоймайды, сонымен қатар
жаңадан дамып келе жатқан нарықтық экономика институттарына нұқсан
келтіруде.
Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының концепциясында, қылмыстық
саясат ізгілік бағытында дамуы тиіс деп көрсетілген. Бірақ, аталған
концепцияда ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған, қылмыстық қудалаудан
жасырынып қалған тұлғаларға және қайталап қылмыс жасағандарға қатысты
қылмыстық жауаптылықты ауырлату қарастырылған.
Қорқытып алу қылмысы қолданыстағы қылмыстық заңға сәйкес, ауыр және
аса ауыр санаттағы қылмыстардың қатарына жатады.
Қорқытып алушылықтың кең таралуы және әлеуметтік қауіптілігі, ешбір
күмән тудырмайды, сондықтан осы қылмыс түрімен белсенді күресу, Қазақстан
Республикасы құқық қорғау органдарының маңызды міндеттерінің бірі болып
табылады.
Осы жұмысты орындау барысында, қорқытып алу қылмысын зерттеумен
айналысатын Қазақстан және шетел ғалым-заңгерлерінің еңбектері, құқыққорғау
органдарының қызметкерлерінің ғылыми-тәжірибелік мақалалары және өзге де
қылмыстық-құқықтық әдебиеттер пайдаланылды. Зерттеулер нәтижесінде,
қорқытып алу қылмысы үшін тән келесі белгілер анықталды: 1) қорқытып алу
латентті қылмыстар қатарына жатады, себебі жәбірленушілер қылмыскерлер
тарабынан кек алушылықтың болуынан қорқып, өздеріне қатысты жасалған қылмыс
туралы құқық қорғау органдарына хабарламайды; 2) қорқытып алушылықпен
ұйымдасқан қылмыстық топтар (қылмыстық қауымдастықтар) айналысады, олардың
заңсыз әрекеттері тек жеке тұлғаларға ғана емес, сонымен қатар, түрлі
құқықтық-ұйымдастырушылық нысандағы заңды тұлғаларға қарсы бағытталады.
Мұндай топтардың қылмыстық әрекеттері алдын-ала мұқият жоспарланады,
жәбірленушілердің жеке бастары алдын-ала тексеріледі, оларға бақылау
жүргізіледі, жемқорлық байланыстар пайдаланылады; 3) ашылған қорқытып алу
қылмыстары бойынша, алдын-ала тергеу барысында куәлар жауап беруден
жалтарады.
Бостандықта жүрген қылмыскерлер тарабынан куәлар мен жәбірленушілерге
қатысты әр түрлі әсер ету әрекеттері жасалатындықтан, олар өздеріне белгілі
мән-жайлар туралы мәлімет беруден, қылмыскерлерді танудан жалтарады. Сондай-
ақ жәбірленушілер өздеріне қатысты жолданған қорқытушылықтар туралы
хабарламайды. Аталған факторлардың барлығы, тұтас алғанда, қорқытып алу
қылмыстарымен күрес жүргізумен айналысатын құқық қорғау органдарының
қызметіне қиындықтар туғызады.
1 ҚОРҚЫТЫП АЛУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қорқытып алу қылмыстарының криминалистикалық сипаттамасы
Қорқытып алу қылмыстары бойынша істерді алдын-ала тергеу және соттарда
қарау тәжірибесін зерттеу, аталған қылмысты саралауда бірқатар қиындықтар
туындайтынын көрсетеді. Мұндай қиындықтар басқа да ұқсас қылмыстардан
(тонау, қарақшылық) айырмашылықтарын анықтаумен, қылмыстарды жиынтығы
бойынша саралаумен, қорқытып алушылықтардың бірнеше мәрте жасалуымен,
жәбірленушіге ірі мөлшерде зиян келтірумен байланысты болып келеді. Аталған
қиындықтар, қылмыстық жауапқа тартылған тұлғалардың әрекеттерін қате
саралауға әкеп соқтырады.
Сондай-ақ қорқытып алу тәсілдерінің көптігі (қылмыстың объективтік
жағы), мұндай мәселелердің көңілден тыс қалдыруға болмайтындығын талап
етеді.
Зерттеліп отырған қылмыстың объективтік жағы - бөтен мүлікті немесе
мүлікке құқықты беруді немесе күш қолданумен не бөтен мүлікті жоюмен немесе
бүлдірумен, сол сияқты жәбірленуші немесе оның туыстарын масқаралайтын
мәліметтерді таратумен не жәбірленушінің немесе оның жақындарының
мүдделеріне елеулі зиян келтіруі мүмкін өзге де мәліметтерді жариялаумен
қорқыту арқылы мүліктік сипаттағы басқа да әрекеттерді жасауды талап ету
[1].
Заңшығарушы қарастырылып отырған қылмыстың объективтік жағына – өзара
байланысты талап ету және қорқыту деген екі ұғымды енгізіп отыр. Бұл
элементтерді жеке-жеке қарастыру қажет.
Талап ету. Егер, бұрын қорқытып алушылар негізінен ақша және
материалдық құндылықтарды талап етумен шектеліп отырған болса, қазіргі
кезде талап етудің сипаты біршама өзгеріске ұшыраған. Қылмыскерлер тек
ақшаны қолма-қол беруді талап етіумен шектелмейді, сонымен қатар белгілі
бір есеп шотқа аударуды немесе іс жүзінде жоқ тауар үшін ақы төлеуді, іс
жүзінде жоқ қарызды қайтаруды, жеткізілген тауар үшін жоғары мөлшерде ақы
төлеуді, сатып алған тауар үшін неғұрлым арзан ақы алуды не тегін беруді
талап етуі мүмкін.
Қорқыту. Қорқыту нақты және шын болуға тиіс. Жәбірленуші қылмыскер
қорқыту кезінде айтқан ойын жүзеге асырады деп сенуі тиіс.
Күш қолданып қорқытудың ерекшелігі – оны келешекте жүзеге
асыратындығында, яғни айыпты өзінің мүлікті беру туралы талабы орындалмаса,
бірнеше уақыттан кейін күш қолданатынын айтады. Сонымен қатар, бұл қылмыста
табан астылық сипат та болады, яғни өз талабы орындалмаса, айыпты сол жерде
күш қолданатынын білдіреді.
Адамның жеке басына қорқытып алу кезінде күш қолданамын деп қорқыту,
қарақшылық кезіндегі психикалық қысыммен пара-пар.
Қорқытып алушылықтың қарақшылықтан айырмашылығы сол, қорқытып алу
кезінде айыпты күшті келешекте қолданамын деп қорқытады, яғни қорқыту мен
оны іске асыру арасында қандай да бір уақыт болады. Қорқытып алу кезінде
айыпты иелігінде немесе күзетінде мүлік бар адамға ғана қатысты емес, оның
жақындарына да қатысты күш қолданамын деп қорқытады, мұндай қарақшылық
кезінде болмайды. Сонымен қатар, қорқытып алу кезінде мүліктің келешекте
берілуі, ал қарақшылықта оның табанасты берілуі талап етіледі.
Қорқытып алушылықтың тонаудан да айырмашылығы мүліктің берілу
уақытында. Тонауда кінәлі тұлға жәбірленушіден мүлікті дереу беруді талап
етеді.
Тонау мен қарақшылықта қылмыстың заты әрқашан мүлік (ақша, материалдық
құндылықтар) болады, ал қорқытып алушылықтың заты – мүлік, мүлікке құқық,
мүліктік сипаттағы әрекет.
Тонау мен қарақшылықтың қорқытып алу құрамынан айырмашылығын қол сұғу
заты мүлік болған жағдайда ғана анықтау қажет. Себебі, қорқытып алушылықтың
кезіндегі зорлық – күш көрсетемін деп қорқытумен, мүлікті жоямын немесе
бүлдіремін деп қорқытумен, масқаралайтын мәліметтерді таратамын деп
қорқытумен, сондай-ақ күш қолданумен сипатталады. Тонау және қарақшылық
кезіндегі зорлық – күш қолдану және күш қолданамын деп қорқыту түріндегі
формада болады.
Зорлықтың екі түрі бір-біріне ұқсас, сондықтан бөлектеудің мына
критерийін пайдаланған жөн. Қорқытып алу кезіндегі мүлікті беру талабы
болашаққа бағытталған, ал қарақшылық пен тонауда мүлік сол шақта алынады.
Мүлікті беру талабын сол шартта орындайтын жағдайда ғана бөлектеу қажет
болады. Мұндай реттерде бөлектеуді зорлық нышаны бойынша жасау керек. Егер,
айыпты сол шақта күш қолданып мүліктің бір бөлігін келешекте беруді талап
етсе, ал бір бөлігін сол жерде алса, онда қорқытып алу пен тонау қылмыстар
жиынтығын құрайды.
Егер, қорқытып алу барысында жәбірленушінің қандай да болсын бір мүлкі
кепіл ретінде алынса, және талап етілген ақшаны толық бергенде қайтарылып
беретіндігі көзделсе, айыптының әрекеті тонау ретінде саралана алмайды.
Себебі, оның ниеті кепіл ретінде алынған мүлікті тартып алуға
бағытталмаған.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы қорқытып алу туралы істер бойынша сот практикасы туралы
қаулысында мынадай түсініктеме берілген: Жәбірленушінің өмірі немесе
денсаулығы үшін қауіпті емес күш қолданып, не сондай зорлық жасаймын деп
қорқытып алу жасаған адамның әрекеті қорқытып алушылықтың жай түрі ретінде
қарастырлады. Бұл жерде өмір және денсаулық үшін қауіпті емес күш қолдануға
денсаулығының аз уақытта бұзылуына немесе еңбекке қабілетінің ептеп тұрақты
жоғалуына әкеп соғатын соққыларды, денсаулыққа келген жеңіл зиянды, сондай-
ақ жәбірленушінің жанына бататын немесе оның бостандығын шектейтін, егер ол
өмірге және денсаулыққа қауіп төндірмесе, өзге де зорлық әрекеттерді
жатқызуға болады.
Мүлікті жоямын немесе бүлдіремін деп қорқыту дегеніміз, ол жүзеге
асырылған жағдайда мүлік не мүлік болудан қалады, не келген зақымнан кейін
оны қайта қалпына келтіру (жөндеу) қажет болады.
Жәбірленуші немесе оның жақындарын масқаралайтын мәліметтерді, не
жәбірленушінің немесе оның жақындарының мүдделеріне жариалануы елеулі зиян
келтіретін өзге мәліметтерді таратамын деп қорқыту жолымен жасалған
қорқытып алу бопсалау деп аталады. Бөтен мүлікті иеленуші немесе сол
мүлікті күзетіндегі адамды масқаралайтын мәліметтерді таратамын деп қорқыту
дегеніміз – сол мәліметтерді оларды білмейтін адамдарға хабарлаймын деп
қорқыту. Бұлай қорқытқанда хабарланатын адамдар санының қанша екендігін
көрсету міндетті емес. Аяқталған қылмыстың құрамы үшін, егер ондай
хабарлаудың таралуын жәбірленуші қаламаса, ондай мәліметтерді тым болмаса
бір адамға хабарлаймын деп қорқыту жеткілікті.
Қорқытып алушы жариялаймын деп қорқытатын мәліметтер бөтен мүлік
иеленгендігі немесе оның жақындары үшін масқаралайтын болуға тиіс.
Жариялаймын деп қорқыту мүлікті (немесе мүлікке құқықты) заңсыз беруге сол
адамды мәжбүр ететіндіктен қандай мәліметтерді масқаралайтын деп санау
керек екендігі және жариялануы, жәбірленушіге елеулі зиян келтіруі мүмкін
өзге мәліметтер дегенді қалай түсіну керек екендігі туралы мәселе, сол
бөтен мүлік иелігіндегі немесе күзетіндегі адамның пікіріне сай шешіледі.
Қорқытып алушылықтың сараланған түріне мынадай жолмен жасалған
әрекеттер жатады:
- күш қолдану;
- адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
- бірнеше рет жасалған қорқытып алу.
Өмір және денсаулық үшін қауіпті күш қолдана отырып, бөтен мүлікті
немесе мүлікке құқықты беру талабы қорқытып алушылықтың сараланған түрі
болып табылады. Мұндағы қолданылатын күш адамның өмірі мен денсаулығына
қауіпті емес болуы тиіс. Яғни оларға, бостандығын шектеу немесе айыру, ұрып-
соғу, денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы немесе жеңіл зиян келтіру
жатады. Денсаулыққа қасақана келтірілген орташа ауырлықтағы зиян деп –
адамның өміріне қауіпті емес және ауыр зардаптарға әкеп соқпаған, бірақ
денсаулықты ұзақ уақыт бұзылуға немесе жалпы еңбек қабілетінің кемінде
үштен бірін айтарлықтай тұрақты жоғалтуға әкеп соққан зиянды айтамыз.
Денсаулыққа келтірілген қасақана жеңіл зиян деп – денсаулықтың қысқа
уақытқа бұзылуына немесе жалпы еңбек қабілетін айтарлықтай емес тұрақты
жоғалтуға әкеп соққан зиянды айтамыз. Жасалған қорқытып алу қасақана
денсаулыққа ауыр зиян келтірумен немесе қасақана адам өлтірумен ұштасқан
айыпты адамның әрекеті осы қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға жатады.
Қылмысқа бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан адамдар қатысса,
ол адамдар тобы жасаған қылмыс алдын ала сөз байласып жасаған қылмыс деп
танылады.
1.2 Тергеуші мен жедел-іздестіруші органдарының өзара іс-әрекеті
Қорқытып алушылық қылмыстарының басым көпшілігі жәбірленушілердің
арыздарынан басталады. Арыздарда олар қорқытып алушылардың кім екендігі,
олардың келіссөздері туралы мағлұмат бере алады. Сондықтан қылмыскерлердің
жеке бастарын анықтауға бағытталған жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізу
жеңіл болады. Жедел-іздестіру қызметінің мүмкіндіктері сезіктінің
байланыстарын, оның белгілі бір қылмыстық топтың құрамына кіретінін, оның
қару-жарақтарының болуын, қылмысқа қатысы бар барлық тұлғаларды анықтауға
бағытталуы тиіс.
Қорқытып алушылық қылмыстары бойынша жедел-іздестіру қызметін екі
бағытта ұйымдастыруға болады:
1. Ақшаны немесе өзге де мүлікті тікелей алушыны, қылмыс жасау үстінде
ұстап, ары қарай жедел-іздестіру әрекеттерін жалғастыру арқылы,
қылмысқа қатысы бар қалған тұлғаларды анықтау.
2. Жедел-іздестіру әрекеттері арқылы барлық қатысушыларды анықтап, тек
осыдан кейін, қорқытып алушыларды қылмыс жасау үстінде ұстау.
Бірінші бағытты қорқытып алушылардың саны көп болмаған және
қылмыскерлер аз уақыттың ішінде мүлікті беруді талап еткен жағдайда, сондай-
ақ жедел-іздестіру әрекеттерін ұйымдастыруға уақыт тығыз болған кезде
таңдап алуға болады.
Екінші бағытты қорқытып алушылықты ұйымдасқан топ немесе қылмыстық
сыбайластық жасаған жағдайда және жедел-іздестіру әрекеттерін ұйымдастыруға
уақыт жеткілікті болған кезде таңдап алуға болады.
Жедел-ідестіру шараларын жүргізу барысында келесі ұсыныстарды ескеру
қажет:
1) Қорқытып алушылық туралы ақпаратты тәуліктік қылмыстар
тізіміне енгізбеу;
2) Бұл қылмыс туралы ақпарат ішкі істер органының
басшылығына және прокурорға тек ауызша хабарлануы тиіс;
3) Жедел-іздестіру әрекеттеріне мүмкіндігінше аз
қызметкерлерді қатыстыру қажет;
4) Қорқытып алушылық фактісіне қатысты құжаттарды
мүмкіндігінше аз данада қолдану, көшірмелерін жасамау
қажет;
5) Жедел-іздестіру шараларына қатысатын қызметкерлерге
өткізілетін операция туралы тек ішінара таныстыру;
6) Қорқытып алушыларды тікелей ұстайтын қызметкерлерге жалпы
міндеттерді ғана жүктеп, нақты міндеттерді оқиға болған
жерге шығардың алдында жүктеу қажет;
7) Қамауға алынған сезіктілер мен айыпкерлердің бір-бірімен
хабар алмасу мүмкіндіктеріне жол бермеу, егер іс бойынша
5-6 немесе одан да көп қатысушалар қамауға алынса,
мүмкіндігінше оларды бөлек тергеу изоляторларында немесе
олардың бір бөлігін уақытша ұстау изоляторларында
қалдырған дұрыс болады;
2 ҚОРҚЫТЫП АЛУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ
2.1 Тергеуді жоспарлау мен алғашқы кезеңдегі типтік тергеу ситуациялары
Қорқытып талап ету қылмыстарын қозғауға көбінесе жәбірленушілердің
арызы, керек жағдайларда құқық қорғау органдарының қылмыс белгілерін
тікелей өздерінің анықтауы себеп болады. Қорқытып талап ету қылмыстары
туралы жалған арыздардың түсу мүмкіндігіне байланысты бұл мәліметтерді ҚІЖК-
ң баптарына сай тексеру керек.
Қорқытып талап ету қылмыстары бойынша түскен арыздарды тексеру кезінде
жәбірленуші мен барлық болуы мүмкін куәлардан сұрау әрекеттері (отбасы
мүшелері, қызметтестер және осы мән-жай туралы білуі мүмкін өзге де
тұлғалардан), сонымен қатар, сәйкес жедел-іздестіру шаралары жүргізіледі.
Тексеру жұмыстарын тергеуге кедергі келтірмейтіндей және жәбірленуші
мен куәларға қауіп тумайтындай (қылмыскер білмейтіндей) жағдайда жүргізілуі
тиіс. Тергеудің алғашқы кезеңінің типтік ситуациялары келесі жағдайлармен
анықталады: қорқытып талап ету – бірақ рет жасалды ма, әлде жүйелі түрде
бола ма; қылмыскер қорқытып талап еткен мүлкі берілді ме және жәбірленуші
жаңа талап етушіні тани ма. Осыларды ескере отырып, мынандай екі типтік
ситуацияны көрсете аламыз:
1. Құқық қорғау органына қорқытып талап етуге ұшыраған, бірақ талап
етілген заттарды әлі бермеген жәбірленуші арызданады. Ең алдымен тексеру
әрекеттерін жүргізіп, қылмыстық іс қозғау туралы шешім қабылдағаннан кейін:
арызданушыдан егжей-тегжейлі жауап алу; қылмыскерді ұстағанға дейін
берілетін қорқытып талап ету затына қарау жүргізу; телефонмен сөйлесулеріне
тыңдау жүргізу және оны жазып алу; қорқытып талап етушіні қылмыс үстінде
ұстау әрекеттері жүргізіледі. Егер қылмыскер жәбірленушіге таныс болса, осы
тұлғаның араласатын адамдарын анықтауға, оның қылмыстық ниетін және де
қылмыс үстінде ұстауға бағытталған жедел-іздестіру шаралары жүргізіледі.
2. Талап етілген затты қылмыскерге бергеннен кейін жәбірленушінің
арыздануы. Бұл ситуацияның үш нұсқасы болуы мүмкін. Бірінші нұсқа –
қылмыскерді жәбірленуші таниды және қорқытып талап ету жүйелі сипатқа ие
болған. Мұндай жағдайда жоғарыда көрсетілген ситуациядағыдай, қылмыскерді
келесі қорқытып талап еткен кезде, қылмыс үстінде ұстауға шаралар
қолданылады [10, 466 б.].
Екінші нұсқа – қылмыскерді жәбірленуші таниды, бірақ қорқытып талап ету
қылмысы қайталанады деген мәлімет жоқ. Мұндай жағдайларда қылмыстық іс
қозғалып арызданушыдан жауап алынғаннан кейін, жедел-іздестіру шараларын
жүргізу қажет. Олардың нәтижесіне байланысты телефонмен сөйлесуді тыңдау
және жазып алу, қылмыскерді ұстау (басқа адамдардан қорқытып талап ету
кезінде немесе басқа қылмыс үшін), одан жауап алу, сезіктінің тұрғылықты
жері мен жұмыс орнында тінту жүргізу, жәбірленуші мен куәлармен беттестіру
жүргізу туралы мәселелер шешіледі. Үшінші нұсқада – қылмыскерді жәбірленуші
танымайды және оның қорқытып талап ету қылмысын тағы қайталауы мүмкін
туралы мәліметтер жоқ. Мұндай жағдайда тергеуші тек қана жәбірленушіден
жауап алумен шектеледі.
Қорқытып талап етуші ұсталғаннан кейін тергеудің бастапқы кезеңінде
қылмыскерден жауап алынады, ... жалғасы
КІРІСПЕ
1 ҚОРҚЫТЫП АЛУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. 1 Қорқытып алу қылмыстарының криминалистикалық сипаттамасы
1. 2 Тергеуші мен жедел-іздестіруші органдарының өзара іс-әрекеті
2 ҚОРҚЫТЫП АЛУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ
2. 1 Тергеуді жоспарлау мен алғашқы кезеңдегі типтік тергеу
ситуациялары
2. 2 Жәбірленуші мен куәлардан жауап алу
2. 3 Сезіктіні ұстау мен жауап алу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өтпелі кезеңнің кедергілерін жеңіп,
жаңа экономикалық-әлеуметтік өзгерістерге бет бұра бастаған шақта, елімізде
қылмыстың жекелеген түрлері белең алуда. Соның ішінде қорқытып алу қылмысын
ерекше атап өтуге болады. Бұл қылмыс түрі тек жеке азаматтардың меншігіне,
олардың өмірі мен бостандығына қауіп төндіріп қоймайды, сонымен қатар
жаңадан дамып келе жатқан нарықтық экономика институттарына нұқсан
келтіруде.
Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының концепциясында, қылмыстық
саясат ізгілік бағытында дамуы тиіс деп көрсетілген. Бірақ, аталған
концепцияда ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған, қылмыстық қудалаудан
жасырынып қалған тұлғаларға және қайталап қылмыс жасағандарға қатысты
қылмыстық жауаптылықты ауырлату қарастырылған.
Қорқытып алу қылмысы қолданыстағы қылмыстық заңға сәйкес, ауыр және
аса ауыр санаттағы қылмыстардың қатарына жатады.
Қорқытып алушылықтың кең таралуы және әлеуметтік қауіптілігі, ешбір
күмән тудырмайды, сондықтан осы қылмыс түрімен белсенді күресу, Қазақстан
Республикасы құқық қорғау органдарының маңызды міндеттерінің бірі болып
табылады.
Осы жұмысты орындау барысында, қорқытып алу қылмысын зерттеумен
айналысатын Қазақстан және шетел ғалым-заңгерлерінің еңбектері, құқыққорғау
органдарының қызметкерлерінің ғылыми-тәжірибелік мақалалары және өзге де
қылмыстық-құқықтық әдебиеттер пайдаланылды. Зерттеулер нәтижесінде,
қорқытып алу қылмысы үшін тән келесі белгілер анықталды: 1) қорқытып алу
латентті қылмыстар қатарына жатады, себебі жәбірленушілер қылмыскерлер
тарабынан кек алушылықтың болуынан қорқып, өздеріне қатысты жасалған қылмыс
туралы құқық қорғау органдарына хабарламайды; 2) қорқытып алушылықпен
ұйымдасқан қылмыстық топтар (қылмыстық қауымдастықтар) айналысады, олардың
заңсыз әрекеттері тек жеке тұлғаларға ғана емес, сонымен қатар, түрлі
құқықтық-ұйымдастырушылық нысандағы заңды тұлғаларға қарсы бағытталады.
Мұндай топтардың қылмыстық әрекеттері алдын-ала мұқият жоспарланады,
жәбірленушілердің жеке бастары алдын-ала тексеріледі, оларға бақылау
жүргізіледі, жемқорлық байланыстар пайдаланылады; 3) ашылған қорқытып алу
қылмыстары бойынша, алдын-ала тергеу барысында куәлар жауап беруден
жалтарады.
Бостандықта жүрген қылмыскерлер тарабынан куәлар мен жәбірленушілерге
қатысты әр түрлі әсер ету әрекеттері жасалатындықтан, олар өздеріне белгілі
мән-жайлар туралы мәлімет беруден, қылмыскерлерді танудан жалтарады. Сондай-
ақ жәбірленушілер өздеріне қатысты жолданған қорқытушылықтар туралы
хабарламайды. Аталған факторлардың барлығы, тұтас алғанда, қорқытып алу
қылмыстарымен күрес жүргізумен айналысатын құқық қорғау органдарының
қызметіне қиындықтар туғызады.
1 ҚОРҚЫТЫП АЛУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қорқытып алу қылмыстарының криминалистикалық сипаттамасы
Қорқытып алу қылмыстары бойынша істерді алдын-ала тергеу және соттарда
қарау тәжірибесін зерттеу, аталған қылмысты саралауда бірқатар қиындықтар
туындайтынын көрсетеді. Мұндай қиындықтар басқа да ұқсас қылмыстардан
(тонау, қарақшылық) айырмашылықтарын анықтаумен, қылмыстарды жиынтығы
бойынша саралаумен, қорқытып алушылықтардың бірнеше мәрте жасалуымен,
жәбірленушіге ірі мөлшерде зиян келтірумен байланысты болып келеді. Аталған
қиындықтар, қылмыстық жауапқа тартылған тұлғалардың әрекеттерін қате
саралауға әкеп соқтырады.
Сондай-ақ қорқытып алу тәсілдерінің көптігі (қылмыстың объективтік
жағы), мұндай мәселелердің көңілден тыс қалдыруға болмайтындығын талап
етеді.
Зерттеліп отырған қылмыстың объективтік жағы - бөтен мүлікті немесе
мүлікке құқықты беруді немесе күш қолданумен не бөтен мүлікті жоюмен немесе
бүлдірумен, сол сияқты жәбірленуші немесе оның туыстарын масқаралайтын
мәліметтерді таратумен не жәбірленушінің немесе оның жақындарының
мүдделеріне елеулі зиян келтіруі мүмкін өзге де мәліметтерді жариялаумен
қорқыту арқылы мүліктік сипаттағы басқа да әрекеттерді жасауды талап ету
[1].
Заңшығарушы қарастырылып отырған қылмыстың объективтік жағына – өзара
байланысты талап ету және қорқыту деген екі ұғымды енгізіп отыр. Бұл
элементтерді жеке-жеке қарастыру қажет.
Талап ету. Егер, бұрын қорқытып алушылар негізінен ақша және
материалдық құндылықтарды талап етумен шектеліп отырған болса, қазіргі
кезде талап етудің сипаты біршама өзгеріске ұшыраған. Қылмыскерлер тек
ақшаны қолма-қол беруді талап етіумен шектелмейді, сонымен қатар белгілі
бір есеп шотқа аударуды немесе іс жүзінде жоқ тауар үшін ақы төлеуді, іс
жүзінде жоқ қарызды қайтаруды, жеткізілген тауар үшін жоғары мөлшерде ақы
төлеуді, сатып алған тауар үшін неғұрлым арзан ақы алуды не тегін беруді
талап етуі мүмкін.
Қорқыту. Қорқыту нақты және шын болуға тиіс. Жәбірленуші қылмыскер
қорқыту кезінде айтқан ойын жүзеге асырады деп сенуі тиіс.
Күш қолданып қорқытудың ерекшелігі – оны келешекте жүзеге
асыратындығында, яғни айыпты өзінің мүлікті беру туралы талабы орындалмаса,
бірнеше уақыттан кейін күш қолданатынын айтады. Сонымен қатар, бұл қылмыста
табан астылық сипат та болады, яғни өз талабы орындалмаса, айыпты сол жерде
күш қолданатынын білдіреді.
Адамның жеке басына қорқытып алу кезінде күш қолданамын деп қорқыту,
қарақшылық кезіндегі психикалық қысыммен пара-пар.
Қорқытып алушылықтың қарақшылықтан айырмашылығы сол, қорқытып алу
кезінде айыпты күшті келешекте қолданамын деп қорқытады, яғни қорқыту мен
оны іске асыру арасында қандай да бір уақыт болады. Қорқытып алу кезінде
айыпты иелігінде немесе күзетінде мүлік бар адамға ғана қатысты емес, оның
жақындарына да қатысты күш қолданамын деп қорқытады, мұндай қарақшылық
кезінде болмайды. Сонымен қатар, қорқытып алу кезінде мүліктің келешекте
берілуі, ал қарақшылықта оның табанасты берілуі талап етіледі.
Қорқытып алушылықтың тонаудан да айырмашылығы мүліктің берілу
уақытында. Тонауда кінәлі тұлға жәбірленушіден мүлікті дереу беруді талап
етеді.
Тонау мен қарақшылықта қылмыстың заты әрқашан мүлік (ақша, материалдық
құндылықтар) болады, ал қорқытып алушылықтың заты – мүлік, мүлікке құқық,
мүліктік сипаттағы әрекет.
Тонау мен қарақшылықтың қорқытып алу құрамынан айырмашылығын қол сұғу
заты мүлік болған жағдайда ғана анықтау қажет. Себебі, қорқытып алушылықтың
кезіндегі зорлық – күш көрсетемін деп қорқытумен, мүлікті жоямын немесе
бүлдіремін деп қорқытумен, масқаралайтын мәліметтерді таратамын деп
қорқытумен, сондай-ақ күш қолданумен сипатталады. Тонау және қарақшылық
кезіндегі зорлық – күш қолдану және күш қолданамын деп қорқыту түріндегі
формада болады.
Зорлықтың екі түрі бір-біріне ұқсас, сондықтан бөлектеудің мына
критерийін пайдаланған жөн. Қорқытып алу кезіндегі мүлікті беру талабы
болашаққа бағытталған, ал қарақшылық пен тонауда мүлік сол шақта алынады.
Мүлікті беру талабын сол шартта орындайтын жағдайда ғана бөлектеу қажет
болады. Мұндай реттерде бөлектеуді зорлық нышаны бойынша жасау керек. Егер,
айыпты сол шақта күш қолданып мүліктің бір бөлігін келешекте беруді талап
етсе, ал бір бөлігін сол жерде алса, онда қорқытып алу пен тонау қылмыстар
жиынтығын құрайды.
Егер, қорқытып алу барысында жәбірленушінің қандай да болсын бір мүлкі
кепіл ретінде алынса, және талап етілген ақшаны толық бергенде қайтарылып
беретіндігі көзделсе, айыптының әрекеті тонау ретінде саралана алмайды.
Себебі, оның ниеті кепіл ретінде алынған мүлікті тартып алуға
бағытталмаған.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы қорқытып алу туралы істер бойынша сот практикасы туралы
қаулысында мынадай түсініктеме берілген: Жәбірленушінің өмірі немесе
денсаулығы үшін қауіпті емес күш қолданып, не сондай зорлық жасаймын деп
қорқытып алу жасаған адамның әрекеті қорқытып алушылықтың жай түрі ретінде
қарастырлады. Бұл жерде өмір және денсаулық үшін қауіпті емес күш қолдануға
денсаулығының аз уақытта бұзылуына немесе еңбекке қабілетінің ептеп тұрақты
жоғалуына әкеп соғатын соққыларды, денсаулыққа келген жеңіл зиянды, сондай-
ақ жәбірленушінің жанына бататын немесе оның бостандығын шектейтін, егер ол
өмірге және денсаулыққа қауіп төндірмесе, өзге де зорлық әрекеттерді
жатқызуға болады.
Мүлікті жоямын немесе бүлдіремін деп қорқыту дегеніміз, ол жүзеге
асырылған жағдайда мүлік не мүлік болудан қалады, не келген зақымнан кейін
оны қайта қалпына келтіру (жөндеу) қажет болады.
Жәбірленуші немесе оның жақындарын масқаралайтын мәліметтерді, не
жәбірленушінің немесе оның жақындарының мүдделеріне жариалануы елеулі зиян
келтіретін өзге мәліметтерді таратамын деп қорқыту жолымен жасалған
қорқытып алу бопсалау деп аталады. Бөтен мүлікті иеленуші немесе сол
мүлікті күзетіндегі адамды масқаралайтын мәліметтерді таратамын деп қорқыту
дегеніміз – сол мәліметтерді оларды білмейтін адамдарға хабарлаймын деп
қорқыту. Бұлай қорқытқанда хабарланатын адамдар санының қанша екендігін
көрсету міндетті емес. Аяқталған қылмыстың құрамы үшін, егер ондай
хабарлаудың таралуын жәбірленуші қаламаса, ондай мәліметтерді тым болмаса
бір адамға хабарлаймын деп қорқыту жеткілікті.
Қорқытып алушы жариялаймын деп қорқытатын мәліметтер бөтен мүлік
иеленгендігі немесе оның жақындары үшін масқаралайтын болуға тиіс.
Жариялаймын деп қорқыту мүлікті (немесе мүлікке құқықты) заңсыз беруге сол
адамды мәжбүр ететіндіктен қандай мәліметтерді масқаралайтын деп санау
керек екендігі және жариялануы, жәбірленушіге елеулі зиян келтіруі мүмкін
өзге мәліметтер дегенді қалай түсіну керек екендігі туралы мәселе, сол
бөтен мүлік иелігіндегі немесе күзетіндегі адамның пікіріне сай шешіледі.
Қорқытып алушылықтың сараланған түріне мынадай жолмен жасалған
әрекеттер жатады:
- күш қолдану;
- адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
- бірнеше рет жасалған қорқытып алу.
Өмір және денсаулық үшін қауіпті күш қолдана отырып, бөтен мүлікті
немесе мүлікке құқықты беру талабы қорқытып алушылықтың сараланған түрі
болып табылады. Мұндағы қолданылатын күш адамның өмірі мен денсаулығына
қауіпті емес болуы тиіс. Яғни оларға, бостандығын шектеу немесе айыру, ұрып-
соғу, денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы немесе жеңіл зиян келтіру
жатады. Денсаулыққа қасақана келтірілген орташа ауырлықтағы зиян деп –
адамның өміріне қауіпті емес және ауыр зардаптарға әкеп соқпаған, бірақ
денсаулықты ұзақ уақыт бұзылуға немесе жалпы еңбек қабілетінің кемінде
үштен бірін айтарлықтай тұрақты жоғалтуға әкеп соққан зиянды айтамыз.
Денсаулыққа келтірілген қасақана жеңіл зиян деп – денсаулықтың қысқа
уақытқа бұзылуына немесе жалпы еңбек қабілетін айтарлықтай емес тұрақты
жоғалтуға әкеп соққан зиянды айтамыз. Жасалған қорқытып алу қасақана
денсаулыққа ауыр зиян келтірумен немесе қасақана адам өлтірумен ұштасқан
айыпты адамның әрекеті осы қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға жатады.
Қылмысқа бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан адамдар қатысса,
ол адамдар тобы жасаған қылмыс алдын ала сөз байласып жасаған қылмыс деп
танылады.
1.2 Тергеуші мен жедел-іздестіруші органдарының өзара іс-әрекеті
Қорқытып алушылық қылмыстарының басым көпшілігі жәбірленушілердің
арыздарынан басталады. Арыздарда олар қорқытып алушылардың кім екендігі,
олардың келіссөздері туралы мағлұмат бере алады. Сондықтан қылмыскерлердің
жеке бастарын анықтауға бағытталған жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізу
жеңіл болады. Жедел-іздестіру қызметінің мүмкіндіктері сезіктінің
байланыстарын, оның белгілі бір қылмыстық топтың құрамына кіретінін, оның
қару-жарақтарының болуын, қылмысқа қатысы бар барлық тұлғаларды анықтауға
бағытталуы тиіс.
Қорқытып алушылық қылмыстары бойынша жедел-іздестіру қызметін екі
бағытта ұйымдастыруға болады:
1. Ақшаны немесе өзге де мүлікті тікелей алушыны, қылмыс жасау үстінде
ұстап, ары қарай жедел-іздестіру әрекеттерін жалғастыру арқылы,
қылмысқа қатысы бар қалған тұлғаларды анықтау.
2. Жедел-іздестіру әрекеттері арқылы барлық қатысушыларды анықтап, тек
осыдан кейін, қорқытып алушыларды қылмыс жасау үстінде ұстау.
Бірінші бағытты қорқытып алушылардың саны көп болмаған және
қылмыскерлер аз уақыттың ішінде мүлікті беруді талап еткен жағдайда, сондай-
ақ жедел-іздестіру әрекеттерін ұйымдастыруға уақыт тығыз болған кезде
таңдап алуға болады.
Екінші бағытты қорқытып алушылықты ұйымдасқан топ немесе қылмыстық
сыбайластық жасаған жағдайда және жедел-іздестіру әрекеттерін ұйымдастыруға
уақыт жеткілікті болған кезде таңдап алуға болады.
Жедел-ідестіру шараларын жүргізу барысында келесі ұсыныстарды ескеру
қажет:
1) Қорқытып алушылық туралы ақпаратты тәуліктік қылмыстар
тізіміне енгізбеу;
2) Бұл қылмыс туралы ақпарат ішкі істер органының
басшылығына және прокурорға тек ауызша хабарлануы тиіс;
3) Жедел-іздестіру әрекеттеріне мүмкіндігінше аз
қызметкерлерді қатыстыру қажет;
4) Қорқытып алушылық фактісіне қатысты құжаттарды
мүмкіндігінше аз данада қолдану, көшірмелерін жасамау
қажет;
5) Жедел-іздестіру шараларына қатысатын қызметкерлерге
өткізілетін операция туралы тек ішінара таныстыру;
6) Қорқытып алушыларды тікелей ұстайтын қызметкерлерге жалпы
міндеттерді ғана жүктеп, нақты міндеттерді оқиға болған
жерге шығардың алдында жүктеу қажет;
7) Қамауға алынған сезіктілер мен айыпкерлердің бір-бірімен
хабар алмасу мүмкіндіктеріне жол бермеу, егер іс бойынша
5-6 немесе одан да көп қатысушалар қамауға алынса,
мүмкіндігінше оларды бөлек тергеу изоляторларында немесе
олардың бір бөлігін уақытша ұстау изоляторларында
қалдырған дұрыс болады;
2 ҚОРҚЫТЫП АЛУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ
2.1 Тергеуді жоспарлау мен алғашқы кезеңдегі типтік тергеу ситуациялары
Қорқытып талап ету қылмыстарын қозғауға көбінесе жәбірленушілердің
арызы, керек жағдайларда құқық қорғау органдарының қылмыс белгілерін
тікелей өздерінің анықтауы себеп болады. Қорқытып талап ету қылмыстары
туралы жалған арыздардың түсу мүмкіндігіне байланысты бұл мәліметтерді ҚІЖК-
ң баптарына сай тексеру керек.
Қорқытып талап ету қылмыстары бойынша түскен арыздарды тексеру кезінде
жәбірленуші мен барлық болуы мүмкін куәлардан сұрау әрекеттері (отбасы
мүшелері, қызметтестер және осы мән-жай туралы білуі мүмкін өзге де
тұлғалардан), сонымен қатар, сәйкес жедел-іздестіру шаралары жүргізіледі.
Тексеру жұмыстарын тергеуге кедергі келтірмейтіндей және жәбірленуші
мен куәларға қауіп тумайтындай (қылмыскер білмейтіндей) жағдайда жүргізілуі
тиіс. Тергеудің алғашқы кезеңінің типтік ситуациялары келесі жағдайлармен
анықталады: қорқытып талап ету – бірақ рет жасалды ма, әлде жүйелі түрде
бола ма; қылмыскер қорқытып талап еткен мүлкі берілді ме және жәбірленуші
жаңа талап етушіні тани ма. Осыларды ескере отырып, мынандай екі типтік
ситуацияны көрсете аламыз:
1. Құқық қорғау органына қорқытып талап етуге ұшыраған, бірақ талап
етілген заттарды әлі бермеген жәбірленуші арызданады. Ең алдымен тексеру
әрекеттерін жүргізіп, қылмыстық іс қозғау туралы шешім қабылдағаннан кейін:
арызданушыдан егжей-тегжейлі жауап алу; қылмыскерді ұстағанға дейін
берілетін қорқытып талап ету затына қарау жүргізу; телефонмен сөйлесулеріне
тыңдау жүргізу және оны жазып алу; қорқытып талап етушіні қылмыс үстінде
ұстау әрекеттері жүргізіледі. Егер қылмыскер жәбірленушіге таныс болса, осы
тұлғаның араласатын адамдарын анықтауға, оның қылмыстық ниетін және де
қылмыс үстінде ұстауға бағытталған жедел-іздестіру шаралары жүргізіледі.
2. Талап етілген затты қылмыскерге бергеннен кейін жәбірленушінің
арыздануы. Бұл ситуацияның үш нұсқасы болуы мүмкін. Бірінші нұсқа –
қылмыскерді жәбірленуші таниды және қорқытып талап ету жүйелі сипатқа ие
болған. Мұндай жағдайда жоғарыда көрсетілген ситуациядағыдай, қылмыскерді
келесі қорқытып талап еткен кезде, қылмыс үстінде ұстауға шаралар
қолданылады [10, 466 б.].
Екінші нұсқа – қылмыскерді жәбірленуші таниды, бірақ қорқытып талап ету
қылмысы қайталанады деген мәлімет жоқ. Мұндай жағдайларда қылмыстық іс
қозғалып арызданушыдан жауап алынғаннан кейін, жедел-іздестіру шараларын
жүргізу қажет. Олардың нәтижесіне байланысты телефонмен сөйлесуді тыңдау
және жазып алу, қылмыскерді ұстау (басқа адамдардан қорқытып талап ету
кезінде немесе басқа қылмыс үшін), одан жауап алу, сезіктінің тұрғылықты
жері мен жұмыс орнында тінту жүргізу, жәбірленуші мен куәлармен беттестіру
жүргізу туралы мәселелер шешіледі. Үшінші нұсқада – қылмыскерді жәбірленуші
танымайды және оның қорқытып талап ету қылмысын тағы қайталауы мүмкін
туралы мәліметтер жоқ. Мұндай жағдайда тергеуші тек қана жәбірленушіден
жауап алумен шектеледі.
Қорқытып талап етуші ұсталғаннан кейін тергеудің бастапқы кезеңінде
қылмыскерден жауап алынады, ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz