Дәрістер жинағы. (Экономика.)
Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
2 Дәріс. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі элементтер
3 Дәріс. Экономиканы реттеудің ұйымдастырушылық негіздері және шетел тәжірибесі
Дәріс 4. Көшпелі экономиканың жалпы сипаттамасы және оның заңдылықтары.
Дәріс 5. Экономикалық өсу: негізгі факторлары мен оны қамтамасау ету бойынша мемлекеттік шаралар.
6 Дәріс. Әлеуметтік.экономикалық жоспарлау және болжау мемлекеттік қызметті реттеу бойынша алғашқы кезең ретінде
7 Дәріс. Инвестициялық процестерді мемлекеттік реттеу. Антимонопольді реттеу.
9 Дәріс. Мемлекеттің инвестициялық саясатын қалыптолуы және оны іске асыруы. Мемлекеттің инвестициалық саясаты . бір.бірімен байланысты мақсат
10 Дәріс. Жер қорларын пайдалану.
11 Дәріс. Экономиканың қаржы.бюджеттік реттеу әдістері
12 Дәріс. Мемлекеттiң қаржы. несие саюсаты жұйелерiнiң негiзгi бағыттары.
Дәріс 13. Қазақстан аймақтарындағы әлеуметтік.экономикалық дамуындағы мемлекеттік реттелу.
Дәріс 14. Табиғи қорғау қызметін реттеу.
Дәріс 15. Мемлекеттің сыртқы.экономикалық қызметін реттеу.
2 Дәріс. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі элементтер
3 Дәріс. Экономиканы реттеудің ұйымдастырушылық негіздері және шетел тәжірибесі
Дәріс 4. Көшпелі экономиканың жалпы сипаттамасы және оның заңдылықтары.
Дәріс 5. Экономикалық өсу: негізгі факторлары мен оны қамтамасау ету бойынша мемлекеттік шаралар.
6 Дәріс. Әлеуметтік.экономикалық жоспарлау және болжау мемлекеттік қызметті реттеу бойынша алғашқы кезең ретінде
7 Дәріс. Инвестициялық процестерді мемлекеттік реттеу. Антимонопольді реттеу.
9 Дәріс. Мемлекеттің инвестициялық саясатын қалыптолуы және оны іске асыруы. Мемлекеттің инвестициалық саясаты . бір.бірімен байланысты мақсат
10 Дәріс. Жер қорларын пайдалану.
11 Дәріс. Экономиканың қаржы.бюджеттік реттеу әдістері
12 Дәріс. Мемлекеттiң қаржы. несие саюсаты жұйелерiнiң негiзгi бағыттары.
Дәріс 13. Қазақстан аймақтарындағы әлеуметтік.экономикалық дамуындағы мемлекеттік реттелу.
Дәріс 14. Табиғи қорғау қызметін реттеу.
Дәріс 15. Мемлекеттің сыртқы.экономикалық қызметін реттеу.
Өндірістің төмендеуімен, инфляциямен және уақыт кезеңіне сай нарықтық экономикаға көшумен сәйкес сипатталатын еліміздегі экономикалық дағдарыстың созылуы мемлекеттің өзіне тән қызметтерін атқармауына байланысты деп негізделген. Мемлекетке келесі міндеттер жүктелген.
1.Құқықтық негізді құру. Құқықтық негізсіз экономика, жалпы қоғам дұрыс дамымайтыны белгілі. Мемлекет меншіктік құқықты анықтайтын, кәсіпкерлік қызметті реттейтін, өнім сапасын қамтамасыз ететін және т.б. заңдарды құрастырады және қабылдайды. Құқықтық негіз көмегімен мемлекет кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің ара қатынасын реттейтін “ойын ережесін” қамтамасыз етеді.
2. Елдегі құқық ережелерін және оның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Мемлекет әрбір азаматтың, жалпы қоғамның және нарықтық экономиканың барлық субъектілерінің құқығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге міндетті. Егер мемлекет міндетті қызметін атқамайтын болса, онда криминалды жағдайдың дамуына шектеулер қойылады: кәсіпорын қызметі мен жалпы экономикаға әсер ететін коррупция, мафия, пара алу және т.б. қылмыстарға
3. Экономиканың тұрақтануы. Экономиканың тұрақтануы экономиканың тұрақты дамуы деп түсіндіріледі, яғни негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер оптималды деңгейге жетіп тұрақталса: ЖҰӨ көлемі және ұлттық табыс, инфляция және жұмыссыздық деңгейі, бюджет дифициті. Экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін мемлекет барлық рычагтарын және сәйкес фискалды, қаржы-несиелі, ғылыми-техникалық және инвестициялық саясат жүргізу жолы саясатының әдістерін қолдануға міндетті. Егер мемлекет экономиканың тұрақтылығына құлшынбасы, онда ол кәсіпкерлік қызметке, елдің жалпы экономикасына, әлеуметтік жағдайға және т.б. процесстерге әсер етуі мүмкін.
Мысалы, егер мемлекет инфляциямен күрес жүргізбесе, онда ол ел экономикасын құлдыратуы мүмкін. Инфляция келесі жағымсыз жағдайларды тудырады:
- Төлем балансына әкелетін дифицитке, өнеркәсіптік өндірістің төмендеуіне, жұмыссыздықтың өсуіне әкелетін ұлттық таурлардың бәсекелестік қабілеттілігін төмендетеді.
- Ақшаның елден ауытқуы, әсіресе шетел влютасының.
- Импортты тауарлардың бағасының жоғарылауына әкелетін және сонымен бағаның жалпы өсуін күшейтетін валюта девальвациясы.
- Азаматтардың жанаұтарын қамтамасыз ету.
4. Әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету. Мемлекет барлық жұмысшыларға минимум жалақы, зейнетақы, жұмыссыздыққа берілетін қаражаттар, сонымен қатар, инфляцияға байланысты фиксирленген табыс индексін жүзеге асыру жұмыстарының кепілдігін қамтамасыз ететін мәні бар активті әлеуметтік саясатты жүргізуі міндетті. Бұл саясатты жүргізе отырып мемлекет елдің минималды өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуі керек.
1.Құқықтық негізді құру. Құқықтық негізсіз экономика, жалпы қоғам дұрыс дамымайтыны белгілі. Мемлекет меншіктік құқықты анықтайтын, кәсіпкерлік қызметті реттейтін, өнім сапасын қамтамасыз ететін және т.б. заңдарды құрастырады және қабылдайды. Құқықтық негіз көмегімен мемлекет кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің ара қатынасын реттейтін “ойын ережесін” қамтамасыз етеді.
2. Елдегі құқық ережелерін және оның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Мемлекет әрбір азаматтың, жалпы қоғамның және нарықтық экономиканың барлық субъектілерінің құқығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге міндетті. Егер мемлекет міндетті қызметін атқамайтын болса, онда криминалды жағдайдың дамуына шектеулер қойылады: кәсіпорын қызметі мен жалпы экономикаға әсер ететін коррупция, мафия, пара алу және т.б. қылмыстарға
3. Экономиканың тұрақтануы. Экономиканың тұрақтануы экономиканың тұрақты дамуы деп түсіндіріледі, яғни негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер оптималды деңгейге жетіп тұрақталса: ЖҰӨ көлемі және ұлттық табыс, инфляция және жұмыссыздық деңгейі, бюджет дифициті. Экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін мемлекет барлық рычагтарын және сәйкес фискалды, қаржы-несиелі, ғылыми-техникалық және инвестициялық саясат жүргізу жолы саясатының әдістерін қолдануға міндетті. Егер мемлекет экономиканың тұрақтылығына құлшынбасы, онда ол кәсіпкерлік қызметке, елдің жалпы экономикасына, әлеуметтік жағдайға және т.б. процесстерге әсер етуі мүмкін.
Мысалы, егер мемлекет инфляциямен күрес жүргізбесе, онда ол ел экономикасын құлдыратуы мүмкін. Инфляция келесі жағымсыз жағдайларды тудырады:
- Төлем балансына әкелетін дифицитке, өнеркәсіптік өндірістің төмендеуіне, жұмыссыздықтың өсуіне әкелетін ұлттық таурлардың бәсекелестік қабілеттілігін төмендетеді.
- Ақшаның елден ауытқуы, әсіресе шетел влютасының.
- Импортты тауарлардың бағасының жоғарылауына әкелетін және сонымен бағаның жалпы өсуін күшейтетін валюта девальвациясы.
- Азаматтардың жанаұтарын қамтамасыз ету.
4. Әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету. Мемлекет барлық жұмысшыларға минимум жалақы, зейнетақы, жұмыссыздыққа берілетін қаражаттар, сонымен қатар, инфляцияға байланысты фиксирленген табыс индексін жүзеге асыру жұмыстарының кепілдігін қамтамасыз ететін мәні бар активті әлеуметтік саясатты жүргізуі міндетті. Бұл саясатты жүргізе отырып мемлекет елдің минималды өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуі керек.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
Өндірістің төмендеуімен, инфляциямен және уақыт кезеңіне сай нарықтық
экономикаға көшумен сәйкес сипатталатын еліміздегі экономикалық дағдарыстың
созылуы мемлекеттің өзіне тән қызметтерін атқармауына байланысты деп
негізделген. Мемлекетке келесі міндеттер жүктелген.
1.Құқықтық негізді құру. Құқықтық негізсіз экономика, жалпы қоғам дұрыс
дамымайтыны белгілі. Мемлекет меншіктік құқықты анықтайтын, кәсіпкерлік
қызметті реттейтін, өнім сапасын қамтамасыз ететін және т.б. заңдарды
құрастырады және қабылдайды. Құқықтық негіз көмегімен мемлекет кәсіпкерлік
қызмет субъектілерінің ара қатынасын реттейтін “ойын ережесін” қамтамасыз
етеді.
2. Елдегі құқық ережелерін және оның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
ету. Мемлекет әрбір азаматтың, жалпы қоғамның және нарықтық экономиканың
барлық субъектілерінің құқығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге міндетті.
Егер мемлекет міндетті қызметін атқамайтын болса, онда криминалды жағдайдың
дамуына шектеулер қойылады: кәсіпорын қызметі мен жалпы экономикаға әсер
ететін коррупция, мафия, пара алу және т.б. қылмыстарға
3. Экономиканың тұрақтануы. Экономиканың тұрақтануы экономиканың тұрақты
дамуы деп түсіндіріледі, яғни негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
оптималды деңгейге жетіп тұрақталса: ЖҰӨ көлемі және ұлттық табыс, инфляция
және жұмыссыздық деңгейі, бюджет дифициті. Экономиканың тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін мемлекет барлық рычагтарын және сәйкес фискалды, қаржы-
несиелі, ғылыми-техникалық және инвестициялық саясат жүргізу жолы
саясатының әдістерін қолдануға міндетті. Егер мемлекет экономиканың
тұрақтылығына құлшынбасы, онда ол кәсіпкерлік қызметке, елдің жалпы
экономикасына, әлеуметтік жағдайға және т.б. процесстерге әсер етуі мүмкін.
Мысалы, егер мемлекет инфляциямен күрес жүргізбесе, онда ол ел
экономикасын құлдыратуы мүмкін. Инфляция келесі жағымсыз жағдайларды
тудырады:
- Төлем балансына әкелетін дифицитке, өнеркәсіптік өндірістің
төмендеуіне, жұмыссыздықтың өсуіне әкелетін ұлттық таурлардың
бәсекелестік қабілеттілігін төмендетеді.
- Ақшаның елден ауытқуы, әсіресе шетел влютасының.
- Импортты тауарлардың бағасының жоғарылауына әкелетін және сонымен
бағаның жалпы өсуін күшейтетін валюта девальвациясы.
- Азаматтардың жанаұтарын қамтамасыз ету.
4. Әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету.
Мемлекет барлық жұмысшыларға минимум жалақы, зейнетақы, жұмыссыздыққа
берілетін қаражаттар, сонымен қатар, инфляцияға байланысты фиксирленген
табыс индексін жүзеге асыру жұмыстарының кепілдігін қамтамасыз ететін мәні
бар активті әлеуметтік саясатты жүргізуі міндетті. Бұл саясатты жүргізе
отырып мемлекет елдің минималды өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуі керек.
5. Бәсекелестікті қорғау. Нарықтық экономикада бәсекелестік негізгі
реттеуші элементтердің бірі болып табылады. Ол өндірушілерді тауар мен
қызмет көрсетулерге жаңа технологияны ендіруге, өнім сапасын арттырып,
өндіріс шығындарын төмендетуге міндеттейтін экономиканың барлық
саласындағы негізгі прогресс болып табылады. Сондықтан мемлекет өзінің
барлық күшімен бәсекелестікті қорғауға міндетті. Бәсекелестік кезінде
сатып алушылар- иегерлер, нарық- олардың агенттері, ал кәсіпорын олардың
құлы. Монополия кезінде жағдай тез өзгереді, сатыпалушы иегердің орнына құл
болады.
6. Шаруашылық заңдылықтарды құрастыру, қабылдау және орындалуын
ұйымдастыру. Яғни, кәсіпкерліктің, салық салымның, банктік жүйенің
құқықтық негізі. Осы және басқа қызметтерді орындау үшін мемлекет өзінде
бар ресурстар мен рычагтарды барынша қолдануы керек.
Кәсіпкерлік қызмет пен ел экономикасы жеткілікті деңгейде мемлекеттік
саясатқа байланысты. Мемлекет өз қызметімен осы процестерді айтарлықтай
тежеуі және жылдамдатуы мүмкін.
Нарықтық экономика. өзінің көптеген жақсы жақтарына қарамастан өзінің
қоғамы мен әрбір азаматтарының мүддесіндегі барлық әлеуметтік және
экономикалық процестерін автоматты түрде реттеуге мүмкіндігі жоқ. Ол
табыстың әлеуметтік әділ бөлінуін қамтамасыз етпейді., қоршаған ортаны
қорғауға мақсат қоймайды және халықтың қорғаусыз бөлігін қолдай алмайды.
Жеке бизнес жоғарғы табыс әкелмейтін жобалар мен салаларға ақша жұмсауға
қызығушылық тудырмайды, бірақ қоғам мен мемлекет үшін ол өмірлік қажетті.
Нарықтық экономика көптеген мәселелерді шеше алмайды. Мұның бәрн мемлекет
қадағалау керек.
Мемлекет өз қызметін орындауда және экономиканы реттеуде экономикалық
(жанама) сияқты әкімшілік(тура) әдістерді қолданады. Ол әдіс сәйкс заңдылық
актілермен ережелерді реттеп және шығару жолымен елдің экономикасы мен
кәсіпкерлік қызметке әсер етеді.
Экономиканы ретеу үшін мемлекет қолданатын экономикалық рычагтар әр
түрлі, олардың негізгілері болып: салықтар, табыстарды және ресурстарды
болу, бағаның қалыптасу, мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі, кредитті –
қаржылық механизмдер.
Әкімшілік, яғни егер экономикалыө әдіс тиімді болмаса, тура әсерету
әдісін мемлекет қолдануы керек.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей әкімшілік әдісті келесі облыстарда
қолдануға болады:
- табиғи мемлекеттік монополия (фундаменталды ғылым, қорғаныс және
т.б.);
- қорашаған ортан қорғау және ресурстарды қолдану;
- сертификаттау, стандартизация, метрология;
- әлеуметтік саясат; халықтық өмірінің минималды параметрлерін қолдану
және анақтау (жалақының кепілдендірідген минимумы, жұмыссыздарға көмек
ақша);
- сыртқы экономикалық қызмет (импорты мемлекеттік қадағалау, экспортты
лицензиялау).
Кәсіпкерлік қызметінің, мемлекеттің экономикасын көтеру мен
тұрақтандырудың қалыпты жағдайын жасау үшін экономикалық сияқты әкімшілік
әдістері орындау кезіндефиксалды, несиелі – қаражаттық, ғылыми –
технологиялық инвестициялық, бағалық, автоматты және т.б. саясаттың түрлері
жүргізу керек.
Мемлекеттің фискалды саясаты. Мемлекеттің фискалды саясаты болып
экономиканың тірілуі мен тұрақтануы мақсатында мемлекеттік бюджет пен
салықсалуды реттеу табылады. осы рычагтардың көмегімен кәсіпкерлік қызмет
пен ел экономикасына мемлекеттің әсер ету механизмі келесімен аяқталады.
өндірістің құлдырауы кезінде жалпы сұраныстың жоғарылауы үшін мемлекет
қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруға және әртүрлі мемлекеттік бағдарламаларды
жүзеге асыруға өз шығындарын жоғарылатады. Мемлекет экономикасының
жоғарылауына өз табыстарын азайту жолымен де әсер етуі мүмкін, яғни
халықтан және кәсіпорындардан алынатын салықты азайту. Бұл жағдайда
халықтың тұтынушылық тауарларына сұранысы жоғарылайды, ал нәтижесінде
экономиканың тірілуіне әкелетін кәсіпорынның инвестициялауға мүмкіндігі
жоғарылайды. Қаржылы-несиелі саясат деп мемлекеттің банктік проценттер мен
ақша массасын және несиелерді мемлекеттік басқару түсіндіріледі. Бюджеттік
саясаттан несиелі-ақша саясаты жақсы қару болып саналады , оның көмегімен
өндірістің құлдырауы мен инфляцияға сәйкестігін жеңе білуге болады. Бұл
саясаттың мәні мемлекет ақша массасына және пайыздық ставкаларға әсер
етеді, ал олар тұтынушылық және инвестициялық сұранысқа әсер етеді. Несиелі-
ақша саясатында басты рольге Қазақстанның Ұлттық банкі ие болады.
Экономикалық жағдайларға байланысты пайыздық ставкаларды реттей отырып, ол
коммерциялық банктерге несие беруді шешеді.
Ғылыми-техникалық саясат. Ғылыми-техникалық прогрессті жылдамдатылуы
экономиканың жоғарылауының және елдің күшті индустриалды мемлектке
айналуының маңызды факторы болып табылады. Мемлекттің бірлік ғылыми-
техникалық саясаты деп ғылым мен техниканың кешенді дамуын қамтамасыз
ететін мақсатқа бағыттандырылған шаралардың жүйесі, олардың нәтижелерін
халық шаруашылығына енгізілуі көрсетіледі.
Амортизациялық саясат. Ол мемлекеттің жалпы ғылыми-техникалық саясаттың
құрамдас бөлігі болып табылады. Амортизацияның мөлшерін, оның есептелу жіне
пайдалану ретін белгілей отырып мемлекет қайта өндірудің темпі мен сипатын
реттейді.
Инвестициялық саясат. Кәсіпкерлік қызмет пен елдің экономикасына әсер
ететін маңызды рычаг болып мемлекеттің инвестициялық саясаты табылады. Оның
көмегімен мемлекет өндіріс көлемінің темпіне, ЖТП-тің жылдамдауына,
қоғамдық өндірістің құрылымының өзгеруіне және көптеген әлеуметтік
мәселелердің шешілуіне әсер етеді.
Мемлекет инвестициялық активке келесі рычагтардың көмегімен әсер етуі
мүмкін: қаржылы-несиелі және салық саясаты, кәсіпорындарға әр түрлі
жеңілдіктер берілу, амортизациялық саясат; ғылыми-техникалық саясат.
Осыдан мемлекет елдің болашақ экономикасы қандай инвесициялық саясат
жүргізуге байланысты болады.
Мемлекеттік кәсіпкерлік. Мемлекеттің экономикаға тура әсер етуінің
маңызды формасының бірі болып мемлекттік кәсіпкерлік табылады. Ол
мемлекеттік кәсіпорынның өндіріс пен тауар және қызмет көрсету өткізуімен
байланысты жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрін
қалыптастырады.
Осыдан мемлекет келесі жалпы ұлттық мақсаттарды анықтауды жүзеге асыра
отырып шаруашылықтың өзіндік субъектісі болып қызмет атқарады: өндірістің
құрылымдық қайта құрылымы, салалық және теорриториалды диспропорцияның
жұмсаруы, ғылыми-техникалықпрогрессті ынталандыру, экономиканың
тиімділігінжоғарылату. Мемлекеттік кәсіпкерлік қайта өндірупроцессіне тура
қатынаста болады.
Жоспарлау және реттеу. Болжау, жоспарлау және реттеу елдің экономикасын
басқаруда мемлекттің басты рычагтарының бірі болып табылады.нарықтық
қатынастарға көшкеннен бері басқару жақсы, ал жоспарлау әдістері біршама
өзгерген. Индикативті жоспарлаудың мәні мемлекет экономикалық саясат пен
қолда бар ресурстардан алдыңғы кезеңдерге экономиканы функционалды талдау
негізінде жоспарлы кезеңге негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді, ЖҰӨ
өсу темпін және ұлттық өнімді, инфляция және жұмыссыздық деңгейін
белгілейді. Осы көрсеткіштердің жиынтығы жоспарланған кезеңдегі экономика
жағдайын сипаттайды. Осыдан мемлекет ел экономикасы мен халықтың оөмір сүру
деңгейіне әсер ететін макроэкономикалық көрсеткіштердің шамаларын жоспарға
енгізуі керек.
Мемлекеттік жоспарлау ұзақмерзімді, ортамерзімді, ұзақмерзімді және
перспективті жоспарларды құруды қамтамасыз ететін үздіксіз болуы керек.
Перспективті болжау мен жоспарлау мемлекетің 5-10-15-20 жылға арналған
стратегиясын таңдауға мүмкіндік береді. Экономикалық және ғылыми-техникалық
стратегияның болуы мемлекеттің алға қойған мақсатына аз ресурстарды
қолдану арқылыжетуіне мүмкіндік береді, ал сәйкесінше қоғамдық өндірістің
тиімділігін үздіксіз жоғарылату. Жоспарлаумен реттеу тығыз байланысты.
Реттеу жоспарланған экономикалық көрсеткіштер орындалмай датқан кездерде
мемлекетпен жүзеге асырылады.
Бағаның қалыптасуы. Бұл мемлекеттің экономика мен кәсіпкерлік қызметке
әсер ететін рычагтарының бірі. Бағалық саясатты қолдана отырып мемлекет
сұраныс пен ұсынысқа, табыс пен ресурстарды қайта бөлуге, минималды өмір
сүру деңгейін қамтамасыз етуге және т.б. процесстерге әсер етеді.
Мемлекет инфляциямен күрес және экономиканы көтеру негізіндегі
тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында баға қалыптастыру облысында саясат
жүргізу керек.
Бағаны мемлекттің әкімшілік бақылауы нарықтық экономиканың шығындарын
азайтуға қабілеттендіреді.
Кәсіпкерлік қызметке мемлекет сыртқыэкономикалық және әлеуметтік саясат
жүргізу арқылы айтарлықтай әсер ете алады. Сыртқы экономикалық қызметтер
арқылы мемлекет экспорттық мүмкіндіктерін кеңейтуге, экспорт құрылымын
жақсартуға отандық өнімнің сапасын жақсартуға мүмкіндік алады.
Құрылымдық саясат. Құрылымдық жоспарда біздің экономика гипертрофирлі
болып табылады.
Негізгі әдебиеттер1. [3-8] 2. [5-22] 4. [3-12] 6. [15-20]
Қосымша әдебиеттер 51.
Бақылау сұрақтары:
1. Экономиканы мемлекеттік басқарудың әдістемеснің негізі және
міндеті.
2. Экономиканы мемлекеттік басқарудың қажеттіліктері мен қажеттілігі.
3. Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен ұйымдастырылуы.
4. Экономикалық типтердің жүйелері және шаруашылықты ұйымдастырудың
модельдері.
2 Дәріс. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі элементтер
Қазақстандағы экономикалық реформалардың жүруі әлеуметтік шаруашылық
процесстер динамикасында барлық арсеналдарды қолдана отырып, мемлекет
активті роль атқаруы керек.
Осы мәселелердің шешімі экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржы-несиелі
механизмі және жоспарларды өңдеу болып табылатын негізгі аспаптарымен
мемлекеттік басқаруға жүктеледі.
Соңғы он жылда экономиканы мемлекеттік басқарудың тұрақты
механизмдерінің құлауы теориялық және практикалық түрде олардың жаңа
модельдеріне осы механизмдердің трансформацияларының эвалюцияларына қарама-
қарсылығы көрінген. Осындай тоқырау жағдайда мемлекеттік реттеудің қаржылық-
несиелі механизмдерін және стратегиялық жоспарларды өңдеуде басты болып
табылатын аспаптарды ел экономикасын дамытуда мемлекеттің араласуы күшейе
түседі.
Ең алдымен ғылыми зерттеу және дүние жүзілік тәжірибелерді жалпылау және
әртүрлі шаруашылық жүйелердің дамуы экономикалық процестерді жылдамдату
құралы сияқты жоспарлауды активті түрде қолдану мен технико-экономикалық
қатынаста дамығандар санына тез енген елдермен куәландырылады.
Оны Қазақстан жағдайында қолдану қызығушылығы халық шаруашылығын басқару
органдарының жүйелерінде жалпы статусы бар стратегиялық жоспарлар бойынша
агенттік- салалық және регионалдық жоспарлаудың координациясы бойынша
арнайы мемлекеттік орган құруына қажеттіліқ тудырады.
Жалпы практикада экономиканы мемлекеттік реттеудің рычагы болып
экономикалық жоспарлау болуы мүмкін, егер, ол бюджетті-қаржылық
жоспарлаумен бірге енгізілсе.
Өзінің реттеуші функциясы ретінде әкімшілік және экономикалық әдістерді
орындайды. Командалық экономикаға әкімшілік игеру сипатты болады. Нарықтық
экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі керісінше экономикалық әдістерді
реттеуге базаланады.
Әкімшілік және тура реттеу әдістері шаруашылықты субъектінің еркін
таңдауын шектейді. Мысалы, өндірілген өнімнің ассортименті және көлемі
бойынша берілген директивті жоспарлық тапсырма немесе жоспарлы экономикада
әкімшілік реттеу әдісі- тауар және қызмет көрсетуге орталықты белгіленген
баға- ресурстарды альтернативті қолдануға мүмкіндік бермейді. Мұның
ерекшелігі мемлекеттік реттеудің экономикалық және жанама әдістері
кәсіпкерлік тңдау еркіндігін шектемейді.
Реттеудің әкімшілік әдісі нарық табиғатына қарама-қарсы, олар сәйкес
қаржылық реттеушілердің қызметін блоктайды.
Экономикалық әдістер, керісінше, нарық табиғатына адекватты. Олар
нарықтың конъюктурасына тікелей әсер етеді және сол арқылы тауар және
қызмет көрсетудің тұтынушысына және өндірушісіне жанама әсер етеді. Мысалы,
трансфертті төлемдердердің артуы тұтынушы тауарлардың нарығының
коъюктурасын өзгертеді, сұранысты арттырады. Басқарудың экономикалық
әдістері осылайша нарықтық механизм арқылы қызмет етеді
Командалық экономикадан нарықтық экономикаға өту бұрынғы әкімшілік
әдістерін бұзып, экономикалық реттеуші жаңа жүйелерді құрумен мемлекеттік
реттеу әдістерінің жүйесін өзгертумен бірге жүреді.
Жоспарлау болашақ қызметтерді өңдеу процесін көрсетеді. Және кез келген
жүйемен басқарудың маңызды қызметі болып табылады. Ол келесі негізгі
моменттерді қамтиды: желілі макроэкономикалық көрсеткіштерді жоспарлау;
қоғамдық дамуда мәселелерді және дисбаланстарды көрсету.
Өндірістің дағдарыстық қысқаруының масштабыназайту үшін халықтық өмір
сүру деңгейін төмендетпеуге күш салу керек, мемлекет реформаның алғашқы
этаптарында, мысалы, өндірістік негізді және ұлттық жеке тутынуын құрайтын
тауарлардың бңраз тобын өткізу мен өндіріске әкімшілік бақылауды сақтай
алады.
Өтпелі этапта мемлекеттік маңызды міндетті болып реттеудің экономикалық
әдістерінің жалпы жүйесін құру табылады. осы мақсатпен барлық елдер
нарықтық экономикаға өтуді жүзеге асыру несиелік және салықтық жүйенің
реформасын жүргізеді.
Нарықтық экономикаға тән елдерде екі деңгейлі банктік жүйе щшралады.
Мұнда орталыұ банк экономикалық нормативтермен бірге коммерциялық
банктерінің кең тораптарының әрекеттерін реттеуді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасындағы экономиканв басқары. Қазақстан жағдайында
өкімет ролін бағалау қиынырақ. Жоспарлау жүйесінен нарықтық экономикаға өту
өте тез және қиын болады. Қандай саясат жүргізу керектігін ешкім білмеді,
реформа сәтті эксперимент бола алмады. әрине бәрі ретімен болу керек. Кез-
келген әрекеттің міндеттері мен нәтижелері мақсатты түрде бағалануы керек.
Сонымен қазіргі кездегі Қазақстан жағдайында экономиканы басқарудағы
мемлекеттің ролін активтендіру мәнді болып табылады. Осыдан елдің ары қарай
дамуы , оның ауыр дағдарыстан шығу мүмкіндігі, әлеуметтік – экономикалық
реформа тағдыры, экономикалық жгйені құру артықшылықтары тіуелді.
Қазақстанның ұлттық экономикалық мүддесі, трансформациялық кезендегі
күрделі мәселелер, сонымен қатар экономиканы мемлекеттік басқару жүйесін
бағыттау қажеттілігі реттеумен жүзеге асыру.
Өтпелі экономиканың парадоксы болып осы кезендегі мемлекеттің шаруашылық
процесстеріне әсер ету мүмкіндігі табылады. Ал мемлекеттік араласуда
қажеттілік жоғарғы деңгейде сақталады, және экономиканың жалпы дағдырыс
жағдайымен байланысты жоғарылауы мүмкін.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты мақсаты, мемлекет мүддесін
сақтау, қоғамды, халықтық әлеуметтік қорғалмаған қабатын қорғау.
Мемлекет әрдайым ерекше экономикалық субъект ретінде қоғамның
экономикалық өмірін қатыса отырып көрінген.
Қазақстанның миссиясы тәуелсіз, өркендеуші және саяси тұрақты Қазақстан
құру болып табылады.
Осы артықшылықтарға жету үшін келесі жеті ұзақ мерзімді приоритеттерді
жүзеге асыру керек:
1. Ұлттық қауіпсіздік. Территориясын толық сақтай отырып тәуелсіз
егеменді мемлекет ретінде Қазақстанның дамуын қамтамасыз ету.
2. Ішкі саяси тұрақтылық және қоғам консолидациясы. Ішкі саяси
тұрақтылықты және ұлттық бірлікті күшейту және сақтау.
3. Жоғарғы деңгейлі шет ел инвестициясымен ішке жинақтар бар ашық
нырықтық экономикаға базаланған экономикалық өсім.
4.Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі және жетістігі.
5. Энергетикалық ресурстары.
6. Инфрақұрылым, әсіресе транспорт және байланыс.
7. Кәсіпкерлік мемлекет.
Осы ұзақ мерзімді жоспармен мемлекеттің күшеюіне қызмет етуі керек және
елдің бюджеті мен кадр саясатын құру кезінде негізгі критерий болуы керек.
Мемлекет еркін экономиканы қолдау керек. Оның міндеті - әділ қызмет
ете отырып, нарықтық ереже бекітіп оның сақталуын қамтамасыз ету.
Дүние жүзілік тәжірибені үйрене отырып шетелде қаржылық инвестициянаң
стратегиясын алдын ала дайынлау керек.
Экономиканың бірнеше секторы бар: табиға ресурстарды өндеу; инфра
құрылым, коммуникация және ақпарат. Осы салалардың дамуы экономикалық өсуге
ғана емес әлеуметтік салаға, Қазақстанның интеграциясынв да әсеретеді.
Ашық және либералды саясат – бұл шетел инвестициясын тартуға өте күшті
стимул болып табылады.
Негізгі әдебиеттер 5, 7,18,19; Қосымша әдебиеттер: 53, 56, 57.
Бақылау сұрақтары.
1. Реттеудің заңдылық әдістері.
2. Басқарудың экономикалық әдістері.
3. Басқарудың әкімшілік әдістері.
4. “Қазақстан-2030”стратегиясының елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуындағы ролі.
5. “Қазақстан-2030” стратегиясына сай ел экономикасын реттеудің
аспаптары.
6. “Қазақстан-2030” стратегиясына сай экономикалық өсуді қамтамасыз
етудің негізгі қағидалары.
3 Дәріс. Экономиканы реттеудің ұйымдастырушылық негіздері және шетел
тәжірибесі
Мемлекттердің сыртқы экономикалық бірлестігі , бұл бірлестіктің онсыз әр
жақты бола алмайтын, тиімді де жемәсті бола алмайтын құқықтық реттеуді
қажет етеді.
Сыртқы экономикалық әрекет қатынасы екі жақты сипатқа ие. Біріншісі- әр
түрлі билік және басқару органдары жүргізетін мемлекеттер арасында
қалыптасатын экономикалық қатынастар. Қазақстан көптеген мемлекеттермен
және халықаралық ұйымдармен экономикалық, саудалық, инвестициялық,
несиелік келісімдер жүргізді. Екіншісі- сыртқы экономикалық бірлестік
қатынасы әр түрлі мемлекеттердің заңды және физикалық тұлғалары арасында
қалыптасады. Екі топта құқықтық табиғатқа ие: 1-ашық-құқықтық, 2-
жекеқұқықтық қатынастар сферасы.
Бұл қатынастардың мазмұнын саудалық, өндірістік, валюталы-несиелік,
ғылыми-техникалық, транспорттық және басқа шаруашылық қатынастарды
құрайды. Бұл қатынастарды құқықтық реттеу арнайы рекешеліктерге ие және
соның салдарынан халықаралық экономикалық қатынастар әр түрлі елдердің
физикалық және заңды тұлғаларының арасындағы қатынастардан сондай-ақ,
мемелекеттер арасындағы қатынастардан тұрады.
Жалпы принциптер халықаралық экономикалық құқық сферасында әрекет етеді-
мемлекеттер арасындағы және халықаралық құқықтың басқа да субъектілері
арасындағы экономикалық қатынастардыреттейтін жалпы принциптер мен
нормаларды көрсететін халықаралық бұқаралық құқық саласы. Жалпы
принциптерге табиғи ресурстар мен байлықтардың бөлінбейтін тәуелсіздігі,
мемлекеттердің теңдігі және өзара пайдалығы, экономикалық дискриминация
еместік принципі, сыртқы экономикалық байланыстарды ұйымдардың нысандарды
таңдау еркіндігі принципі.
Макроэкономикалық теорияның тууы, экономиканы нарықтық көзқарастан
түсiндiруi бойынша майда нарықтардың жалпылама жиынтығы ретiнде
экономикалық ғылымдарда терең дағдарыс туғызды.
Экономикаға толығыменң- нарықтық түсiнiк беру керек едi. Бұл
мәселенi көрнектi ағылшын экономисi Джон М. Кейнс шештi, ол бiздiң ғасырдың
30-шы жылдары макроэкономикалық теорияның негiзiн қалады, яғни экономиканың
заңды қозғалысы макрорынок деп түсiнедi.
Макроэкономикада экономикалық көрсеткiштерiн жинақтау iрiлендiрген
түрiнде көрсетiледi.Макроэкономикалық көрсеткiштердiң арасындығы
тәуелдiлiктi байқау, макроэкономикалық талдаудың пәнi болып табылады.
Макроэкономиканың қарайтын проблемалары мынадай:
1) жұмысбастылық проблемасы;
2) ұлттық табыстың мөлшерi;
3) инфляция табиғаты;
4) әлеуметтiк шаруашылық;
5) экономикалық өсу.
Нарықтық экономика тек қана нарық жүйесi бола алады. Кейнс оның төрт
негiзгi нарығын бiлдiредi: 1) тауар нарығы; 2) еңбек нарығы; 3)ақша нарығы;
4) құнды қағаздар нарығы. Бұлардың әрқайсысы белгiлi орын алады және ерекше
қызмет атқарады.
Бұл нарықтар арасындағы өзара байланыс макроэкономикалық қозғалыс
механизмiн құрайды және барлық макроэкономикалық, модельдерiнде көрiнедi.
Бұл макронарықта, келесi макроэкономикалық байланыс болатын, бiр нарыққа
бiрiктiруге болады:
1) фирмалар мен үй шаруашылығы мемлекетке салық төлейдi;
2) мемлекеттiк фирмаларға дотация жасап және халыққа трансферттiк төлем
жасайды;
3) фирмалар пайдасының бөлiгiн инвестицияға айналдырады, ал жанұя
табыстарының бөлiгiн жинақтауға айналдырады;
4) мемлекет бюджеттiң бөлiгiн бюджет сферасына жiбередi;
6) мемлекет шет елдермен несие қатынастарында болады.
Макроэкономикалық саясаттың негiзгi мақсаттары сондай проблемалармен
анықталады, олар тек макродеңгейде байқалады және макроэкономикалық
құралдармен шешiледi. Бұл жетi макроэкономикалық параметрлар –
жұмысбастылық, жиынтық сұраныс, жиынтық ұсыныс,, ұлттық табыс, инфляция,
экономикалық өсу, iскерлiк цикл.
Барлық елдерде макроэкономикалық көрсеткiштер жиынтығын “ұлттық
шоттар жүйесi” деп атау қабылданған. Ұлттық шоттар көрсеткiштерiмен үкiмет
экомомиканың барлық жағдайын анықтайды.
ҰШЖ – бiрiккен ұлттар ұйымында 1953 жылы қабылданып, көптеген елдерде
қолданылады және халықаралық статистикалық ұйымдарда стандарт ретiнде
қаралады. Ұлттық шоттар жүйесiнiң көрсеткiштерi: жалпы ұлттық өнiм, жалпы
iшкi өнiм, ұлттық табыс.
Негiзгi көрсеткiш жалпы ұлттық өнiм ЖҰӨ болып табылады. Оның
көлемiн ұлттық өндiрушiлермен мемлекеттiң iшiнде және сыртында бiр жыл
iшiндегi өндiрiлген аяққы товар мен қызметтердiң құны.
Жалпы iшкi өнiм ЖIӨ - бұл, мемлекеттiң iшiнде ұлттық, шетелдiк
өндiрушiлермен шығарылған барлық аяққы өнiмдердiң жылдық құны.
ЖҰӨ - барлығын қамтитын көрсеткiш ретiнде баланс түрiнде көрiнедi.
Баланстың бiр жағында тутынуға арналған өндiрiсi көрсетiлген. Жалпы ұлттық
өнiмнiң көлемi және импорттан алынған товарлар жиынтық ұсынысты құрайды.
Баланстың екiншi жағында қоғамдық жиынтық ресурстардың пайдаланатын
бағыттары көрсетiледi.
Сонымен, ЖҰӨ балансын мына формуламен көрсетуге болады:
ЖҰӨ + Импорт = Тұтыну өзiндiк, мемлекеттiк + Инвестиция + Экспорт.
Осыдан, ЖҰӨ = Тұтыну + Инвестиция + Экспорт – Импорт.
ЖҰӨ есептеудiң үш әдiстерi бар.
ЖҰӨ - шығыны бойынша есептеу, ол барлық шығындарды қосуды шамалайды:
тұтынуға, инвестицияға, мемлекет шығыны және таза экспорт.
Тұтыну(C) шығындары, бұл холодильниктi жөндеу, аяқ киiм, қант,
нанға, үй шаруашылығына шығындары.
Инвестиция(I) шығындары, бұл құрал-жабдықтар, станоктар, өндiрiс
үйлерi, тұрғын үй құрылысы шығындары.
Мемлекеттiк(G) шығындар – бұл товар мен қызметтерге өндiруге
кететiн мемлекет заказына байланысты шығындар (электроэнергия, аурухана,
библиотека т.б.). Бұған пенсиялар мен жұмыссыздыққа байланысты пособия
жатпайды.
Таза экспорт – бұл бар экспорттан импортты шығарып тастағандағы бөлiгi. NX
= EX – IM.
ЖҰӨ (GNP) – шығыны бойынша, бұл барлық шығынның түрлерiнiң қосындысы: GNP =
C + I + G +NX.
ЖҰӨ - табыс пен де есептеуге болады. Табыстың 4 компонентi, ұлттық
табысты құрайды.
1) Жалақы – жұмысшылар мен қызметкерлердiң еңбек ақысы.
2) Рента – тұрғын үй, ғимарат, жердi пайдалану табысы.
3) Ақша - капиталынан алынатын процент.
4) Пайда – фирмалар, жолдастық, корпорациялардан түсетiн табыс.
ЖҰӨ табыс бойынша есептегенде ұлттық табысқа жанама салық және
амортизацияны қосу керек. ЖҰӨ - нақты есебi 2 әдiспен есептеледi, сонымен
бiрдей нәтиже бередi, яғни қызмет пен тауарларды алуға жұмсалатын қаржылар
олар өндiрушiлердiң табысы болып саналады.
Өндiрiс бойынша ЖҰӨ есептеудiң үшiншi әдiсi, онда ЖҰӨ мемлекеттiң
барлық кәсiпорындарында шығарылған өнiмдердiң құндарын жинақтаумен
анықтайды. Товарлар мен қызметтердiң қайталап есептей болмас үшiн, оларды
ЖҰӨ жалпы құнымен емес, қосымша құны бойынша есептейдi. Өндiрушiлер, сол
фирмалар өндiрген өнiмнiң тек сол қосқан бөлiгiнiң құнын көрсетедi.
ЖҰӨ - осу деңгейiне қарай экономиканың динамикасы бағаланады.
Товарлар мен қызмет көп болған сайын ЖҰӨ-де көп болады. Бiрақ мұндай
әрқашан бола бермейдi. ЖҰӨ - құндық мөлшерi өскенде, өнiмнiң физикалық
көлемi төмендейдi, яғни онда товарлар өндiрiсiнен олардың бағасы жылдам
өседi. Егер ЖҰӨ инфляциядан тазартатын болсақ онда оның нақты мағнасын
аламыз.
Нақты ЖҰӨ - бұл баға деңгейiндегi өзгерiске байланысты ЖҰӨ. Номиналды ЖҰӨ-
нiң нақты ЖҰӨ-ге қатынасы, оның бағасының өсуi ретiнде ұлғайғанын
көрсетiледiде, ол дефлятор деп аталады.
Егер, нақты ЖҰӨ жылдық өсiмi 4%-тен артса, онда экономика жағдайы
қанағатты, ал 4%-тен төмен болса, онда өндiрiстiң деңгейi төмендеуде және
жұмыссыздық өседi.
Ұлттық счеттар жүйесiнiң (ҰСЖ) 2-шi көрсеткiшi жалпы iшкi өнiм (ЖIӨ) болып
табылады. ЖIӨ-нiң ЖҰӨ-нен жоғары болуы экономика дамуындағы шетелдер
меншiгiнiң белгiлi ролi барын көрсетедi.
Мемлекетпен қайтарылатын табыстарды трансферттiк төлемдер деп атайды. Оған
жататындар: зейнетақы, балалар пособиясы, мүгедектерге төлем, жұмыссыздыққа
байланысты төлемдер.
Ұлттық экономиканың ұдайы өндiрiстiк және салалық құрылымы.
Макроэкономикалық аспектiде ұлттық экономиканың құрылымы елдiң өндiрiстiк
ресурстарының бiр-бiрiмен нақты қалыптасқан қатынастар жүйесiмен; олардың
мөлшерiн экономикалық агенттер арасында бөлiну мөлшерiмен; осы агенттердiң
арасында өндiрiс бөлiнуiмен; сонымен қатар, ұлтық өнiмнiң өндiрiлу
процесiнде, оны бөлуде, айырбастауда, тұтынуда қалыптасқан құрамдық
бөлiнумен сипатталады.
Экономикалық құрылымның қалыптасуына көптеген факторлар әсер етедi,
атап айтқанда қалыптасқан нарықтық коньюнктура, нарықтарының
монополиялануының сыйымдылығын және дәрежесi, ұлттық экономиканың
бүкiләлемдiк шаруашылық байланыстар жүйесiмен тығыз бiрлесiп, iс-әрекеттер
жасау дәрежесi, өндiргiш күштердiң даму дәрежесi, ғлыми-техникалық
прогрестiң масштабы, сипаты және темпi, өндiрiстiк ресурстардың сапасы,
территорияның көлемi және инфрақұрылыммен қамтамасыз етiлуi әсер етедi.
Экономикадағы құрылымдық байланыстарды сипаттайтын макроэкономикалық
көрсеткiштер арасындағы сандық қатынастар пропорциялар деп аталады.
Агрегаттану дәрежесiне сәйкес, пропорциялар былай бөлiнедi:
1. Жалпыэкономикалық – агрегаттар арасындағы қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң
құрылымына қарамастан (жалпы ұлттық өнiм мен ұлттық табыс арасындағы,
тұтыну мен қорлану арасындағы инвестициялық және тұтынулық сұраныс
арасындағы, инвестициялық және тұтынулық өндiрiс арасындағы) қалыптасқан
пропорциялар.
2.Қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң құрылымын көрсететiн пропорциялар. Осы
екiншi топ iшiндегiлер былай бөлiнедi:
• салааралық пропорциялар;
• iшкiсалалық пропорциялар;
• регионаралық пропорциялар;
• мемлекетаралық пропорциялар.
Өндiрiске макроэкономикалық талдау жасағанда, оның даму болашағына
байланысты, ұлттық өнiмнiң ұдайы өндiрiстiк және салалық құрылымына назар
аударған жөн болады.
Қоғамдық өнiмнiң атқаратын қызметтерiне сәйкес оның құрамды бөлшектерге
бөлiнуiн көрсететiн құрылымды, ұдайы өндiрiстiк құрылым деп атайды.Қоғамдық
өнiмнiң ұдайы өндiрiстiк құрылымына тұңғыш дәлелдi талдау жүргiзген
К.Маркс. Ол мынадай негiзгi ұдайы өндiрiстiк пропорцияларды атап өткен:
• өндiрiлген жалпы қоғамдық өнiмнiң натуралдық-заттық құрамын
сипаттайтын, өндiрiстiк құрал-жабдықтар өндiрiсiнiң көлемi мен
тұтыну заттары өндiрiсi көлемiнiң арасындағы пропорциялар;
• өндiрiстiк ұлттық табыстың еңбек пен капитал арасындағы бөлiнуiнiң
құрылымын көрсететiн, қажеттi және қосымша өнiм арасындағы
пропорциялар;
• жалпы қорланудың бөлiну құрылымын көрсететiн, өтеу қоры мен
қорлану қорының арасындағы пропорциялар;
• ағымды қажеттердi қанағаттандыру үшiн (тұтыну қоры) және болашақ
қажеттердi (қорлану қоры) қанағаттандыру үшiн тағайындалған, әр
бөлшектердiң атқаратын қызметiнiң рөлiне сәйкес, ұлттық табыстың
бөлiну құрылымын көрсететiн, пайдаланғын ұлттық табыстың қорлану
қоры мен тұтыну қорының арасындағы пропорциялар.
Өндiрiстiң салалық құрылымы, өндiрiстiк ресурстардың iс-әрекеттерiнiң
негiзгi түрлерiне сәйкес қалыптасқан бөлiну жүйесiн және жеке салалардың
жалпы ұлттық өндiрiстегi үлесiн сипаттайды.
Индустриалдық жағынан жоғары дамыған елдерде құрылымдық өзгерiстер,
көбiнесе, өндейтiн өнеркәсiп салаларында тезiрек жүрiп отырады.
Осы заманда дамыған елдерде глобалдық салааралық пропорцияларда мынадай
өзгерiс заңдылықтары байқалады:
• ауыл шаруашылығымен салыстырғанда өнеркәсiптiң даму қарқыны басым
болып отыр;
• жалпы өнеркәсiп өндiрiс көлемiнде өңдеу өнеркәсiбiнiң үлесi
төмендеп отыр;
• жалпы ұлттық өндiрiс көлемiнде қызмет көрсету сферасының үлесi
жоғарылап отыр.
Өндiрiстiң тиiмдi салалық және ұдайы өндiрiстiк құрылымын қалыптастыру –
экономиканың өте маңызды мәселесi болып табылады. Нақты қалыптасқан
құрылымның тиiмдiлiк дәрежесi көп жағдайлармен, атап айтқанда, өндiрiстiң
монополиялану дәрежесiмен және қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң дәрежесiмен,
ұлттық экономиканың бүкiл әлемдiк байланыстар жүйесiмен ұштасуымен, ғылыми-
техникалық прогрестiң жетiстiктерiне кәсiпорындардың икемдi болуымен,
мемлекеттiк құрылымдық саясатпен, т.б. байланысты болады.
Өндiрiстiң тиiмдi құрылымын бағалау үшiн екi критерий қолданылады:
статикалық және динамикалық. Бiрiншi былай дейдi: жетiлген бәсеке
болмысында өндiрiс құрылымының оптималды жағдайының болғаны – ол өнiмнiң
бiр түрiнiң қосымша көлемiн өндiру, өнiмнiң басқа түрiнiң өндiрiу көлемiн
төмендетпей мүмкiн болмайды (Италияндық экономист В.Парето).
Белгiлi жағдай – жетiлген бәсекелестiк теориялық абстракция болып
табылады, ал экономиканың нақты салалық құрылымы,оның экономикалық тиiмдi
құрылымынан ауытқып тұрады. Сондықтан ғалым-теоретиктер өндiрiстiк
рсеурстардың бөлiну құрылымының жетiлгендiгiн сипаттайтын, тиiмдi
динамикалық критерий табуды мақсат еткен.
Осындай критерийдi жасаумен экономикалық ғылымның негiзгi екi бағытының
өкiлдерi айналысқан: молшылдық экономикасының және даму экономикасының
өкiлдерi.
Молшылдық экономика теорияларында ҒТПқаралмайды. Өйткенi өз пайдасын
барынша көбейтудi көздейтiн кәсiпорындары экономикалық жағынан тиiмдi
технологияларды қолданады деп есептеледi.
Даму экономикасы теорияларында ҒТП, керiсiнше, молшылдықтың көзi деп
қаралып, оған басты рөл жүктеледi.
Статикалық тиiмдiлiктiң қалыптасу шарттарын зерттейтiн неоклассикалық
концепцияларда нарық шектелген мағынада қаралады – сұраныс-ұсынысң үлгiсiн
алған, өндiрушiлер мен тұтынушылардың айырбас процесiндегi байланыстарының
жиынтығы деп. Сондықтан бұл үлгiлерде ҒТПнарықтан тыс фатор деп есептеледi.
Экономикалық даму теорияларында нарық қатынастары кең мағынада қаралады –
нарық механизмiне тек өндiрушiлер мен тұтынушылардың байланыстары ғана
жатып қоймайды, оған кәсiпкерлердiң бiр-бiрiне нақты әсер ету жүйесi
жатады, немесе, олардың шектелген ресурстар үшiн және өткiзу нарықтары үшiн
жүретiн өзара сайыстары жатады. Осы жағдайда тек бiлiмдер (информация) ғана
емес, ғылыми-техникалық жаңалықтарда (±ТП-тiң нәтижесi) тегiн ресурстар
емес, бағасы төленiлетiн тауарлар деп қаралады. Осы тұжырым нарық
экономикасын өзiн-өзi дамытатын жүйе деп қарауды тiлейдi. Осы процесте
нарық экономикасы эволюциясының қозғаушы күшi – инновациялар жүргiзiп
отыратын кәсiпкерлер болып табылады.
Инновация деп өзгерiстердiң, жаңалықтардың барлығы аталады. Ал
инновацияның шағын түсiнiгiне келсек, онда оны жақсартылған өзгерiс деп
айтуға болады. Егер нарық экономикасында тұтынушылар рационалды әрекет етiп
пайдаларын барынша жоғарылатады деп қарағанда, инновацияларға тек
тұтынушылар арқылы құны өтелген инновациялар жатады.
Инновациялық процестiң (инновацияның) нәтижесiн әр түрлi әдiспен
классификациялауға болады.
Мазмұны жағынан инновацияларды негiзгi үш түрге бөлуге болады: өнiм мен
қызметтерге жасалатын инновациялар, технологияға жасалатын инновациялар
және өндiрiс факторларына жасалатын инновациялар. Бiрiншi – түрi белгiлi
емес тауарлар және қызметтер, немесе, белгiлi игiлiктердiң жаңа сапасын
жасаумен байланысты болады. Екiншiсi – осы салаға жаңа және әлi белгiсiз
өндiрiс әдiсiн енгiзумен, немесе, сәйкес тауардың жаңа коммерциялық
пайдалану әдiсiн қолдаумен байланысты. Үшiншiсi – орындаушылардың
классификациясының және тәжiрибесiнiң жоғарылауымен, кәсiпкерлердiң басқару
мамандығының жоғарылауымен, басқарудың жаңа жүйесiн жасаумен және
өнiмдiлiгi жоғары өндiрiс құралдарын жасаумен байланысты.
Ақырғы уақытта инновациялық процестер нәтижесiнiң нарықпен байланыс
дәрежесiне сәйкес жiктелуi орын алып отыр. Бұл жiктеудiң негiзiнде
бiлiмдердiң қоғамдық игiлiктер табиғаты бар деген тұжырым жатады, яғни
оларды кез келген адамдар сан рет пайдаланатын мүмкiндiгi болады. Нарықтық
қатынастар айырбас арқылы шектелген өндiрiстiк ресурстарды бөлу механизмi
болып, бiлiмдер өндiруге жағдай жасай алмайды. Бiлiмдер бюджет пен жеке
жәрдемдерден қаржыландырылатын, нарықтық типке жатпайтын, ғылым сферасында
өндiрiледi.
Ғылыми-техникалық инновациялар, жаңалықтардың дәрежесiне сәйкес,
базистiк және жақсартылған болып бөлiнедi. Базистiктер толық жаңа өнiмдер,
жаңа мамандықтар, технологиялар жасалынумен байланысты болады, ал
жақсартылғандар бүгiнгi бар болып тұрғандардың модификацияланумен, олардың
сапасын, тиiмдiлiгiн жоғарылатумен байланысты.
Ұлттық есеп жүйесiнде макроэкономикалық көрсеткiштердiң бiр-бiрiмен
байланысын өлшеуде қолданылатын табыстар-шығындарң әдiсiмен қатар, өндiрiс
пен өнiмдi бөлу процесiн талдау мен болжауда шығындар – шығарылымң деген
баланстық әдiс қолданылады. Оның мәнi мынада: экономиканың салалары мен
секторларына екi жақты қарау: бiр жақтан, олар өнiмдi тұтынушы,екiншi
жақтан, олар өнiмдер мен қызметтердiң өндiрушiсi болып табылады. Өнiмге
жасалған сұраныстың көлемi мен оның өндiрiлу көлемiнiң арасындағы сандық
байланыстар технологиялық коэфициенттер жүйесi арқылы көрсетiледi.
Табыстар-шығындарң әдiсiмен салыстырғанда шығындар – шығарылымң
әдiсiнiң ерекшелiгi, оның тек түпкi өнiмдердi өлшеуге бағытталып қоймай,
сонымен қатар ол жалпы қоғамдық өнiм категориясында көрсетiлетiн, жалпы
ұлттық өндiрiстiң нәтижесiн өлшеуге бағытталуы. Шығындар-шығарылымң әдiсi
үй шаруашылығы мен бизнес сферасының арасындағы запастар және ағымдардың
қозғалысын талдап, болжауға мүмкiндiк туғызумен қатар, бизнес сферасының
салаларының арасындағы қалыптасып келе жатқан салааралық байланыстарды да
талдап болжауға мүмкiндiк бередi.
Шығындар-шығарылымң әдiсiнiң негiзiнде экономикалық жүйе сипаттамасын
процестер мен өнiмдердiң редукциясы, оларды басқа процестер мен өнiмдер
арқылы көрсету арқылы жүзеге асыруға болады деген идея жатыр. Осындай идея
ертеде айтылған болатын. Физиократ Ф.Кэне өзiнiң экономикалық кестесiн
жасағанда, өндейтiн өнеркәсiп салаларын, олардың дайын өнiмге айналдыратын
шикiзаттардың саны арқылы көрсеткен болатын.
Шығындар-шығарылымң әдiсiнiң бүгiнгi түрiнiң пайда болуы, оның негiзiн
қалаушы В.Леонтьевтiң атымен байланысты. В.Леонтьев тұңғыш рет шығындар-
шығарылымдарң матрицалық үлгiсiн және шахматтық кестесiн жасаған. Мұнда бiр
жақтан, өнiмнiң салалық бағыттағы түпкi сұранысының мөлшерi мен екiншi
жақтан, осы сұранысты өтеуге қажет өнiм запасының салалық құрылымы мен
жалпы көлемнiң арасындағы байланыстары көрсетiлген.
Бiздiң елде шығындар-шығарылымң кестесi және оған сәйкес келетiн
матрицалық үлгiсi салааралық баланстың кестесi және үлгiсi деп аталады
(САБ).
Қорытып айтқанда, САБ шығындар-шығарылымң үлгiсiндегi
макроэкономикалық тепе-теңдiктiң құрылымдық өлшеуiштерi емес, ол өнiмдi
өндiру мен бөлудi бағалау құралы болып табылады.
Шығындар-шығарылымң үлгiсi әр саладағы өнiм запасының көлемiн
айқындау үшiн қолданылады. Осы запас сұраныстың осы көлемiн қамтамасыз ету
үшiн жасалуға тиiстi.
Шығындар-шығарылымң үлгiсiнiң макроэкономикалық тепе-теңдiктi
талдаудағы мағынасыөте жоғары. Осы үлгi негiзiнде тепе-теңдiктiң мынадай
түрлерiне жетуге болады:
• қандай сала болмасын, салалық тепе-теңдiкке;
• сала аралық тепе-теңдiкке;
• жалпы макроэкономикалық тепе-теңдiкке: жалпы ұлттық өнiм үшiн және
түпкi сұраныс үшiн.
Сонымен қаралған макрокономикалық көрсеткiштер негiзi – елiмiздiң
экономикасының әртүрлi
Сыртқы экономикалық іс әрекеттің жалпы қағидасына СЭӘ қағидалары
ұлттық режим қағидасы, және т.б. жатады.
СЭӘ құқығының арнайы қағидасы болып: СЭӘ мемлекттік реттеу
қағидалары, экономикалық еркіндік қағидалары, бәскелестік және монополиядан
қорғау қағидалары СЭӘ субъектілерінің теңдік қағидалары, және т.б. болып
табылады. Барлық арнайы қағидалар СЭӘ жалпы қағидаларына сай болуы керек.
ҚР валютасы – заңды төлем қоры ретінде сол территорияда ғана
қолданылатын ақша бірлігі. Шетел валютасы- шетел мемлекетінің ақша
бірлігі. Конвертирленген шетел валютасы- ҚР Ұлттық банкімен таратылуға
енгізілген басқа мемлекет валютасы
Резиденттер – бұл Қазақстандағы тұрақты тұрғындығы бар физикалық тұлға,
сонымен қатар шет елде уақытша жүрген заңды тұлға.
Резиденттер емес – ҚР барлық заңды және физикалық тұлғалары.
Нег. 8. [56-68] 16. [65-80]
Қосым. 72.
Бақылау сұрақтары.
1. Сыртқы сауданы реттеу.
2. Валюталық қатынастардыреттеу.
3. Елдің төлем балансын реттеу.
4. Мемлекет аралық экономикалық қатынастары реттеу.
Дәріс 4. Көшпелі экономиканың жалпы сипаттамасы және оның
заңдылықтары.
Тәуелсіз Қазақстан және оның көшпелі экономика: мәні, негізгі бағыты
қысқаша сипаттамасы , ролі және жалпы дамудағы мәні. Қазақстандағы
экономиканың дамуы басты бағытқа бағынады: елді шикізат бағыттылығынан
өндірістік бағыттылығына негіздеу. Тәуелсіздік алғанға дейін Қазақстанда
қозба жұмыстарына байланысты салалар және өндірілген өнімдерінің бір бөлігі
шетел елдеріне жіберілетін салалар дамыған. Нәтижесінде қозбаға байланысты
салалар жақсы дамыды, ал қайта өңдеуші салалар артта қолды. Сондыңтан
Қазақстан шикізатты тауып, Кеңестің басқа аймақтарына жіберіп, керісінше
дайын, әрі қымбат өнімді алды. Қазақстанда өндіріс шығындары жоғары
деңгейде болды, ал шикізатты таратудан түснеге табыс төмен болды. Бұл
өндірітің рентабельділігін қамтамасыз ете алмады. Мұндай жағдайларда
экономикаға мемлекет араласпаса, республика банкротқа ұшырайтын еді. Мұна
жібермеуге тырысты, себебі Қазақстандағы шикізат (руда, түсті металдар,
ауыл шаруашылық өнімдері, мұнай) мемлекетке өте қажет болды. Мемлекет
республика экономикасына қатты араласып, Қазақстанға дотация береді. Ал
жеке меншікке ауысқалы жағдай мүлдем өзгерді. Ешкім кәсіпкерлерге дотация
бермеді, сондықтан көбі банкротқа ұшырады.
Экономикалық құбылыстарды зерттеудің жүйелік тәсілдемесі.
Жүйе (грекше - құрастыру, бөліктерді біріктіру, қосу) –
заңдылықтардың, бір-бірімен байланысты құбылыстардың, сондай-ақ табиғат пен
қоғам жайлы білімдердің объективті бірлігі.
Жүйе мынадай қасиеттермен сипатталады:
1) ол-элементтердің жиынтығы;
2) оған элементтердің арасында маңызы байланыстардың болуы тән,
3) оған белгілі бір ұйымдасу тән;
4) оның элементтерінің өзара әрекеттесуі нәтижесінде тұтас жүйеге тән,
бірақ оның жекелеген элементтерінің ешқайсысына да тән емес интеграция.
Экономикалық жүйе дегеніміз экономиканың өзара байланысты және белгілі
бір түрде реттелген элементтердің жиынтығы. Бұл – біртұтас толықты құрайтын
өзара әрекет ететін элементтердің күрделі жүйесі.
Экономика – күрделі көп деңгейлі жүйе. Экономиканың бірнеше тұрақты
деңгейін бөліп көрсетеді: элементарлы (қарапайым) экономика кәсіпорындар
мен үй шаруашылығы, Нарықтар, ұлттық экономикалар, жалпы әлемдік эконмика.
Қарапайым экономика деп элементтері арасындағы байланыс еңбек (адам
және объектілер) болып табылатын экономикалық жүйелерді айтады.
Экономикалық жүйелерді ұйымдастырудың екінші деңгейінде кәсіпорындар
(фирмалар) мен үй шаруашылығы (отбасылар) орналасады. Кәсіпорындар мен үй
шаруашылығы рыныктарда өзара әрекет етеді. Нарық деп шегінде
контрагенттердің ізденісі тиімді болып табылатын аумақтағы бір тауармен
мәлімет жүргізу жиынтығы түсіндіріледі. Ұлттық экономика дегеніміз аумақ
жағынан да, орталықтандыру жолы арқылы да мемлекет шектейтін Нарықтардың
өзара байланысы айтылады. Бүкіләлемдік экономика ұлттық экономикалардың
өзара байланысын көрсетеді.
Экономикалық жүйе және оның элементтері
Эконмикалық жүйенің ішкі құрылымы бар. Кез келген экономикалық жүйенің
ортақ кездері келтірілген.
Өндірістік күштер
Табиғи (табиғи Қоғамдық (өндіріс Жалпылық ғылым, білім,
ресурстар, адамның құралдары, еңбекті бөлу мәдениет және т.б.
физиологиялық және т.б.)
мүмкіндіктері және т.б.)
Өндірістік қатынастар
Әлеуметтік – Ұйымдастыру Техника-эконмикалық
экономикалық (меншік –экономикалық (тәжірибе (адамның табиғатқа
қатынастары және алмасу, маркетинг, қатынасы)
табыстарды бөлу) менеджмент және т.б.)
Ресурстар Еңбекті қоғамдық бөлу Еңбек процесі және оның
көздері
Өндірістік еңбек, табиғиӨндірістік қандай да бірЕңбек заты, еңбек
құралдары, ақпараттық өнімдерді дайындауға құралдары, еңбек
және т.б. мамандандыру
Өндірістік мүмкіндіктер Нәтижелер Тиімділік
Шектеулі ресурстардан Материалдық –заттық өнімНәтижелер мен шығындар
таңдау және қызмет көрсетулер арақатынасы
(трансформациялық және
трансакциялық шығындар)
Кез келген экономикалық жүйелердің ортақ кездері
Экономикалық жүйе типтерінің жүктелімі (классификациясы)
Негізінде түрлі критерийлер жататын экономикалық жүйелердің 3
жүктелімі бар.
1 – жүктелімі – ашықтық дәрежесі бойынша. Ол бойынша былай бөліп
көрсетеді:
а) жабық экономикалық жүйе;
ә) ашық экономикалық жүйе.
Жабық эконмикалық жүйе – бұл барлық іскер операциялар мен мәліметтер
бір ел ішінде жүретін жүйе және оның есеп айырысу осы елдік ұлттық
валютамен жүргізіледі.
Ашық экономикалық жүйе – бұл ел ішіндегі іскерлік операциялармен қатар
халықаралық байланыстар енетін жүйе, ал онымен есеп айырысу шетелдік
валюталарды пайдалануды талап етеді.
2 – жүктелімі. Оның негізінде меншік қатынастары мен экономикалық
байланыстар нысандары сияқты критерийлер жатады. Осы критерийлер бойыннша 4
экономикалық жүйе бөліп көрсетіледі:
а) дәстүрлі;
ә) басқарушылық- әкімшілік;
б) нарықтық;
в) аралас.
Дәстүрлі жүйеге қатынастар ғасырлар бойынша қалыптасқан дәстүрлер мен
әдет-ғұрыптар негізінде құрылатын жүйелер жатады.
Басқарушылық-әкімшілік жүйе – мемлекеттік меншікке, директивалық баға
қалыптасуына, орталықтандырылған жоспарлауға негізделген жүйе ретінде
сипатталады.
Нарықтық экономикалық жүйе – қызмет өнімдерінің еркін айырбасына, жеке
меншікке, еркін баға қалыптасуына бәсекелестікке негізделеді.
Аралас экономикалық жүйе – экономиканы реттеудің нарықтық
механизмдерін экономиканы мемлекеттік реттеумен ұштастыратын жүйе.
3-жіктелім өнеркәсіптік төңкеріс және қазіргі ҒТР сияқты сипаттарға
негізделген.
Бұл жіктеу бойынша 3 экономикалық жүйе ажыратылып жүр:
а) индустриялық;
ә) индустрияға дейінгі;
б) индустриядан кейінгі.
Индустрияға дейінгі жүйе – бұл ауыл шаруашылығы, шаруашылық жүргізудің
табиғи нысаны және қол еңбегінің басымдылығымен сипатталатын жүйе.
Индустриялық экономикалық жүйе – ірі машиналық өндіріске негізделген,
дамыған ақша-тауар қатынастары бар жүйе.
Индустриядан кейінгі (постиндустриалды) – экономикалық жүйеде басты
ресурс – ақпарат, экономиканың жетекші саласы - өндірістік емес сала, ал
экономикалық дамудың мақсаты – адам және оның өзіндік мүмкіндіктерін жүзеге
асыруына жағдай жасау болып табылады.
Кез келген экономикалық жүйе экономиканың негізгі үш мәселесін шешеді:
не, қалай және кім үшін?
Не? Берілген экономикалық жүйеде және белгілі бір уақыт
кезеңінде өндірілуі мүмкін тауарлар мен қызметтердің
қайсысы өндірілуі тиіс?
Қалай? Өндірілуі мүмкін тауарлар мен қызметтердің таңдап
алынғандары өндіріс ресурстарының қандай қосылысымен,
қандай технологияны пайдалану арқылы өндірілуі керек?
Кім үшін? Таңдап алынған тауарлар мен қызметтерді кім сатып алады,
өзі үшін пайда таба отырып, ақы төлейді?
Қоғамның таңдап алынған тауарлар мен қызметтерден
түсетін табысы қалай үлестірілуі тиіс?
Экономиканың басты үш сұрағы
Экономикалық жүйенің өндірістік мүмкіндіктері пайдаланылатын
ресурстардың сиректігімен шектеледі. Ресурстар шектеулі болғандықтан, қоғам
таңдау жасау керек. Кез келген қабылданатын шешім әрқашанда таңдаудың
балама екендігімен байланысты.
Балама таңдау дегеніміз - шешімдер мен қызметтерді белгілі бір,
мысалы, балама құны бойынша таңдау, яғни тауар немесе қызметті таңдау
әрекеті осы тауар немесе қызметті алу үшін құрбан ету керек болатын басқа
тауарлар мен қызметтердің санымен анықталады.
Экономикалық жүйелердің тиімділігінің салыстырмалы талдауы
Әрбір экономикалық жүйеде экономикалық басты үш мәселесі шаруашылық
жүргізу процесінде түрліше шешіледі. Шаруашылық жүргізу шығындар мен
нәтижелер мөлшерінің сәйкес болуын көздейді.
Экономикалық өмірдегі шығындар мен нәтижелер әр түрлі. Тиімділіктің
мынадай түрлері ажыратылып жүр:
а) ресурстық (факторлық) тиімділік, бұнда нәтиже өндіріс факторларының
бірімен: еңбек, капитал, материалдармен (еңбектің өнімділігі, қор қайтымы,
материал қайтымы) қатынасады (соотношения);
ә) жалпы тиімділік, бұнда нәтиже жалпы ағымдағы шығындармен қатынасады
(рентабельность).
Сонымен қатар, экономикалық жүйені жұмыс істетудің шығыны (издержки)
да ажыратылып жүр. Кез келген экономикалық процесс мәмілелері (сделки)
сериясы болып табылады, олардың жүзеге асырылуы трансакциялық шығынмен
байланысты.
Трансакциялық шығындар – айырбас саласындағы, спецификациямен және
меншік құқығының қорғалуы мен байланысты шығындар, экономикалық жүйе
неғұрлым жақсы ұйымдастырылса, трансакциялық шығындар көлемі соғұрлым кіші
болады.
Экономикалық жүйе элементтерінің экономикалық ықпал етуі институттар
көмегімен жүзеге асырылады.
Институттар - экономикалық жүйелер аясындағы адамдар арасындағы өзара
әрекеттесуді реттеп отыратын формаланған ережелер мен формаланбаған
нормалар. Институттарды таңдаудағы басты мақсат – трансакциялық шығындарды
минимумға жеткізу болып табылады.
Институттар жасалуында мемлекеттің ролі зор. Нарықтық экономикадағы
мемлекеттің басты міндеті – бизнес жүргізу және бәсекелестік үшін жағымды
шаруашылық жағдайлар тудыру.
Экономикалық жүйенің қызмет етуіндегі мемлекеттің қатысуы мына негізгі
міндеттерді орындалмен байланысты:
1) экономиканы қажетті ақша мөлшерімен қамтамасыз ету;
2) сыртқы жағымсыз әсерлерді реттеу;
3) қоғамдық (ұжымдық) игіліктерге деген қажеттіліктерді
қанағаттандыру.
Институционалдық өзгерістер процесі
Жоғарыда көрсетілген үш функция – мемлекеттің еркін нарық жағдайларына
істей алатынының ең үлкен мөлшері (максимумы) және реалды нарықтық
экономикада істеп жүргенінің ең кіші мөлшері.
Нарықтық экономиканың тиiмдi қалыптасуына бiрқатар жағдайлар қажет.
Бiрiншiден, бұл экономикалық субъектiлердiң (кәсiпорын, кәсiпкер)
максималды еркiндiгi.
Екiншiден, экономикалық субъектiлердiң жеке меншiктi қосқандағы
барлық меншiк түрлерiне бiрдей сүйенетiн шаруашылық әрекеттерi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Өндірістің төмендеуімен, инфляциямен және уақыт кезеңіне сай нарықтық
экономикаға көшумен сәйкес сипатталатын еліміздегі экономикалық дағдарыстың
созылуы мемлекеттің өзіне тән қызметтерін атқармауына байланысты деп
негізделген. Мемлекетке келесі міндеттер жүктелген.
1.Құқықтық негізді құру. Құқықтық негізсіз экономика, жалпы қоғам дұрыс
дамымайтыны белгілі. Мемлекет меншіктік құқықты анықтайтын, кәсіпкерлік
қызметті реттейтін, өнім сапасын қамтамасыз ететін және т.б. заңдарды
құрастырады және қабылдайды. Құқықтық негіз көмегімен мемлекет кәсіпкерлік
қызмет субъектілерінің ара қатынасын реттейтін “ойын ережесін” қамтамасыз
етеді.
2. Елдегі құқық ережелерін және оның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
ету. Мемлекет әрбір азаматтың, жалпы қоғамның және нарықтық экономиканың
барлық субъектілерінің құқығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге міндетті.
Егер мемлекет міндетті қызметін атқамайтын болса, онда криминалды жағдайдың
дамуына шектеулер қойылады: кәсіпорын қызметі мен жалпы экономикаға әсер
ететін коррупция, мафия, пара алу және т.б. қылмыстарға
3. Экономиканың тұрақтануы. Экономиканың тұрақтануы экономиканың тұрақты
дамуы деп түсіндіріледі, яғни негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
оптималды деңгейге жетіп тұрақталса: ЖҰӨ көлемі және ұлттық табыс, инфляция
және жұмыссыздық деңгейі, бюджет дифициті. Экономиканың тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін мемлекет барлық рычагтарын және сәйкес фискалды, қаржы-
несиелі, ғылыми-техникалық және инвестициялық саясат жүргізу жолы
саясатының әдістерін қолдануға міндетті. Егер мемлекет экономиканың
тұрақтылығына құлшынбасы, онда ол кәсіпкерлік қызметке, елдің жалпы
экономикасына, әлеуметтік жағдайға және т.б. процесстерге әсер етуі мүмкін.
Мысалы, егер мемлекет инфляциямен күрес жүргізбесе, онда ол ел
экономикасын құлдыратуы мүмкін. Инфляция келесі жағымсыз жағдайларды
тудырады:
- Төлем балансына әкелетін дифицитке, өнеркәсіптік өндірістің
төмендеуіне, жұмыссыздықтың өсуіне әкелетін ұлттық таурлардың
бәсекелестік қабілеттілігін төмендетеді.
- Ақшаның елден ауытқуы, әсіресе шетел влютасының.
- Импортты тауарлардың бағасының жоғарылауына әкелетін және сонымен
бағаның жалпы өсуін күшейтетін валюта девальвациясы.
- Азаматтардың жанаұтарын қамтамасыз ету.
4. Әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету.
Мемлекет барлық жұмысшыларға минимум жалақы, зейнетақы, жұмыссыздыққа
берілетін қаражаттар, сонымен қатар, инфляцияға байланысты фиксирленген
табыс индексін жүзеге асыру жұмыстарының кепілдігін қамтамасыз ететін мәні
бар активті әлеуметтік саясатты жүргізуі міндетті. Бұл саясатты жүргізе
отырып мемлекет елдің минималды өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуі керек.
5. Бәсекелестікті қорғау. Нарықтық экономикада бәсекелестік негізгі
реттеуші элементтердің бірі болып табылады. Ол өндірушілерді тауар мен
қызмет көрсетулерге жаңа технологияны ендіруге, өнім сапасын арттырып,
өндіріс шығындарын төмендетуге міндеттейтін экономиканың барлық
саласындағы негізгі прогресс болып табылады. Сондықтан мемлекет өзінің
барлық күшімен бәсекелестікті қорғауға міндетті. Бәсекелестік кезінде
сатып алушылар- иегерлер, нарық- олардың агенттері, ал кәсіпорын олардың
құлы. Монополия кезінде жағдай тез өзгереді, сатыпалушы иегердің орнына құл
болады.
6. Шаруашылық заңдылықтарды құрастыру, қабылдау және орындалуын
ұйымдастыру. Яғни, кәсіпкерліктің, салық салымның, банктік жүйенің
құқықтық негізі. Осы және басқа қызметтерді орындау үшін мемлекет өзінде
бар ресурстар мен рычагтарды барынша қолдануы керек.
Кәсіпкерлік қызмет пен ел экономикасы жеткілікті деңгейде мемлекеттік
саясатқа байланысты. Мемлекет өз қызметімен осы процестерді айтарлықтай
тежеуі және жылдамдатуы мүмкін.
Нарықтық экономика. өзінің көптеген жақсы жақтарына қарамастан өзінің
қоғамы мен әрбір азаматтарының мүддесіндегі барлық әлеуметтік және
экономикалық процестерін автоматты түрде реттеуге мүмкіндігі жоқ. Ол
табыстың әлеуметтік әділ бөлінуін қамтамасыз етпейді., қоршаған ортаны
қорғауға мақсат қоймайды және халықтың қорғаусыз бөлігін қолдай алмайды.
Жеке бизнес жоғарғы табыс әкелмейтін жобалар мен салаларға ақша жұмсауға
қызығушылық тудырмайды, бірақ қоғам мен мемлекет үшін ол өмірлік қажетті.
Нарықтық экономика көптеген мәселелерді шеше алмайды. Мұның бәрн мемлекет
қадағалау керек.
Мемлекет өз қызметін орындауда және экономиканы реттеуде экономикалық
(жанама) сияқты әкімшілік(тура) әдістерді қолданады. Ол әдіс сәйкс заңдылық
актілермен ережелерді реттеп және шығару жолымен елдің экономикасы мен
кәсіпкерлік қызметке әсер етеді.
Экономиканы ретеу үшін мемлекет қолданатын экономикалық рычагтар әр
түрлі, олардың негізгілері болып: салықтар, табыстарды және ресурстарды
болу, бағаның қалыптасу, мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі, кредитті –
қаржылық механизмдер.
Әкімшілік, яғни егер экономикалыө әдіс тиімді болмаса, тура әсерету
әдісін мемлекет қолдануы керек.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей әкімшілік әдісті келесі облыстарда
қолдануға болады:
- табиғи мемлекеттік монополия (фундаменталды ғылым, қорғаныс және
т.б.);
- қорашаған ортан қорғау және ресурстарды қолдану;
- сертификаттау, стандартизация, метрология;
- әлеуметтік саясат; халықтық өмірінің минималды параметрлерін қолдану
және анақтау (жалақының кепілдендірідген минимумы, жұмыссыздарға көмек
ақша);
- сыртқы экономикалық қызмет (импорты мемлекеттік қадағалау, экспортты
лицензиялау).
Кәсіпкерлік қызметінің, мемлекеттің экономикасын көтеру мен
тұрақтандырудың қалыпты жағдайын жасау үшін экономикалық сияқты әкімшілік
әдістері орындау кезіндефиксалды, несиелі – қаражаттық, ғылыми –
технологиялық инвестициялық, бағалық, автоматты және т.б. саясаттың түрлері
жүргізу керек.
Мемлекеттің фискалды саясаты. Мемлекеттің фискалды саясаты болып
экономиканың тірілуі мен тұрақтануы мақсатында мемлекеттік бюджет пен
салықсалуды реттеу табылады. осы рычагтардың көмегімен кәсіпкерлік қызмет
пен ел экономикасына мемлекеттің әсер ету механизмі келесімен аяқталады.
өндірістің құлдырауы кезінде жалпы сұраныстың жоғарылауы үшін мемлекет
қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруға және әртүрлі мемлекеттік бағдарламаларды
жүзеге асыруға өз шығындарын жоғарылатады. Мемлекет экономикасының
жоғарылауына өз табыстарын азайту жолымен де әсер етуі мүмкін, яғни
халықтан және кәсіпорындардан алынатын салықты азайту. Бұл жағдайда
халықтың тұтынушылық тауарларына сұранысы жоғарылайды, ал нәтижесінде
экономиканың тірілуіне әкелетін кәсіпорынның инвестициялауға мүмкіндігі
жоғарылайды. Қаржылы-несиелі саясат деп мемлекеттің банктік проценттер мен
ақша массасын және несиелерді мемлекеттік басқару түсіндіріледі. Бюджеттік
саясаттан несиелі-ақша саясаты жақсы қару болып саналады , оның көмегімен
өндірістің құлдырауы мен инфляцияға сәйкестігін жеңе білуге болады. Бұл
саясаттың мәні мемлекет ақша массасына және пайыздық ставкаларға әсер
етеді, ал олар тұтынушылық және инвестициялық сұранысқа әсер етеді. Несиелі-
ақша саясатында басты рольге Қазақстанның Ұлттық банкі ие болады.
Экономикалық жағдайларға байланысты пайыздық ставкаларды реттей отырып, ол
коммерциялық банктерге несие беруді шешеді.
Ғылыми-техникалық саясат. Ғылыми-техникалық прогрессті жылдамдатылуы
экономиканың жоғарылауының және елдің күшті индустриалды мемлектке
айналуының маңызды факторы болып табылады. Мемлекттің бірлік ғылыми-
техникалық саясаты деп ғылым мен техниканың кешенді дамуын қамтамасыз
ететін мақсатқа бағыттандырылған шаралардың жүйесі, олардың нәтижелерін
халық шаруашылығына енгізілуі көрсетіледі.
Амортизациялық саясат. Ол мемлекеттің жалпы ғылыми-техникалық саясаттың
құрамдас бөлігі болып табылады. Амортизацияның мөлшерін, оның есептелу жіне
пайдалану ретін белгілей отырып мемлекет қайта өндірудің темпі мен сипатын
реттейді.
Инвестициялық саясат. Кәсіпкерлік қызмет пен елдің экономикасына әсер
ететін маңызды рычаг болып мемлекеттің инвестициялық саясаты табылады. Оның
көмегімен мемлекет өндіріс көлемінің темпіне, ЖТП-тің жылдамдауына,
қоғамдық өндірістің құрылымының өзгеруіне және көптеген әлеуметтік
мәселелердің шешілуіне әсер етеді.
Мемлекет инвестициялық активке келесі рычагтардың көмегімен әсер етуі
мүмкін: қаржылы-несиелі және салық саясаты, кәсіпорындарға әр түрлі
жеңілдіктер берілу, амортизациялық саясат; ғылыми-техникалық саясат.
Осыдан мемлекет елдің болашақ экономикасы қандай инвесициялық саясат
жүргізуге байланысты болады.
Мемлекеттік кәсіпкерлік. Мемлекеттің экономикаға тура әсер етуінің
маңызды формасының бірі болып мемлекттік кәсіпкерлік табылады. Ол
мемлекеттік кәсіпорынның өндіріс пен тауар және қызмет көрсету өткізуімен
байланысты жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрін
қалыптастырады.
Осыдан мемлекет келесі жалпы ұлттық мақсаттарды анықтауды жүзеге асыра
отырып шаруашылықтың өзіндік субъектісі болып қызмет атқарады: өндірістің
құрылымдық қайта құрылымы, салалық және теорриториалды диспропорцияның
жұмсаруы, ғылыми-техникалықпрогрессті ынталандыру, экономиканың
тиімділігінжоғарылату. Мемлекеттік кәсіпкерлік қайта өндірупроцессіне тура
қатынаста болады.
Жоспарлау және реттеу. Болжау, жоспарлау және реттеу елдің экономикасын
басқаруда мемлекттің басты рычагтарының бірі болып табылады.нарықтық
қатынастарға көшкеннен бері басқару жақсы, ал жоспарлау әдістері біршама
өзгерген. Индикативті жоспарлаудың мәні мемлекет экономикалық саясат пен
қолда бар ресурстардан алдыңғы кезеңдерге экономиканы функционалды талдау
негізінде жоспарлы кезеңге негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді, ЖҰӨ
өсу темпін және ұлттық өнімді, инфляция және жұмыссыздық деңгейін
белгілейді. Осы көрсеткіштердің жиынтығы жоспарланған кезеңдегі экономика
жағдайын сипаттайды. Осыдан мемлекет ел экономикасы мен халықтың оөмір сүру
деңгейіне әсер ететін макроэкономикалық көрсеткіштердің шамаларын жоспарға
енгізуі керек.
Мемлекеттік жоспарлау ұзақмерзімді, ортамерзімді, ұзақмерзімді және
перспективті жоспарларды құруды қамтамасыз ететін үздіксіз болуы керек.
Перспективті болжау мен жоспарлау мемлекетің 5-10-15-20 жылға арналған
стратегиясын таңдауға мүмкіндік береді. Экономикалық және ғылыми-техникалық
стратегияның болуы мемлекеттің алға қойған мақсатына аз ресурстарды
қолдану арқылыжетуіне мүмкіндік береді, ал сәйкесінше қоғамдық өндірістің
тиімділігін үздіксіз жоғарылату. Жоспарлаумен реттеу тығыз байланысты.
Реттеу жоспарланған экономикалық көрсеткіштер орындалмай датқан кездерде
мемлекетпен жүзеге асырылады.
Бағаның қалыптасуы. Бұл мемлекеттің экономика мен кәсіпкерлік қызметке
әсер ететін рычагтарының бірі. Бағалық саясатты қолдана отырып мемлекет
сұраныс пен ұсынысқа, табыс пен ресурстарды қайта бөлуге, минималды өмір
сүру деңгейін қамтамасыз етуге және т.б. процесстерге әсер етеді.
Мемлекет инфляциямен күрес және экономиканы көтеру негізіндегі
тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында баға қалыптастыру облысында саясат
жүргізу керек.
Бағаны мемлекттің әкімшілік бақылауы нарықтық экономиканың шығындарын
азайтуға қабілеттендіреді.
Кәсіпкерлік қызметке мемлекет сыртқыэкономикалық және әлеуметтік саясат
жүргізу арқылы айтарлықтай әсер ете алады. Сыртқы экономикалық қызметтер
арқылы мемлекет экспорттық мүмкіндіктерін кеңейтуге, экспорт құрылымын
жақсартуға отандық өнімнің сапасын жақсартуға мүмкіндік алады.
Құрылымдық саясат. Құрылымдық жоспарда біздің экономика гипертрофирлі
болып табылады.
Негізгі әдебиеттер1. [3-8] 2. [5-22] 4. [3-12] 6. [15-20]
Қосымша әдебиеттер 51.
Бақылау сұрақтары:
1. Экономиканы мемлекеттік басқарудың әдістемеснің негізі және
міндеті.
2. Экономиканы мемлекеттік басқарудың қажеттіліктері мен қажеттілігі.
3. Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен ұйымдастырылуы.
4. Экономикалық типтердің жүйелері және шаруашылықты ұйымдастырудың
модельдері.
2 Дәріс. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі элементтер
Қазақстандағы экономикалық реформалардың жүруі әлеуметтік шаруашылық
процесстер динамикасында барлық арсеналдарды қолдана отырып, мемлекет
активті роль атқаруы керек.
Осы мәселелердің шешімі экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржы-несиелі
механизмі және жоспарларды өңдеу болып табылатын негізгі аспаптарымен
мемлекеттік басқаруға жүктеледі.
Соңғы он жылда экономиканы мемлекеттік басқарудың тұрақты
механизмдерінің құлауы теориялық және практикалық түрде олардың жаңа
модельдеріне осы механизмдердің трансформацияларының эвалюцияларына қарама-
қарсылығы көрінген. Осындай тоқырау жағдайда мемлекеттік реттеудің қаржылық-
несиелі механизмдерін және стратегиялық жоспарларды өңдеуде басты болып
табылатын аспаптарды ел экономикасын дамытуда мемлекеттің араласуы күшейе
түседі.
Ең алдымен ғылыми зерттеу және дүние жүзілік тәжірибелерді жалпылау және
әртүрлі шаруашылық жүйелердің дамуы экономикалық процестерді жылдамдату
құралы сияқты жоспарлауды активті түрде қолдану мен технико-экономикалық
қатынаста дамығандар санына тез енген елдермен куәландырылады.
Оны Қазақстан жағдайында қолдану қызығушылығы халық шаруашылығын басқару
органдарының жүйелерінде жалпы статусы бар стратегиялық жоспарлар бойынша
агенттік- салалық және регионалдық жоспарлаудың координациясы бойынша
арнайы мемлекеттік орган құруына қажеттіліқ тудырады.
Жалпы практикада экономиканы мемлекеттік реттеудің рычагы болып
экономикалық жоспарлау болуы мүмкін, егер, ол бюджетті-қаржылық
жоспарлаумен бірге енгізілсе.
Өзінің реттеуші функциясы ретінде әкімшілік және экономикалық әдістерді
орындайды. Командалық экономикаға әкімшілік игеру сипатты болады. Нарықтық
экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі керісінше экономикалық әдістерді
реттеуге базаланады.
Әкімшілік және тура реттеу әдістері шаруашылықты субъектінің еркін
таңдауын шектейді. Мысалы, өндірілген өнімнің ассортименті және көлемі
бойынша берілген директивті жоспарлық тапсырма немесе жоспарлы экономикада
әкімшілік реттеу әдісі- тауар және қызмет көрсетуге орталықты белгіленген
баға- ресурстарды альтернативті қолдануға мүмкіндік бермейді. Мұның
ерекшелігі мемлекеттік реттеудің экономикалық және жанама әдістері
кәсіпкерлік тңдау еркіндігін шектемейді.
Реттеудің әкімшілік әдісі нарық табиғатына қарама-қарсы, олар сәйкес
қаржылық реттеушілердің қызметін блоктайды.
Экономикалық әдістер, керісінше, нарық табиғатына адекватты. Олар
нарықтың конъюктурасына тікелей әсер етеді және сол арқылы тауар және
қызмет көрсетудің тұтынушысына және өндірушісіне жанама әсер етеді. Мысалы,
трансфертті төлемдердердің артуы тұтынушы тауарлардың нарығының
коъюктурасын өзгертеді, сұранысты арттырады. Басқарудың экономикалық
әдістері осылайша нарықтық механизм арқылы қызмет етеді
Командалық экономикадан нарықтық экономикаға өту бұрынғы әкімшілік
әдістерін бұзып, экономикалық реттеуші жаңа жүйелерді құрумен мемлекеттік
реттеу әдістерінің жүйесін өзгертумен бірге жүреді.
Жоспарлау болашақ қызметтерді өңдеу процесін көрсетеді. Және кез келген
жүйемен басқарудың маңызды қызметі болып табылады. Ол келесі негізгі
моменттерді қамтиды: желілі макроэкономикалық көрсеткіштерді жоспарлау;
қоғамдық дамуда мәселелерді және дисбаланстарды көрсету.
Өндірістің дағдарыстық қысқаруының масштабыназайту үшін халықтық өмір
сүру деңгейін төмендетпеуге күш салу керек, мемлекет реформаның алғашқы
этаптарында, мысалы, өндірістік негізді және ұлттық жеке тутынуын құрайтын
тауарлардың бңраз тобын өткізу мен өндіріске әкімшілік бақылауды сақтай
алады.
Өтпелі этапта мемлекеттік маңызды міндетті болып реттеудің экономикалық
әдістерінің жалпы жүйесін құру табылады. осы мақсатпен барлық елдер
нарықтық экономикаға өтуді жүзеге асыру несиелік және салықтық жүйенің
реформасын жүргізеді.
Нарықтық экономикаға тән елдерде екі деңгейлі банктік жүйе щшралады.
Мұнда орталыұ банк экономикалық нормативтермен бірге коммерциялық
банктерінің кең тораптарының әрекеттерін реттеуді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасындағы экономиканв басқары. Қазақстан жағдайында
өкімет ролін бағалау қиынырақ. Жоспарлау жүйесінен нарықтық экономикаға өту
өте тез және қиын болады. Қандай саясат жүргізу керектігін ешкім білмеді,
реформа сәтті эксперимент бола алмады. әрине бәрі ретімен болу керек. Кез-
келген әрекеттің міндеттері мен нәтижелері мақсатты түрде бағалануы керек.
Сонымен қазіргі кездегі Қазақстан жағдайында экономиканы басқарудағы
мемлекеттің ролін активтендіру мәнді болып табылады. Осыдан елдің ары қарай
дамуы , оның ауыр дағдарыстан шығу мүмкіндігі, әлеуметтік – экономикалық
реформа тағдыры, экономикалық жгйені құру артықшылықтары тіуелді.
Қазақстанның ұлттық экономикалық мүддесі, трансформациялық кезендегі
күрделі мәселелер, сонымен қатар экономиканы мемлекеттік басқару жүйесін
бағыттау қажеттілігі реттеумен жүзеге асыру.
Өтпелі экономиканың парадоксы болып осы кезендегі мемлекеттің шаруашылық
процесстеріне әсер ету мүмкіндігі табылады. Ал мемлекеттік араласуда
қажеттілік жоғарғы деңгейде сақталады, және экономиканың жалпы дағдырыс
жағдайымен байланысты жоғарылауы мүмкін.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты мақсаты, мемлекет мүддесін
сақтау, қоғамды, халықтық әлеуметтік қорғалмаған қабатын қорғау.
Мемлекет әрдайым ерекше экономикалық субъект ретінде қоғамның
экономикалық өмірін қатыса отырып көрінген.
Қазақстанның миссиясы тәуелсіз, өркендеуші және саяси тұрақты Қазақстан
құру болып табылады.
Осы артықшылықтарға жету үшін келесі жеті ұзақ мерзімді приоритеттерді
жүзеге асыру керек:
1. Ұлттық қауіпсіздік. Территориясын толық сақтай отырып тәуелсіз
егеменді мемлекет ретінде Қазақстанның дамуын қамтамасыз ету.
2. Ішкі саяси тұрақтылық және қоғам консолидациясы. Ішкі саяси
тұрақтылықты және ұлттық бірлікті күшейту және сақтау.
3. Жоғарғы деңгейлі шет ел инвестициясымен ішке жинақтар бар ашық
нырықтық экономикаға базаланған экономикалық өсім.
4.Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі және жетістігі.
5. Энергетикалық ресурстары.
6. Инфрақұрылым, әсіресе транспорт және байланыс.
7. Кәсіпкерлік мемлекет.
Осы ұзақ мерзімді жоспармен мемлекеттің күшеюіне қызмет етуі керек және
елдің бюджеті мен кадр саясатын құру кезінде негізгі критерий болуы керек.
Мемлекет еркін экономиканы қолдау керек. Оның міндеті - әділ қызмет
ете отырып, нарықтық ереже бекітіп оның сақталуын қамтамасыз ету.
Дүние жүзілік тәжірибені үйрене отырып шетелде қаржылық инвестициянаң
стратегиясын алдын ала дайынлау керек.
Экономиканың бірнеше секторы бар: табиға ресурстарды өндеу; инфра
құрылым, коммуникация және ақпарат. Осы салалардың дамуы экономикалық өсуге
ғана емес әлеуметтік салаға, Қазақстанның интеграциясынв да әсеретеді.
Ашық және либералды саясат – бұл шетел инвестициясын тартуға өте күшті
стимул болып табылады.
Негізгі әдебиеттер 5, 7,18,19; Қосымша әдебиеттер: 53, 56, 57.
Бақылау сұрақтары.
1. Реттеудің заңдылық әдістері.
2. Басқарудың экономикалық әдістері.
3. Басқарудың әкімшілік әдістері.
4. “Қазақстан-2030”стратегиясының елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуындағы ролі.
5. “Қазақстан-2030” стратегиясына сай ел экономикасын реттеудің
аспаптары.
6. “Қазақстан-2030” стратегиясына сай экономикалық өсуді қамтамасыз
етудің негізгі қағидалары.
3 Дәріс. Экономиканы реттеудің ұйымдастырушылық негіздері және шетел
тәжірибесі
Мемлекттердің сыртқы экономикалық бірлестігі , бұл бірлестіктің онсыз әр
жақты бола алмайтын, тиімді де жемәсті бола алмайтын құқықтық реттеуді
қажет етеді.
Сыртқы экономикалық әрекет қатынасы екі жақты сипатқа ие. Біріншісі- әр
түрлі билік және басқару органдары жүргізетін мемлекеттер арасында
қалыптасатын экономикалық қатынастар. Қазақстан көптеген мемлекеттермен
және халықаралық ұйымдармен экономикалық, саудалық, инвестициялық,
несиелік келісімдер жүргізді. Екіншісі- сыртқы экономикалық бірлестік
қатынасы әр түрлі мемлекеттердің заңды және физикалық тұлғалары арасында
қалыптасады. Екі топта құқықтық табиғатқа ие: 1-ашық-құқықтық, 2-
жекеқұқықтық қатынастар сферасы.
Бұл қатынастардың мазмұнын саудалық, өндірістік, валюталы-несиелік,
ғылыми-техникалық, транспорттық және басқа шаруашылық қатынастарды
құрайды. Бұл қатынастарды құқықтық реттеу арнайы рекешеліктерге ие және
соның салдарынан халықаралық экономикалық қатынастар әр түрлі елдердің
физикалық және заңды тұлғаларының арасындағы қатынастардан сондай-ақ,
мемелекеттер арасындағы қатынастардан тұрады.
Жалпы принциптер халықаралық экономикалық құқық сферасында әрекет етеді-
мемлекеттер арасындағы және халықаралық құқықтың басқа да субъектілері
арасындағы экономикалық қатынастардыреттейтін жалпы принциптер мен
нормаларды көрсететін халықаралық бұқаралық құқық саласы. Жалпы
принциптерге табиғи ресурстар мен байлықтардың бөлінбейтін тәуелсіздігі,
мемлекеттердің теңдігі және өзара пайдалығы, экономикалық дискриминация
еместік принципі, сыртқы экономикалық байланыстарды ұйымдардың нысандарды
таңдау еркіндігі принципі.
Макроэкономикалық теорияның тууы, экономиканы нарықтық көзқарастан
түсiндiруi бойынша майда нарықтардың жалпылама жиынтығы ретiнде
экономикалық ғылымдарда терең дағдарыс туғызды.
Экономикаға толығыменң- нарықтық түсiнiк беру керек едi. Бұл
мәселенi көрнектi ағылшын экономисi Джон М. Кейнс шештi, ол бiздiң ғасырдың
30-шы жылдары макроэкономикалық теорияның негiзiн қалады, яғни экономиканың
заңды қозғалысы макрорынок деп түсiнедi.
Макроэкономикада экономикалық көрсеткiштерiн жинақтау iрiлендiрген
түрiнде көрсетiледi.Макроэкономикалық көрсеткiштердiң арасындығы
тәуелдiлiктi байқау, макроэкономикалық талдаудың пәнi болып табылады.
Макроэкономиканың қарайтын проблемалары мынадай:
1) жұмысбастылық проблемасы;
2) ұлттық табыстың мөлшерi;
3) инфляция табиғаты;
4) әлеуметтiк шаруашылық;
5) экономикалық өсу.
Нарықтық экономика тек қана нарық жүйесi бола алады. Кейнс оның төрт
негiзгi нарығын бiлдiредi: 1) тауар нарығы; 2) еңбек нарығы; 3)ақша нарығы;
4) құнды қағаздар нарығы. Бұлардың әрқайсысы белгiлi орын алады және ерекше
қызмет атқарады.
Бұл нарықтар арасындағы өзара байланыс макроэкономикалық қозғалыс
механизмiн құрайды және барлық макроэкономикалық, модельдерiнде көрiнедi.
Бұл макронарықта, келесi макроэкономикалық байланыс болатын, бiр нарыққа
бiрiктiруге болады:
1) фирмалар мен үй шаруашылығы мемлекетке салық төлейдi;
2) мемлекеттiк фирмаларға дотация жасап және халыққа трансферттiк төлем
жасайды;
3) фирмалар пайдасының бөлiгiн инвестицияға айналдырады, ал жанұя
табыстарының бөлiгiн жинақтауға айналдырады;
4) мемлекет бюджеттiң бөлiгiн бюджет сферасына жiбередi;
6) мемлекет шет елдермен несие қатынастарында болады.
Макроэкономикалық саясаттың негiзгi мақсаттары сондай проблемалармен
анықталады, олар тек макродеңгейде байқалады және макроэкономикалық
құралдармен шешiледi. Бұл жетi макроэкономикалық параметрлар –
жұмысбастылық, жиынтық сұраныс, жиынтық ұсыныс,, ұлттық табыс, инфляция,
экономикалық өсу, iскерлiк цикл.
Барлық елдерде макроэкономикалық көрсеткiштер жиынтығын “ұлттық
шоттар жүйесi” деп атау қабылданған. Ұлттық шоттар көрсеткiштерiмен үкiмет
экомомиканың барлық жағдайын анықтайды.
ҰШЖ – бiрiккен ұлттар ұйымында 1953 жылы қабылданып, көптеген елдерде
қолданылады және халықаралық статистикалық ұйымдарда стандарт ретiнде
қаралады. Ұлттық шоттар жүйесiнiң көрсеткiштерi: жалпы ұлттық өнiм, жалпы
iшкi өнiм, ұлттық табыс.
Негiзгi көрсеткiш жалпы ұлттық өнiм ЖҰӨ болып табылады. Оның
көлемiн ұлттық өндiрушiлермен мемлекеттiң iшiнде және сыртында бiр жыл
iшiндегi өндiрiлген аяққы товар мен қызметтердiң құны.
Жалпы iшкi өнiм ЖIӨ - бұл, мемлекеттiң iшiнде ұлттық, шетелдiк
өндiрушiлермен шығарылған барлық аяққы өнiмдердiң жылдық құны.
ЖҰӨ - барлығын қамтитын көрсеткiш ретiнде баланс түрiнде көрiнедi.
Баланстың бiр жағында тутынуға арналған өндiрiсi көрсетiлген. Жалпы ұлттық
өнiмнiң көлемi және импорттан алынған товарлар жиынтық ұсынысты құрайды.
Баланстың екiншi жағында қоғамдық жиынтық ресурстардың пайдаланатын
бағыттары көрсетiледi.
Сонымен, ЖҰӨ балансын мына формуламен көрсетуге болады:
ЖҰӨ + Импорт = Тұтыну өзiндiк, мемлекеттiк + Инвестиция + Экспорт.
Осыдан, ЖҰӨ = Тұтыну + Инвестиция + Экспорт – Импорт.
ЖҰӨ есептеудiң үш әдiстерi бар.
ЖҰӨ - шығыны бойынша есептеу, ол барлық шығындарды қосуды шамалайды:
тұтынуға, инвестицияға, мемлекет шығыны және таза экспорт.
Тұтыну(C) шығындары, бұл холодильниктi жөндеу, аяқ киiм, қант,
нанға, үй шаруашылығына шығындары.
Инвестиция(I) шығындары, бұл құрал-жабдықтар, станоктар, өндiрiс
үйлерi, тұрғын үй құрылысы шығындары.
Мемлекеттiк(G) шығындар – бұл товар мен қызметтерге өндiруге
кететiн мемлекет заказына байланысты шығындар (электроэнергия, аурухана,
библиотека т.б.). Бұған пенсиялар мен жұмыссыздыққа байланысты пособия
жатпайды.
Таза экспорт – бұл бар экспорттан импортты шығарып тастағандағы бөлiгi. NX
= EX – IM.
ЖҰӨ (GNP) – шығыны бойынша, бұл барлық шығынның түрлерiнiң қосындысы: GNP =
C + I + G +NX.
ЖҰӨ - табыс пен де есептеуге болады. Табыстың 4 компонентi, ұлттық
табысты құрайды.
1) Жалақы – жұмысшылар мен қызметкерлердiң еңбек ақысы.
2) Рента – тұрғын үй, ғимарат, жердi пайдалану табысы.
3) Ақша - капиталынан алынатын процент.
4) Пайда – фирмалар, жолдастық, корпорациялардан түсетiн табыс.
ЖҰӨ табыс бойынша есептегенде ұлттық табысқа жанама салық және
амортизацияны қосу керек. ЖҰӨ - нақты есебi 2 әдiспен есептеледi, сонымен
бiрдей нәтиже бередi, яғни қызмет пен тауарларды алуға жұмсалатын қаржылар
олар өндiрушiлердiң табысы болып саналады.
Өндiрiс бойынша ЖҰӨ есептеудiң үшiншi әдiсi, онда ЖҰӨ мемлекеттiң
барлық кәсiпорындарында шығарылған өнiмдердiң құндарын жинақтаумен
анықтайды. Товарлар мен қызметтердiң қайталап есептей болмас үшiн, оларды
ЖҰӨ жалпы құнымен емес, қосымша құны бойынша есептейдi. Өндiрушiлер, сол
фирмалар өндiрген өнiмнiң тек сол қосқан бөлiгiнiң құнын көрсетедi.
ЖҰӨ - осу деңгейiне қарай экономиканың динамикасы бағаланады.
Товарлар мен қызмет көп болған сайын ЖҰӨ-де көп болады. Бiрақ мұндай
әрқашан бола бермейдi. ЖҰӨ - құндық мөлшерi өскенде, өнiмнiң физикалық
көлемi төмендейдi, яғни онда товарлар өндiрiсiнен олардың бағасы жылдам
өседi. Егер ЖҰӨ инфляциядан тазартатын болсақ онда оның нақты мағнасын
аламыз.
Нақты ЖҰӨ - бұл баға деңгейiндегi өзгерiске байланысты ЖҰӨ. Номиналды ЖҰӨ-
нiң нақты ЖҰӨ-ге қатынасы, оның бағасының өсуi ретiнде ұлғайғанын
көрсетiледiде, ол дефлятор деп аталады.
Егер, нақты ЖҰӨ жылдық өсiмi 4%-тен артса, онда экономика жағдайы
қанағатты, ал 4%-тен төмен болса, онда өндiрiстiң деңгейi төмендеуде және
жұмыссыздық өседi.
Ұлттық счеттар жүйесiнiң (ҰСЖ) 2-шi көрсеткiшi жалпы iшкi өнiм (ЖIӨ) болып
табылады. ЖIӨ-нiң ЖҰӨ-нен жоғары болуы экономика дамуындағы шетелдер
меншiгiнiң белгiлi ролi барын көрсетедi.
Мемлекетпен қайтарылатын табыстарды трансферттiк төлемдер деп атайды. Оған
жататындар: зейнетақы, балалар пособиясы, мүгедектерге төлем, жұмыссыздыққа
байланысты төлемдер.
Ұлттық экономиканың ұдайы өндiрiстiк және салалық құрылымы.
Макроэкономикалық аспектiде ұлттық экономиканың құрылымы елдiң өндiрiстiк
ресурстарының бiр-бiрiмен нақты қалыптасқан қатынастар жүйесiмен; олардың
мөлшерiн экономикалық агенттер арасында бөлiну мөлшерiмен; осы агенттердiң
арасында өндiрiс бөлiнуiмен; сонымен қатар, ұлтық өнiмнiң өндiрiлу
процесiнде, оны бөлуде, айырбастауда, тұтынуда қалыптасқан құрамдық
бөлiнумен сипатталады.
Экономикалық құрылымның қалыптасуына көптеген факторлар әсер етедi,
атап айтқанда қалыптасқан нарықтық коньюнктура, нарықтарының
монополиялануының сыйымдылығын және дәрежесi, ұлттық экономиканың
бүкiләлемдiк шаруашылық байланыстар жүйесiмен тығыз бiрлесiп, iс-әрекеттер
жасау дәрежесi, өндiргiш күштердiң даму дәрежесi, ғлыми-техникалық
прогрестiң масштабы, сипаты және темпi, өндiрiстiк ресурстардың сапасы,
территорияның көлемi және инфрақұрылыммен қамтамасыз етiлуi әсер етедi.
Экономикадағы құрылымдық байланыстарды сипаттайтын макроэкономикалық
көрсеткiштер арасындағы сандық қатынастар пропорциялар деп аталады.
Агрегаттану дәрежесiне сәйкес, пропорциялар былай бөлiнедi:
1. Жалпыэкономикалық – агрегаттар арасындағы қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң
құрылымына қарамастан (жалпы ұлттық өнiм мен ұлттық табыс арасындағы,
тұтыну мен қорлану арасындағы инвестициялық және тұтынулық сұраныс
арасындағы, инвестициялық және тұтынулық өндiрiс арасындағы) қалыптасқан
пропорциялар.
2.Қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң құрылымын көрсететiн пропорциялар. Осы
екiншi топ iшiндегiлер былай бөлiнедi:
• салааралық пропорциялар;
• iшкiсалалық пропорциялар;
• регионаралық пропорциялар;
• мемлекетаралық пропорциялар.
Өндiрiске макроэкономикалық талдау жасағанда, оның даму болашағына
байланысты, ұлттық өнiмнiң ұдайы өндiрiстiк және салалық құрылымына назар
аударған жөн болады.
Қоғамдық өнiмнiң атқаратын қызметтерiне сәйкес оның құрамды бөлшектерге
бөлiнуiн көрсететiн құрылымды, ұдайы өндiрiстiк құрылым деп атайды.Қоғамдық
өнiмнiң ұдайы өндiрiстiк құрылымына тұңғыш дәлелдi талдау жүргiзген
К.Маркс. Ол мынадай негiзгi ұдайы өндiрiстiк пропорцияларды атап өткен:
• өндiрiлген жалпы қоғамдық өнiмнiң натуралдық-заттық құрамын
сипаттайтын, өндiрiстiк құрал-жабдықтар өндiрiсiнiң көлемi мен
тұтыну заттары өндiрiсi көлемiнiң арасындағы пропорциялар;
• өндiрiстiк ұлттық табыстың еңбек пен капитал арасындағы бөлiнуiнiң
құрылымын көрсететiн, қажеттi және қосымша өнiм арасындағы
пропорциялар;
• жалпы қорланудың бөлiну құрылымын көрсететiн, өтеу қоры мен
қорлану қорының арасындағы пропорциялар;
• ағымды қажеттердi қанағаттандыру үшiн (тұтыну қоры) және болашақ
қажеттердi (қорлану қоры) қанағаттандыру үшiн тағайындалған, әр
бөлшектердiң атқаратын қызметiнiң рөлiне сәйкес, ұлттық табыстың
бөлiну құрылымын көрсететiн, пайдаланғын ұлттық табыстың қорлану
қоры мен тұтыну қорының арасындағы пропорциялар.
Өндiрiстiң салалық құрылымы, өндiрiстiк ресурстардың iс-әрекеттерiнiң
негiзгi түрлерiне сәйкес қалыптасқан бөлiну жүйесiн және жеке салалардың
жалпы ұлттық өндiрiстегi үлесiн сипаттайды.
Индустриалдық жағынан жоғары дамыған елдерде құрылымдық өзгерiстер,
көбiнесе, өндейтiн өнеркәсiп салаларында тезiрек жүрiп отырады.
Осы заманда дамыған елдерде глобалдық салааралық пропорцияларда мынадай
өзгерiс заңдылықтары байқалады:
• ауыл шаруашылығымен салыстырғанда өнеркәсiптiң даму қарқыны басым
болып отыр;
• жалпы өнеркәсiп өндiрiс көлемiнде өңдеу өнеркәсiбiнiң үлесi
төмендеп отыр;
• жалпы ұлттық өндiрiс көлемiнде қызмет көрсету сферасының үлесi
жоғарылап отыр.
Өндiрiстiң тиiмдi салалық және ұдайы өндiрiстiк құрылымын қалыптастыру –
экономиканың өте маңызды мәселесi болып табылады. Нақты қалыптасқан
құрылымның тиiмдiлiк дәрежесi көп жағдайлармен, атап айтқанда, өндiрiстiң
монополиялану дәрежесiмен және қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң дәрежесiмен,
ұлттық экономиканың бүкiл әлемдiк байланыстар жүйесiмен ұштасуымен, ғылыми-
техникалық прогрестiң жетiстiктерiне кәсiпорындардың икемдi болуымен,
мемлекеттiк құрылымдық саясатпен, т.б. байланысты болады.
Өндiрiстiң тиiмдi құрылымын бағалау үшiн екi критерий қолданылады:
статикалық және динамикалық. Бiрiншi былай дейдi: жетiлген бәсеке
болмысында өндiрiс құрылымының оптималды жағдайының болғаны – ол өнiмнiң
бiр түрiнiң қосымша көлемiн өндiру, өнiмнiң басқа түрiнiң өндiрiу көлемiн
төмендетпей мүмкiн болмайды (Италияндық экономист В.Парето).
Белгiлi жағдай – жетiлген бәсекелестiк теориялық абстракция болып
табылады, ал экономиканың нақты салалық құрылымы,оның экономикалық тиiмдi
құрылымынан ауытқып тұрады. Сондықтан ғалым-теоретиктер өндiрiстiк
рсеурстардың бөлiну құрылымының жетiлгендiгiн сипаттайтын, тиiмдi
динамикалық критерий табуды мақсат еткен.
Осындай критерийдi жасаумен экономикалық ғылымның негiзгi екi бағытының
өкiлдерi айналысқан: молшылдық экономикасының және даму экономикасының
өкiлдерi.
Молшылдық экономика теорияларында ҒТПқаралмайды. Өйткенi өз пайдасын
барынша көбейтудi көздейтiн кәсiпорындары экономикалық жағынан тиiмдi
технологияларды қолданады деп есептеледi.
Даму экономикасы теорияларында ҒТП, керiсiнше, молшылдықтың көзi деп
қаралып, оған басты рөл жүктеледi.
Статикалық тиiмдiлiктiң қалыптасу шарттарын зерттейтiн неоклассикалық
концепцияларда нарық шектелген мағынада қаралады – сұраныс-ұсынысң үлгiсiн
алған, өндiрушiлер мен тұтынушылардың айырбас процесiндегi байланыстарының
жиынтығы деп. Сондықтан бұл үлгiлерде ҒТПнарықтан тыс фатор деп есептеледi.
Экономикалық даму теорияларында нарық қатынастары кең мағынада қаралады –
нарық механизмiне тек өндiрушiлер мен тұтынушылардың байланыстары ғана
жатып қоймайды, оған кәсiпкерлердiң бiр-бiрiне нақты әсер ету жүйесi
жатады, немесе, олардың шектелген ресурстар үшiн және өткiзу нарықтары үшiн
жүретiн өзара сайыстары жатады. Осы жағдайда тек бiлiмдер (информация) ғана
емес, ғылыми-техникалық жаңалықтарда (±ТП-тiң нәтижесi) тегiн ресурстар
емес, бағасы төленiлетiн тауарлар деп қаралады. Осы тұжырым нарық
экономикасын өзiн-өзi дамытатын жүйе деп қарауды тiлейдi. Осы процесте
нарық экономикасы эволюциясының қозғаушы күшi – инновациялар жүргiзiп
отыратын кәсiпкерлер болып табылады.
Инновация деп өзгерiстердiң, жаңалықтардың барлығы аталады. Ал
инновацияның шағын түсiнiгiне келсек, онда оны жақсартылған өзгерiс деп
айтуға болады. Егер нарық экономикасында тұтынушылар рационалды әрекет етiп
пайдаларын барынша жоғарылатады деп қарағанда, инновацияларға тек
тұтынушылар арқылы құны өтелген инновациялар жатады.
Инновациялық процестiң (инновацияның) нәтижесiн әр түрлi әдiспен
классификациялауға болады.
Мазмұны жағынан инновацияларды негiзгi үш түрге бөлуге болады: өнiм мен
қызметтерге жасалатын инновациялар, технологияға жасалатын инновациялар
және өндiрiс факторларына жасалатын инновациялар. Бiрiншi – түрi белгiлi
емес тауарлар және қызметтер, немесе, белгiлi игiлiктердiң жаңа сапасын
жасаумен байланысты болады. Екiншiсi – осы салаға жаңа және әлi белгiсiз
өндiрiс әдiсiн енгiзумен, немесе, сәйкес тауардың жаңа коммерциялық
пайдалану әдiсiн қолдаумен байланысты. Үшiншiсi – орындаушылардың
классификациясының және тәжiрибесiнiң жоғарылауымен, кәсiпкерлердiң басқару
мамандығының жоғарылауымен, басқарудың жаңа жүйесiн жасаумен және
өнiмдiлiгi жоғары өндiрiс құралдарын жасаумен байланысты.
Ақырғы уақытта инновациялық процестер нәтижесiнiң нарықпен байланыс
дәрежесiне сәйкес жiктелуi орын алып отыр. Бұл жiктеудiң негiзiнде
бiлiмдердiң қоғамдық игiлiктер табиғаты бар деген тұжырым жатады, яғни
оларды кез келген адамдар сан рет пайдаланатын мүмкiндiгi болады. Нарықтық
қатынастар айырбас арқылы шектелген өндiрiстiк ресурстарды бөлу механизмi
болып, бiлiмдер өндiруге жағдай жасай алмайды. Бiлiмдер бюджет пен жеке
жәрдемдерден қаржыландырылатын, нарықтық типке жатпайтын, ғылым сферасында
өндiрiледi.
Ғылыми-техникалық инновациялар, жаңалықтардың дәрежесiне сәйкес,
базистiк және жақсартылған болып бөлiнедi. Базистiктер толық жаңа өнiмдер,
жаңа мамандықтар, технологиялар жасалынумен байланысты болады, ал
жақсартылғандар бүгiнгi бар болып тұрғандардың модификацияланумен, олардың
сапасын, тиiмдiлiгiн жоғарылатумен байланысты.
Ұлттық есеп жүйесiнде макроэкономикалық көрсеткiштердiң бiр-бiрiмен
байланысын өлшеуде қолданылатын табыстар-шығындарң әдiсiмен қатар, өндiрiс
пен өнiмдi бөлу процесiн талдау мен болжауда шығындар – шығарылымң деген
баланстық әдiс қолданылады. Оның мәнi мынада: экономиканың салалары мен
секторларына екi жақты қарау: бiр жақтан, олар өнiмдi тұтынушы,екiншi
жақтан, олар өнiмдер мен қызметтердiң өндiрушiсi болып табылады. Өнiмге
жасалған сұраныстың көлемi мен оның өндiрiлу көлемiнiң арасындағы сандық
байланыстар технологиялық коэфициенттер жүйесi арқылы көрсетiледi.
Табыстар-шығындарң әдiсiмен салыстырғанда шығындар – шығарылымң
әдiсiнiң ерекшелiгi, оның тек түпкi өнiмдердi өлшеуге бағытталып қоймай,
сонымен қатар ол жалпы қоғамдық өнiм категориясында көрсетiлетiн, жалпы
ұлттық өндiрiстiң нәтижесiн өлшеуге бағытталуы. Шығындар-шығарылымң әдiсi
үй шаруашылығы мен бизнес сферасының арасындағы запастар және ағымдардың
қозғалысын талдап, болжауға мүмкiндiк туғызумен қатар, бизнес сферасының
салаларының арасындағы қалыптасып келе жатқан салааралық байланыстарды да
талдап болжауға мүмкiндiк бередi.
Шығындар-шығарылымң әдiсiнiң негiзiнде экономикалық жүйе сипаттамасын
процестер мен өнiмдердiң редукциясы, оларды басқа процестер мен өнiмдер
арқылы көрсету арқылы жүзеге асыруға болады деген идея жатыр. Осындай идея
ертеде айтылған болатын. Физиократ Ф.Кэне өзiнiң экономикалық кестесiн
жасағанда, өндейтiн өнеркәсiп салаларын, олардың дайын өнiмге айналдыратын
шикiзаттардың саны арқылы көрсеткен болатын.
Шығындар-шығарылымң әдiсiнiң бүгiнгi түрiнiң пайда болуы, оның негiзiн
қалаушы В.Леонтьевтiң атымен байланысты. В.Леонтьев тұңғыш рет шығындар-
шығарылымдарң матрицалық үлгiсiн және шахматтық кестесiн жасаған. Мұнда бiр
жақтан, өнiмнiң салалық бағыттағы түпкi сұранысының мөлшерi мен екiншi
жақтан, осы сұранысты өтеуге қажет өнiм запасының салалық құрылымы мен
жалпы көлемнiң арасындағы байланыстары көрсетiлген.
Бiздiң елде шығындар-шығарылымң кестесi және оған сәйкес келетiн
матрицалық үлгiсi салааралық баланстың кестесi және үлгiсi деп аталады
(САБ).
Қорытып айтқанда, САБ шығындар-шығарылымң үлгiсiндегi
макроэкономикалық тепе-теңдiктiң құрылымдық өлшеуiштерi емес, ол өнiмдi
өндiру мен бөлудi бағалау құралы болып табылады.
Шығындар-шығарылымң үлгiсi әр саладағы өнiм запасының көлемiн
айқындау үшiн қолданылады. Осы запас сұраныстың осы көлемiн қамтамасыз ету
үшiн жасалуға тиiстi.
Шығындар-шығарылымң үлгiсiнiң макроэкономикалық тепе-теңдiктi
талдаудағы мағынасыөте жоғары. Осы үлгi негiзiнде тепе-теңдiктiң мынадай
түрлерiне жетуге болады:
• қандай сала болмасын, салалық тепе-теңдiкке;
• сала аралық тепе-теңдiкке;
• жалпы макроэкономикалық тепе-теңдiкке: жалпы ұлттық өнiм үшiн және
түпкi сұраныс үшiн.
Сонымен қаралған макрокономикалық көрсеткiштер негiзi – елiмiздiң
экономикасының әртүрлi
Сыртқы экономикалық іс әрекеттің жалпы қағидасына СЭӘ қағидалары
ұлттық режим қағидасы, және т.б. жатады.
СЭӘ құқығының арнайы қағидасы болып: СЭӘ мемлекттік реттеу
қағидалары, экономикалық еркіндік қағидалары, бәскелестік және монополиядан
қорғау қағидалары СЭӘ субъектілерінің теңдік қағидалары, және т.б. болып
табылады. Барлық арнайы қағидалар СЭӘ жалпы қағидаларына сай болуы керек.
ҚР валютасы – заңды төлем қоры ретінде сол территорияда ғана
қолданылатын ақша бірлігі. Шетел валютасы- шетел мемлекетінің ақша
бірлігі. Конвертирленген шетел валютасы- ҚР Ұлттық банкімен таратылуға
енгізілген басқа мемлекет валютасы
Резиденттер – бұл Қазақстандағы тұрақты тұрғындығы бар физикалық тұлға,
сонымен қатар шет елде уақытша жүрген заңды тұлға.
Резиденттер емес – ҚР барлық заңды және физикалық тұлғалары.
Нег. 8. [56-68] 16. [65-80]
Қосым. 72.
Бақылау сұрақтары.
1. Сыртқы сауданы реттеу.
2. Валюталық қатынастардыреттеу.
3. Елдің төлем балансын реттеу.
4. Мемлекет аралық экономикалық қатынастары реттеу.
Дәріс 4. Көшпелі экономиканың жалпы сипаттамасы және оның
заңдылықтары.
Тәуелсіз Қазақстан және оның көшпелі экономика: мәні, негізгі бағыты
қысқаша сипаттамасы , ролі және жалпы дамудағы мәні. Қазақстандағы
экономиканың дамуы басты бағытқа бағынады: елді шикізат бағыттылығынан
өндірістік бағыттылығына негіздеу. Тәуелсіздік алғанға дейін Қазақстанда
қозба жұмыстарына байланысты салалар және өндірілген өнімдерінің бір бөлігі
шетел елдеріне жіберілетін салалар дамыған. Нәтижесінде қозбаға байланысты
салалар жақсы дамыды, ал қайта өңдеуші салалар артта қолды. Сондыңтан
Қазақстан шикізатты тауып, Кеңестің басқа аймақтарына жіберіп, керісінше
дайын, әрі қымбат өнімді алды. Қазақстанда өндіріс шығындары жоғары
деңгейде болды, ал шикізатты таратудан түснеге табыс төмен болды. Бұл
өндірітің рентабельділігін қамтамасыз ете алмады. Мұндай жағдайларда
экономикаға мемлекет араласпаса, республика банкротқа ұшырайтын еді. Мұна
жібермеуге тырысты, себебі Қазақстандағы шикізат (руда, түсті металдар,
ауыл шаруашылық өнімдері, мұнай) мемлекетке өте қажет болды. Мемлекет
республика экономикасына қатты араласып, Қазақстанға дотация береді. Ал
жеке меншікке ауысқалы жағдай мүлдем өзгерді. Ешкім кәсіпкерлерге дотация
бермеді, сондықтан көбі банкротқа ұшырады.
Экономикалық құбылыстарды зерттеудің жүйелік тәсілдемесі.
Жүйе (грекше - құрастыру, бөліктерді біріктіру, қосу) –
заңдылықтардың, бір-бірімен байланысты құбылыстардың, сондай-ақ табиғат пен
қоғам жайлы білімдердің объективті бірлігі.
Жүйе мынадай қасиеттермен сипатталады:
1) ол-элементтердің жиынтығы;
2) оған элементтердің арасында маңызы байланыстардың болуы тән,
3) оған белгілі бір ұйымдасу тән;
4) оның элементтерінің өзара әрекеттесуі нәтижесінде тұтас жүйеге тән,
бірақ оның жекелеген элементтерінің ешқайсысына да тән емес интеграция.
Экономикалық жүйе дегеніміз экономиканың өзара байланысты және белгілі
бір түрде реттелген элементтердің жиынтығы. Бұл – біртұтас толықты құрайтын
өзара әрекет ететін элементтердің күрделі жүйесі.
Экономика – күрделі көп деңгейлі жүйе. Экономиканың бірнеше тұрақты
деңгейін бөліп көрсетеді: элементарлы (қарапайым) экономика кәсіпорындар
мен үй шаруашылығы, Нарықтар, ұлттық экономикалар, жалпы әлемдік эконмика.
Қарапайым экономика деп элементтері арасындағы байланыс еңбек (адам
және объектілер) болып табылатын экономикалық жүйелерді айтады.
Экономикалық жүйелерді ұйымдастырудың екінші деңгейінде кәсіпорындар
(фирмалар) мен үй шаруашылығы (отбасылар) орналасады. Кәсіпорындар мен үй
шаруашылығы рыныктарда өзара әрекет етеді. Нарық деп шегінде
контрагенттердің ізденісі тиімді болып табылатын аумақтағы бір тауармен
мәлімет жүргізу жиынтығы түсіндіріледі. Ұлттық экономика дегеніміз аумақ
жағынан да, орталықтандыру жолы арқылы да мемлекет шектейтін Нарықтардың
өзара байланысы айтылады. Бүкіләлемдік экономика ұлттық экономикалардың
өзара байланысын көрсетеді.
Экономикалық жүйе және оның элементтері
Эконмикалық жүйенің ішкі құрылымы бар. Кез келген экономикалық жүйенің
ортақ кездері келтірілген.
Өндірістік күштер
Табиғи (табиғи Қоғамдық (өндіріс Жалпылық ғылым, білім,
ресурстар, адамның құралдары, еңбекті бөлу мәдениет және т.б.
физиологиялық және т.б.)
мүмкіндіктері және т.б.)
Өндірістік қатынастар
Әлеуметтік – Ұйымдастыру Техника-эконмикалық
экономикалық (меншік –экономикалық (тәжірибе (адамның табиғатқа
қатынастары және алмасу, маркетинг, қатынасы)
табыстарды бөлу) менеджмент және т.б.)
Ресурстар Еңбекті қоғамдық бөлу Еңбек процесі және оның
көздері
Өндірістік еңбек, табиғиӨндірістік қандай да бірЕңбек заты, еңбек
құралдары, ақпараттық өнімдерді дайындауға құралдары, еңбек
және т.б. мамандандыру
Өндірістік мүмкіндіктер Нәтижелер Тиімділік
Шектеулі ресурстардан Материалдық –заттық өнімНәтижелер мен шығындар
таңдау және қызмет көрсетулер арақатынасы
(трансформациялық және
трансакциялық шығындар)
Кез келген экономикалық жүйелердің ортақ кездері
Экономикалық жүйе типтерінің жүктелімі (классификациясы)
Негізінде түрлі критерийлер жататын экономикалық жүйелердің 3
жүктелімі бар.
1 – жүктелімі – ашықтық дәрежесі бойынша. Ол бойынша былай бөліп
көрсетеді:
а) жабық экономикалық жүйе;
ә) ашық экономикалық жүйе.
Жабық эконмикалық жүйе – бұл барлық іскер операциялар мен мәліметтер
бір ел ішінде жүретін жүйе және оның есеп айырысу осы елдік ұлттық
валютамен жүргізіледі.
Ашық экономикалық жүйе – бұл ел ішіндегі іскерлік операциялармен қатар
халықаралық байланыстар енетін жүйе, ал онымен есеп айырысу шетелдік
валюталарды пайдалануды талап етеді.
2 – жүктелімі. Оның негізінде меншік қатынастары мен экономикалық
байланыстар нысандары сияқты критерийлер жатады. Осы критерийлер бойыннша 4
экономикалық жүйе бөліп көрсетіледі:
а) дәстүрлі;
ә) басқарушылық- әкімшілік;
б) нарықтық;
в) аралас.
Дәстүрлі жүйеге қатынастар ғасырлар бойынша қалыптасқан дәстүрлер мен
әдет-ғұрыптар негізінде құрылатын жүйелер жатады.
Басқарушылық-әкімшілік жүйе – мемлекеттік меншікке, директивалық баға
қалыптасуына, орталықтандырылған жоспарлауға негізделген жүйе ретінде
сипатталады.
Нарықтық экономикалық жүйе – қызмет өнімдерінің еркін айырбасына, жеке
меншікке, еркін баға қалыптасуына бәсекелестікке негізделеді.
Аралас экономикалық жүйе – экономиканы реттеудің нарықтық
механизмдерін экономиканы мемлекеттік реттеумен ұштастыратын жүйе.
3-жіктелім өнеркәсіптік төңкеріс және қазіргі ҒТР сияқты сипаттарға
негізделген.
Бұл жіктеу бойынша 3 экономикалық жүйе ажыратылып жүр:
а) индустриялық;
ә) индустрияға дейінгі;
б) индустриядан кейінгі.
Индустрияға дейінгі жүйе – бұл ауыл шаруашылығы, шаруашылық жүргізудің
табиғи нысаны және қол еңбегінің басымдылығымен сипатталатын жүйе.
Индустриялық экономикалық жүйе – ірі машиналық өндіріске негізделген,
дамыған ақша-тауар қатынастары бар жүйе.
Индустриядан кейінгі (постиндустриалды) – экономикалық жүйеде басты
ресурс – ақпарат, экономиканың жетекші саласы - өндірістік емес сала, ал
экономикалық дамудың мақсаты – адам және оның өзіндік мүмкіндіктерін жүзеге
асыруына жағдай жасау болып табылады.
Кез келген экономикалық жүйе экономиканың негізгі үш мәселесін шешеді:
не, қалай және кім үшін?
Не? Берілген экономикалық жүйеде және белгілі бір уақыт
кезеңінде өндірілуі мүмкін тауарлар мен қызметтердің
қайсысы өндірілуі тиіс?
Қалай? Өндірілуі мүмкін тауарлар мен қызметтердің таңдап
алынғандары өндіріс ресурстарының қандай қосылысымен,
қандай технологияны пайдалану арқылы өндірілуі керек?
Кім үшін? Таңдап алынған тауарлар мен қызметтерді кім сатып алады,
өзі үшін пайда таба отырып, ақы төлейді?
Қоғамның таңдап алынған тауарлар мен қызметтерден
түсетін табысы қалай үлестірілуі тиіс?
Экономиканың басты үш сұрағы
Экономикалық жүйенің өндірістік мүмкіндіктері пайдаланылатын
ресурстардың сиректігімен шектеледі. Ресурстар шектеулі болғандықтан, қоғам
таңдау жасау керек. Кез келген қабылданатын шешім әрқашанда таңдаудың
балама екендігімен байланысты.
Балама таңдау дегеніміз - шешімдер мен қызметтерді белгілі бір,
мысалы, балама құны бойынша таңдау, яғни тауар немесе қызметті таңдау
әрекеті осы тауар немесе қызметті алу үшін құрбан ету керек болатын басқа
тауарлар мен қызметтердің санымен анықталады.
Экономикалық жүйелердің тиімділігінің салыстырмалы талдауы
Әрбір экономикалық жүйеде экономикалық басты үш мәселесі шаруашылық
жүргізу процесінде түрліше шешіледі. Шаруашылық жүргізу шығындар мен
нәтижелер мөлшерінің сәйкес болуын көздейді.
Экономикалық өмірдегі шығындар мен нәтижелер әр түрлі. Тиімділіктің
мынадай түрлері ажыратылып жүр:
а) ресурстық (факторлық) тиімділік, бұнда нәтиже өндіріс факторларының
бірімен: еңбек, капитал, материалдармен (еңбектің өнімділігі, қор қайтымы,
материал қайтымы) қатынасады (соотношения);
ә) жалпы тиімділік, бұнда нәтиже жалпы ағымдағы шығындармен қатынасады
(рентабельность).
Сонымен қатар, экономикалық жүйені жұмыс істетудің шығыны (издержки)
да ажыратылып жүр. Кез келген экономикалық процесс мәмілелері (сделки)
сериясы болып табылады, олардың жүзеге асырылуы трансакциялық шығынмен
байланысты.
Трансакциялық шығындар – айырбас саласындағы, спецификациямен және
меншік құқығының қорғалуы мен байланысты шығындар, экономикалық жүйе
неғұрлым жақсы ұйымдастырылса, трансакциялық шығындар көлемі соғұрлым кіші
болады.
Экономикалық жүйе элементтерінің экономикалық ықпал етуі институттар
көмегімен жүзеге асырылады.
Институттар - экономикалық жүйелер аясындағы адамдар арасындағы өзара
әрекеттесуді реттеп отыратын формаланған ережелер мен формаланбаған
нормалар. Институттарды таңдаудағы басты мақсат – трансакциялық шығындарды
минимумға жеткізу болып табылады.
Институттар жасалуында мемлекеттің ролі зор. Нарықтық экономикадағы
мемлекеттің басты міндеті – бизнес жүргізу және бәсекелестік үшін жағымды
шаруашылық жағдайлар тудыру.
Экономикалық жүйенің қызмет етуіндегі мемлекеттің қатысуы мына негізгі
міндеттерді орындалмен байланысты:
1) экономиканы қажетті ақша мөлшерімен қамтамасыз ету;
2) сыртқы жағымсыз әсерлерді реттеу;
3) қоғамдық (ұжымдық) игіліктерге деген қажеттіліктерді
қанағаттандыру.
Институционалдық өзгерістер процесі
Жоғарыда көрсетілген үш функция – мемлекеттің еркін нарық жағдайларына
істей алатынының ең үлкен мөлшері (максимумы) және реалды нарықтық
экономикада істеп жүргенінің ең кіші мөлшері.
Нарықтық экономиканың тиiмдi қалыптасуына бiрқатар жағдайлар қажет.
Бiрiншiден, бұл экономикалық субъектiлердiң (кәсiпорын, кәсiпкер)
максималды еркiндiгi.
Екiншiден, экономикалық субъектiлердiң жеке меншiктi қосқандағы
барлық меншiк түрлерiне бiрдей сүйенетiн шаруашылық әрекеттерi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz