Тәрбиенің теориялық негіздері
Кіріспе
I Негізгі бөлім
Тәрбиенің теориялық негіздері.
1.1 Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік ерекшеліктері.
1.2 Тәрбие заңдылықтары мен қағыдалары, олардың өзара байланысы.
1.3 Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы тәрбиенің ерекшеліктері.
1.4 Тәрбие әдістерінің тұрлері, оларды топтастырудағы қажеттілік.
II Тәрбие әдістемесінің негіздері.
2.1 Мектептегі тәрбие жұмысының ұйымдастыруда
сынып жетекшінің рөлі.
2.2 Сыныптан тыс тәрбие жұсын ұйымдастыру
маңыздылығ.
2.3 Сынып жетекшісінің оқушылармен тәрбие жұмысын
Ұйымдастыру формалары мен тәсілдері.
III Қорытынды бөлім
IV Тезаурус
V Қосымшалар
VI Пайдаланған әдебиеттер тізімі
I Негізгі бөлім
Тәрбиенің теориялық негіздері.
1.1 Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік ерекшеліктері.
1.2 Тәрбие заңдылықтары мен қағыдалары, олардың өзара байланысы.
1.3 Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы тәрбиенің ерекшеліктері.
1.4 Тәрбие әдістерінің тұрлері, оларды топтастырудағы қажеттілік.
II Тәрбие әдістемесінің негіздері.
2.1 Мектептегі тәрбие жұмысының ұйымдастыруда
сынып жетекшінің рөлі.
2.2 Сыныптан тыс тәрбие жұсын ұйымдастыру
маңыздылығ.
2.3 Сынып жетекшісінің оқушылармен тәрбие жұмысын
Ұйымдастыру формалары мен тәсілдері.
III Қорытынды бөлім
IV Тезаурус
V Қосымшалар
VI Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Педагогика көп салалы ғылым. Оның тарихы, әдістемесі бар. Соған сай оның теориясы қалыптасқан. "Теория" ұғымы грек тілінде "зерттеймін" ("исследую") деген түсінікті білдіреді /1,6/. Ол педагогика саласьнда тәрбие және оқытудың мәні, максаты, принциптері, мазмұны жайындағы көзқарастардың жүйесін білдіреді. Бұл жүйе педагогикалык теорияның құрылымын анықтайды.
Теория педагогтарды әртұрлі жастағы адамдарды тәрбиелеу және білім беру процестерінің ерекшеліктері жайында кәсіби білімдермен қаруландырады, әр тұрлі жағдайдағы оқу-тәрбие процестерін жобалауға және оны жүзеге асыруға, оның нәтижесін бағалауға көмектеседі. Соған сәйкес оқыту, білім беру және тәрбиелеудің жаңа технологиясы педагогикалык зерттеу жұмыстарында, зертхана¬ларында пайда болады.
Тәрбие - күрделі әрі ұзак процесс. Оған белгілі бір дәрежеде білім, тәжірибе, шеберлік қажет. Ондай болмаған жағдайда тәрбие саласында белгілі бір нәтижеге қол жеткізу қиындыққа түседі. Сондықтан да біз тәрбиені шығармашылық жұмыстарының жемісі деп білеміз. Тәрбие, сонымен бірге педагогикалық әрекетге
-мәдени құбылыс;
-педагогикалық ықпал ету;
-балалардың әрекетін ұйымдастыру;
-қарым-қатынас құралы ретінде жан-жақты қарастырылады.
Тәрбие теориясы - тарбиенің негізгі зандылықтары, принциптері, ұғымдары туралы білімдердің жүйесін құрайды. Методика яғни, әдістеме соған неігзделіл оқытылады. "Методика" — ол белгілі бір мақсатка жетудін немесе жету үшін қолданылатын тұрлі амал-тәсілдердің жиынтығы. Педагогика ғылымында методиканың немесе әдістеменің екі тұрі бар. Олар окыту методикасы және тәрбие методикасы болып бөлінеді.
Теория педагогтарды әртұрлі жастағы адамдарды тәрбиелеу және білім беру процестерінің ерекшеліктері жайында кәсіби білімдермен қаруландырады, әр тұрлі жағдайдағы оқу-тәрбие процестерін жобалауға және оны жүзеге асыруға, оның нәтижесін бағалауға көмектеседі. Соған сәйкес оқыту, білім беру және тәрбиелеудің жаңа технологиясы педагогикалык зерттеу жұмыстарында, зертхана¬ларында пайда болады.
Тәрбие - күрделі әрі ұзак процесс. Оған белгілі бір дәрежеде білім, тәжірибе, шеберлік қажет. Ондай болмаған жағдайда тәрбие саласында белгілі бір нәтижеге қол жеткізу қиындыққа түседі. Сондықтан да біз тәрбиені шығармашылық жұмыстарының жемісі деп білеміз. Тәрбие, сонымен бірге педагогикалық әрекетге
-мәдени құбылыс;
-педагогикалық ықпал ету;
-балалардың әрекетін ұйымдастыру;
-қарым-қатынас құралы ретінде жан-жақты қарастырылады.
Тәрбие теориясы - тарбиенің негізгі зандылықтары, принциптері, ұғымдары туралы білімдердің жүйесін құрайды. Методика яғни, әдістеме соған неігзделіл оқытылады. "Методика" — ол белгілі бір мақсатка жетудін немесе жету үшін қолданылатын тұрлі амал-тәсілдердің жиынтығы. Педагогика ғылымында методиканың немесе әдістеменің екі тұрі бар. Олар окыту методикасы және тәрбие методикасы болып бөлінеді.
1. Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. -Алматы, Қазақ университеті, 1989.
2. Айтмамбетова Б, Жаңашыл педагогтар идсялары ментәжірибелері. 1991.
3. Айтмамбетова Б., Бозжатюва Қ. т. б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. -Алматы, 1985-
4. Айтмамбетова Б., Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. -А, 1991,
5. Айғабылова Н. Бала мінезінін қалыптасуы жөие оқы тәрбиелеу жолдары. -Алматы, Өнер. 1972.
6. Ахметов Ж. Балаларды мәлениеттілікке тәрбиелеу жолдары. /Қазақстан мұғалімі, 18 ақпан, 1994,
7. Алмәканова X. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие беру /Методикалық нұСҚАу. А., 1990.
8. Ақназарова Б. Класс жетекшісі. -А. Мектеп, 1973.
9. Әбенбаев С. Оқуигы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. –А. 1992,
10. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі,-А, 1999,
11. Әбдіразақова П. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. -Шымкент 1994.
12- Әбиев Ж. Жаңа ғаламды қалыптастыру. -Алматы, 1988.
13, Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. -Алматы, 1997.
14. Обиев Ж. Оқушыларға атеиетік тәрбие беру. Алматы, //Қазақстан мектебі, 1959. №3.
15. Әбілова 3. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру. -А, 1972,
16. Әбілова 3. Этнопедагогика, -А, 1997,
17. Әтемова Қ. Ата-аналар жнналысының мәні. Қаз, мем. Ы996.
18. Болдырев Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. -Алматы, 1987.
19. Боддырев Н. Класс жетекшісі. -А,, Мектеп, 1980.
20. Богословский В, т. б, Жалпы психология -А., Мектеп, 1980,
21. Жұмабаев А. Мектепте өткізілетін тарихи-әдеби кештер. -А.Мектеп, 1968.
22. Бержанов Қ. Тәрбие мен оқытудың бірлігі. -Алматы, 1973.
23. Бержанов Қ., С. Мусин. Педагогика тарихы, -А, Мектеп, 1984.
24. Бержанов Қ, Оқу-ағартудағы халықтар достығы. Алматы, 1976.
25. Баранов С. Принципы обучения. -Москва, 1975,
26. Бабанский Ю. Педагогика, -Москва, 1988. 23-тарау.
27. Батышев С. Научная организация учебно-воспитательного процесса. -М., 1975.
28. Дорженов С. Бүгінгі ислам, -Алматы, Білім қоғамы, 1988.
29. Дүйсенбинова А. Адамгершілік тәрбиесіне айқын бағыт //Қазақстан мектебі.7-1991.
31- Елеманов С., Күкгілеуов А. Жастарға арналған праволық білім беру негіздері, -А, 1985.
32. Егембердиев Ж. Мектеп жұмыстарын жоспарлау /Методикалық ұсыныстар. -А, Мектеп, 1975.
33. Жұмаханов Ә, Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. –А. 1985.
34. Жас ұрпаққа адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру кониепциясы. //Қазақ мұғалімі, 1-тамыз 1989.
35. Жақыпов А. Өнеге өрісі -А, Мектеп, 1975.
36. Жұмабаев Ә. Ата-аналар жауапкершілігі. -А, 1977.
37. Ильина Т. Педагогика, -М, 1984.
38. Иванова Н., Қозғамбаева М. Оқыту процесінің мәні. -Алматы,І991.
39. Керімов Л. Праволық тәрбие жүйесі. -А, 1991.
40. Капралов Р, Класс жетекшісінің жұмысы. -А., 1983.
41. Классный час и его организация. -А, Мектеп, 1989.
42. Капралова Р. Сынып жетекшісінің ата-аналармен жүргізетін жұмысы, А, 1973.
43. Керімов Л. Қиын бала және оның қайта тәрбиелеу. -А., 1990.
2. Айтмамбетова Б, Жаңашыл педагогтар идсялары ментәжірибелері. 1991.
3. Айтмамбетова Б., Бозжатюва Қ. т. б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. -Алматы, 1985-
4. Айтмамбетова Б., Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. -А, 1991,
5. Айғабылова Н. Бала мінезінін қалыптасуы жөие оқы тәрбиелеу жолдары. -Алматы, Өнер. 1972.
6. Ахметов Ж. Балаларды мәлениеттілікке тәрбиелеу жолдары. /Қазақстан мұғалімі, 18 ақпан, 1994,
7. Алмәканова X. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие беру /Методикалық нұСҚАу. А., 1990.
8. Ақназарова Б. Класс жетекшісі. -А. Мектеп, 1973.
9. Әбенбаев С. Оқуигы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. –А. 1992,
10. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі,-А, 1999,
11. Әбдіразақова П. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. -Шымкент 1994.
12- Әбиев Ж. Жаңа ғаламды қалыптастыру. -Алматы, 1988.
13, Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. -Алматы, 1997.
14. Обиев Ж. Оқушыларға атеиетік тәрбие беру. Алматы, //Қазақстан мектебі, 1959. №3.
15. Әбілова 3. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру. -А, 1972,
16. Әбілова 3. Этнопедагогика, -А, 1997,
17. Әтемова Қ. Ата-аналар жнналысының мәні. Қаз, мем. Ы996.
18. Болдырев Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. -Алматы, 1987.
19. Боддырев Н. Класс жетекшісі. -А,, Мектеп, 1980.
20. Богословский В, т. б, Жалпы психология -А., Мектеп, 1980,
21. Жұмабаев А. Мектепте өткізілетін тарихи-әдеби кештер. -А.Мектеп, 1968.
22. Бержанов Қ. Тәрбие мен оқытудың бірлігі. -Алматы, 1973.
23. Бержанов Қ., С. Мусин. Педагогика тарихы, -А, Мектеп, 1984.
24. Бержанов Қ, Оқу-ағартудағы халықтар достығы. Алматы, 1976.
25. Баранов С. Принципы обучения. -Москва, 1975,
26. Бабанский Ю. Педагогика, -Москва, 1988. 23-тарау.
27. Батышев С. Научная организация учебно-воспитательного процесса. -М., 1975.
28. Дорженов С. Бүгінгі ислам, -Алматы, Білім қоғамы, 1988.
29. Дүйсенбинова А. Адамгершілік тәрбиесіне айқын бағыт //Қазақстан мектебі.7-1991.
31- Елеманов С., Күкгілеуов А. Жастарға арналған праволық білім беру негіздері, -А, 1985.
32. Егембердиев Ж. Мектеп жұмыстарын жоспарлау /Методикалық ұсыныстар. -А, Мектеп, 1975.
33. Жұмаханов Ә, Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. –А. 1985.
34. Жас ұрпаққа адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру кониепциясы. //Қазақ мұғалімі, 1-тамыз 1989.
35. Жақыпов А. Өнеге өрісі -А, Мектеп, 1975.
36. Жұмабаев Ә. Ата-аналар жауапкершілігі. -А, 1977.
37. Ильина Т. Педагогика, -М, 1984.
38. Иванова Н., Қозғамбаева М. Оқыту процесінің мәні. -Алматы,І991.
39. Керімов Л. Праволық тәрбие жүйесі. -А, 1991.
40. Капралов Р, Класс жетекшісінің жұмысы. -А., 1983.
41. Классный час и его организация. -А, Мектеп, 1989.
42. Капралова Р. Сынып жетекшісінің ата-аналармен жүргізетін жұмысы, А, 1973.
43. Керімов Л. Қиын бала және оның қайта тәрбиелеу. -А., 1990.
Жоспар.
Кіріспе
I Негізгі бөлім
Тәрбиенің теориялық негіздері.
1. Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік ерекшеліктері.
2. Тәрбие заңдылықтары мен қағыдалары, олардың өзара байланысы.
3. Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы тәрбиенің
ерекшеліктері.
4. Тәрбие әдістерінің тұрлері, оларды топтастырудағы қажеттілік.
II Тәрбие әдістемесінің негіздері.
1. Мектептегі тәрбие жұмысының ұйымдастыруда
сынып жетекшінің рөлі.
2. Сыныптан тыс тәрбие жұсын ұйымдастыру
маңыздылығ.
3. Сынып жетекшісінің оқушылармен тәрбие жұмысын
Ұйымдастыру формалары мен тәсілдері.
III Қорытынды бөлім
IV Тезаурус
V Қосымшалар
VI Пайдаланған әдебиеттер тізімі
I Тәрбиенің теориялық негіздері.
Педагогика көп салалы ғылым. Оның тарихы, әдістемесі бар. Соған сай
оның теориясы қалыптасқан. "Теория" ұғымы грек тілінде "зерттеймін"
("исследую") деген түсінікті білдіреді 1,6. Ол педагогика саласьнда
тәрбие және оқытудың мәні, максаты, принциптері, мазмұны жайындағы
көзқарастардың жүйесін білдіреді. Бұл жүйе педагогикалык теорияның
құрылымын анықтайды.
Теория педагогтарды әртұрлі жастағы адамдарды тәрбиелеу және білім
беру процестерінің ерекшеліктері жайында кәсіби білімдермен қаруландырады,
әр тұрлі жағдайдағы оқу-тәрбие процестерін жобалауға және оны жүзеге
асыруға, оның нәтижесін бағалауға көмектеседі. Соған сәйкес оқыту, білім
беру және тәрбиелеудің жаңа технологиясы педагогикалык зерттеу
жұмыстарында, зертханаларында пайда болады.
Тәрбие - күрделі әрі ұзак процесс. Оған белгілі бір дәрежеде білім,
тәжірибе, шеберлік қажет. Ондай болмаған жағдайда тәрбие саласында белгілі
бір нәтижеге қол жеткізу қиындыққа түседі. Сондықтан да біз тәрбиені
шығармашылық жұмыстарының жемісі деп білеміз. Тәрбие, сонымен бірге
педагогикалық әрекетге
-мәдени құбылыс;
-педагогикалық ықпал ету;
-балалардың әрекетін ұйымдастыру;
-қарым-қатынас құралы ретінде жан-жақты қарастырылады.
Тәрбие теориясы - тарбиенің негізгі зандылықтары, принциптері,
ұғымдары туралы білімдердің жүйесін құрайды. Методика яғни, әдістеме соған
неігзделіл оқытылады. "Методика" — ол белгілі бір мақсатка жетудін немесе
жету үшін қолданылатын тұрлі амал-тәсілдердің жиынтығы. Педагогика
ғылымында методиканың немесе әдістеменің екі тұрі бар. Олар окыту
методикасы және тәрбие методикасы болып бөлінеді.
Тәрбие методикасы немесе әдістемесі — тәрбие процесін оның мақсат
міндеттеріне сай ұйымдастырудың көптеген амал-тәсілдерінің жиынтығы болып
есептелінеді. Ондағы мақсат тәрбие процесін ұйымдастырудың негізгі
бағыттары мен тиімді амал тәсілдері және тұрпішіндерін анықтап,
белгілеу. Соған сәйкес тәрбиешілерге оны менгеруде нақтылы көмек көрсету
Педагогика ғылымының жетілуі барысында тәрбие беру әдістемесі де
өзіндік бет-бейнесі, бағыт-бағдары бар ғыльми пән ретінде калыптасып және
дамып келеді. Соған сәйкес соңғы жылдары педагогикалык жоғары және арнаулы
кәсіби педагогикалык оку орындарында тәрбие беру теориясы мен әдістемесі
жөнінде арнаулы курстар мен практикалык сабақтар кең етек жаюда. Ондағы
көздеген міндеттер қатарына студенттердің тәрбие беру саласындағы
білімдерін кеңейту және біліктіліктерін терендетуді көздейді. Мұндай
көзқараста осы бағыттағы педагогикалык талаптарды ескере отыра, оларды бас
қару өнерімен қаруландыру. Бұл, әрине өте күрделі өнер. Оны педагогикалық
тәжірибеге ғана емес, сонымен қатар тәрбие беру теориясы мен әдістемесі
жөніндегі терен де жан-жакты білімдер жүйесіне сүйене отырып меңгеруге
болады.
К. Д. Ушинский "Адамға тәрбие беру әдістері" атты іргелі еңбегінде
"Тәрбие беру өнері жүрттың бәріне дерлік таныс және түсінікті іс, ал
кейбіреулерге тіпті оңай іс болып көрінетін ерекшелігі бар — бұл, адамның
онымен теориялык пемесе практикалык таныстығы неғұрлым азырақ болған сайын
соғұрлым түсініктірек және оңайырақ болып көрінеді Жұрттын барлығы дерлік
тәрбие беру төзімділікті талап ететінін мойындайды, кейбіреулер бұл үшін
туа біткен қабілеттілік және іскердік, яғни дағды керек деп ойлайды. бірақ
төзімділік, туа біткен қабілеттілік пен дағдыдан басқа, арнаулы білімде
кажет екеніне ... көз жеткізеді" 2,4.
Олай болса, ұстаздарға кажетті тәрбие беру өнерін меңгерту арнаулы
кәсіби орта және жоғары педагогикалык оку орындарында жүзеге асырылады.
Педагогикалык оку орындарының студенттеріне тәрбие беру өнерін меңгертудің
алғашкы кезеңі педагогика курсып оқып-үйренуден басталады. Ол көп сатылы
болып келеді. Соның ішінде тәрбие жұмысының теориясы және әдістемесің
қызметі де айрықша. Соған орай бұл оку-әдістемелік құралынын мақсаты -
педагогикалык оқу орындарының студенттеріне окушылардың тәрбие жұмысының
мазмұны мен ұйымдастыру әдістемесінін негізгі мәселелерін оқып-үйренуге,
бағыт-бағдар беруге көмек көрсету.
Педагогика ерекше ғылым ретінде философиялық білімдер жүйесінен XII
ғасырдың басында бөлектеніп шықты. Ағылшын жаратылыстанушысы және философы
Фрэнсис Бэкон 1561-1626 1623 жылы өзінің Ғылымның қадір-қасиеті және
жетілуі атты трактатын жария етті. Бұл енбегінде ол ғылымдарды сарапка
сапа отырып, олардың арасында педагогиканы ғылыми білімдердің дербес саласы
деп бөлектеді. Осы ғасырда-ақ педагогиканын өзіндік статусы аса кернекті
чех педагогы Ян Амос Коменскийдін 1592-1670 еңбектерінде беки түсті. Оның
теориялық идеялары дүиие жүзіне кең танымал да, әрі осы күнге дейін өз
маңызын жойған емес. Коменскийдін әйгілі Ұлы дидактика атты еңбегінде
балаларды оқутыдың негізгі теориялық мәселелері мен оларды ұйымдастырудың
жоадары баяндалады. Өз еңбектеріндс Я.А.Коменскнй балалардың адамгершілік
тәрбиесіне өте үлкен мән берді, ол Аналар мектебі атты кітабында отбасы
тәрбиесіне байланысты өз көзқарастарын паш егті.
Я.А.Коменский ізімен батыс еуропалық педагогика тарихында елеулі
еңбегімен көріеген ғылым өкілдері келіп шықты. Олардың ішінде аса
көрнектілері Англияда Джон Лоққ 1632-1704, Францияда Жан-Жак Руссо 3712-
1781, Швейцарияда Иоганн Генрих Песталоцци 1746-1827, Германняда Иогаин
Гербарт 1776-1841 және Адольф Диетервег 1790-1866 т.б. болды.
Джон Лоққ өзінің Тәрбие жөніндегі ойлар деген енбегінде тәрбиенің
психологиялық негіздеріне және адамгершілік қалыптастыру моселесіне үлкен
мән берді. Баладағы тума қасеттерді жоққа шығара отырып, ол нәрестені не
сызса сол болатын таза тақтаға теңеумен, тәрбиенің үлкен күш екенін баса
айтты. Ал Жан-Жак Руссо, керісінше баланы табиғаттан дарынды деп таныды.
Осыдан, оның ойынша, тәрбие баладағы тума қасиеттердің дамуына кедергі
болмай, оған толық еркіндік беріп, әрі оның қызығулары мен құмарлығына
икемделуі тиіс-деген тұжырымға келді.
М.Г.Песталоцци педагогиқада алғашқынардың бірі болып тәрбие
мекемелерінде теориялық қызмет пен тәрбие іс-әрекегі бірлігінің
маңыздылығын көре білді. Өзінің Лингард пен Гертруда шығармасында, ол
тәрбиенің адамгершіліққе негізделуі, балаларға сыйластық қатынас және
оларда адамға деген мейірім мен мен қайрымдылыққа баулу жақындағы
демократиялық идеялары дамытты. Құнделікті педагогикалық қызметінде
Песталоцци балалардың оқуы мен тәрбиесін олардың мүмкіндігіне орай еңбекпен
ұштастыруға көңіл бөлді, балалар қауымының тәрбиелік ықпалын пайдалана
білуді уағыздады.
Педагогикалық идеялары кейбір мәселелерде дағдарыс, сипатқа ие
болғанымен, педагогикалық теорияиы өрістетуле елеулі рөл таныткандардың
бірі Иоганн Гербарт. Ол балаларды өрескел бұзык қол жазасымен тойгарып
отыру қажет, олардың тәртібін үідіксіз қадағалап, арнаулы жүйрналға жазып
отыру керек деп есептеді. Сонымен қатар оның шығармаларында біршама пайдалы
идеялар да баршылық. Ол алғашқылардың қатарында оқыту мен тәрбиенің
исихологиялық негіздерін жобалап берді, баладағы адамгершілік қасиетті
қалыптастыру, үшін оның саналылығын көтеріп, онымен сыйластық катынас жасау
қажеттігін жариялады.
Өзінің психологиялық-педагогикалық теориясын прогрестік-демократиялық
бағытта дамыткандардың бірі Адольф Диетервег. Ол өрістсткен аса құнды
идеялар: балалардың оқу жұмысының белсенділігін арттыру, шәкірттердің
өзіндік оқуына мән беру, сондай-ақ халық мұғалімдерін дайындау.
ХҮІП ғ. Германияда алғашқы рет мұғалімдерді дайындайтын арнайы оқу
орны ашылып, онда ерекше ғылыми пән ретінде психология оқытыла бастады.
Осының борі педагогикалық теорияның жедел дамуына себепші болып, ірі-ірі
оқымысты педагогтардың қалыптасуына мүмкіндік берді.
Мектеп жағдайында бұл жауапты мәселені жүзеге асыру сынып
жетекшілеріне жүктеледі. Оны нәтижелі ұйымдастыру, сынып жетекшілерінің
педагогикалық білім деңгейінің сапасы мен педагогтік шеберлігіне байланысты
Оған мектептің педагогикалық ұжымы мен балалардың ата-аналарын, тіпті
жұртшылықты тарта білу қабілетін игерудің де маңызы ерекше.
1.1 Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік ерекшеліктері
Тәрбиелеу дегеннің мәнісі не?
Тәрбие жеке тұлғаның санасына, мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына
э\әсер ететін құрал.
Тәрбие — халықтың ғасырлар бой жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың
айналамен қарым-қатынасын, өмірге көзкарасын және соған сай мінез-құлқын
қалыпастыру құралы.
Тәрбиелеу — халықтар бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер
мен өнерлерді дарыту (Әл-Фараби)
"Тәрбие, кең мағынасымен алғанда, қандай да болса бір жан иесіне
тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету деген сөз. Ал
енді, адамзат туралы айтылғанда, адамның баласын кәміл жасқа толып, өзіне-
өзі қожа болганша тиісті азық беріп, өсіру деген мағынада жүргізіледі" (М
Жұмабаев).
"Тәрбие - тұлғаны мақсатты тұрде дамуын басқару пропессі" (X. Й.
Лийметса).
Олай болса, тәрбие процесінде жеке тұлғаның сана-сезімі мен ақыл-
ойына жүйелі тұрде әсер етіп, оның дүние танымының дамуына, ерік-жігері мен
моральдық бейнесінің қалыптасуына оң ықпал етеді.
Сонымен катар тәрбие - адамдарды қоғамда еңбексе және басқа да
пайдалы әрекеттерді орындауға, көптеген әлеумтік қызметтерді аткаруға
дайындаудың табиғи заңдылық, процессі.
Н. К. Крупская "Тәрбие" атты мақаласында (1929 ж:): "Тар мағынада
алып қарағанда, "тәрбие" деген сөз арқылы балалар мен жеткіншектердің мінез-
құлқына әдетте ересек адамдардың алдын ала ойластырылған және жүйелі тұрде
жасайтын белгілі бір ықпалы", ал кең мағынасында "...қоғамдық мекемелер,
айналаны қоршаған бүкіл жағдай, бүкіл қоғамдық құрылыс тәрбиелейді" - деп
түсіндіреді.
Осы жағдайға байланысты К. Д. Ушинский "...мектеп, тәрбиеші және
ұстаздар - адамның тіпті жалғыз ғана тәрбиешілері емес, оның сонша күшті,
ал мүмкін және әлдеқайда күшті әдейі тәрбиешілері: табиғат, отбасы, қоғам,
халық ...және оның тілі болады", - деген осы мәселеге қатысты тұжырымдамасы
тарбие жайындағы ұғымнық мәні зор екенің дәлелдейді.
Олай болса, тәрбие көптің ісі. Тәрбие мәселесімен қоғамдық ұйымдар,
мекемелер және жұртшылық болып айналысқан жағдайда ғана ол нәтижелі болмак.
Соған сай тәрбие туралы ұғымға тар мағынада емес, кең мағынасында, бір
жақты емес, кең көлемде, яғни табиғат және әлеуметік ортаның, мектеп пен
ата-аналардың жеке тұлғаның дамуы мен қалыппасуына мақсатты тұрде ықпалы,
өзара әрекетінің нөтижесі ретіңце караған жөн.
Сондықтан да тәрбиенің мәнісі, біріншіден, қоғам үшін саналы,
белсенді, ізгіленген, іскер азаматты қалығтастыру болса, екіншіден, жеке
адам үшін - оны өмір сүре білуге, өзін қоршаған ортамен қарым-қатынас жасай
білуге үйрету.
Олай болса тәрбие процессі деп - қоғамның талап-тілектеріне сай
әрбір жеке түлғаның ақыл-ойын, сана сезімін, ерік-жігерін, мінез-құлык,
ерекшеліктерін жүйелі тұрде калығтастырып, дамьтудағы тәрбиешілермен
тәрбиеленушілердің өзара бірлескен әрекетін айтамыз.
Адамды табиғат жаратса да, қоғам әрбір жеке адамның қабілетін дамыту
үшін, бәріне бірдей жағдай жасап, ортақ тәрбие беруге тиіс. Кезінде б.э.д.
IV ғ. Аристотель тәрбиенің қоғамдағы атқаратын қызметінің маңызына айрықша
назар аударып,"...заң шығарушының жастар тәрбиесіне айрықша мән беруі
тиістігіне ешкімнің де күмәні болмауы тиіс. Себебі мемлекеттің ең негізгі
бір мақсатты, барлық адамдарға бір ғана ортақ тәрбиенің болуы тиіс және
онда жеке-дара емес, бәріне бірдей ортақ қамқор болуы тиіс... Тәрбиеге
қатысты заң болуы тиіс және ол ортақ болуы тиіс" деп есептеген. Сондықтан
да ол тәрбиені ұлттар мәдениетінің мирасқорлык процесі деп қарастырған.
Платон тәрбиетің әрекетінде кең тұрде және қатаң бақылаудың болуы
қажет дей отыра, "Бізде заңды қорғаушы қырағы болуы тиіс; ол балалардың
тәрбиесіне өте қамқор болуы тиіс; олардың мінез-құлқын түзетуі және әркезде
оларды заңға сәйкес игілікке бағыттап отыруы тиіс" деп есептеген.
Ергедегі Римде ұжымдық оқу б.э.д. III ғасырда жүргізіле бастаған.
Ондағы антикалық педагогиканың теориясы мен практикасының негізін жасаған
Квинтилиан Римде бірінші рет мемлекеттік тұрғыдағы мектептің іргесін қалап,
жылма-жыл мемлекеттен сыйақы алып тұрған. Соған сәйкес Рімдік қауымдастықта
оқытудың мазмұны және оны ұйымдастыру мәселелері ғана талқыланып қоймай,
сонымен бірге көбінесе тәрбие әдістеріне де үлкен маңыз беріліл, тәрбиені
мемлекеттік басқару әрекетінде маңызды сала ретінде қарастырған.
Қазіргі кезде біздің қоғамда өркениеттілікке бағыттаған "Білім беру"
заңы бар. Онда азаматтық қоғам орнатуда өскелең ұрпақтың оқу және тәрбие
мәселелерінің сұрыпталған қатаң ғылыми негіздегі тың жүйесі қалыптасқан.
Бүгінде оны тәрбие процесінде басшылыққа алу барлық әлеуметтік
мекемелерінің міндетті ортақ ісіне айналып отыр.
Тәрбиенің қоғамдағы атқаратын қызметіне орай өзіндік ерекшеліктері
бар.
Тәрбие қоғамдиқ құбылыс. Себебі қоғамның материалдық жағдайының
өсуі, идеологиясының өзгеруімен байланысты тәрбиенің мақсат-міндеттері,
мазмұны мен ұйымдастыру тәсілдері де толығып, жаңа жағдайға сәйкес жақсарып
отырады. Әрине адам жеке тұлға болғанымен, қоғамнан тыс өмір сүрмейді. Ал
қоғам дегеніміз -адамдардың тіршілік ету, өмір сүру үшін топтасқан ортасы.
Тәрбие мақсатты процесс. Тәрбие мақсаты айқын әрі нақты өмір
жағдайына сай белгіленсе ғана өз нәтижесін дұрыс береді. Оны тәрбиешілердің
өз қалауымен анықтауға болмайды. Себебі тәрбие мақсаты қоғамның,
мемлекеттің әл-ауқаты және оның саясатымен әркашанда тығыз байланысты
болады.
Тәрбие - біртұтас процесс. Себебі тұжа жеке адам ретінде
тәрбиеленеді. Сондықтан жеке тұлғаның кісілік қасиетгерін қалыптастыру жеке-
дара атқарылмайды, керісінше бір мезгілде, бірыңгай жағдайда жүзеге
асырылады. Өйткені тұлғаның қалыптасып, дамуы тұтас процесс.
Тәрбие ұзақ әрі күрделі процесс. Жеке адамның қалыптасуы бүтіндей
бір ұзақ дәуірді қажет етеді. Адам баласы туғаннан бастап, есейіп
ержеткенге дейін тәрбиенің ықпалында болса, кейінгі уақытта ол өзін-өзі
тәрбиелеу процесімен жажасып отырады.
Екіншіден, тәрбиелеу барысында қойыжан мақсаттың нәтижесін көбінесе
жуық арада байқауға болмайды. Өйткені әрбір жеке тұлғаның мінез-құлкында
дара ерекшеліктері, қабілеттері, дүниетанымы бірыңғай қалыптасып дамымайды
Оған ықдал ететін ішкі және сыртқы факторлардың да әсері мол.
Тәрбие - көпжақғы процесс. Жасөспірімдерді азамат етіп тәрбиелеу,
қоғамдық пайдалы еңбекке әзірлеу процесі коғамның барлық азаматтарының
міндеті, отбасы, мектеп пен жүртотылықпсн бірлесіп аткаратын ортак,
мақсаты. Дегенмен де ата-аналар мен жүртшылық әрекетін қадағалап, бағыг-
бағдар беріп, олардың бала тәрбиесіндегі жұмыстарын бірыңғай бағытта
ұйымдастырып отыратын ол - ұстаздар тобы. Оның орталығы – мектеп.
1.2 Тәрбие заңдылықтары мен қағидалары, олардың өзара байланысы.
Тәрбие процесін табысты, нәтижелі ұйымдастъгру
тәрбиешілерге, алдымен тәрбие затңдлъқтарын жете түсінуді қажет етеді.
Философия ғылымында "заңдылык" деген ұғымды құбылыстар мен процестер
арасында дамуды сипаттайтын мәнді байланыс деп түсіндіреді.
Педагогикалық құбылыстар деп - тұлғаның өмір сүруі, әрекеттері
барысында жеке басында, айналасында кездесетін, ықпал ететін табиғи немесе
табиғи емес әртұрлі жағдайларды айтуға болады.
Тәрбие процесінің негізіне тұлғаның табиғатын, әлеуметтік
мәнін, қоғамдық өмірдің объективтік кажеттілігін білдіретін заңдылықтар
жатады
Тәрбиенің заңдылықтарына:
1. Баланың үнемі тілуі, даму жағдайында болуы, бұл- табиғи заңдылық
2. Баланың өзінің тұрлі әрекетінсіз және оның сыртқы орта мен
табиғи
қарым-қатынасынан тыс тәрбиенің болмауы жағдайы;
3. Тәрбие мен ашудың бірлігі және өзар байланыстылығы;
4. Тәрбие мен өзін-өаі тәрбиелеудің бірлігі және өзара
байланыстылығы;
5. Тәрбиеде бірыңғай дайын рецептің болмауы және оны колдану мүмкін
еместігі;
6. Қоғамның үнемі өркендеп дамуы, онда өмір сүріп отырған әрбір
жеке адамның күш-қуатымен өмірлік ұстанымына тәуелді екендігінде, соңдықтан
да тұлға тәрбиесі, бұл заңды құбылыс.
Кезінде К. Д. Ушинский тек педагогикалык ережелерді жаттап алу
тәрбие процесінде оң нәтиже бермейтіндігін, керісінше тәрбиенің ғылыми
заңдылықтыртарын жете танып білудің қажеттілігіне баса назар аударуға кеңес
берген.
Педагогика ғылымында тәрбиенің зандылықтарын ашып керсетуді
негізгі міндет ретінде қарастырмайды, керісінше оның зандылықтары
негізінде қандай принциптерді карастыру қажеттілігіне көптеп көңіл бөледі.
Сол себептен де кейбір жағдайларда тәрбие принциптері оның заңдылықтары
ретінде қарастырылады.
Принцип деген ұғым латын тілінде "бастапқы", "негізгі деген
түсінікті білдіріп, белгілі бір әрекет барысында басшылық ету идеясын
көздейді.
Олай болса, тәрбие принциптері деп - тәрбие процесінде оның
мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдері мен формаларын жүзеге асыруда
тәрбиешілердің қолданатын басты тәрбие идеяларының жиынтығын айтамыз.
Тәрбие принциптері тәрбие міндеттеріне сай анықталады. Педагогика
тарихының дамуында тәрбие принциптерінің төмендегідей жүйесі қалыптасқан:
1. Тәрбиенің мақсаттылығы;
2. Тәрбиенің өмірмен, еңбекпен, қоғамдык; құрылыс практикасымен
байланыстылығы;
3. Еңбек арқылы тәрбиелеу;
4. Жеке тұлғага талап коюшылық пен құрметгей білудің бірлігі;
5. Балалардың жас және дара ерекшеліктерін есепке алу;
6. Тәрбиенің жүйелілігі, бірізділігі және үздіксіздігін қамтамасыз
ету;
7. Жеке тұлғаны ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу;
8. Тәрбие процесінде мектеп, отбасы, жұртшылык әрекетінің бірлігі
болуы.
Тәрбие принциптері ішіндегі ең негізгісі, оның мақсаттылығы.
Өйткені, тәрбие процесіндегі тәрбиелік ықпалдар мен әрекеттер белгілі бір
мақсатқа бағытталады. Мақсат — тәрбиелік шаралардың кездайсоқтық сипатқа
тап болмауын қамтамасыз етеді. Мақсатқа сай тәрбие міндеттері анықталып,
оны аткаруда жұмыстардың тұрлері, мазмұны мен ұйымдастыру тәсілдері
белгіленеді. Сондықтан да бұл принцип тәрбие жүйесінде жетекші принцип
ретінде саналады.
Тәрбиенің келесі принциптерінің мәні жас ұрпаққа тәрбие беруді
қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси өмірімен ұштастыра жүргізуді талап
етеді. Ол, мектептегі теориялық білімдерді оқушыларға меңгергуде, оларды
өмірмен байланыстыру, қоғамдағы болып жатқан өзгерістермен хабардар етіп,
оған нақтылы көзқарастарын, сенімін орнықтыру, қоғамдық пайдалы еңбекке
қатыстыру т.б. тәрбие мақсатының түпкі мүддесін көздейтін әрекеттерге
араластыру.
Еңбек арқылы тәрбиелеу принципнің мақсаты баланы еңбек ете. білуге,
оны қадірлеп-қастерлеуге, оған деген жағымды көзкараспен карым-қатынас
касиетерін орнықтыруды, сонымен қатар қарапайым еңбек құралдарын пайдалана
білу қабілеттерін сіңіру қажеттіліктерінен туындайды. Адамды табиғат
жаратқанмен, оны нағыз адам етіл қалыптастырған — еңбек процесі. Адам
баласының қоғамдағы өмірі тек еңбекпен байланысты, себебі ол оны саналы
өмір сүре білуге дағдыландырады. Тек еңбек процесінде адам баласы өз
тіршілігін қамтамасыз етіп, қоғамға пайда келтіреді. Сондықтан да бұл
прнцип тәрбие процесінің өн бойында өзекті мәселе болып қала береді.
Тәрбие жұмысының табысты болуы, көбінесе әрбір жеке тұлғаның жас
шамасына сәйкес өзіндік ерекшеліктерін есеере отырып жүргізуге байланысты.
Әрбір жеке бала, ол өзінше бір өмір. Оның түсінігі, сенімі, көз-қарасы,
ақыл ойының деңгейі бірдей емес, соған орай мінез-құлық ерекшеліктері мен
адамгершілік қасиеттерінің сапасы да әр-тұрлі. Сондықтан да тәрбие
процесінде балалардың дара ерекшеліктерін ескерудің маңызы зор. Тәрбиенің
мазмұны мен амал тәсілдері де осы принципке тәуелді.
Тәрбие жұмысын нәтижелі жүргізудің тағы бір шарты, тәрбие мазмұны
мен тәрбиелік әрекеттерді баланың жас шамасына сай біртіңдеп жүйелі
жүргізуді талап етеді. Тәрбие процесінде тәрбиешілер тарапынан болатын
ықпалдағы жүйесіздік, тәрбие мақсатына жетуге кепілдік бермейді, кері-сінше
онда әртұрлі кездейсоқтықка тап болуға итермелейді.
Жеке тұлғаның ұжымда тек ұжым арқылы тәрбиелеу принципі кеңестік
дәуірде коммуниста: тәрбие беру жүйесінің негізгі талаптарының бірі болып
келді. Бұл социалистік қоғамның талабына айналды Осы қоғамда өмір сүріп
отырган "барлық адамдар біреуі үшін, біреуі барлығы үшін" деген ұранмен
еңбек етуге тиіс болды.
Тәрбие процесінде мектеп пен жұртшылық әрекетінің бірлігін
қамтамасыз ету, олардың жасөспірімдерге тәрбиелік ықпалын үйлестіру
қажеттілігінен туындайды. Балаға дегенде қоғамның талаптарын жүзеге асыруда
олардың әрекетінде ауызбіршілік, жүйелілік болмаған жағдайда тәрбиелік
шаралардың нәтижесі төмендейді. Баланың дүниетанымы отбасынан бастау алып,
мектеп және ұстаздар тәрбиесімен жалғасып отырады. Сондықтан да балаға
талап қойғанда бірліктің болмауы, тәрбиелік ықпалдың тұрақсыздығън туғызып,
баланың мінез-құлқы мен адамгершілік бейнесіне жағымсыз көлеңке түсіреді.
Жоғарыда баяндалған тәрбие принциптерін тәрбие процесінде басшылықка
алу, олардың бір-бірімен өзара байланысын қамтамасыз етуді тәрбиешілерге
айрыкша міңцеттелінеді.
1.3 Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы
тәрбиенің ерекшеліктері.
Кезінде орыстың әйгілі педагогі К. Д. Упшнский еуропа халыктарының
тәрбие саласында педагогикалық формаларының үксастығына қарамастан,
әрқайсысының өздеріне тән ерекше ұлттық тәрбие жүйелерінің, ерекше
мақсаттарьның, сол максаттарға жетуде өздерінің ерекше құралдарының
болғанын айтқан. Тәрбие халыктық сипатка не болған жағдайда ғана өз
мақсатына жетеді — деген ол.
Халықтың тарихы, оның тіршілігі тәрбиенің максаты анықтайды.
Сондықаан оку-тәрбие жұмысында оның бағытын, мазмұнын, формалары мен
әдістерін талдауда көзсіз еліктеушілік оң нәтиже бермейді — деген өнегелі
өсиеті бүгінгі таңда қазақ елінің тәлім-тәрбие саласында ұстанып отырған
бағътын анықтайды. "Халықтық тәрбиені бала құрсақта жатқаннан бастайды.
Бесік тәрбиесі, балдырған тәрбиесі, өрен тәрбиесі, жасөспірім тәрбиесі,
жастар тәрбиесі бір-бірімен жалғасып, өз ерекшеліктерімен іске асырылады".
Олай болса жасөспірім бойына халқымыздың салт-дәстұрлерін, әдет-
ғүрыптарын, имандылық пен ізгілік нұрып сіңіруге баса назар аудару, бүгінгі
таңда басты мақсат-мүраттарымызға айналып отыр. Ол үшін өз жерін, өз елін
сүйетін, өз халқының тарихын, тілін, мәдениетін қадірлеп-қастерлейтін
азаматты тәрбиелеу, ұлттық санасын дамығу -мекгептердің басты міндеті
болмақ. Өз үлтының келешегісі мен бүгінінен бейхабар азаматтан қаңдай
жақсылык, күтуге болады. Ұрпақ тәрбиесі келешек ұлт тағдыры, олай болса
тәлім-тәрбиеде бүкіл халықтың қоддауы қажет. Ұлттық мәдениетімізді
ұрпағымыздың санасына сіңіріп, салауатты азаматтарды тәрбиелеген кемелді ел
болып, өркениетілігімізді көтеру үшін ең алдымен ұлттық тәрбиенің бүкіл
халықтық бағдарламасын жасау керек. Сол бағдарламаны үлкен де кіші де,
зиялы қауым да орындауы міңдетті болуы тиіс. Сонда ғана біз " бесігімізді'
түзей аламыз. Оның алғашқы тұрлері бар, олар "Атамекен", "Жұлдыз", "Кәусар
бұлақ", "Алтын көмбе" бағдарламалары. "Әдеп әлігшесі" бастауыш мектеп,
"Әдеп және жантану" орталау мектеп, "Қазақ; этнопедагогикасы" жоғары
мектеп пәндері арнайы бағдарламалар негізінде оқытыла бастады.
Республикада білім беру мазмұның жаңарту, жаңа буын окулықтары мен
кешендерді жасау жұмыстары да қатар жүргізілуде. Оқыту қазақ, орыс
тілдерінде жүретін жалпы білім беретін мектептердің 1-7 сыныптарында жаңа
оқу жоспарларымен, бағдарламаларымен және төл оқулықтарымен қамтылығ, соның
негізінде оқуға көшкен. Сондай-ақ, барлык, мектептердің 1-11 сыныптарында
"Валеологиядан" факулътативтік курстар оқытылуда. "Жасөспірімдердің
адамгершлігілік-жыныстык, тәрбиесі негізінде бағдарлама әзірленуде.
Жас ұрпақты нашақорлық індетінен сақтау, бүгінгі күннің ең өзекті
мәселесіне айналып отыр. Осы бағытта " Қазақстан Республикасының жалпы
білім беретін мектептерінде зиянды заттарды қолдануды болдырмау"
бағдарламасы 19992000 оқу жылынан бастап 1-11 сыныптарда арнайы курс
ретінде енгізілді.
Бүкіл тәрбие процесі баланың жеке тұлғасын дамытуға, ұстаздар мен
оқушылар қарым-қатынасын демократияландыруға, ізгілікгендіруге, ата-аналар
қауымымен ынтымақтаса жұмыс істеуге бағытталған. Еліміздің әлеуметтік-
экономикасын жетілдіру кезеңі мен нарық экономикасы жағдайында адам факторы
жаңа негізде қаралып, жаңа адамды қалыптастыру тың мәселе болмақ. Келешекте
кез келген техникалық білімді меңгергуде тірек болатын ең жалпы, іргелі
политехникалық білімнің маңызы артпақ. Олай болса заман талабына сай
компьютер тілін меңгерген білімді де білікті ұрпақты даярлау — бүгінгі
күннің ең өзекті мәселесі бола бермек.
Осы бағытта жаңа типті оқу орындары пайда болуда: лицейлер,
гимназиялар, колледждер, жеке меншік мектептері.
Казакстанның халык педагогикасы мен ұлт мәдениетінің озық
дәстұрлерін батыс және шығыс үлгілерімен ұштастып, казақтың ұлттық мектебін
қалыптастыру мақсатында 1993 жылдан бастап норвегиялық Штайнер мектептері
Ассоциациясының мұғалім-өкілдері Штайнер мектептері педагогикасын қолдану
жөнінде, Евразиялық ассоциация, Алматы қалалық білім беру баскармасымен
бірлесе отыра № 123 қазак орта мектебінде 199394 оқу жылында 1 "а" сыныбы
Вольдарф педатогикасының элементтерін пайдаланып оқытатын сынып етіп
ашылды. Оқу жоспарларына мемлекеттік стандарттан тыс мүсіндеу, кескіндеме,
қолөнер пәндері енгізілді және қазіргі уақытга 5 сыныпга, ягни
оріа буында Вольдарф педагогикасының әдістемесінен окыуды одан әрі
жалғастыруда және бастауышта 1 "а" сыныбы жаңадан ашылды.
Вольдарф педагогикасының элементерін сабақта пайдалану тәсілдері
мектеп ұстаздарына және оқушыларға ұнайды. Оқушыларды адамгершілікке, жеке
тұлға болуға тәрбиелеуде оқу-тәрбие үрдісін ізгілендіруге көп көңіл
бәлініп, жүйелі жұмыстар жүргізілуде"
Вольдарф жүйесінің ерекшелігі "Р. Штайнер антропософия негізінде
танымдық күштерді, өнерге қабылеттіліктерді, сезімдерді адамгершілік
бастауларын және діни сезінулерді біртұтас қарап, қамтитын педагогика
жасаган. Антропософия - діннің бір тұрі емес немесе дайын көзқарастар
жүйесі емес, дүние мен адамды тану жолы"
XXI ғасырдағы мемлекеттердің ерекшелігін саяси немесе экономикалық
жүйе белгілемейді, ең алдымен сол елдердің мәдени-өркениетгі төлтумалығы
бежілейді.
1.4 Тәрбие әдістерінің тұрлері, оларды топтастырудағы
қажеттілік.
Бүгінгі таңда мектеп тажірибесіяде ... жалғасы
Кіріспе
I Негізгі бөлім
Тәрбиенің теориялық негіздері.
1. Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік ерекшеліктері.
2. Тәрбие заңдылықтары мен қағыдалары, олардың өзара байланысы.
3. Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы тәрбиенің
ерекшеліктері.
4. Тәрбие әдістерінің тұрлері, оларды топтастырудағы қажеттілік.
II Тәрбие әдістемесінің негіздері.
1. Мектептегі тәрбие жұмысының ұйымдастыруда
сынып жетекшінің рөлі.
2. Сыныптан тыс тәрбие жұсын ұйымдастыру
маңыздылығ.
3. Сынып жетекшісінің оқушылармен тәрбие жұмысын
Ұйымдастыру формалары мен тәсілдері.
III Қорытынды бөлім
IV Тезаурус
V Қосымшалар
VI Пайдаланған әдебиеттер тізімі
I Тәрбиенің теориялық негіздері.
Педагогика көп салалы ғылым. Оның тарихы, әдістемесі бар. Соған сай
оның теориясы қалыптасқан. "Теория" ұғымы грек тілінде "зерттеймін"
("исследую") деген түсінікті білдіреді 1,6. Ол педагогика саласьнда
тәрбие және оқытудың мәні, максаты, принциптері, мазмұны жайындағы
көзқарастардың жүйесін білдіреді. Бұл жүйе педагогикалык теорияның
құрылымын анықтайды.
Теория педагогтарды әртұрлі жастағы адамдарды тәрбиелеу және білім
беру процестерінің ерекшеліктері жайында кәсіби білімдермен қаруландырады,
әр тұрлі жағдайдағы оқу-тәрбие процестерін жобалауға және оны жүзеге
асыруға, оның нәтижесін бағалауға көмектеседі. Соған сәйкес оқыту, білім
беру және тәрбиелеудің жаңа технологиясы педагогикалык зерттеу
жұмыстарында, зертханаларында пайда болады.
Тәрбие - күрделі әрі ұзак процесс. Оған белгілі бір дәрежеде білім,
тәжірибе, шеберлік қажет. Ондай болмаған жағдайда тәрбие саласында белгілі
бір нәтижеге қол жеткізу қиындыққа түседі. Сондықтан да біз тәрбиені
шығармашылық жұмыстарының жемісі деп білеміз. Тәрбие, сонымен бірге
педагогикалық әрекетге
-мәдени құбылыс;
-педагогикалық ықпал ету;
-балалардың әрекетін ұйымдастыру;
-қарым-қатынас құралы ретінде жан-жақты қарастырылады.
Тәрбие теориясы - тарбиенің негізгі зандылықтары, принциптері,
ұғымдары туралы білімдердің жүйесін құрайды. Методика яғни, әдістеме соған
неігзделіл оқытылады. "Методика" — ол белгілі бір мақсатка жетудін немесе
жету үшін қолданылатын тұрлі амал-тәсілдердің жиынтығы. Педагогика
ғылымында методиканың немесе әдістеменің екі тұрі бар. Олар окыту
методикасы және тәрбие методикасы болып бөлінеді.
Тәрбие методикасы немесе әдістемесі — тәрбие процесін оның мақсат
міндеттеріне сай ұйымдастырудың көптеген амал-тәсілдерінің жиынтығы болып
есептелінеді. Ондағы мақсат тәрбие процесін ұйымдастырудың негізгі
бағыттары мен тиімді амал тәсілдері және тұрпішіндерін анықтап,
белгілеу. Соған сәйкес тәрбиешілерге оны менгеруде нақтылы көмек көрсету
Педагогика ғылымының жетілуі барысында тәрбие беру әдістемесі де
өзіндік бет-бейнесі, бағыт-бағдары бар ғыльми пән ретінде калыптасып және
дамып келеді. Соған сәйкес соңғы жылдары педагогикалык жоғары және арнаулы
кәсіби педагогикалык оку орындарында тәрбие беру теориясы мен әдістемесі
жөнінде арнаулы курстар мен практикалык сабақтар кең етек жаюда. Ондағы
көздеген міндеттер қатарына студенттердің тәрбие беру саласындағы
білімдерін кеңейту және біліктіліктерін терендетуді көздейді. Мұндай
көзқараста осы бағыттағы педагогикалык талаптарды ескере отыра, оларды бас
қару өнерімен қаруландыру. Бұл, әрине өте күрделі өнер. Оны педагогикалық
тәжірибеге ғана емес, сонымен қатар тәрбие беру теориясы мен әдістемесі
жөніндегі терен де жан-жакты білімдер жүйесіне сүйене отырып меңгеруге
болады.
К. Д. Ушинский "Адамға тәрбие беру әдістері" атты іргелі еңбегінде
"Тәрбие беру өнері жүрттың бәріне дерлік таныс және түсінікті іс, ал
кейбіреулерге тіпті оңай іс болып көрінетін ерекшелігі бар — бұл, адамның
онымен теориялык пемесе практикалык таныстығы неғұрлым азырақ болған сайын
соғұрлым түсініктірек және оңайырақ болып көрінеді Жұрттын барлығы дерлік
тәрбие беру төзімділікті талап ететінін мойындайды, кейбіреулер бұл үшін
туа біткен қабілеттілік және іскердік, яғни дағды керек деп ойлайды. бірақ
төзімділік, туа біткен қабілеттілік пен дағдыдан басқа, арнаулы білімде
кажет екеніне ... көз жеткізеді" 2,4.
Олай болса, ұстаздарға кажетті тәрбие беру өнерін меңгерту арнаулы
кәсіби орта және жоғары педагогикалык оку орындарында жүзеге асырылады.
Педагогикалык оку орындарының студенттеріне тәрбие беру өнерін меңгертудің
алғашкы кезеңі педагогика курсып оқып-үйренуден басталады. Ол көп сатылы
болып келеді. Соның ішінде тәрбие жұмысының теориясы және әдістемесің
қызметі де айрықша. Соған орай бұл оку-әдістемелік құралынын мақсаты -
педагогикалык оқу орындарының студенттеріне окушылардың тәрбие жұмысының
мазмұны мен ұйымдастыру әдістемесінін негізгі мәселелерін оқып-үйренуге,
бағыт-бағдар беруге көмек көрсету.
Педагогика ерекше ғылым ретінде философиялық білімдер жүйесінен XII
ғасырдың басында бөлектеніп шықты. Ағылшын жаратылыстанушысы және философы
Фрэнсис Бэкон 1561-1626 1623 жылы өзінің Ғылымның қадір-қасиеті және
жетілуі атты трактатын жария етті. Бұл енбегінде ол ғылымдарды сарапка
сапа отырып, олардың арасында педагогиканы ғылыми білімдердің дербес саласы
деп бөлектеді. Осы ғасырда-ақ педагогиканын өзіндік статусы аса кернекті
чех педагогы Ян Амос Коменскийдін 1592-1670 еңбектерінде беки түсті. Оның
теориялық идеялары дүиие жүзіне кең танымал да, әрі осы күнге дейін өз
маңызын жойған емес. Коменскийдін әйгілі Ұлы дидактика атты еңбегінде
балаларды оқутыдың негізгі теориялық мәселелері мен оларды ұйымдастырудың
жоадары баяндалады. Өз еңбектеріндс Я.А.Коменскнй балалардың адамгершілік
тәрбиесіне өте үлкен мән берді, ол Аналар мектебі атты кітабында отбасы
тәрбиесіне байланысты өз көзқарастарын паш егті.
Я.А.Коменский ізімен батыс еуропалық педагогика тарихында елеулі
еңбегімен көріеген ғылым өкілдері келіп шықты. Олардың ішінде аса
көрнектілері Англияда Джон Лоққ 1632-1704, Францияда Жан-Жак Руссо 3712-
1781, Швейцарияда Иоганн Генрих Песталоцци 1746-1827, Германняда Иогаин
Гербарт 1776-1841 және Адольф Диетервег 1790-1866 т.б. болды.
Джон Лоққ өзінің Тәрбие жөніндегі ойлар деген енбегінде тәрбиенің
психологиялық негіздеріне және адамгершілік қалыптастыру моселесіне үлкен
мән берді. Баладағы тума қасеттерді жоққа шығара отырып, ол нәрестені не
сызса сол болатын таза тақтаға теңеумен, тәрбиенің үлкен күш екенін баса
айтты. Ал Жан-Жак Руссо, керісінше баланы табиғаттан дарынды деп таныды.
Осыдан, оның ойынша, тәрбие баладағы тума қасиеттердің дамуына кедергі
болмай, оған толық еркіндік беріп, әрі оның қызығулары мен құмарлығына
икемделуі тиіс-деген тұжырымға келді.
М.Г.Песталоцци педагогиқада алғашқынардың бірі болып тәрбие
мекемелерінде теориялық қызмет пен тәрбие іс-әрекегі бірлігінің
маңыздылығын көре білді. Өзінің Лингард пен Гертруда шығармасында, ол
тәрбиенің адамгершіліққе негізделуі, балаларға сыйластық қатынас және
оларда адамға деген мейірім мен мен қайрымдылыққа баулу жақындағы
демократиялық идеялары дамытты. Құнделікті педагогикалық қызметінде
Песталоцци балалардың оқуы мен тәрбиесін олардың мүмкіндігіне орай еңбекпен
ұштастыруға көңіл бөлді, балалар қауымының тәрбиелік ықпалын пайдалана
білуді уағыздады.
Педагогикалық идеялары кейбір мәселелерде дағдарыс, сипатқа ие
болғанымен, педагогикалық теорияиы өрістетуле елеулі рөл таныткандардың
бірі Иоганн Гербарт. Ол балаларды өрескел бұзык қол жазасымен тойгарып
отыру қажет, олардың тәртібін үідіксіз қадағалап, арнаулы жүйрналға жазып
отыру керек деп есептеді. Сонымен қатар оның шығармаларында біршама пайдалы
идеялар да баршылық. Ол алғашқылардың қатарында оқыту мен тәрбиенің
исихологиялық негіздерін жобалап берді, баладағы адамгершілік қасиетті
қалыптастыру, үшін оның саналылығын көтеріп, онымен сыйластық катынас жасау
қажеттігін жариялады.
Өзінің психологиялық-педагогикалық теориясын прогрестік-демократиялық
бағытта дамыткандардың бірі Адольф Диетервег. Ол өрістсткен аса құнды
идеялар: балалардың оқу жұмысының белсенділігін арттыру, шәкірттердің
өзіндік оқуына мән беру, сондай-ақ халық мұғалімдерін дайындау.
ХҮІП ғ. Германияда алғашқы рет мұғалімдерді дайындайтын арнайы оқу
орны ашылып, онда ерекше ғылыми пән ретінде психология оқытыла бастады.
Осының борі педагогикалық теорияның жедел дамуына себепші болып, ірі-ірі
оқымысты педагогтардың қалыптасуына мүмкіндік берді.
Мектеп жағдайында бұл жауапты мәселені жүзеге асыру сынып
жетекшілеріне жүктеледі. Оны нәтижелі ұйымдастыру, сынып жетекшілерінің
педагогикалық білім деңгейінің сапасы мен педагогтік шеберлігіне байланысты
Оған мектептің педагогикалық ұжымы мен балалардың ата-аналарын, тіпті
жұртшылықты тарта білу қабілетін игерудің де маңызы ерекше.
1.1 Тәрбие процесі, оның мәні мен өзіндік ерекшеліктері
Тәрбиелеу дегеннің мәнісі не?
Тәрбие жеке тұлғаның санасына, мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына
э\әсер ететін құрал.
Тәрбие — халықтың ғасырлар бой жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың
айналамен қарым-қатынасын, өмірге көзкарасын және соған сай мінез-құлқын
қалыпастыру құралы.
Тәрбиелеу — халықтар бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер
мен өнерлерді дарыту (Әл-Фараби)
"Тәрбие, кең мағынасымен алғанда, қандай да болса бір жан иесіне
тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету деген сөз. Ал
енді, адамзат туралы айтылғанда, адамның баласын кәміл жасқа толып, өзіне-
өзі қожа болганша тиісті азық беріп, өсіру деген мағынада жүргізіледі" (М
Жұмабаев).
"Тәрбие - тұлғаны мақсатты тұрде дамуын басқару пропессі" (X. Й.
Лийметса).
Олай болса, тәрбие процесінде жеке тұлғаның сана-сезімі мен ақыл-
ойына жүйелі тұрде әсер етіп, оның дүние танымының дамуына, ерік-жігері мен
моральдық бейнесінің қалыптасуына оң ықпал етеді.
Сонымен катар тәрбие - адамдарды қоғамда еңбексе және басқа да
пайдалы әрекеттерді орындауға, көптеген әлеумтік қызметтерді аткаруға
дайындаудың табиғи заңдылық, процессі.
Н. К. Крупская "Тәрбие" атты мақаласында (1929 ж:): "Тар мағынада
алып қарағанда, "тәрбие" деген сөз арқылы балалар мен жеткіншектердің мінез-
құлқына әдетте ересек адамдардың алдын ала ойластырылған және жүйелі тұрде
жасайтын белгілі бір ықпалы", ал кең мағынасында "...қоғамдық мекемелер,
айналаны қоршаған бүкіл жағдай, бүкіл қоғамдық құрылыс тәрбиелейді" - деп
түсіндіреді.
Осы жағдайға байланысты К. Д. Ушинский "...мектеп, тәрбиеші және
ұстаздар - адамның тіпті жалғыз ғана тәрбиешілері емес, оның сонша күшті,
ал мүмкін және әлдеқайда күшті әдейі тәрбиешілері: табиғат, отбасы, қоғам,
халық ...және оның тілі болады", - деген осы мәселеге қатысты тұжырымдамасы
тарбие жайындағы ұғымнық мәні зор екенің дәлелдейді.
Олай болса, тәрбие көптің ісі. Тәрбие мәселесімен қоғамдық ұйымдар,
мекемелер және жұртшылық болып айналысқан жағдайда ғана ол нәтижелі болмак.
Соған сай тәрбие туралы ұғымға тар мағынада емес, кең мағынасында, бір
жақты емес, кең көлемде, яғни табиғат және әлеуметік ортаның, мектеп пен
ата-аналардың жеке тұлғаның дамуы мен қалыппасуына мақсатты тұрде ықпалы,
өзара әрекетінің нөтижесі ретіңце караған жөн.
Сондықтан да тәрбиенің мәнісі, біріншіден, қоғам үшін саналы,
белсенді, ізгіленген, іскер азаматты қалығтастыру болса, екіншіден, жеке
адам үшін - оны өмір сүре білуге, өзін қоршаған ортамен қарым-қатынас жасай
білуге үйрету.
Олай болса тәрбие процессі деп - қоғамның талап-тілектеріне сай
әрбір жеке түлғаның ақыл-ойын, сана сезімін, ерік-жігерін, мінез-құлык,
ерекшеліктерін жүйелі тұрде калығтастырып, дамьтудағы тәрбиешілермен
тәрбиеленушілердің өзара бірлескен әрекетін айтамыз.
Адамды табиғат жаратса да, қоғам әрбір жеке адамның қабілетін дамыту
үшін, бәріне бірдей жағдай жасап, ортақ тәрбие беруге тиіс. Кезінде б.э.д.
IV ғ. Аристотель тәрбиенің қоғамдағы атқаратын қызметінің маңызына айрықша
назар аударып,"...заң шығарушының жастар тәрбиесіне айрықша мән беруі
тиістігіне ешкімнің де күмәні болмауы тиіс. Себебі мемлекеттің ең негізгі
бір мақсатты, барлық адамдарға бір ғана ортақ тәрбиенің болуы тиіс және
онда жеке-дара емес, бәріне бірдей ортақ қамқор болуы тиіс... Тәрбиеге
қатысты заң болуы тиіс және ол ортақ болуы тиіс" деп есептеген. Сондықтан
да ол тәрбиені ұлттар мәдениетінің мирасқорлык процесі деп қарастырған.
Платон тәрбиетің әрекетінде кең тұрде және қатаң бақылаудың болуы
қажет дей отыра, "Бізде заңды қорғаушы қырағы болуы тиіс; ол балалардың
тәрбиесіне өте қамқор болуы тиіс; олардың мінез-құлқын түзетуі және әркезде
оларды заңға сәйкес игілікке бағыттап отыруы тиіс" деп есептеген.
Ергедегі Римде ұжымдық оқу б.э.д. III ғасырда жүргізіле бастаған.
Ондағы антикалық педагогиканың теориясы мен практикасының негізін жасаған
Квинтилиан Римде бірінші рет мемлекеттік тұрғыдағы мектептің іргесін қалап,
жылма-жыл мемлекеттен сыйақы алып тұрған. Соған сәйкес Рімдік қауымдастықта
оқытудың мазмұны және оны ұйымдастыру мәселелері ғана талқыланып қоймай,
сонымен бірге көбінесе тәрбие әдістеріне де үлкен маңыз беріліл, тәрбиені
мемлекеттік басқару әрекетінде маңызды сала ретінде қарастырған.
Қазіргі кезде біздің қоғамда өркениеттілікке бағыттаған "Білім беру"
заңы бар. Онда азаматтық қоғам орнатуда өскелең ұрпақтың оқу және тәрбие
мәселелерінің сұрыпталған қатаң ғылыми негіздегі тың жүйесі қалыптасқан.
Бүгінде оны тәрбие процесінде басшылыққа алу барлық әлеуметтік
мекемелерінің міндетті ортақ ісіне айналып отыр.
Тәрбиенің қоғамдағы атқаратын қызметіне орай өзіндік ерекшеліктері
бар.
Тәрбие қоғамдиқ құбылыс. Себебі қоғамның материалдық жағдайының
өсуі, идеологиясының өзгеруімен байланысты тәрбиенің мақсат-міндеттері,
мазмұны мен ұйымдастыру тәсілдері де толығып, жаңа жағдайға сәйкес жақсарып
отырады. Әрине адам жеке тұлға болғанымен, қоғамнан тыс өмір сүрмейді. Ал
қоғам дегеніміз -адамдардың тіршілік ету, өмір сүру үшін топтасқан ортасы.
Тәрбие мақсатты процесс. Тәрбие мақсаты айқын әрі нақты өмір
жағдайына сай белгіленсе ғана өз нәтижесін дұрыс береді. Оны тәрбиешілердің
өз қалауымен анықтауға болмайды. Себебі тәрбие мақсаты қоғамның,
мемлекеттің әл-ауқаты және оның саясатымен әркашанда тығыз байланысты
болады.
Тәрбие - біртұтас процесс. Себебі тұжа жеке адам ретінде
тәрбиеленеді. Сондықтан жеке тұлғаның кісілік қасиетгерін қалыптастыру жеке-
дара атқарылмайды, керісінше бір мезгілде, бірыңгай жағдайда жүзеге
асырылады. Өйткені тұлғаның қалыптасып, дамуы тұтас процесс.
Тәрбие ұзақ әрі күрделі процесс. Жеке адамның қалыптасуы бүтіндей
бір ұзақ дәуірді қажет етеді. Адам баласы туғаннан бастап, есейіп
ержеткенге дейін тәрбиенің ықпалында болса, кейінгі уақытта ол өзін-өзі
тәрбиелеу процесімен жажасып отырады.
Екіншіден, тәрбиелеу барысында қойыжан мақсаттың нәтижесін көбінесе
жуық арада байқауға болмайды. Өйткені әрбір жеке тұлғаның мінез-құлкында
дара ерекшеліктері, қабілеттері, дүниетанымы бірыңғай қалыптасып дамымайды
Оған ықдал ететін ішкі және сыртқы факторлардың да әсері мол.
Тәрбие - көпжақғы процесс. Жасөспірімдерді азамат етіп тәрбиелеу,
қоғамдық пайдалы еңбекке әзірлеу процесі коғамның барлық азаматтарының
міндеті, отбасы, мектеп пен жүртотылықпсн бірлесіп аткаратын ортак,
мақсаты. Дегенмен де ата-аналар мен жүртшылық әрекетін қадағалап, бағыг-
бағдар беріп, олардың бала тәрбиесіндегі жұмыстарын бірыңғай бағытта
ұйымдастырып отыратын ол - ұстаздар тобы. Оның орталығы – мектеп.
1.2 Тәрбие заңдылықтары мен қағидалары, олардың өзара байланысы.
Тәрбие процесін табысты, нәтижелі ұйымдастъгру
тәрбиешілерге, алдымен тәрбие затңдлъқтарын жете түсінуді қажет етеді.
Философия ғылымында "заңдылык" деген ұғымды құбылыстар мен процестер
арасында дамуды сипаттайтын мәнді байланыс деп түсіндіреді.
Педагогикалық құбылыстар деп - тұлғаның өмір сүруі, әрекеттері
барысында жеке басында, айналасында кездесетін, ықпал ететін табиғи немесе
табиғи емес әртұрлі жағдайларды айтуға болады.
Тәрбие процесінің негізіне тұлғаның табиғатын, әлеуметтік
мәнін, қоғамдық өмірдің объективтік кажеттілігін білдіретін заңдылықтар
жатады
Тәрбиенің заңдылықтарына:
1. Баланың үнемі тілуі, даму жағдайында болуы, бұл- табиғи заңдылық
2. Баланың өзінің тұрлі әрекетінсіз және оның сыртқы орта мен
табиғи
қарым-қатынасынан тыс тәрбиенің болмауы жағдайы;
3. Тәрбие мен ашудың бірлігі және өзар байланыстылығы;
4. Тәрбие мен өзін-өаі тәрбиелеудің бірлігі және өзара
байланыстылығы;
5. Тәрбиеде бірыңғай дайын рецептің болмауы және оны колдану мүмкін
еместігі;
6. Қоғамның үнемі өркендеп дамуы, онда өмір сүріп отырған әрбір
жеке адамның күш-қуатымен өмірлік ұстанымына тәуелді екендігінде, соңдықтан
да тұлға тәрбиесі, бұл заңды құбылыс.
Кезінде К. Д. Ушинский тек педагогикалык ережелерді жаттап алу
тәрбие процесінде оң нәтиже бермейтіндігін, керісінше тәрбиенің ғылыми
заңдылықтыртарын жете танып білудің қажеттілігіне баса назар аударуға кеңес
берген.
Педагогика ғылымында тәрбиенің зандылықтарын ашып керсетуді
негізгі міндет ретінде қарастырмайды, керісінше оның зандылықтары
негізінде қандай принциптерді карастыру қажеттілігіне көптеп көңіл бөледі.
Сол себептен де кейбір жағдайларда тәрбие принциптері оның заңдылықтары
ретінде қарастырылады.
Принцип деген ұғым латын тілінде "бастапқы", "негізгі деген
түсінікті білдіріп, белгілі бір әрекет барысында басшылық ету идеясын
көздейді.
Олай болса, тәрбие принциптері деп - тәрбие процесінде оның
мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдері мен формаларын жүзеге асыруда
тәрбиешілердің қолданатын басты тәрбие идеяларының жиынтығын айтамыз.
Тәрбие принциптері тәрбие міндеттеріне сай анықталады. Педагогика
тарихының дамуында тәрбие принциптерінің төмендегідей жүйесі қалыптасқан:
1. Тәрбиенің мақсаттылығы;
2. Тәрбиенің өмірмен, еңбекпен, қоғамдык; құрылыс практикасымен
байланыстылығы;
3. Еңбек арқылы тәрбиелеу;
4. Жеке тұлғага талап коюшылық пен құрметгей білудің бірлігі;
5. Балалардың жас және дара ерекшеліктерін есепке алу;
6. Тәрбиенің жүйелілігі, бірізділігі және үздіксіздігін қамтамасыз
ету;
7. Жеке тұлғаны ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу;
8. Тәрбие процесінде мектеп, отбасы, жұртшылык әрекетінің бірлігі
болуы.
Тәрбие принциптері ішіндегі ең негізгісі, оның мақсаттылығы.
Өйткені, тәрбие процесіндегі тәрбиелік ықпалдар мен әрекеттер белгілі бір
мақсатқа бағытталады. Мақсат — тәрбиелік шаралардың кездайсоқтық сипатқа
тап болмауын қамтамасыз етеді. Мақсатқа сай тәрбие міндеттері анықталып,
оны аткаруда жұмыстардың тұрлері, мазмұны мен ұйымдастыру тәсілдері
белгіленеді. Сондықтан да бұл принцип тәрбие жүйесінде жетекші принцип
ретінде саналады.
Тәрбиенің келесі принциптерінің мәні жас ұрпаққа тәрбие беруді
қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси өмірімен ұштастыра жүргізуді талап
етеді. Ол, мектептегі теориялық білімдерді оқушыларға меңгергуде, оларды
өмірмен байланыстыру, қоғамдағы болып жатқан өзгерістермен хабардар етіп,
оған нақтылы көзқарастарын, сенімін орнықтыру, қоғамдық пайдалы еңбекке
қатыстыру т.б. тәрбие мақсатының түпкі мүддесін көздейтін әрекеттерге
араластыру.
Еңбек арқылы тәрбиелеу принципнің мақсаты баланы еңбек ете. білуге,
оны қадірлеп-қастерлеуге, оған деген жағымды көзкараспен карым-қатынас
касиетерін орнықтыруды, сонымен қатар қарапайым еңбек құралдарын пайдалана
білу қабілеттерін сіңіру қажеттіліктерінен туындайды. Адамды табиғат
жаратқанмен, оны нағыз адам етіл қалыптастырған — еңбек процесі. Адам
баласының қоғамдағы өмірі тек еңбекпен байланысты, себебі ол оны саналы
өмір сүре білуге дағдыландырады. Тек еңбек процесінде адам баласы өз
тіршілігін қамтамасыз етіп, қоғамға пайда келтіреді. Сондықтан да бұл
прнцип тәрбие процесінің өн бойында өзекті мәселе болып қала береді.
Тәрбие жұмысының табысты болуы, көбінесе әрбір жеке тұлғаның жас
шамасына сәйкес өзіндік ерекшеліктерін есеере отырып жүргізуге байланысты.
Әрбір жеке бала, ол өзінше бір өмір. Оның түсінігі, сенімі, көз-қарасы,
ақыл ойының деңгейі бірдей емес, соған орай мінез-құлық ерекшеліктері мен
адамгершілік қасиеттерінің сапасы да әр-тұрлі. Сондықтан да тәрбие
процесінде балалардың дара ерекшеліктерін ескерудің маңызы зор. Тәрбиенің
мазмұны мен амал тәсілдері де осы принципке тәуелді.
Тәрбие жұмысын нәтижелі жүргізудің тағы бір шарты, тәрбие мазмұны
мен тәрбиелік әрекеттерді баланың жас шамасына сай біртіңдеп жүйелі
жүргізуді талап етеді. Тәрбие процесінде тәрбиешілер тарапынан болатын
ықпалдағы жүйесіздік, тәрбие мақсатына жетуге кепілдік бермейді, кері-сінше
онда әртұрлі кездейсоқтықка тап болуға итермелейді.
Жеке тұлғаның ұжымда тек ұжым арқылы тәрбиелеу принципі кеңестік
дәуірде коммуниста: тәрбие беру жүйесінің негізгі талаптарының бірі болып
келді. Бұл социалистік қоғамның талабына айналды Осы қоғамда өмір сүріп
отырган "барлық адамдар біреуі үшін, біреуі барлығы үшін" деген ұранмен
еңбек етуге тиіс болды.
Тәрбие процесінде мектеп пен жұртшылық әрекетінің бірлігін
қамтамасыз ету, олардың жасөспірімдерге тәрбиелік ықпалын үйлестіру
қажеттілігінен туындайды. Балаға дегенде қоғамның талаптарын жүзеге асыруда
олардың әрекетінде ауызбіршілік, жүйелілік болмаған жағдайда тәрбиелік
шаралардың нәтижесі төмендейді. Баланың дүниетанымы отбасынан бастау алып,
мектеп және ұстаздар тәрбиесімен жалғасып отырады. Сондықтан да балаға
талап қойғанда бірліктің болмауы, тәрбиелік ықпалдың тұрақсыздығън туғызып,
баланың мінез-құлқы мен адамгершілік бейнесіне жағымсыз көлеңке түсіреді.
Жоғарыда баяндалған тәрбие принциптерін тәрбие процесінде басшылықка
алу, олардың бір-бірімен өзара байланысын қамтамасыз етуді тәрбиешілерге
айрыкша міңцеттелінеді.
1.3 Қазіргі кездегі білім беретін оқу орындарындағы
тәрбиенің ерекшеліктері.
Кезінде орыстың әйгілі педагогі К. Д. Упшнский еуропа халыктарының
тәрбие саласында педагогикалық формаларының үксастығына қарамастан,
әрқайсысының өздеріне тән ерекше ұлттық тәрбие жүйелерінің, ерекше
мақсаттарьның, сол максаттарға жетуде өздерінің ерекше құралдарының
болғанын айтқан. Тәрбие халыктық сипатка не болған жағдайда ғана өз
мақсатына жетеді — деген ол.
Халықтың тарихы, оның тіршілігі тәрбиенің максаты анықтайды.
Сондықаан оку-тәрбие жұмысында оның бағытын, мазмұнын, формалары мен
әдістерін талдауда көзсіз еліктеушілік оң нәтиже бермейді — деген өнегелі
өсиеті бүгінгі таңда қазақ елінің тәлім-тәрбие саласында ұстанып отырған
бағътын анықтайды. "Халықтық тәрбиені бала құрсақта жатқаннан бастайды.
Бесік тәрбиесі, балдырған тәрбиесі, өрен тәрбиесі, жасөспірім тәрбиесі,
жастар тәрбиесі бір-бірімен жалғасып, өз ерекшеліктерімен іске асырылады".
Олай болса жасөспірім бойына халқымыздың салт-дәстұрлерін, әдет-
ғүрыптарын, имандылық пен ізгілік нұрып сіңіруге баса назар аудару, бүгінгі
таңда басты мақсат-мүраттарымызға айналып отыр. Ол үшін өз жерін, өз елін
сүйетін, өз халқының тарихын, тілін, мәдениетін қадірлеп-қастерлейтін
азаматты тәрбиелеу, ұлттық санасын дамығу -мекгептердің басты міндеті
болмақ. Өз үлтының келешегісі мен бүгінінен бейхабар азаматтан қаңдай
жақсылык, күтуге болады. Ұрпақ тәрбиесі келешек ұлт тағдыры, олай болса
тәлім-тәрбиеде бүкіл халықтың қоддауы қажет. Ұлттық мәдениетімізді
ұрпағымыздың санасына сіңіріп, салауатты азаматтарды тәрбиелеген кемелді ел
болып, өркениетілігімізді көтеру үшін ең алдымен ұлттық тәрбиенің бүкіл
халықтық бағдарламасын жасау керек. Сол бағдарламаны үлкен де кіші де,
зиялы қауым да орындауы міңдетті болуы тиіс. Сонда ғана біз " бесігімізді'
түзей аламыз. Оның алғашқы тұрлері бар, олар "Атамекен", "Жұлдыз", "Кәусар
бұлақ", "Алтын көмбе" бағдарламалары. "Әдеп әлігшесі" бастауыш мектеп,
"Әдеп және жантану" орталау мектеп, "Қазақ; этнопедагогикасы" жоғары
мектеп пәндері арнайы бағдарламалар негізінде оқытыла бастады.
Республикада білім беру мазмұның жаңарту, жаңа буын окулықтары мен
кешендерді жасау жұмыстары да қатар жүргізілуде. Оқыту қазақ, орыс
тілдерінде жүретін жалпы білім беретін мектептердің 1-7 сыныптарында жаңа
оқу жоспарларымен, бағдарламаларымен және төл оқулықтарымен қамтылығ, соның
негізінде оқуға көшкен. Сондай-ақ, барлык, мектептердің 1-11 сыныптарында
"Валеологиядан" факулътативтік курстар оқытылуда. "Жасөспірімдердің
адамгершлігілік-жыныстык, тәрбиесі негізінде бағдарлама әзірленуде.
Жас ұрпақты нашақорлық індетінен сақтау, бүгінгі күннің ең өзекті
мәселесіне айналып отыр. Осы бағытта " Қазақстан Республикасының жалпы
білім беретін мектептерінде зиянды заттарды қолдануды болдырмау"
бағдарламасы 19992000 оқу жылынан бастап 1-11 сыныптарда арнайы курс
ретінде енгізілді.
Бүкіл тәрбие процесі баланың жеке тұлғасын дамытуға, ұстаздар мен
оқушылар қарым-қатынасын демократияландыруға, ізгілікгендіруге, ата-аналар
қауымымен ынтымақтаса жұмыс істеуге бағытталған. Еліміздің әлеуметтік-
экономикасын жетілдіру кезеңі мен нарық экономикасы жағдайында адам факторы
жаңа негізде қаралып, жаңа адамды қалыптастыру тың мәселе болмақ. Келешекте
кез келген техникалық білімді меңгергуде тірек болатын ең жалпы, іргелі
политехникалық білімнің маңызы артпақ. Олай болса заман талабына сай
компьютер тілін меңгерген білімді де білікті ұрпақты даярлау — бүгінгі
күннің ең өзекті мәселесі бола бермек.
Осы бағытта жаңа типті оқу орындары пайда болуда: лицейлер,
гимназиялар, колледждер, жеке меншік мектептері.
Казакстанның халык педагогикасы мен ұлт мәдениетінің озық
дәстұрлерін батыс және шығыс үлгілерімен ұштастып, казақтың ұлттық мектебін
қалыптастыру мақсатында 1993 жылдан бастап норвегиялық Штайнер мектептері
Ассоциациясының мұғалім-өкілдері Штайнер мектептері педагогикасын қолдану
жөнінде, Евразиялық ассоциация, Алматы қалалық білім беру баскармасымен
бірлесе отыра № 123 қазак орта мектебінде 199394 оқу жылында 1 "а" сыныбы
Вольдарф педатогикасының элементтерін пайдаланып оқытатын сынып етіп
ашылды. Оқу жоспарларына мемлекеттік стандарттан тыс мүсіндеу, кескіндеме,
қолөнер пәндері енгізілді және қазіргі уақытга 5 сыныпга, ягни
оріа буында Вольдарф педагогикасының әдістемесінен окыуды одан әрі
жалғастыруда және бастауышта 1 "а" сыныбы жаңадан ашылды.
Вольдарф педагогикасының элементерін сабақта пайдалану тәсілдері
мектеп ұстаздарына және оқушыларға ұнайды. Оқушыларды адамгершілікке, жеке
тұлға болуға тәрбиелеуде оқу-тәрбие үрдісін ізгілендіруге көп көңіл
бәлініп, жүйелі жұмыстар жүргізілуде"
Вольдарф жүйесінің ерекшелігі "Р. Штайнер антропософия негізінде
танымдық күштерді, өнерге қабылеттіліктерді, сезімдерді адамгершілік
бастауларын және діни сезінулерді біртұтас қарап, қамтитын педагогика
жасаган. Антропософия - діннің бір тұрі емес немесе дайын көзқарастар
жүйесі емес, дүние мен адамды тану жолы"
XXI ғасырдағы мемлекеттердің ерекшелігін саяси немесе экономикалық
жүйе белгілемейді, ең алдымен сол елдердің мәдени-өркениетгі төлтумалығы
бежілейді.
1.4 Тәрбие әдістерінің тұрлері, оларды топтастырудағы
қажеттілік.
Бүгінгі таңда мектеп тажірибесіяде ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz