Кәсіпорын (бизнес) құнын бағалау қағидалары
Мазмұны
КІРІСПЕ
1. БАҒАЛАУ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДЫ.ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
1.1 Кәсіпорынның кайта құрылымы . өнеркәсіп аясындағы бағалау қызметінің нарықтарын қалыптастыру негіздері
1.2 Бағалау қызметінің нарықтағы инфрақұрылымның пайда болуы, оны жетілдіру және шаруашылық жүйесін баскару
1.3.Кәсіпорын ресурстарын басқару кеңістігі
2. КӘСІПОРЫН (БИЗНЕС) ҚҰНЫН БАҒАЛАУ ҚАҒИДАЛАРЫ
2.1 Кәсіпорын бизнесін бағалау құнына қатысты түсініктемелер
2.2 Бағалау мақсаты мен құн түрлері. Бағалау мақсаты
2.3 Бағалау құнының қағидалары
2.4 Кәсіпорынның мүліктік құнына әсер ететін факторлар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1. БАҒАЛАУ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДЫ.ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
1.1 Кәсіпорынның кайта құрылымы . өнеркәсіп аясындағы бағалау қызметінің нарықтарын қалыптастыру негіздері
1.2 Бағалау қызметінің нарықтағы инфрақұрылымның пайда болуы, оны жетілдіру және шаруашылық жүйесін баскару
1.3.Кәсіпорын ресурстарын басқару кеңістігі
2. КӘСІПОРЫН (БИЗНЕС) ҚҰНЫН БАҒАЛАУ ҚАҒИДАЛАРЫ
2.1 Кәсіпорын бизнесін бағалау құнына қатысты түсініктемелер
2.2 Бағалау мақсаты мен құн түрлері. Бағалау мақсаты
2.3 Бағалау құнының қағидалары
2.4 Кәсіпорынның мүліктік құнына әсер ететін факторлар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Кәсіпорын экономикалық көрсеткіштерінің жақсы жетістіктерге жету мақсатында, тәжірибелік және ізденіс жүйесі меншікті басқару факторының негізі ретінде бағалау қызметі қолданылады.
«ҚР бағалау қызметі туралы» заңына сәйкес мемлекеттік меншікті жекелендіру кезінде, басқаруды сенімділікке беру немесе жалға беру, сату, сатып алу, жарғылық қордың салымы ретінде ипотекалық несиенің жүргізілуі кезінде қоғамдық бағалау үлкен роль атқарады. Сонымен қатар мүлік туралы мәмле кезінде міндеттелген бағалау жүргізіледі.
Бағалау қызметі ғылыми негізде, оның кез келген тапсырманы орындау үрдісін қадағалайтын, бірқатар кағидалар мен жылжымайтын мүлік кұнына әсер ететін ортаның факторларын қарастырады.
Бүгінгі таңдағы түсінік бойынша ,бизнес-жұмыспен қамту және қызмет көрсетуде өнім өндіріп, өткізуде табиғи игілікті өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдардың, сондай-ақ пысық адамдардың коммерциялық ісі болып табылады.Басқаша айтсақ, бизнес- пайда келтіру немесе қайсыбір материалдық пайда табу мақсатындағы шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсібі, жұмыстың нәтижесі немесе іс-әрекеттің басқадай түрлері.
«Бизнес» және «кәсіпкерлік» ұғымы бір-бірімен тығыз байланысты.Көбіне оларды синоним ретінде қолданады.Бұл дұрыс емес, өйткені бұл ұғымдардың мазмұны жағынан көп айырмашылығы бар. Кәсіпкерлік –жұмыс және қызмет көрсетудің, өнімнің жаңа түрлерін игеру мен шығару үшін маүмкіндіктерді жүзеге асыруда ізденіспен, тәуекелмен бел байлаушы жаңашыл, творчестволық және бастамашыл шарушылық іс-әрекет ретінде түсіндіріледі. Бұрын –соңды болмаған немесе өзгелердің қолынан шықпаған бар жаңаны ізденуші іскер адамдарды ғана кәсіпкер деп есептуеге болады.
Кәсіпорын экономикалық көрсеткіштерінің жақсы жетістіктерге жету мақсатында, тәжірибелік және ізденіс жүйесі меншікті басқару факторының негізі ретінде бағалау қызметі қолданылады.
«ҚР бағалау қызметі туралы» заңына сәйкес мемлекеттік меншікті жекелендіру кезінде, басқаруды сенімділікке беру немесе жалға беру, сату, сатып алу, жарғылық қордың салымы ретінде ипотекалық несиенің жүргізілуі кезінде қоғамдық бағалау үлкен роль атқарады. Сонымен қатар мүлік туралы мәмле кезінде міндеттелген бағалау жүргізіледі.
Бағалау қызметі ғылыми негізде, оның кез келген тапсырманы орындау үрдісін қадағалайтын, бірқатар кағидалар мен жылжымайтын мүлік кұнына әсер ететін ортаның факторларын қарастырады.
Бүгінгі таңдағы түсінік бойынша ,бизнес-жұмыспен қамту және қызмет көрсетуде өнім өндіріп, өткізуде табиғи игілікті өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдардың, сондай-ақ пысық адамдардың коммерциялық ісі болып табылады.Басқаша айтсақ, бизнес- пайда келтіру немесе қайсыбір материалдық пайда табу мақсатындағы шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсібі, жұмыстың нәтижесі немесе іс-әрекеттің басқадай түрлері.
«Бизнес» және «кәсіпкерлік» ұғымы бір-бірімен тығыз байланысты.Көбіне оларды синоним ретінде қолданады.Бұл дұрыс емес, өйткені бұл ұғымдардың мазмұны жағынан көп айырмашылығы бар. Кәсіпкерлік –жұмыс және қызмет көрсетудің, өнімнің жаңа түрлерін игеру мен шығару үшін маүмкіндіктерді жүзеге асыруда ізденіспен, тәуекелмен бел байлаушы жаңашыл, творчестволық және бастамашыл шарушылық іс-әрекет ретінде түсіндіріледі. Бұрын –соңды болмаған немесе өзгелердің қолынан шықпаған бар жаңаны ізденуші іскер адамдарды ғана кәсіпкер деп есептуеге болады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі :
1.Д.О.Абленов. «Аудит негіздері» Алматы.: «Экономика», 2005ж.
2.С.К.Егембердиева, З.К. Дюсембаева, К.Ш.Дюсембаев. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Алматы қаржы- қаражат 1998ж.
3.Құнтөлеуов А., Жұмахметов С. Аудиттің айтары көп, Аудиттің қызметі туралы «Қаржы-қаражат» -1998ж. 11
4.А.А.Сәтмырзаев, Б.Е.Укашев. Аудит теориясы.
1.Д.О.Абленов. «Аудит негіздері» Алматы.: «Экономика», 2005ж.
2.С.К.Егембердиева, З.К. Дюсембаева, К.Ш.Дюсембаев. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Алматы қаржы- қаражат 1998ж.
3.Құнтөлеуов А., Жұмахметов С. Аудиттің айтары көп, Аудиттің қызметі туралы «Қаржы-қаражат» -1998ж. 11
4.А.А.Сәтмырзаев, Б.Е.Укашев. Аудит теориясы.
Мазмұны
КІРІСПЕ
1. БАҒАЛАУ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДЫ-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
1.1 Кәсіпорынның кайта құрылымы - өнеркәсіп аясындағы бағалау қызметінің
нарықтарын қалыптастыру негіздері
1.2 Бағалау қызметінің нарықтағы инфрақұрылымның пайда болуы, оны жетілдіру
және шаруашылық жүйесін баскару
1.3.Кәсіпорын ресурстарын басқару кеңістігі
2. КӘСІПОРЫН (БИЗНЕС) ҚҰНЫН БАҒАЛАУ ҚАҒИДАЛАРЫ
2.1 Кәсіпорын бизнесін бағалау құнына қатысты түсініктемелер
2.2 Бағалау мақсаты мен құн түрлері. Бағалау мақсаты
2.3 Бағалау құнының қағидалары
2.4 Кәсіпорынның мүліктік құнына әсер ететін факторлар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Кәсіпорын экономикалық көрсеткіштерінің жақсы жетістіктерге жету
мақсатында, тәжірибелік және ізденіс жүйесі меншікті басқару факторының
негізі ретінде бағалау қызметі қолданылады.
ҚР бағалау қызметі туралы заңына сәйкес мемлекеттік меншікті
жекелендіру кезінде, басқаруды сенімділікке беру немесе жалға беру, сату,
сатып алу, жарғылық қордың салымы ретінде ипотекалық несиенің жүргізілуі
кезінде қоғамдық бағалау үлкен роль атқарады. Сонымен қатар мүлік туралы
мәмле кезінде міндеттелген бағалау жүргізіледі.
Бағалау қызметі ғылыми негізде, оның кез келген тапсырманы орындау
үрдісін қадағалайтын, бірқатар кағидалар мен жылжымайтын мүлік кұнына әсер
ететін ортаның факторларын қарастырады.
Бүгінгі таңдағы түсінік бойынша ,бизнес-жұмыспен қамту және қызмет
көрсетуде өнім өндіріп, өткізуде табиғи игілікті өндіруші кәсіпорындар мен
ұйымдардың, сондай-ақ пысық адамдардың коммерциялық ісі болып
табылады.Басқаша айтсақ, бизнес- пайда келтіру немесе қайсыбір материалдық
пайда табу мақсатындағы шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсібі, жұмыстың
нәтижесі немесе іс-әрекеттің басқадай түрлері.
Бизнес және кәсіпкерлік ұғымы бір-бірімен тығыз байланысты.Көбіне
оларды синоним ретінде қолданады.Бұл дұрыс емес, өйткені бұл ұғымдардың
мазмұны жағынан көп айырмашылығы бар. Кәсіпкерлік –жұмыс және қызмет
көрсетудің, өнімнің жаңа түрлерін игеру мен шығару үшін маүмкіндіктерді
жүзеге асыруда ізденіспен, тәуекелмен бел байлаушы жаңашыл, творчестволық
және бастамашыл шарушылық іс-әрекет ретінде түсіндіріледі. Бұрын –соңды
болмаған немесе өзгелердің қолынан шықпаған бар жаңаны ізденуші іскер
адамдарды ғана кәсіпкер деп есептуеге болады.
1. БАҒАЛАУ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДЫ-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
1.1 Кәсіпорынның қайта құрылымы - өнеркәсіп аясындағы бағалау қызметінің
нарықтарын қалыптастыру негіздері
Кәсіпорындар ресурстарының нарықты құрылу үрдісі (материалдық және
материалдық емес), олардың нарықтык айналымға кіруі, Қазақстандағы
меншіктік қайта құрылымның жаңа кезеңімен тікелей байланысты. Бұл үрдістің
тежелуіне әлде де түрлі операциялар жасағанда ресурстарды құндылық
бағалаудың жоқгығы себеп болып отыр.
Кәсіпорынның мүліктік және мүліктік емес потенциал құндылығының
анықталуы, мемлекеттік немесе мемлекетгің катысуымен, нарыктық
инфрақұрылымның жүйесін құру қызметін бағалауға байланысты. Өндірістік
операцияларды басқару механизмдерге байланысты мынадай бөлімдерден тұрады:
Өндірістік ресурстар мен операцияларды басқару механизміне байланысты
топтар
Дағдарысқа қарсы Жекешелендіру, сатып алу сату Жалгерлік
басқару
Қарыз жэне несие Бизнесті бағалау (сонымен катар: Кепіл зат және
жерді, ғимараттарды, кұрылыстарды,ипотека
машиналарды, құрал-жабдықтарды,
жобаларды, материалдық емес
активтерді, құқықтарды және т.б.)
Сактандыру Бағалы кағаздар
Сенімділік басқаруМеншіктің қайта құрылуы және Кәсіпорын
реинжинирингі ресурстарымен басқа
да операциялар
Қазақстандағы мүліктік қайта құрылу нәтижелері бүгінгі кезеңдегі
мемлекеттік емес кәсіпорын меншігінің басымдылығын көрсетеді. Бұл тұрғыда,
біріншіден, кәсіпорындардың мүліктік және мүліктік емес ресурстары және
солармен байланысты бағалау қызметінің дамуына ықпал ететін, бүгінгі
уақытқа қалыптасқан өнеркәсіптің әртүрлі ресурстарының потенциалды тауарлық
массасы туралы айтуға болады. Екіншіден, бағалау акпараттарының дамуы және
де жекешелендірілген кәсіпорынның жекешелендіруден соң қолданбауы, суық
инвестициялық климаты мен активтілігінің төменділігі, олардың қызметінің
нәтижелері төмендеуі мен нарықтық бағалау талабының жойылуына әсерін
тигізеді. Демек, шығуға жол көрінбейтін жабық орта пайда болады. Бұл
жағдай, біріншіден, мемлекеттік өнеркәсіптің (жеке шикізат салаларынан
басқа) бәсеке қабілетінің төмендеуін, екіншіден, өнеркәсіптік кәсіпорындары
ресурстарьшың қайталама рыногы пайда болуының нақты потенциалына және
өндірістік ресурстардың тиімсіз қолдануына әкеліп соқгырады. Оның
қалыптасуы аталған жағдайлар есебімен, келесідей кезеңдер бойынша
жүргізіледі:
Тиімсіз атқарым жасайтын және бәсекеге қабілетсіз кәсіпорындарды
кеңейту, соның ішінде, келешекте тиімсіз қолданылатын мемлекеттік және
муниципалдық ресурстарды өндірістік мақсатта жұмсау мен өтімділігі төмен
ресурстар салмағын артықшылықпен қалыптастыру.
Нарықтық бағалаудан кейін айналымға және жаңа бизнестің қалыптасуына
негіз бола алатын аталған кезеңдердің қойылымы, кәсіпорындарды қайта
құрумен, кәсіпкерліктің дамуымен, кәсіпорынның мүліктік және мүліктік емес
ресурстарының қайта құрылуымен байланысты.
Кәсіпорын ресурстарының инфрақұрылымы кәсіпкерлік қызметтің бірқатар
бағыттағы нарығын қалыптастырады. Ресурстардың айналымын қамтамасыз
ететінін бағалау. Демек, сатушы мен сатып алушының арасындағы мәміленің
болуы.
1.2 Бағалау қызметінің нарықтағы инфрақұрылымның пайда болуы, оны жетілдіру
және шаруашылық жүйесін басқару
Кәсіпорын ресурстарын, бүгінгі уақыт шарттарына сай, шаруашылықты
жүйемен басқару және адекватты құру мақсатында нарықтардың инфрақұрылымының
пайда болуы мен бағалау қызметін жетілдіру, келесі негізгі жағдайларды
қажет етеді.
Біріншіден, Қазақстан экономикасының мемлекеттік сектордағы елеулі
үлесі, кұрылымдық қайта кұру үрдістерінің ұзақтығы мен күрделілігін
объективті шарттайды.
Екіншіден, өнеркәсіпті қайта құру үшін инвестициялық ресурстарды
тарту, кәсіпорындардың бәсекеге қабілетілігі мен тиімділігін жоғарлату
мүмкіндігін арттырады. Сонымен бірге меншік иесін ауыстыру жолымен ғана
емес (мысалы, мемлекеттік немесе муниципалды мүлікті жекешелендіру үрдісі),
меншік түріне тәуелді емес мүлікпен операциялар жолымен жүргізіледі.
Кәсіпкерлік қызметтін бағыттары
Аталған қарама-қарсы тенденциялар өзіндік артықшылықтары мен
кемшіліктері бар негіздерге ие.
Әлемдік тәжірибеде, меншік түрлеріне тәуелді емес, кәсіпорындар
ресурстарының қайталама нарықтарының мақсаттарын тиімді пайдаланатын
шаруашылық қызметтің жоғары нәтижелерінің куәлары бар. Бірақ Қазақстанның
заңнамасы және мүліктік кешендерімен қатынастарды реттейтін нормативтік
база, отандық ерекшеліктерді белгілейді. Ал бұл мемлекеттің елеулі
қатысуымен ойлап табылған және жасанды өнеркәсіптік ресурстар нарығының
бөлінуіне байланысты, бастапқыға арналған және қайталама, кәсіпорындар
ресурстарының қайталама нарығының болмауымен сипатталады. Сондықган олардың
инфрақұрылымы жоқ. Кәсіпорындар ресурстарының операцияларьш мемлекеттік
құқықтық реттеу жүйесі, әлі де, бағалау қызметіне қатысты орналасу
кезеңінде. Нарықтардың тиісті инфрақұрылымын, оның орталық бөлімшесі -
бағалау қызметін құру шарты негізінде, кәсіпорындардың ресурстарымен және
мүлікпен операцияларды жасау ғана инвестициялық активтілікті тірілте
алатын механизм болып табылады.
Кәсіпорын ресурстарының операциялары ұйымдардың (заңды түлғалардың)
жойылуы мен дамуы, ресурстардың бағалау құнын құру үрдісімен ғана
байланысты емес, ол, мәміле құнының бағалауымен, сонымен бірге,
кәсіпорындарды жекешелендіру мен банкротқа ұшырауына, конкурстарды,
аукциондарды, жалды, сенімділік басқаруды, кепіл затты, ипотекаларды және
басқа операцияларды жүргізуімен де байланысты.
Нарық жағдайында ресурстармен операциялар жасау, басқару шешімдерінің
мүмкін болатын сәйкестіктер, кәсіпорынның ресурстарын басқару келесі
кестеде көрсетілгендей, шартты кеңістік түрінде қарастырылады.
Кәсіпорын ресурстарымен операциялар жасау және оның нарықтық құнын
бағалау кезінде анықтаушы жағдай болып, аталған кеңістіктегі әрбір ресурс
бойынша, тиімді басқару шешімін қабылдау операцияларына қатысатын сатушымен
сатып алушы және бағалаушының құқықтық қатынастары негізінде анықталады.
1.3.Кәсіпорын ресурстарын басқару кеңістігі
Мүліктік құқықтар - бағалау объектілерінің құнық жиынтығы болып
табылады да, олардың кейбірі мүліктің иемденушісі немесе заң бойынша
оқшаулануы мүмкін. Нәтижесінде кейбір құқықтар мен міндеттемелер мәміленің
басқа жағына беріледі де, әрбір жаққа мүлікке деген белгілі жиынтық
құқықтар қалады. Бұл қүқықтар мынадай болуы мүмкін: кәсіпорын ресурстарымен
белгілі операциялар жүргізу үшін, иелік ету немесе жеке ресурстарды қолдану
құқығын уақытша шектеу, сонымен қатар олардың кайта құрылымы туады.
Құқықтардың әрбір шектеуі (ауыртпалығы) және оларды қолдану тәсілі,
кәсіпорын мен ресуртарды бағалау құнына әсер етеді.
2. КӘСІПОРЫН (БИЗНЕС) ҚҰНЫН БАҒАЛАУ ҚАҒИДАЛАРЫ
2.1 Кәсіпорын бизнесін бағалау құнына қатысты түсініктемелер
Нормативтік база шегіндегі бағалау технологиясының нарықтарында
кәсіпорын бизнесін бағалау 3 тәсіл бойынша жүргізіледі: нарықтык, табыстық
және шығындық.
Бизнес - бұл заңды, жеке түлғалардың нақты қызметі.
Мұнда заңды тұлға - кәсіпорын, азаматтық құқықтардың объектісі болып
табылады да, кәсіпкерлік қызмет үшін қолданылатын мүліктік кешен ретінде
қарастырылады.
Мүліктік кешен жер телімдері, ғимараттар мен кұрылыстарды, машина мен
құрал-жабдықтарды, шикізат пен өнімдерді, материалдық емес активтерді және
мүліктік міндетгемелерді қүрайды.
Бизнесті багалаудың бірінші концепциясы
Бірінші концепция мүліктік кешеннің құрамдастарын бағалаумен
байланысты.
Кәсіпорын бизнесін бағалау мүліктік кешеннің құрамдастарын бағалауына
әкеледі: нарықтық, табыстық және шығындық тәсілдерді қолданып, негізгі
қаражаттардың мүліктік құқықтар құнының есебінсіз бағалауға болады.
Мұнда, бір-бірінен жекеше бағаланатын (орындық, компьютер, ғимарат,
станок, бассейн, жер телімі жэне т.б.), мүліктік кешеннің құрамдастарын
бағалау жөнінде айтылып отыр. Мүліктік кешеннің кұрамдастарын бөлек
бағалау, мүліктік кешен жиынтығы түрінде бола алатын қосымша құнды
анықтаумен байланысты және олардың кейінгі аккумуляциясын болжамайды.
Бизнесті багалаудың екінші концепциясы
Екінші концепция, кәсіпорын бизнесін бағалағандағы пайда болатын
қосымша құнның анықталуымен тікелей байланысты.
Кәсіпорын бизнесін жүйе ретінде қарастырсақ, құрамына тауар нарығының
секторын бакылауға рұқсат ететін, оның мүліктік кешені мен құқық жүйесі
немесе қоржыны кірсе, мүліктік кешеннің жиынтығында қосымша құнның пайда
болуы мүмкін.
Құқық жүйесі немесе қоржыны, кәсіпорынға бизнес жүйе ретінде тауар
нарықтарында тиімді бәсекелесуге рұқсат етеді.
Құқықтар жүйесі немесе қоржыны өзіне мыналарды қосуы қажет:
- кәсіпкерлік қызметті іске асыратын, кәсіпорынға республикалық және
атқарушы жергілікті билік органдары беретін лицензиялардан,
сертификаттардан және тағы басқалардан пайда болатын нарықта жұмыс істеу
құқығы;
- кәсіпорынға табыс әкелетін жал құқығы, субжал, кепіл және т.б;
- бизнес бойынша әріптестердің келісім-шарт жүйелерінен пайда болатын
құқықтар (материалдар мен шикізатты жеткізу келісім-шарттары, тауарлық
өнімдерді сатып өткізу келісім-шарттары және т.б.);
- кәсіпорын акцияларының бақылау пакеттерінен пайда болатын кұқықтар;
- материалдық емес активтерді қалыптастыратын артыкшылығы бар
кұқыктар.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, кәсіпорынның бизнесін бағалаудың
объектілері мыналар болуы керек:
- кәсіпорынның мүліктік кешені;
- кәсіпорынға (фирмаға) нарықтың секгорын бақылауға рұқсат ететін
құқықтар жүйесі немесе қоржыны;
- кәсіпорынның (фирманың) тауар нарықтарында бәсекелесуге
қабілетілігі.
Сөйтіп, кәсіпорын (фирма) бизнесін бағалау екі концепцияны қолдану
арқылы жүзеге асырылады.
Бірінші концепция, сатып алу-сату мәміле кезіндегі кәсіпорын (фирма)
бизнесінің бағалауын болжайды. Бұл жағдайда бизнестің кұны екі құрамдас
бөліктерден қалыптасады: мүліктік кешеннің кұнынан және материалдық емес
активтердің құнын сипаттайтын кұнға қосымша бағалануынан.
Екінші концепция, бағалау кезінде тауар нарығындағы бағаланатын
сектордың бағалау сыйымдылығын болжайды.
Қазақстан Республикасы заңнамасының талдауы мен нарықта неғұрлым
салмақты болып табылатын табыс формуласында көрсеткендей, артықшылығы бар
құқықтардың көлемін бағалану, патенттік монополиялардың шекараларын
анықтауға мүмкіндік береді. Тауар нарығының үлкен секторлар
монополияларымен байланысын патенттік монополизмдердің мүмкіндіктерін құқық
иеленушілер қүкықтарымен байланыстырады, атап айтқанда:
- иелігіндегі интеллектуалдық меншік объектілерін өз талабына сай
қолдану;
- оларды пайдалануға, басқа тұлғаларға рұқсат етпеу;
- белгілі шарт негізінде, интеллектуалдық меншікті бағалауға жеке
объектілерін пайдалануға рұқсат ету.
Аталған ғылыми дәлелденген артықшылықтарды, құқық иеленуші өнім
нарығында жоғары технологиялық өнімдерінің көлемін ұлғайтуға мүмкіндігі бар
нарықтардың үлкен секторларын қатаң бақылау үшін қолданылады.
Айырықша құқықтарының ірі портфелі шоғырланған технологияларды
меңгерген жоғары технологиялық компаниялар мен корпорациялар ғылыми
дәлелденген өнім құқық иеленуші нарықтарын басқаруға, миллиардтаған
табыстар алуға белгілі мүмкіндіктер алады.
Айырықша құқықтар портфелінің көмегімен тауар нарығының ірі
секторларын басқару бойынша компаниялардың мүмкіндіктерін бағалау, олардың
айырықша құқықтар мен бизнесін бағалауына қосылады.
2.2 Бағалау мақсаты мен құн түрлері. Бағалау мақсаты
Бағалау мақсаты - кәсіпорынның нарықтық құнын есеп айырысуымен
негіздеу.
Кәсіпорындарды бағалау белгілі бір нақты міндеттің орындалуына
бағынады. Бағалаушы, жасалып жатқан бағалаудың міндетін білгеннен кейін
ғана керекті әдістемені дұрыс таңдай алады.
Кәсіпорынның құнын бағалау көбінесе келесі жағдайлардан туындайды:
1) кәсіпорынды сату;
2) кәсіпорын мүлігінің бөлігін сату (жер телімі, ғимараттар,
құрылыстар);
3) ұйымды қайта құру немесе кәсіпорынды тарату (қосылу, бөліну, сіңісу
және т.б.), және кәсіпорынның банкротқа ұшырағандағы төрелік сот және
меншік иелерінің шешімі бойынша жүргізіледі;
4) бағалы қағаздар нарықтарында кәсіпорын акцияларьн сатып алу және
сату (акционерлік меншіктегі кәсіпорындарды немесе оның бөлігін сатып алу);
5) жауапкершілігі шектеулі коғамда немесе серістестіктің жарғылық
қорының үлесін сатып алу және сату (үлес ақша бірлігімен бағаланады);
6) кәсіпорынды жалға беру. Құнды бағалау жал төлемін белгілеу үшін
маңызды;
7) кәсіпорынды жетілдіру максатында инвестициялық жобаның орындалуы
мен оның негізделуі кезінде кәсіпорын құнын білу қажет;
8) несие алу үшін кәсіпорын мүлігін кепілге беру;
9) кәсіпорын мүлігін сақтандыру;
10) мүлікке салық салу үшін, оның салық базасын анықтау;
11) негізгі қорларды кайта бағалау.
Сонымен, мүліктік кешен құнын бағалану негізділігі мен дәлелділігі
көбінесе бағалауды қолдану аумағының дұрыс анықталуына тәуелді, яғни сатып
алу және сату, несие алу, сақтандыру, салық салу, т.б.
Құн түрлері
Кез келген мүліктің құнын, бір-бірімен тығыз байланысты екі тәсілмен
анықтауға болады: біріншіден, осы мүлікті басқа бір мүліктің кейбір санына
(ақша эквиваленті мағынасында) алмастыруы. Екіншіден, мүлік иесі болашақта
алатын табыстардың ағымды құнын анықтауы.
Құн, шығындар және баға түсініктемелері бойынша айырмашылықтарды білу
қажет. Құн - алушының (инвестор) бағаланатын меншікті алуға жұмсайтын
төлемнің мөлшері. Шығындар - бағаланатын ұқсас меншік объектісін құру үшін
қажет болатын шығын мөлшері. Бұл шығындар сатып алушы төлеуге дайын сомадан
айырмашылығы болмауы мүмкін. Баға бірдей объектілер мен басқа сатып
алушылардың активтілігін және сатып алушылардың қажеттіліктерін қоса
алғанда, бұл шығындар бағалау күнімен салыстырғанда өз құнынан жоғары
немесе төмен болуы мүмкін. Тек қана жетілген нарық жағдайында, құн және
баға бір-бірімен тең болады. Мүлікке қатысты құн, өзімен нақты шарттардың
нәтижесі болатын бағаны усынады. Баға - өткен мәмілелердегі ұқсас
объектілерді сатып алуға қанша жұмсалғанын көрсететін факт. Бағалаушы
талдау жасағаннан кейін ғана, мүлік кұнының ағымдағы төленген немесе
алынған бағасы бола алатындығы туралы айта алады.
Құн негізінен төрт шарттан туындайды: сұраныс, пайдалылық, тапшылық
және меншік қүдылықтарын беру мүмкіндігі.
1. Сұраныс. Сұраныс - белгілі бір уақыт ішінде нарықта сатып алатын
тауар (қызмет) саны немесе меншік объектілері. Сұраныстың өсуі бағалардың
өсуіне алып келеді.
2. Пайдалылық. Адамдардың белгілі бір қажеттіліктерін
қанағаттандыратын, тауарлар мен меншік объектілерінің қабілетін -
пайдалылық деп атайды. Берілген зат неғұрлым көбірек кажеттіліктерді
қанағаттандыруға қабілетті болса, соғұрлым оған сұраныс жоғары болады.
Пайдалылықтың өсуі көбіне бағаның өсімімен сәйкес жүреді.
3. Тапшылық. Үлкен сұраныс пен жоғары пайдалылыққа қарамастан, ешбір
мүлік тапшы болмағанша құны болмайды.
4. Меншік құқығын біреуге беру мүмкіндігі. Кез келген зат меншік
кұқықтарын біреуге беру мүмкіндігі бар болған жағдайда тауар болып
саналады. Мысалы, берілген заңнамамен жердің белгілі бір түрлеріне сату
рұқсат етілмесе, онда олардың құндылығы болмайды. Дегенмен, бұл жерлердің
жал құндылықтарының нарық кұнын бағалауға болады.
Мүліктің құнын бағалау нақты бір мақсатпен жүргізіледі (сатудың
бағасын анықтау, ипотекалық несиені алу, мүлікті сақтандыру және т.б.). Бұл
мақсат, бағалаудың тағайындалуы деп аталады. Құнның әр түрлі анықтауларын
қолданғанда, мүліктің құны әр түрлі болады. Мысалы, оттан сақтандыру
мақсатындағы құнның бағалануы, ипотекалық несие мақсатындағы құнның
бағалануынан ерекшеленеді. Бірінші жағдайда, құнның мөлшері құрылғылардың
элементтеріне кеткен шығындармен, ал екінші жағдайда, ипотекалық несие
бойынша төлемдердің тоқтатылу жағдайында, объектіні сату үшін нарықтағы
мүмкін болатын бағамен анықталады.
Сөйтіп, бағалаудың тағайындалуына тәуелді мүлік әр түрлі құнға ие
болады.
Тәжірибеде бағалаушы келесідей негізгі құралдардың түрлерін қолданады:
Негізделген нарықтық құн - ашық және бәсеке нарығындағы мүлік түріне
берілетін баға. Экономикалық рационалды, мәмілеге ерікті баратын және қажет
ақпаратпен қамтамасыз етілген сатушы мен сатып алушы арасында еркін
бәсекені көрсетеді. Қаржыландырудың ерекше шарттарына сәйкес, сатып алу мен
сатудың жағдайлары, екі жақтың жеткіліксіз ақпараттануы, нарық деформациясы
және т.б. факторлардың әсерінен, тәжірибеде нақты мәмілелердің бағалары
нарықтық қүннан айырмашылығы болады. Нарыктық емес құн ретінде, мысалы,
нормативті есептелетін құн бола алады. Нормативті есептелетін құн -
нормативтер мен әдістер басқару органдарын бекіту негізінде есептелетін
мүліктік кешеннің құны. Қарастырылып отырған мүліктік кешеннің түрлері үшін
нормативтердің (ставкалардың, коэффициенттердің) бірлік шкалалары
қодданылады. Нормативті есептелетін құн ретінде, мысалы, кәсіпорын
мүлігінің салық салу құны болып табылады. Кәсіпорын мүлігіне салық салу
үшін салықтық база ретінде негізгі қаражаттардың, материалдық емес
активтердің, қорлар мен шығындардың орташа жылдық қалдық құны жатады. Салық
салу құнын есептеу үшін кәсіпорын мүлігінің бухгалтерлік есебінің баланстық
активіндегі қалдықтар алынады. Нормативті есептелетін құнның тағы бірі,
жерге салық салу үшін, жер телімінің құнын анықтау болып табылады.
Мүліктік кешеннің нормативті есептелетін кұнының көрсеткішін салық
салу және мүлікті мемлекеттік сақтандыру органдары тәжірибеде
пайдаланылады. Бұл көрсеткішті талаптар бойынша зақымды бағалау үшін сот
органдары да қолданады.
Бухгалтерлік есеп жүйесі баланстық құнды бастапқы, қалпына келтіру және
қалдық құны деп бөледі.
Баланстық құн - кәсіпорынның балансында белгіленген, құрылысқа кеткен
шығындар немесе оның өзіндік негізгі қаражаттарына элемент алу.
Бастапқы құн - белгілі кәсіпорын объектілерінің эксплуатацияға
енгізілген кезіндегі есептік құжаттарда тіркелген баға. Эксплуатацияға
берілген мүлік объектісі бастапқы құн бойынша, не оларды модернизациялау
мен реконструкциялаудан кейін немесе қорды ресми қайта бағалау белгіленген
уақыттан есептейді.
Қалпына келтіру құны - бұрын анықталған негізгі қаржыларды қазіргі
талаптарға сай қайта өндіру құны. Бағалаушы қор элементі құнының толық
қалпына келуін салыстыру арқылы қазіргі заманға сәйкес нарықтық құнын
есептейді.
Қалдық құн. Егер баланстық кұннан, эксплуатация кезеңінде жинақталған
тозу сомасын алып тастасақ, онда қалдық күнды аламыз, ал қалдық құнның
бағалануын кайталама нарығының бағасы бойынша жүргізсе, онда ол нарықтық
сипаттама алады. Яғни, бағалауға тәуелді қайта өндіру мен орнын басу кұнын
белгілейді.
Қайта өндіру құны - қазіргі нарыққа сай сатып алу немесе қайта өндіру
құнын бағалау мүліктің тура сол сияқты объектінің кұны барабар шама. Қайта
өндіру қүнын анықтау көбінесе технологиялар, материалдар, шикізаттар,
стандарттар және тағы басқа өзгерулерінен мүмкін болмайды. Сондықтан
тәжірибеде орнын басу құны қолданылады.
Орнын басу кұны - бағаланатын объектінің пайдалылығы бойынша
эквивалентті, меншіктің барабар объектіні өндірудің ағымды құны.
Тағы да мүліктік кешеннің құны мен жойылу құны туралы айтуға болады.
Мүліктік кешеннің құны. Мәміле жасағаннан кейін табыс әкелетін және
қызмет жасай алатын объектінің құны. Мысалы, инвестор кәсіпорын акцияларын
алғанда және олардың құнын бағалау кезінде, кәсіпорын элемент - бұл
болашақта табыс әкелетін және тиімді қызмет жасайтын объект деп
қарастырылады.
Жойылу құны мүлігін сатушы келісуге мәжбүр болатын бағаны айтады.
Кәсіпорынның жойылу құны бағалау кезінде анықталады. Мысалы, оның банкротқа
ұшырауы кезінде немесе аукционда ашық көтере сату кезінде.
Бағалаудың әр түрлі жағдайларына тәуелді құндардың бірнеше түрін ажыратады:
инвестициялық, тұтынушылық, сақтандырулық, утилизациялық.
Инвестициялық құн - егер оны белгілі бір инвестициялық жобаны іске
асыру үшін инвестициялық салым ретінде карастырсақ, онда оны мүліктік
кешеннің құны деп айтуға болады.
Нарықтық құнға карағанда, инвестициялық құн нақты және белгілі бір
жобамен және оның инвесторымен байланысы. Инвестициялық құн, берілген
инвестициялық кешені мен нәтижелері бойынша мүліктік кешеннің нарықтық
құнының өсуі ретінде қарастырылады.
Тұтыну кұны. Объектінің құнын немесе маңыздылығын сипаттайды.
Пайдалылық кезіндегі құн тұтынушылардың экономикалық тауарлық құны ретінде
анықталады және оны пайдалану тиімділігіне негізделген (табыс, пайда, ыңғай
түрінде).
Пайдалану кезіндегі құн міндетті түрде нарықтың кұнын көрсетпейді. Тұтыну
кұны туралы мәліметтер, бағаланатын мүліктік кешеннің, әр түрлі сапасы мен
пайдасы бар ұқсас объектілермен салыстыру үшін керек.
Сақтандыру құны - сақтандыру шартында (полисінде) көрсетілген және
сақтандыру мақсаттары үшін анықталатын объектілердің нарықтың құны.
Сақтандыру құны сақтандыруды қайта қалпына келтіруді бағалау үшін қажет
элементі бойынша есептеледі.
Көбінесе сақтандыру құны орнын басу құны сияқты анықталады. Өйткені сақтану
жағдайларынан кейін сақтанушыға өзінің мүлігін қайтадан қалпына келтіруге
мәжбүр болады.
Утилизациялық құн - өзінің бастапқы пайдалылығынан айырылған және
төтенше жағдайда немесе толық тозудың жағдайына жеткен утилизациялық
материалдың активтердің құны. Утилизациялық құн - бұл салмақты
материалдардан тұратын бағаланатын объектілердің қайталама құны.
2.3 Бағалау құнының қағидалары
Бағалау қызметі ғылымының негізінде, бағалау бойынша кез келген
тапсырманы орындау үрдісін қадағалайтын, бірқатар қағидалары бар.
Кәсіпорынның мүліктік кешен құнын бағалау кезіндегі қажет негізгі
экономикалық ортақ қағидаларын қарастырайық.
Олар мыналармен байланысты және 3 топ қағидалар жүйелеріне келтіруге
болады:
Иесінің мүлік туралы көзқарасымен;
Нарықтық ортамен;
Мүлікті эксплуатациялаумен.
Иесінің мүлік туралы көзқарасымен байланысты кағидалар
Бұл топ мынаандай қағидаларға ие: пайдалылық, орнын басу, күту.
Пайдалылық қағидасы. Меншік объектілерінің иемденуге қабілеті жоқ
болса, онда олардың құны болмауы мүмкін. Сондықтан потенциалды
меишіктенушіге пайдалы болған кезде ғана мүліктік кешеннің кұны болады.
Қағиданың аныкталуы: пайдалылық берілген уақыт периодтарында және берілген
жерде меншік объектісі иесінің кателіктерін қанағаттандыру қабілеті.
Орнын басу қағидасы. Иесінің қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын
және табыс әкеле алатын барлық меншік объектілері, өзінің әр түрлілігіне
карамастан, бір-бірімен байланысты. Меншік объектісі үшін оны қалпына
келтіруге кететін шығындардың сомасынан көп ешкім төлемейді. Егер екі
меншік объектілерінің қабілеті бірдей болса, онда біз бағаның төменін
аламыз.
Қағидалардың анықталуы: меншіктің максималды құны ең төмен бағамен немесе
құнмен анықталады. Сөйтіп орнын басу құны бағаланатын мүлік құнының жоғарғы
шегін анықтауға мүмкіндік береді.
Күту кағидасы. Инвестор объектіге қаражатты салып, ол меншік
объектілерінен болашақта табыс күтеді. Бағаланатын құн - болашақтағы барлық
табыстардың ағымды құны.
Қағиданың анықталуы: күту - болашақта меншікті иелік етуден түсетін
табыстардың ағымды құнының орнатылуы.
Нарықтық ортамен байланысты қағидалар
Бұл топ келесі қағидалардан тұрады: сұраныс пен ұсыныс арасындағы
сәйкестік, бәсеке, құнның өзгеруі.
Сұраныс пен ұсыныс арасындағы сәйкестік қағидасы. Мүлікке деген
бағаның өзгеруі сұраныс пен ұсыныс шамаларының өзгеруіне тәуелді.
Негізгі заңдылықтар:
Егер сұраныс тұрақты болып, ал ұсыныс ұлғайса, онда бағалар
төмендейді;
Егер сұраныс түрақты болып, ал ұсыныс төмендесе, онда бағалар
көтеріледі;
Егер ұсыныс тұрақты болып, ал сұраныс өссе, онда бағалар өседі; Егер
ұсыныс тұрақты болып, ал сұраныс төмендесе, онда бағалар төмендейді.
Егер нарықта сұраныс пен ұсыныс арасында сәйкестік орнатылса, бағалар
тұрақты болады.
Қағиданың анықталуы: ұсыныс - құрамындағы белгілі баға бойынша
тауарлар саны, сұраныс - белгілі баға бойынша қажетті тауарлар саны.
Сұраныс пен ұсыныс арасындағы өзара іс-қимыл бағасын анықтайды.
Бәсеке қағидасы. Жал шарты немесе мүлікті сатып алу не сату
мәмілелерін жасайтын жалгер мен жал берушілер, сатушылар мен сатып алушылар
арасында, жылжымайтын мүлік нарықтарында бәсеке пайда болады. Әрбір объекті
бәсекеде болады. Пайда бәсекені туғызады, ал артық пайда күйреген бәсекені
ынталандыру тенденциясы бар. Бәсекенің болмауы монополиялық жағдайды
туғызады.
Қағиданың анықталуы: нарықтағы пайда, өндіріс факторларын өтеу үшін
қажетті деңгейден асып кетсе, онда берілген нарықта таза табыстардың орташа
деңгейінің төмендеуіне алып келетін бәсеке өрлей бастайды.
Құнның өзгеру қағидасы. Мүлік объектілері әр уақытта өзгерістерге
ұшырайды. Жерді пайдалану мақсаты мемлекет пен жекеше сектордың әсерінен
өзгереді және олар тозады, техника, технология және шикізат базасы
өзгереді. Экономикалық шарттар жаңа мүмкіндіктерді туғызады, акша
массасының көлемі мен пайыздық ставкалары толқиды. Адамдардың талғамы мен
ынталары өзгереді. Объектінің орналасу ортасы өсу, түсу, тоқырау мен жаңару
фазаларынан өтеді. Барлық бұл өзгерістер берілген жердегі мүлік
объектілерінің пайдалылық дәрежесіне әсер етуі мүмкін.
Қағиданың анықталуы: мүлік объектілерінің құны көбінесе тұрақты болып
қалмайды, ол уақыт ағымымен өзгеріп тұрады.
Эксплуатациядағы мүлікпен байланысты қағидасы
Берілген топ мынадай факторлар қағидасын ұсынады: өндірістік, қалдық
өнімділік, салымдық, баланстандырылған, неғұрлым тиімді пайдалану.
Өндіріс факторларының қағидасы. Мүліктік кешен өндірістік жүйе болып
табылады. Оның табыстылығы 4 фактормен анықталады: менеджментпен, еңбекпен,
капиталмен және жермен. Таза табыс - осы барлық төрт фактордың нәтижесі
болып табылады. Сондықтан табысты бағалау негізінде барлық жүйелердің кұны
анықталады. Мүліктік кешенді бағалау үшін барлық жүйелердің табысын
құрудағы әрбір фактордың үлесін білу қажет.
Қалдық өнімділіктің қағидасы. Жердің құнын бағалау негізінде оның
қалдық өнімділігі жатыр. Экономикалық кызметтің кез келген түрі келесідей
факторлардың болуын қажет етеді: менеджмент, еңбек, капитал және жер. Әрбір
фактор берілген қызметпен жасалатын таза табыстардан төленуі тиіс. Өйткені
жер жылжымайды, сондықган еңбек, капитал және кәсіпкерлік оған бейімделуі
керек. Біріншіден, үш фактор төленеді, ал сосын табыс қалдығы жер
иемденушісіне рента түрінде төленеді. Өндірістің барлық басқа факторларының
төленуінен кейін қалдығы болса, онда жердің бағалылығы болады.
Сөйтіп, қалдық өнімділігі, еңбек пен капитал эксплуатациясына және
менеджменттің шығындары өтелгеннен кейін, жер теліміне қосылған таза
табыспен анықталады.
Салым қағидасы. Салым - кез келген бір жаңа факторды ендіру
нәтижесінде шаруашылық объект құнының өсім сомасы. Кейбір факторлар
кәсіпорынның мүліктік кешенінің құнын ұлғайтады, ал кейбіреулері
төмендетеді. Мысалы, үйдің сыртын жаңадан сырлау сыртқы түрін жақсартады,
ал егер бояудың түсі нарықтық стандарттарға сай болмаса, онда үйдің құны
төмендетілуі мүмкін.
Салымның анықталуы: шаруашылық объектілерінің құнының ұлғаймалы немесе
төмен сомасы.
Сөйтіп, мұліктік кешенге қосымша активтерді қосу тиімді болады, егер
олар мүліктік кешеннің нарықтық бағасынан жоғары болса. Мүліктік кешенге
кез келген косылған элементтер өтеледі, егер мүліктік кешен құнының өсімі,
бұл элементтерді алуға кеткен шығындардан жоғары болған жағдайда.
Баланстандырылған (пропорционалды) қағидасы. Өндіріс факторлары
экономикалық баланстандырылған болса, онда меншік объектісінің құны
максималды болады немесе сақталады. Меншік объектілерінің кұны төрт
элементтердің баланстандырылуына тәуелді: рентаға, еңбекке (еңбек ақы),
капиталға (инвестиция, салым), басқару координациясына (менеджментіне). Ең
жоғарғы табысты қамтамасыз ететін әрбір меншік объектісі үшін теоретикалық
тепе-теңдік нүктесі бар.
Қағиданың анықталуы: кез келген меншік объектісіне өндірістің әр түрлі
факторларының оптималды сомасы сәйкес келеді. Олардың бір-біріне сай болуы
арқылы мүліктің максималды құны пайда болады.
Сөйтіп, әр түрлі мінездеме бойынша, мүліктік кешенді құрайтын үлестер
бір-бірімен келісуі керек. Мүліктік кешенге кез келген бір элементті косу,
берілген принципті бұзу, оның құнының өсуіне алып келмейді.
Неғұрлым тиімді пайдалану қағидасы - барлық қарастырылған үш қағиданың
синтезі мүмкін болатын варианттардың ішінен жеткілікті негізделген мүліктік
кешеннің функционалды мүмкіндіктерін неғұрлым толығымен орындайтын және
объектінің ең жоғарғы құнына алып келетін, мүліктік кешен неғұрлым тиімді
пайдалану варианты таңдалады. Құнды бағалау үшін осы вариант қолданылады.
Аталған қағидалар жалпы түрде әмбебап және мүліктің барлық түрлеріне
қолданылады. Олардың құрамы объектінің ерекшеліктеріне тәуелді өзгеріп
отыруы мүмкін.
2.4 Кәсіпорыннын мүліктік құнына әсер ететін факторлар
Жылжымайтын мүлік өзімен өзі болмайды, ол айналадағы ортаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. БАҒАЛАУ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДЫ-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
1.1 Кәсіпорынның кайта құрылымы - өнеркәсіп аясындағы бағалау қызметінің
нарықтарын қалыптастыру негіздері
1.2 Бағалау қызметінің нарықтағы инфрақұрылымның пайда болуы, оны жетілдіру
және шаруашылық жүйесін баскару
1.3.Кәсіпорын ресурстарын басқару кеңістігі
2. КӘСІПОРЫН (БИЗНЕС) ҚҰНЫН БАҒАЛАУ ҚАҒИДАЛАРЫ
2.1 Кәсіпорын бизнесін бағалау құнына қатысты түсініктемелер
2.2 Бағалау мақсаты мен құн түрлері. Бағалау мақсаты
2.3 Бағалау құнының қағидалары
2.4 Кәсіпорынның мүліктік құнына әсер ететін факторлар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Кәсіпорын экономикалық көрсеткіштерінің жақсы жетістіктерге жету
мақсатында, тәжірибелік және ізденіс жүйесі меншікті басқару факторының
негізі ретінде бағалау қызметі қолданылады.
ҚР бағалау қызметі туралы заңына сәйкес мемлекеттік меншікті
жекелендіру кезінде, басқаруды сенімділікке беру немесе жалға беру, сату,
сатып алу, жарғылық қордың салымы ретінде ипотекалық несиенің жүргізілуі
кезінде қоғамдық бағалау үлкен роль атқарады. Сонымен қатар мүлік туралы
мәмле кезінде міндеттелген бағалау жүргізіледі.
Бағалау қызметі ғылыми негізде, оның кез келген тапсырманы орындау
үрдісін қадағалайтын, бірқатар кағидалар мен жылжымайтын мүлік кұнына әсер
ететін ортаның факторларын қарастырады.
Бүгінгі таңдағы түсінік бойынша ,бизнес-жұмыспен қамту және қызмет
көрсетуде өнім өндіріп, өткізуде табиғи игілікті өндіруші кәсіпорындар мен
ұйымдардың, сондай-ақ пысық адамдардың коммерциялық ісі болып
табылады.Басқаша айтсақ, бизнес- пайда келтіру немесе қайсыбір материалдық
пайда табу мақсатындағы шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсібі, жұмыстың
нәтижесі немесе іс-әрекеттің басқадай түрлері.
Бизнес және кәсіпкерлік ұғымы бір-бірімен тығыз байланысты.Көбіне
оларды синоним ретінде қолданады.Бұл дұрыс емес, өйткені бұл ұғымдардың
мазмұны жағынан көп айырмашылығы бар. Кәсіпкерлік –жұмыс және қызмет
көрсетудің, өнімнің жаңа түрлерін игеру мен шығару үшін маүмкіндіктерді
жүзеге асыруда ізденіспен, тәуекелмен бел байлаушы жаңашыл, творчестволық
және бастамашыл шарушылық іс-әрекет ретінде түсіндіріледі. Бұрын –соңды
болмаған немесе өзгелердің қолынан шықпаған бар жаңаны ізденуші іскер
адамдарды ғана кәсіпкер деп есептуеге болады.
1. БАҒАЛАУ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДЫ-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
1.1 Кәсіпорынның қайта құрылымы - өнеркәсіп аясындағы бағалау қызметінің
нарықтарын қалыптастыру негіздері
Кәсіпорындар ресурстарының нарықты құрылу үрдісі (материалдық және
материалдық емес), олардың нарықтык айналымға кіруі, Қазақстандағы
меншіктік қайта құрылымның жаңа кезеңімен тікелей байланысты. Бұл үрдістің
тежелуіне әлде де түрлі операциялар жасағанда ресурстарды құндылық
бағалаудың жоқгығы себеп болып отыр.
Кәсіпорынның мүліктік және мүліктік емес потенциал құндылығының
анықталуы, мемлекеттік немесе мемлекетгің катысуымен, нарыктық
инфрақұрылымның жүйесін құру қызметін бағалауға байланысты. Өндірістік
операцияларды басқару механизмдерге байланысты мынадай бөлімдерден тұрады:
Өндірістік ресурстар мен операцияларды басқару механизміне байланысты
топтар
Дағдарысқа қарсы Жекешелендіру, сатып алу сату Жалгерлік
басқару
Қарыз жэне несие Бизнесті бағалау (сонымен катар: Кепіл зат және
жерді, ғимараттарды, кұрылыстарды,ипотека
машиналарды, құрал-жабдықтарды,
жобаларды, материалдық емес
активтерді, құқықтарды және т.б.)
Сактандыру Бағалы кағаздар
Сенімділік басқаруМеншіктің қайта құрылуы және Кәсіпорын
реинжинирингі ресурстарымен басқа
да операциялар
Қазақстандағы мүліктік қайта құрылу нәтижелері бүгінгі кезеңдегі
мемлекеттік емес кәсіпорын меншігінің басымдылығын көрсетеді. Бұл тұрғыда,
біріншіден, кәсіпорындардың мүліктік және мүліктік емес ресурстары және
солармен байланысты бағалау қызметінің дамуына ықпал ететін, бүгінгі
уақытқа қалыптасқан өнеркәсіптің әртүрлі ресурстарының потенциалды тауарлық
массасы туралы айтуға болады. Екіншіден, бағалау акпараттарының дамуы және
де жекешелендірілген кәсіпорынның жекешелендіруден соң қолданбауы, суық
инвестициялық климаты мен активтілігінің төменділігі, олардың қызметінің
нәтижелері төмендеуі мен нарықтық бағалау талабының жойылуына әсерін
тигізеді. Демек, шығуға жол көрінбейтін жабық орта пайда болады. Бұл
жағдай, біріншіден, мемлекеттік өнеркәсіптің (жеке шикізат салаларынан
басқа) бәсеке қабілетінің төмендеуін, екіншіден, өнеркәсіптік кәсіпорындары
ресурстарьшың қайталама рыногы пайда болуының нақты потенциалына және
өндірістік ресурстардың тиімсіз қолдануына әкеліп соқгырады. Оның
қалыптасуы аталған жағдайлар есебімен, келесідей кезеңдер бойынша
жүргізіледі:
Тиімсіз атқарым жасайтын және бәсекеге қабілетсіз кәсіпорындарды
кеңейту, соның ішінде, келешекте тиімсіз қолданылатын мемлекеттік және
муниципалдық ресурстарды өндірістік мақсатта жұмсау мен өтімділігі төмен
ресурстар салмағын артықшылықпен қалыптастыру.
Нарықтық бағалаудан кейін айналымға және жаңа бизнестің қалыптасуына
негіз бола алатын аталған кезеңдердің қойылымы, кәсіпорындарды қайта
құрумен, кәсіпкерліктің дамуымен, кәсіпорынның мүліктік және мүліктік емес
ресурстарының қайта құрылуымен байланысты.
Кәсіпорын ресурстарының инфрақұрылымы кәсіпкерлік қызметтің бірқатар
бағыттағы нарығын қалыптастырады. Ресурстардың айналымын қамтамасыз
ететінін бағалау. Демек, сатушы мен сатып алушының арасындағы мәміленің
болуы.
1.2 Бағалау қызметінің нарықтағы инфрақұрылымның пайда болуы, оны жетілдіру
және шаруашылық жүйесін басқару
Кәсіпорын ресурстарын, бүгінгі уақыт шарттарына сай, шаруашылықты
жүйемен басқару және адекватты құру мақсатында нарықтардың инфрақұрылымының
пайда болуы мен бағалау қызметін жетілдіру, келесі негізгі жағдайларды
қажет етеді.
Біріншіден, Қазақстан экономикасының мемлекеттік сектордағы елеулі
үлесі, кұрылымдық қайта кұру үрдістерінің ұзақтығы мен күрделілігін
объективті шарттайды.
Екіншіден, өнеркәсіпті қайта құру үшін инвестициялық ресурстарды
тарту, кәсіпорындардың бәсекеге қабілетілігі мен тиімділігін жоғарлату
мүмкіндігін арттырады. Сонымен бірге меншік иесін ауыстыру жолымен ғана
емес (мысалы, мемлекеттік немесе муниципалды мүлікті жекешелендіру үрдісі),
меншік түріне тәуелді емес мүлікпен операциялар жолымен жүргізіледі.
Кәсіпкерлік қызметтін бағыттары
Аталған қарама-қарсы тенденциялар өзіндік артықшылықтары мен
кемшіліктері бар негіздерге ие.
Әлемдік тәжірибеде, меншік түрлеріне тәуелді емес, кәсіпорындар
ресурстарының қайталама нарықтарының мақсаттарын тиімді пайдаланатын
шаруашылық қызметтің жоғары нәтижелерінің куәлары бар. Бірақ Қазақстанның
заңнамасы және мүліктік кешендерімен қатынастарды реттейтін нормативтік
база, отандық ерекшеліктерді белгілейді. Ал бұл мемлекеттің елеулі
қатысуымен ойлап табылған және жасанды өнеркәсіптік ресурстар нарығының
бөлінуіне байланысты, бастапқыға арналған және қайталама, кәсіпорындар
ресурстарының қайталама нарығының болмауымен сипатталады. Сондықган олардың
инфрақұрылымы жоқ. Кәсіпорындар ресурстарының операцияларьш мемлекеттік
құқықтық реттеу жүйесі, әлі де, бағалау қызметіне қатысты орналасу
кезеңінде. Нарықтардың тиісті инфрақұрылымын, оның орталық бөлімшесі -
бағалау қызметін құру шарты негізінде, кәсіпорындардың ресурстарымен және
мүлікпен операцияларды жасау ғана инвестициялық активтілікті тірілте
алатын механизм болып табылады.
Кәсіпорын ресурстарының операциялары ұйымдардың (заңды түлғалардың)
жойылуы мен дамуы, ресурстардың бағалау құнын құру үрдісімен ғана
байланысты емес, ол, мәміле құнының бағалауымен, сонымен бірге,
кәсіпорындарды жекешелендіру мен банкротқа ұшырауына, конкурстарды,
аукциондарды, жалды, сенімділік басқаруды, кепіл затты, ипотекаларды және
басқа операцияларды жүргізуімен де байланысты.
Нарық жағдайында ресурстармен операциялар жасау, басқару шешімдерінің
мүмкін болатын сәйкестіктер, кәсіпорынның ресурстарын басқару келесі
кестеде көрсетілгендей, шартты кеңістік түрінде қарастырылады.
Кәсіпорын ресурстарымен операциялар жасау және оның нарықтық құнын
бағалау кезінде анықтаушы жағдай болып, аталған кеңістіктегі әрбір ресурс
бойынша, тиімді басқару шешімін қабылдау операцияларына қатысатын сатушымен
сатып алушы және бағалаушының құқықтық қатынастары негізінде анықталады.
1.3.Кәсіпорын ресурстарын басқару кеңістігі
Мүліктік құқықтар - бағалау объектілерінің құнық жиынтығы болып
табылады да, олардың кейбірі мүліктің иемденушісі немесе заң бойынша
оқшаулануы мүмкін. Нәтижесінде кейбір құқықтар мен міндеттемелер мәміленің
басқа жағына беріледі де, әрбір жаққа мүлікке деген белгілі жиынтық
құқықтар қалады. Бұл қүқықтар мынадай болуы мүмкін: кәсіпорын ресурстарымен
белгілі операциялар жүргізу үшін, иелік ету немесе жеке ресурстарды қолдану
құқығын уақытша шектеу, сонымен қатар олардың кайта құрылымы туады.
Құқықтардың әрбір шектеуі (ауыртпалығы) және оларды қолдану тәсілі,
кәсіпорын мен ресуртарды бағалау құнына әсер етеді.
2. КӘСІПОРЫН (БИЗНЕС) ҚҰНЫН БАҒАЛАУ ҚАҒИДАЛАРЫ
2.1 Кәсіпорын бизнесін бағалау құнына қатысты түсініктемелер
Нормативтік база шегіндегі бағалау технологиясының нарықтарында
кәсіпорын бизнесін бағалау 3 тәсіл бойынша жүргізіледі: нарықтык, табыстық
және шығындық.
Бизнес - бұл заңды, жеке түлғалардың нақты қызметі.
Мұнда заңды тұлға - кәсіпорын, азаматтық құқықтардың объектісі болып
табылады да, кәсіпкерлік қызмет үшін қолданылатын мүліктік кешен ретінде
қарастырылады.
Мүліктік кешен жер телімдері, ғимараттар мен кұрылыстарды, машина мен
құрал-жабдықтарды, шикізат пен өнімдерді, материалдық емес активтерді және
мүліктік міндетгемелерді қүрайды.
Бизнесті багалаудың бірінші концепциясы
Бірінші концепция мүліктік кешеннің құрамдастарын бағалаумен
байланысты.
Кәсіпорын бизнесін бағалау мүліктік кешеннің құрамдастарын бағалауына
әкеледі: нарықтық, табыстық және шығындық тәсілдерді қолданып, негізгі
қаражаттардың мүліктік құқықтар құнының есебінсіз бағалауға болады.
Мұнда, бір-бірінен жекеше бағаланатын (орындық, компьютер, ғимарат,
станок, бассейн, жер телімі жэне т.б.), мүліктік кешеннің құрамдастарын
бағалау жөнінде айтылып отыр. Мүліктік кешеннің кұрамдастарын бөлек
бағалау, мүліктік кешен жиынтығы түрінде бола алатын қосымша құнды
анықтаумен байланысты және олардың кейінгі аккумуляциясын болжамайды.
Бизнесті багалаудың екінші концепциясы
Екінші концепция, кәсіпорын бизнесін бағалағандағы пайда болатын
қосымша құнның анықталуымен тікелей байланысты.
Кәсіпорын бизнесін жүйе ретінде қарастырсақ, құрамына тауар нарығының
секторын бакылауға рұқсат ететін, оның мүліктік кешені мен құқық жүйесі
немесе қоржыны кірсе, мүліктік кешеннің жиынтығында қосымша құнның пайда
болуы мүмкін.
Құқық жүйесі немесе қоржыны, кәсіпорынға бизнес жүйе ретінде тауар
нарықтарында тиімді бәсекелесуге рұқсат етеді.
Құқықтар жүйесі немесе қоржыны өзіне мыналарды қосуы қажет:
- кәсіпкерлік қызметті іске асыратын, кәсіпорынға республикалық және
атқарушы жергілікті билік органдары беретін лицензиялардан,
сертификаттардан және тағы басқалардан пайда болатын нарықта жұмыс істеу
құқығы;
- кәсіпорынға табыс әкелетін жал құқығы, субжал, кепіл және т.б;
- бизнес бойынша әріптестердің келісім-шарт жүйелерінен пайда болатын
құқықтар (материалдар мен шикізатты жеткізу келісім-шарттары, тауарлық
өнімдерді сатып өткізу келісім-шарттары және т.б.);
- кәсіпорын акцияларының бақылау пакеттерінен пайда болатын кұқықтар;
- материалдық емес активтерді қалыптастыратын артыкшылығы бар
кұқыктар.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, кәсіпорынның бизнесін бағалаудың
объектілері мыналар болуы керек:
- кәсіпорынның мүліктік кешені;
- кәсіпорынға (фирмаға) нарықтың секгорын бақылауға рұқсат ететін
құқықтар жүйесі немесе қоржыны;
- кәсіпорынның (фирманың) тауар нарықтарында бәсекелесуге
қабілетілігі.
Сөйтіп, кәсіпорын (фирма) бизнесін бағалау екі концепцияны қолдану
арқылы жүзеге асырылады.
Бірінші концепция, сатып алу-сату мәміле кезіндегі кәсіпорын (фирма)
бизнесінің бағалауын болжайды. Бұл жағдайда бизнестің кұны екі құрамдас
бөліктерден қалыптасады: мүліктік кешеннің кұнынан және материалдық емес
активтердің құнын сипаттайтын кұнға қосымша бағалануынан.
Екінші концепция, бағалау кезінде тауар нарығындағы бағаланатын
сектордың бағалау сыйымдылығын болжайды.
Қазақстан Республикасы заңнамасының талдауы мен нарықта неғұрлым
салмақты болып табылатын табыс формуласында көрсеткендей, артықшылығы бар
құқықтардың көлемін бағалану, патенттік монополиялардың шекараларын
анықтауға мүмкіндік береді. Тауар нарығының үлкен секторлар
монополияларымен байланысын патенттік монополизмдердің мүмкіндіктерін құқық
иеленушілер қүкықтарымен байланыстырады, атап айтқанда:
- иелігіндегі интеллектуалдық меншік объектілерін өз талабына сай
қолдану;
- оларды пайдалануға, басқа тұлғаларға рұқсат етпеу;
- белгілі шарт негізінде, интеллектуалдық меншікті бағалауға жеке
объектілерін пайдалануға рұқсат ету.
Аталған ғылыми дәлелденген артықшылықтарды, құқық иеленуші өнім
нарығында жоғары технологиялық өнімдерінің көлемін ұлғайтуға мүмкіндігі бар
нарықтардың үлкен секторларын қатаң бақылау үшін қолданылады.
Айырықша құқықтарының ірі портфелі шоғырланған технологияларды
меңгерген жоғары технологиялық компаниялар мен корпорациялар ғылыми
дәлелденген өнім құқық иеленуші нарықтарын басқаруға, миллиардтаған
табыстар алуға белгілі мүмкіндіктер алады.
Айырықша құқықтар портфелінің көмегімен тауар нарығының ірі
секторларын басқару бойынша компаниялардың мүмкіндіктерін бағалау, олардың
айырықша құқықтар мен бизнесін бағалауына қосылады.
2.2 Бағалау мақсаты мен құн түрлері. Бағалау мақсаты
Бағалау мақсаты - кәсіпорынның нарықтық құнын есеп айырысуымен
негіздеу.
Кәсіпорындарды бағалау белгілі бір нақты міндеттің орындалуына
бағынады. Бағалаушы, жасалып жатқан бағалаудың міндетін білгеннен кейін
ғана керекті әдістемені дұрыс таңдай алады.
Кәсіпорынның құнын бағалау көбінесе келесі жағдайлардан туындайды:
1) кәсіпорынды сату;
2) кәсіпорын мүлігінің бөлігін сату (жер телімі, ғимараттар,
құрылыстар);
3) ұйымды қайта құру немесе кәсіпорынды тарату (қосылу, бөліну, сіңісу
және т.б.), және кәсіпорынның банкротқа ұшырағандағы төрелік сот және
меншік иелерінің шешімі бойынша жүргізіледі;
4) бағалы қағаздар нарықтарында кәсіпорын акцияларьн сатып алу және
сату (акционерлік меншіктегі кәсіпорындарды немесе оның бөлігін сатып алу);
5) жауапкершілігі шектеулі коғамда немесе серістестіктің жарғылық
қорының үлесін сатып алу және сату (үлес ақша бірлігімен бағаланады);
6) кәсіпорынды жалға беру. Құнды бағалау жал төлемін белгілеу үшін
маңызды;
7) кәсіпорынды жетілдіру максатында инвестициялық жобаның орындалуы
мен оның негізделуі кезінде кәсіпорын құнын білу қажет;
8) несие алу үшін кәсіпорын мүлігін кепілге беру;
9) кәсіпорын мүлігін сақтандыру;
10) мүлікке салық салу үшін, оның салық базасын анықтау;
11) негізгі қорларды кайта бағалау.
Сонымен, мүліктік кешен құнын бағалану негізділігі мен дәлелділігі
көбінесе бағалауды қолдану аумағының дұрыс анықталуына тәуелді, яғни сатып
алу және сату, несие алу, сақтандыру, салық салу, т.б.
Құн түрлері
Кез келген мүліктің құнын, бір-бірімен тығыз байланысты екі тәсілмен
анықтауға болады: біріншіден, осы мүлікті басқа бір мүліктің кейбір санына
(ақша эквиваленті мағынасында) алмастыруы. Екіншіден, мүлік иесі болашақта
алатын табыстардың ағымды құнын анықтауы.
Құн, шығындар және баға түсініктемелері бойынша айырмашылықтарды білу
қажет. Құн - алушының (инвестор) бағаланатын меншікті алуға жұмсайтын
төлемнің мөлшері. Шығындар - бағаланатын ұқсас меншік объектісін құру үшін
қажет болатын шығын мөлшері. Бұл шығындар сатып алушы төлеуге дайын сомадан
айырмашылығы болмауы мүмкін. Баға бірдей объектілер мен басқа сатып
алушылардың активтілігін және сатып алушылардың қажеттіліктерін қоса
алғанда, бұл шығындар бағалау күнімен салыстырғанда өз құнынан жоғары
немесе төмен болуы мүмкін. Тек қана жетілген нарық жағдайында, құн және
баға бір-бірімен тең болады. Мүлікке қатысты құн, өзімен нақты шарттардың
нәтижесі болатын бағаны усынады. Баға - өткен мәмілелердегі ұқсас
объектілерді сатып алуға қанша жұмсалғанын көрсететін факт. Бағалаушы
талдау жасағаннан кейін ғана, мүлік кұнының ағымдағы төленген немесе
алынған бағасы бола алатындығы туралы айта алады.
Құн негізінен төрт шарттан туындайды: сұраныс, пайдалылық, тапшылық
және меншік қүдылықтарын беру мүмкіндігі.
1. Сұраныс. Сұраныс - белгілі бір уақыт ішінде нарықта сатып алатын
тауар (қызмет) саны немесе меншік объектілері. Сұраныстың өсуі бағалардың
өсуіне алып келеді.
2. Пайдалылық. Адамдардың белгілі бір қажеттіліктерін
қанағаттандыратын, тауарлар мен меншік объектілерінің қабілетін -
пайдалылық деп атайды. Берілген зат неғұрлым көбірек кажеттіліктерді
қанағаттандыруға қабілетті болса, соғұрлым оған сұраныс жоғары болады.
Пайдалылықтың өсуі көбіне бағаның өсімімен сәйкес жүреді.
3. Тапшылық. Үлкен сұраныс пен жоғары пайдалылыққа қарамастан, ешбір
мүлік тапшы болмағанша құны болмайды.
4. Меншік құқығын біреуге беру мүмкіндігі. Кез келген зат меншік
кұқықтарын біреуге беру мүмкіндігі бар болған жағдайда тауар болып
саналады. Мысалы, берілген заңнамамен жердің белгілі бір түрлеріне сату
рұқсат етілмесе, онда олардың құндылығы болмайды. Дегенмен, бұл жерлердің
жал құндылықтарының нарық кұнын бағалауға болады.
Мүліктің құнын бағалау нақты бір мақсатпен жүргізіледі (сатудың
бағасын анықтау, ипотекалық несиені алу, мүлікті сақтандыру және т.б.). Бұл
мақсат, бағалаудың тағайындалуы деп аталады. Құнның әр түрлі анықтауларын
қолданғанда, мүліктің құны әр түрлі болады. Мысалы, оттан сақтандыру
мақсатындағы құнның бағалануы, ипотекалық несие мақсатындағы құнның
бағалануынан ерекшеленеді. Бірінші жағдайда, құнның мөлшері құрылғылардың
элементтеріне кеткен шығындармен, ал екінші жағдайда, ипотекалық несие
бойынша төлемдердің тоқтатылу жағдайында, объектіні сату үшін нарықтағы
мүмкін болатын бағамен анықталады.
Сөйтіп, бағалаудың тағайындалуына тәуелді мүлік әр түрлі құнға ие
болады.
Тәжірибеде бағалаушы келесідей негізгі құралдардың түрлерін қолданады:
Негізделген нарықтық құн - ашық және бәсеке нарығындағы мүлік түріне
берілетін баға. Экономикалық рационалды, мәмілеге ерікті баратын және қажет
ақпаратпен қамтамасыз етілген сатушы мен сатып алушы арасында еркін
бәсекені көрсетеді. Қаржыландырудың ерекше шарттарына сәйкес, сатып алу мен
сатудың жағдайлары, екі жақтың жеткіліксіз ақпараттануы, нарық деформациясы
және т.б. факторлардың әсерінен, тәжірибеде нақты мәмілелердің бағалары
нарықтық қүннан айырмашылығы болады. Нарыктық емес құн ретінде, мысалы,
нормативті есептелетін құн бола алады. Нормативті есептелетін құн -
нормативтер мен әдістер басқару органдарын бекіту негізінде есептелетін
мүліктік кешеннің құны. Қарастырылып отырған мүліктік кешеннің түрлері үшін
нормативтердің (ставкалардың, коэффициенттердің) бірлік шкалалары
қодданылады. Нормативті есептелетін құн ретінде, мысалы, кәсіпорын
мүлігінің салық салу құны болып табылады. Кәсіпорын мүлігіне салық салу
үшін салықтық база ретінде негізгі қаражаттардың, материалдық емес
активтердің, қорлар мен шығындардың орташа жылдық қалдық құны жатады. Салық
салу құнын есептеу үшін кәсіпорын мүлігінің бухгалтерлік есебінің баланстық
активіндегі қалдықтар алынады. Нормативті есептелетін құнның тағы бірі,
жерге салық салу үшін, жер телімінің құнын анықтау болып табылады.
Мүліктік кешеннің нормативті есептелетін кұнының көрсеткішін салық
салу және мүлікті мемлекеттік сақтандыру органдары тәжірибеде
пайдаланылады. Бұл көрсеткішті талаптар бойынша зақымды бағалау үшін сот
органдары да қолданады.
Бухгалтерлік есеп жүйесі баланстық құнды бастапқы, қалпына келтіру және
қалдық құны деп бөледі.
Баланстық құн - кәсіпорынның балансында белгіленген, құрылысқа кеткен
шығындар немесе оның өзіндік негізгі қаражаттарына элемент алу.
Бастапқы құн - белгілі кәсіпорын объектілерінің эксплуатацияға
енгізілген кезіндегі есептік құжаттарда тіркелген баға. Эксплуатацияға
берілген мүлік объектісі бастапқы құн бойынша, не оларды модернизациялау
мен реконструкциялаудан кейін немесе қорды ресми қайта бағалау белгіленген
уақыттан есептейді.
Қалпына келтіру құны - бұрын анықталған негізгі қаржыларды қазіргі
талаптарға сай қайта өндіру құны. Бағалаушы қор элементі құнының толық
қалпына келуін салыстыру арқылы қазіргі заманға сәйкес нарықтық құнын
есептейді.
Қалдық құн. Егер баланстық кұннан, эксплуатация кезеңінде жинақталған
тозу сомасын алып тастасақ, онда қалдық күнды аламыз, ал қалдық құнның
бағалануын кайталама нарығының бағасы бойынша жүргізсе, онда ол нарықтық
сипаттама алады. Яғни, бағалауға тәуелді қайта өндіру мен орнын басу кұнын
белгілейді.
Қайта өндіру құны - қазіргі нарыққа сай сатып алу немесе қайта өндіру
құнын бағалау мүліктің тура сол сияқты объектінің кұны барабар шама. Қайта
өндіру қүнын анықтау көбінесе технологиялар, материалдар, шикізаттар,
стандарттар және тағы басқа өзгерулерінен мүмкін болмайды. Сондықтан
тәжірибеде орнын басу құны қолданылады.
Орнын басу кұны - бағаланатын объектінің пайдалылығы бойынша
эквивалентті, меншіктің барабар объектіні өндірудің ағымды құны.
Тағы да мүліктік кешеннің құны мен жойылу құны туралы айтуға болады.
Мүліктік кешеннің құны. Мәміле жасағаннан кейін табыс әкелетін және
қызмет жасай алатын объектінің құны. Мысалы, инвестор кәсіпорын акцияларын
алғанда және олардың құнын бағалау кезінде, кәсіпорын элемент - бұл
болашақта табыс әкелетін және тиімді қызмет жасайтын объект деп
қарастырылады.
Жойылу құны мүлігін сатушы келісуге мәжбүр болатын бағаны айтады.
Кәсіпорынның жойылу құны бағалау кезінде анықталады. Мысалы, оның банкротқа
ұшырауы кезінде немесе аукционда ашық көтере сату кезінде.
Бағалаудың әр түрлі жағдайларына тәуелді құндардың бірнеше түрін ажыратады:
инвестициялық, тұтынушылық, сақтандырулық, утилизациялық.
Инвестициялық құн - егер оны белгілі бір инвестициялық жобаны іске
асыру үшін инвестициялық салым ретінде карастырсақ, онда оны мүліктік
кешеннің құны деп айтуға болады.
Нарықтық құнға карағанда, инвестициялық құн нақты және белгілі бір
жобамен және оның инвесторымен байланысы. Инвестициялық құн, берілген
инвестициялық кешені мен нәтижелері бойынша мүліктік кешеннің нарықтық
құнының өсуі ретінде қарастырылады.
Тұтыну кұны. Объектінің құнын немесе маңыздылығын сипаттайды.
Пайдалылық кезіндегі құн тұтынушылардың экономикалық тауарлық құны ретінде
анықталады және оны пайдалану тиімділігіне негізделген (табыс, пайда, ыңғай
түрінде).
Пайдалану кезіндегі құн міндетті түрде нарықтың кұнын көрсетпейді. Тұтыну
кұны туралы мәліметтер, бағаланатын мүліктік кешеннің, әр түрлі сапасы мен
пайдасы бар ұқсас объектілермен салыстыру үшін керек.
Сақтандыру құны - сақтандыру шартында (полисінде) көрсетілген және
сақтандыру мақсаттары үшін анықталатын объектілердің нарықтың құны.
Сақтандыру құны сақтандыруды қайта қалпына келтіруді бағалау үшін қажет
элементі бойынша есептеледі.
Көбінесе сақтандыру құны орнын басу құны сияқты анықталады. Өйткені сақтану
жағдайларынан кейін сақтанушыға өзінің мүлігін қайтадан қалпына келтіруге
мәжбүр болады.
Утилизациялық құн - өзінің бастапқы пайдалылығынан айырылған және
төтенше жағдайда немесе толық тозудың жағдайына жеткен утилизациялық
материалдың активтердің құны. Утилизациялық құн - бұл салмақты
материалдардан тұратын бағаланатын объектілердің қайталама құны.
2.3 Бағалау құнының қағидалары
Бағалау қызметі ғылымының негізінде, бағалау бойынша кез келген
тапсырманы орындау үрдісін қадағалайтын, бірқатар қағидалары бар.
Кәсіпорынның мүліктік кешен құнын бағалау кезіндегі қажет негізгі
экономикалық ортақ қағидаларын қарастырайық.
Олар мыналармен байланысты және 3 топ қағидалар жүйелеріне келтіруге
болады:
Иесінің мүлік туралы көзқарасымен;
Нарықтық ортамен;
Мүлікті эксплуатациялаумен.
Иесінің мүлік туралы көзқарасымен байланысты кағидалар
Бұл топ мынаандай қағидаларға ие: пайдалылық, орнын басу, күту.
Пайдалылық қағидасы. Меншік объектілерінің иемденуге қабілеті жоқ
болса, онда олардың құны болмауы мүмкін. Сондықтан потенциалды
меишіктенушіге пайдалы болған кезде ғана мүліктік кешеннің кұны болады.
Қағиданың аныкталуы: пайдалылық берілген уақыт периодтарында және берілген
жерде меншік объектісі иесінің кателіктерін қанағаттандыру қабілеті.
Орнын басу қағидасы. Иесінің қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын
және табыс әкеле алатын барлық меншік объектілері, өзінің әр түрлілігіне
карамастан, бір-бірімен байланысты. Меншік объектісі үшін оны қалпына
келтіруге кететін шығындардың сомасынан көп ешкім төлемейді. Егер екі
меншік объектілерінің қабілеті бірдей болса, онда біз бағаның төменін
аламыз.
Қағидалардың анықталуы: меншіктің максималды құны ең төмен бағамен немесе
құнмен анықталады. Сөйтіп орнын басу құны бағаланатын мүлік құнының жоғарғы
шегін анықтауға мүмкіндік береді.
Күту кағидасы. Инвестор объектіге қаражатты салып, ол меншік
объектілерінен болашақта табыс күтеді. Бағаланатын құн - болашақтағы барлық
табыстардың ағымды құны.
Қағиданың анықталуы: күту - болашақта меншікті иелік етуден түсетін
табыстардың ағымды құнының орнатылуы.
Нарықтық ортамен байланысты қағидалар
Бұл топ келесі қағидалардан тұрады: сұраныс пен ұсыныс арасындағы
сәйкестік, бәсеке, құнның өзгеруі.
Сұраныс пен ұсыныс арасындағы сәйкестік қағидасы. Мүлікке деген
бағаның өзгеруі сұраныс пен ұсыныс шамаларының өзгеруіне тәуелді.
Негізгі заңдылықтар:
Егер сұраныс тұрақты болып, ал ұсыныс ұлғайса, онда бағалар
төмендейді;
Егер сұраныс түрақты болып, ал ұсыныс төмендесе, онда бағалар
көтеріледі;
Егер ұсыныс тұрақты болып, ал сұраныс өссе, онда бағалар өседі; Егер
ұсыныс тұрақты болып, ал сұраныс төмендесе, онда бағалар төмендейді.
Егер нарықта сұраныс пен ұсыныс арасында сәйкестік орнатылса, бағалар
тұрақты болады.
Қағиданың анықталуы: ұсыныс - құрамындағы белгілі баға бойынша
тауарлар саны, сұраныс - белгілі баға бойынша қажетті тауарлар саны.
Сұраныс пен ұсыныс арасындағы өзара іс-қимыл бағасын анықтайды.
Бәсеке қағидасы. Жал шарты немесе мүлікті сатып алу не сату
мәмілелерін жасайтын жалгер мен жал берушілер, сатушылар мен сатып алушылар
арасында, жылжымайтын мүлік нарықтарында бәсеке пайда болады. Әрбір объекті
бәсекеде болады. Пайда бәсекені туғызады, ал артық пайда күйреген бәсекені
ынталандыру тенденциясы бар. Бәсекенің болмауы монополиялық жағдайды
туғызады.
Қағиданың анықталуы: нарықтағы пайда, өндіріс факторларын өтеу үшін
қажетті деңгейден асып кетсе, онда берілген нарықта таза табыстардың орташа
деңгейінің төмендеуіне алып келетін бәсеке өрлей бастайды.
Құнның өзгеру қағидасы. Мүлік объектілері әр уақытта өзгерістерге
ұшырайды. Жерді пайдалану мақсаты мемлекет пен жекеше сектордың әсерінен
өзгереді және олар тозады, техника, технология және шикізат базасы
өзгереді. Экономикалық шарттар жаңа мүмкіндіктерді туғызады, акша
массасының көлемі мен пайыздық ставкалары толқиды. Адамдардың талғамы мен
ынталары өзгереді. Объектінің орналасу ортасы өсу, түсу, тоқырау мен жаңару
фазаларынан өтеді. Барлық бұл өзгерістер берілген жердегі мүлік
объектілерінің пайдалылық дәрежесіне әсер етуі мүмкін.
Қағиданың анықталуы: мүлік объектілерінің құны көбінесе тұрақты болып
қалмайды, ол уақыт ағымымен өзгеріп тұрады.
Эксплуатациядағы мүлікпен байланысты қағидасы
Берілген топ мынадай факторлар қағидасын ұсынады: өндірістік, қалдық
өнімділік, салымдық, баланстандырылған, неғұрлым тиімді пайдалану.
Өндіріс факторларының қағидасы. Мүліктік кешен өндірістік жүйе болып
табылады. Оның табыстылығы 4 фактормен анықталады: менеджментпен, еңбекпен,
капиталмен және жермен. Таза табыс - осы барлық төрт фактордың нәтижесі
болып табылады. Сондықтан табысты бағалау негізінде барлық жүйелердің кұны
анықталады. Мүліктік кешенді бағалау үшін барлық жүйелердің табысын
құрудағы әрбір фактордың үлесін білу қажет.
Қалдық өнімділіктің қағидасы. Жердің құнын бағалау негізінде оның
қалдық өнімділігі жатыр. Экономикалық кызметтің кез келген түрі келесідей
факторлардың болуын қажет етеді: менеджмент, еңбек, капитал және жер. Әрбір
фактор берілген қызметпен жасалатын таза табыстардан төленуі тиіс. Өйткені
жер жылжымайды, сондықган еңбек, капитал және кәсіпкерлік оған бейімделуі
керек. Біріншіден, үш фактор төленеді, ал сосын табыс қалдығы жер
иемденушісіне рента түрінде төленеді. Өндірістің барлық басқа факторларының
төленуінен кейін қалдығы болса, онда жердің бағалылығы болады.
Сөйтіп, қалдық өнімділігі, еңбек пен капитал эксплуатациясына және
менеджменттің шығындары өтелгеннен кейін, жер теліміне қосылған таза
табыспен анықталады.
Салым қағидасы. Салым - кез келген бір жаңа факторды ендіру
нәтижесінде шаруашылық объект құнының өсім сомасы. Кейбір факторлар
кәсіпорынның мүліктік кешенінің құнын ұлғайтады, ал кейбіреулері
төмендетеді. Мысалы, үйдің сыртын жаңадан сырлау сыртқы түрін жақсартады,
ал егер бояудың түсі нарықтық стандарттарға сай болмаса, онда үйдің құны
төмендетілуі мүмкін.
Салымның анықталуы: шаруашылық объектілерінің құнының ұлғаймалы немесе
төмен сомасы.
Сөйтіп, мұліктік кешенге қосымша активтерді қосу тиімді болады, егер
олар мүліктік кешеннің нарықтық бағасынан жоғары болса. Мүліктік кешенге
кез келген косылған элементтер өтеледі, егер мүліктік кешен құнының өсімі,
бұл элементтерді алуға кеткен шығындардан жоғары болған жағдайда.
Баланстандырылған (пропорционалды) қағидасы. Өндіріс факторлары
экономикалық баланстандырылған болса, онда меншік объектісінің құны
максималды болады немесе сақталады. Меншік объектілерінің кұны төрт
элементтердің баланстандырылуына тәуелді: рентаға, еңбекке (еңбек ақы),
капиталға (инвестиция, салым), басқару координациясына (менеджментіне). Ең
жоғарғы табысты қамтамасыз ететін әрбір меншік объектісі үшін теоретикалық
тепе-теңдік нүктесі бар.
Қағиданың анықталуы: кез келген меншік объектісіне өндірістің әр түрлі
факторларының оптималды сомасы сәйкес келеді. Олардың бір-біріне сай болуы
арқылы мүліктің максималды құны пайда болады.
Сөйтіп, әр түрлі мінездеме бойынша, мүліктік кешенді құрайтын үлестер
бір-бірімен келісуі керек. Мүліктік кешенге кез келген бір элементті косу,
берілген принципті бұзу, оның құнының өсуіне алып келмейді.
Неғұрлым тиімді пайдалану қағидасы - барлық қарастырылған үш қағиданың
синтезі мүмкін болатын варианттардың ішінен жеткілікті негізделген мүліктік
кешеннің функционалды мүмкіндіктерін неғұрлым толығымен орындайтын және
объектінің ең жоғарғы құнына алып келетін, мүліктік кешен неғұрлым тиімді
пайдалану варианты таңдалады. Құнды бағалау үшін осы вариант қолданылады.
Аталған қағидалар жалпы түрде әмбебап және мүліктің барлық түрлеріне
қолданылады. Олардың құрамы объектінің ерекшеліктеріне тәуелді өзгеріп
отыруы мүмкін.
2.4 Кәсіпорыннын мүліктік құнына әсер ететін факторлар
Жылжымайтын мүлік өзімен өзі болмайды, ол айналадағы ортаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz