Темір жол туралы
Кіріспе
І.Негізгі бөлім
1.1 Қазақстанның көлік кешені
1.2 Қазақстан темір жолдарының құрылыс тарихы
1.3 Темір жол көлігінің өткен тарихы
1.4 Темір жолдың бүгіні, келешегі
ІІ.Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І.Негізгі бөлім
1.1 Қазақстанның көлік кешені
1.2 Қазақстан темір жолдарының құрылыс тарихы
1.3 Темір жол көлігінің өткен тарихы
1.4 Темір жолдың бүгіні, келешегі
ІІ.Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Көлік - мемлекеттік және халықаралық еңбек бөлінісінің материалдық негізін кұрайды. Барлық байланыс жолдары, көлік кәсіпорындары мен көлік құралдары дүниежүзілік көлік жүйесіне бірігеді. Көлік жүйесін дамытудың, әсіресе аумағы ете үлкен елдер үшін маңызы ерекше. Сондықтан көлік жүйесінің салаларын дамытуға бұл елдер көп қаржы жұмсайды.Ғылыми-техникалық революция көліктің барлық түрлерінің карқынды дамуына негіз болды. Бұл көліктер жылдамдығының артуынан, олардың жүк көтеру және тасымалдау мүмкіншіліктерінің кеңеюінен айқын көрінеді.
Көлік кешені – экономиканың инфрақұрылымын қалыптастыратын салалардың бірі. Археологиялық деректемелер неолит заманынан бастап көліктің шаруашылық салаларына ене бастағанын байқатады. Көне обалардан табылған әбзел қалдықтары малдың көлік ретінде ежелден-ақ пайдаланылғанын көрсетеді. Ежелгі заманнан келе жатқан көлікке негізінен жегін малы мен мініс малы: түйе, жылқы, қашыр, құлан, есек, сиыр, бұғы, ит, т.б. жатады.
Әрбір көлік малының тұрмыстық-шаруашылық жұмыстарда қолданылуы оның табиғи ерекшеліктеріне байланысты болды. Мініс малы көне замандардан бері шөл далалы, орманды, батпақты, таулы-қыратты жерлерде негізгі көлікке айналды. Жегін малы арба, күйме, шана сияқты көлік құралдарына жегіліп, жолаушы, жүк тасымалдауға, көшіп-қонуға пайдаланылды.
Мұндай көлік түрлерінің біразы ежелгі Мысырда, Вавилонда, т.б. жерлерде б.з.б. 3-мың жылдықта қолданылғанын тарихи-археологиялық деректер дәлелдейді. Әскери арбалар шығыстағы ежелгі мемлекеттерде соғыс кезінде кеңінен пайдаланылды.
Көлік кешені – экономиканың инфрақұрылымын қалыптастыратын салалардың бірі. Археологиялық деректемелер неолит заманынан бастап көліктің шаруашылық салаларына ене бастағанын байқатады. Көне обалардан табылған әбзел қалдықтары малдың көлік ретінде ежелден-ақ пайдаланылғанын көрсетеді. Ежелгі заманнан келе жатқан көлікке негізінен жегін малы мен мініс малы: түйе, жылқы, қашыр, құлан, есек, сиыр, бұғы, ит, т.б. жатады.
Әрбір көлік малының тұрмыстық-шаруашылық жұмыстарда қолданылуы оның табиғи ерекшеліктеріне байланысты болды. Мініс малы көне замандардан бері шөл далалы, орманды, батпақты, таулы-қыратты жерлерде негізгі көлікке айналды. Жегін малы арба, күйме, шана сияқты көлік құралдарына жегіліп, жолаушы, жүк тасымалдауға, көшіп-қонуға пайдаланылды.
Мұндай көлік түрлерінің біразы ежелгі Мысырда, Вавилонда, т.б. жерлерде б.з.б. 3-мың жылдықта қолданылғанын тарихи-археологиялық деректер дәлелдейді. Әскери арбалар шығыстағы ежелгі мемлекеттерде соғыс кезінде кеңінен пайдаланылды.
1. Бозшатаева Г. Т.,Оспанова Г. С. «Экология». Алматы., 2002 ж., 171-175 б
2. А.Ж.Ақбасова, Г.Ә.Саинова. Экология: Жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы.-Алматы: «Бастау» баспасы, 2003 ж., 292 б.
3. Қазақ Ұлттық энциклопедиясы 4 том
4. Еділбаев Б.Т. Қалажол көлік экологиясы. - Алматы, 2009 ж., 93-95 ,
5. Бродский А. К. «Жалпы экология». Алматы., 1997 ж., 12- 16 б
6. Ғаламтор желісі: www.Google.kz
www.stat.kz
7. А.Т.Қуатбаев., Жалпы экология., Алматы., 2008 ж., 155- 157 б
8. Қыдыржанов А.Т., Таза табиғат алаңы 2007ж
2. А.Ж.Ақбасова, Г.Ә.Саинова. Экология: Жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы.-Алматы: «Бастау» баспасы, 2003 ж., 292 б.
3. Қазақ Ұлттық энциклопедиясы 4 том
4. Еділбаев Б.Т. Қалажол көлік экологиясы. - Алматы, 2009 ж., 93-95 ,
5. Бродский А. К. «Жалпы экология». Алматы., 1997 ж., 12- 16 б
6. Ғаламтор желісі: www.Google.kz
www.stat.kz
7. А.Т.Қуатбаев., Жалпы экология., Алматы., 2008 ж., 155- 157 б
8. Қыдыржанов А.Т., Таза табиғат алаңы 2007ж
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті
Тақырыбы: Темір жол
Орындаған: 050609 география
3 курс 2 топ студенті
Ынтызарова А.
Қабылдаған: Ақашева Ә.С
Алматы, 2011 жыл
Жоспар
Кіріспе
І.Негізгі бөлім
1.1 Қазақстанның көлік кешені
1.2 Қазақстан темір жолдарының құрылыс тарихы
1.3 Темір жол көлігінің өткен тарихы
1.4 Темір жолдың бүгіні, келешегі
ІІ.Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Көлік - мемлекеттік және халықаралық еңбек бөлінісінің материалдық
негізін кұрайды. Барлық байланыс жолдары, көлік кәсіпорындары мен көлік
құралдары дүниежүзілік көлік жүйесіне бірігеді. Көлік жүйесін дамытудың,
әсіресе аумағы ете үлкен елдер үшін маңызы ерекше. Сондықтан көлік
жүйесінің салаларын дамытуға бұл елдер көп қаржы жұмсайды.Ғылыми-техникалық
революция көліктің барлық түрлерінің карқынды дамуына негіз болды. Бұл
көліктер жылдамдығының артуынан, олардың жүк көтеру және тасымалдау
мүмкіншіліктерінің кеңеюінен айқын көрінеді.
Қазақстанның көлік кешені
Көлік кешені – экономиканың инфрақұрылымын қалыптастыратын салалардың бірі.
Археологиялық деректемелер неолит заманынан бастап көліктің шаруашылық
салаларына ене бастағанын байқатады. Көне обалардан табылған әбзел
қалдықтары малдың көлік ретінде ежелден-ақ пайдаланылғанын көрсетеді.
Ежелгі заманнан келе жатқан көлікке негізінен жегін малы мен мініс малы:
түйе, жылқы, қашыр, құлан, есек, сиыр, бұғы, ит, т.б. жатады.
Әрбір көлік малының тұрмыстық-шаруашылық жұмыстарда қолданылуы оның табиғи
ерекшеліктеріне байланысты болды. Мініс малы көне замандардан бері шөл
далалы, орманды, батпақты, таулы-қыратты жерлерде негізгі көлікке айналды.
Жегін малы арба, күйме, шана сияқты көлік құралдарына жегіліп, жолаушы, жүк
тасымалдауға, көшіп-қонуға пайдаланылды.
Мұндай көлік түрлерінің біразы ежелгі Мысырда, Вавилонда, т.б. жерлерде
б.з.б. 3-мың жылдықта қолданылғанын тарихи-археологиялық деректер
дәлелдейді. Әскери арбалар шығыстағы ежелгі мемлекеттерде соғыс кезінде
кеңінен пайдаланылды.
Әскери және жүк арбалардың тасқа қашап салынған суреттері Қаратау өңірінен
де табылды. Қазақстан жеріндегі жергілікті халықтың ежелгі тұрмысын
көрсететін петроглифтерде немесе басқа да археологиялық бұйымдарда,
ескерткіштерде көлікке қатысты деректер көптеп кездеседі. Әсіресе көшпелі
қазақтардың тұрмыс-тіршілігінде жылқы мен түйенің орны ерекше болған.
Түйе шөлге және ұзақ жүріске шыдамды болғандықтан, ежелгі және орта
ғасырларда Ұлы Жібек жолы бойындағы сауда керуендерінде, сондай-ақ мал
қамымен көктеуге, жайлауға, күздеуге, қыстауға көшіп-қону кезінде негізгі
көлік ретінде пайдаланылған.
Жылқы да көшпенді қалықтың тұрмыс-салтына аса қолайлы көлік болды. Қазақтар
ат – ердің қанаты деп есептеген. Бағзы бір замандарда аттың жалында,
түйенің қомында жүрген кездер де болған.
Адамзат қоғамының дамуы барысында ғасырлар қойнауынан келе жатқан дәстүрлі
көлік түрі мен құрамы да өзгеріске ұшырап отырды. Ғылыми техникалық
жетістіктерге орай көлік малын бірте-бірте автомобиль, поезд, ұшақтарға
ығыстыра бастады.
Сөйтіп техникалық көлік түрлері қоғамдық даму сатыларын айқындайтын
көрсеткіштердің біріне айналды.
Көлік географиясын қарастырғанда Қазақстан экономикасын өркендету үшін, кең
байтақ қазақ жерін ғасырлар бойы толастамаған керуендер легін 20-шы жүз
жылдықтың басында теміржол алмастырды. Соның ішінде Ұлы Жібек жолының
сүрлеуін жаңғыртқан Түркісб теміржолының желісінің маңызы отандық көлік
жүйесінде елеулі болып қала бермек. Яғни, Түркістан аймағынан Сібірге мақта
және керісінше Жетісуге Сібір жеріндегі арзан астықты жеткізуді жеңілдету
мақсаты қарастырылған болатын. 1958 жылы Түркістан-Сібір темір жолы
Қарағанды теміржолымен қосылып, қазақ теміржолы болып құрылды. Осы жылдары
Ақтоғай станциясынан Қытайдың шекарасындағы Достық станциясына салынды.
Сонымен Транс Азиялық теміржолдың жетекші жүйесіне айналды.
Темір жол көлігі – көлік кешенінің жетекші саласы, жүктер мен жолаушыларды
алыс қашықтыққа тасымалдайтын басты қатынас құралы. Темір жол көлігі
локомотивтер мен вагондардан тұратын, арнайы рельс жол арқылы тасымалдауға
арналған көлік түрі болып табылады. Темір жол көлігінде тасымал құны басқа
көлік түрлерімен салыстырғанда біршама төмен, қатынауы тұрақты.
Қазақстанның ішкі құрлықтық орналасуы жағдайында Темір жол көлігі елдің
көлік кешенінің құрамында аса маңызды рөл атқарады. Темір жол көлігі 19
ғасырда ірі өнеркәсіп орындарының ашылуына, әсіресе, кен қазып, металл
өңдеудің дамуына байланысты пайда болды. Дүние жүзінде тұңғыш Темір жол
көлігі 1825 Англияда Дж. Стефенсон салдырған ұзындығы 21 км “Стоктон –
Дарлингтон” желісінде қатынады. Бұдан кейін Темір жол көлігі 19 ғасырдың 30-
жылдары Австрияда, Германияда, Бельгияда және Францияда пайда болды. 1830
жылда АҚШ-та, 1837 жылда Ресейде темір жол желілері ашылады. 1850 – 1870
жылда Азияда, Африкада, Оңтүстік Америкада, Австралияда салына бастады.
Темір жол құрылысы аз уақыт ішінде жедел
Қазақстан территориясындағы темір жол көлік бағыттары картасы
қарқынмен дамып, 20 ғасырдың басында темір жол торабының әлемдегі жалпы
ұзындығы 1 млн. км-ден асып түсті.
Қазақстан аумағында алғашқы Темір жол көлігі Покров – Слободка –
Урбах желісімен 1894 жылда 25 қазаннан қатынай бастады. Бұл жолдың 130 км-і
Қазақстан жерімен өтті.
1891 – 1896 жылда салынған Транссібір (3138 км), 1901 – 1906 жылда салынған
Орынбор – Ташкент темір жол (2090 км) желілері қазақ даласымен өтті. 1918
жылда Қазақстан аумағындағы болат жолдардың жалпы ұзындығы 2,6 мың км-ге
жетті. Кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі алғашқы салынған темір жол 1920 –
1922 жылда ашылған Петропавл – Көкшетау желісі болды. Орта Азия мен
Қазақстанды Ресеймен жалғастырған ұзындығы1444 км Түрксіб (Түркістан –
Сібір) темір жол 1927 – 1930 жылдарда салынды. 1958 жылда Қазақстанда Кеңес
Одағындағы ең үлкен темір жол ұйымы – Қазақ темір жолы құрылды. Қазақстан
тәуелсіздік алғаннан кейін 2005 жылда Алтынсарин – Хромтау темір жолы
тартылды. Қазақстанда қазіргі таңда темір жолы желісінің жалпы ұзындығы
14,4 мың км-ден асады. Темір жолы саласында 100 мыңнан астам адам еңбек
етеді. 1913 локомотив, 77029 жүк вагоны және 2094 жолаушылар вагоны бар.
Қазақстандағы темір жол торабы мен Темір жол көлігі “Қазақстан темір жолы”
ұлттық компаниясы АҚ-ның құзырына бағынады. Оның құрамында “Жолаушылар
тасымалы”, “Арнаулы әскерилендірілген күзет қызметі”, “Электрмен
жабдықтау”, “Ақсу – Конечная”, “Темір-терсек”, “Теміржолмаш”,
“Қазкөліксервис”, “Теміржолсужылужабдықтау”, “Теміржолмүлік” еншілес
кәсіпорындары жұмыс істейді. Қазақстандағы жүк тасымалының жалпы
көлеміндегі Темір жол көлігінің үлесі 1991 жылда 36%-ды құраған болса, 2000
жылда ол 50%-дан асты. 1991 жылдан бастап Темір жол көлігімен
тасымалданатын жүктің құрылымы өзгеріске ұшырады. Темір жол көлігімен
тасымалданатын негізгі тауар өнімі – көмір, түрлі кентас, астық, мұнай,
тағы басқа отын-энергетикалық жүктердің үлес салмағы артып келеді: тас
көмірдің үлесі 1998 жылда 38%-дан 2000 жылда 44%-ға өсті; мұнай мен мұнай
өнімдері тиісінше 7,4%-дан 12%-ға артты. 2000 жылдан бастап Темір жол
көлігінің өндірістік және қаржы-экономикалық км болды. Сыртқы сауда
қатынастарының серпінді дамуына байланысты(км және 11849 млн.
жолаушы(қызметінің жақсару белгісі байқалды. 1999 жылмен салыстырғанда жүк
тасымалдау көлемі және жүк айналымы тиісінше 28,5%-ға және 36%-ға артты
(соңғы жылдардағы жүк тасымалының көрсеткішін кестеден қараңыз). Темір жол
көлігі бойынша жүк айналымы 2000 жылда 125,0 ткм болса, 2005 жылда бұл
көрсеткіш 163,4 ткм-ге жетті. Темір жол көлігімен 2000 жылда 21,3 млн.
адам, 2004 жылда – 16,4 млн. адам тасымалданды. Жолаушы айналымы тиісінше
10215 млн. жолаушы Еуропа мен Азия арасындағы жүк тасқыны ұлғайды, сондай-
ақ көлік дәліздерінің қалыптасуына алғышарттар пайда болды. Қазіргі кезде
Темір жол көлігі қатынасының бағыттары Трансазия темір жолының Солтүстік
дәлізі мен Оңтүстік дәлізі (Теджен – Серахс – Мешхед темір жол) арқылы
өтеді. Орталық көлік дәлізі – Еуропа – Кавказ – Азия (ТРАСЕКА) қалыптасты,
ол Ұлы Жібек жолының қазіргі жаңғыртылған үлгісі болып табылады.
Темір жол көлігі – республиканың көлік кешеніндегі маңызды
қатынас құралы, көлікинфрақұрылымындағы басты буын. Қазақстанның
географиялық жағдайы (теңізге тікелей шығу мүмкіндігінің жоқтығы), оның
ұлан-байтақ аумақты алып жатуы, өндірістің шикізаттық құрылымы, өндіргіш
күштердің орналасуы, автожол инфрақұрылымының жеткілікті дамымағандығы
себепті темір жол көлігінің ел экономикасындағы рөлі айрықша маңызды.
Тасымалданатын негізгі өнімдер – көмір, астық, мұнай, кентас, минералдық
тыңайтқыш сияқты автомобиль көлігімен тасымалдауға тиімсіз сусымалы және
сұйық жүктер.
КСРО ыдырағаннан кейінгі экономикалық дағдарысты елдің темір жол көлігі
саласы да бастан кешті. Тасымал көлемі соңғы 10 жыл бойы құлдырап, 1999 ж.
оның деңгейі 1991 жылғы деңгейдің 26%-ы болды. Тек осы жылдың аяғынан және
2000 жылдан бастап өрлеу жолына түсті. 2000 ж. темір жол көлігімен тасылған
өнім көлемі 34%-ға өсті (135 198 млн. т-км).
АБ Ұлттық компания "Қазақстан темір жолы"' (АБ ҰК "ҚТЖ") - ұлттық
Қазақстан темір жолы. Компания теңдігінде Қазақстан теміржолдық ауы орнында
болады.
Қазақстан Республикасы темір жолдардың ие болады - ауқымен жалпының -
жанында 14 мың километрлердің; 5 мыңдардың екінің жөнділермен қайсылардың
және жанында 4 мыңдардың — электрлендірілгендер. Негізгі жолдардың
ұзындығын —18,8 мың. км, станциялық және арнайы жолдардың —6,7 мың. км.
Қазақстан аумақтарына теміржолдық ау бөлімі Ресей Федерация теміржолдық
әкімшіліктерінің басқаруында және Қырғызстанға орнында болады.
Қазақстанда теміржолдық көлік мағынасы өте ұлы. Көбірек 68% барлығы жүк
айналымының және жоғарыдан ел 57% айналым жолаушысыныңсы темір жолдардың
үлесіне келеді. Теміржолдық бұтақта көбірек 125 мың адамдар бос емес, не
құрастырады дерлік Қазақстан 1% халығы.
Қазақстан темір жолдарының құрылыс тарихы
Темір жол алғашқы рет 1893—1894 жылға замандас Қазақстан
аумағымен өтті. Мынау бұтақ тар енді теміржолдық болды Покровская слобода —
Орал бойлақпен 369 км, қайсылардың Қазақстанда 113 км созылып жатты.
Қазақстан арқылы сонымен қатар 190 км Транссиба сонымен қатар өтті (
Петропавл ). Бірақ барлық ғой жылмен Қазақстанда теміржолдық көлік
негіздері 1904 жыл қабылданған есептеу, қашан теміржолдық сызықты бойлай
қалалар және өнеркәсіпті орталықтарды өсті 1668 км бойлықпен, магистраль
құрылыс Орынбор - Ташкент басталды: Ақтөбе, Орал, Түркістан, Қызыл - орда,
Арал және басқалар. 1914—1924 жылға Арыс - Пишпек Семиреченская салынған
жолы — Турксиба келешек бөлім, 1915 жылға — магистраль Челябинскі - Троицк
- Қостанай. Алтайлық темір жол 1915—1917 жылына салған қазақстандық жермен
созылып жатты ( Жаңасібірі - Семей ). Басқа мынаның , Қазақстан солтүстік -
шығысында 1918 г . нормалы ен 117- километрлік - жолын жұмыс жасады
Екібастүз - - кемежай ( Ермак , Ақсу қазір ), ал орталық Қазақстанда 40-
километрлік тар енді жол Қарағанды — Спасский зауыт және Байконурскиемен
120 километрлік көмірлер жина — Қарсақпай.
Қазақстан аумақтарына темір жолдардың жалпы бойлығы 1918 жыл 2575 км жетті.
Петропавл - Көкшетау учаскесі 1920—1921 жылға біріншінің салған кеңестік
дәуірге теміржолдық құрылыспен болды. Қайсы курорт - азбан станциялар
арқылы содан соң 1926—1931 жылға жалғасқан болатын және Акмолинскі
Қарағандыға дейін, теміржолдық сызық Кулунда - Павлодарды жасалған болатын
оның жалпы ұзындығы 1924 жылға 700 км шамадан асты. 1926 жылға мұнайі
кәсіптердің Ембы дамуына арналған Гурьев - Доссор тар енді жолы салған
болатын. Ол Сібірмен Қазақстанды байлады 1444 км бойлықпен Түркестан -
Сібір магистраль құрылысы 1927—1930жылға жалғастырған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті
Тақырыбы: Темір жол
Орындаған: 050609 география
3 курс 2 топ студенті
Ынтызарова А.
Қабылдаған: Ақашева Ә.С
Алматы, 2011 жыл
Жоспар
Кіріспе
І.Негізгі бөлім
1.1 Қазақстанның көлік кешені
1.2 Қазақстан темір жолдарының құрылыс тарихы
1.3 Темір жол көлігінің өткен тарихы
1.4 Темір жолдың бүгіні, келешегі
ІІ.Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Көлік - мемлекеттік және халықаралық еңбек бөлінісінің материалдық
негізін кұрайды. Барлық байланыс жолдары, көлік кәсіпорындары мен көлік
құралдары дүниежүзілік көлік жүйесіне бірігеді. Көлік жүйесін дамытудың,
әсіресе аумағы ете үлкен елдер үшін маңызы ерекше. Сондықтан көлік
жүйесінің салаларын дамытуға бұл елдер көп қаржы жұмсайды.Ғылыми-техникалық
революция көліктің барлық түрлерінің карқынды дамуына негіз болды. Бұл
көліктер жылдамдығының артуынан, олардың жүк көтеру және тасымалдау
мүмкіншіліктерінің кеңеюінен айқын көрінеді.
Қазақстанның көлік кешені
Көлік кешені – экономиканың инфрақұрылымын қалыптастыратын салалардың бірі.
Археологиялық деректемелер неолит заманынан бастап көліктің шаруашылық
салаларына ене бастағанын байқатады. Көне обалардан табылған әбзел
қалдықтары малдың көлік ретінде ежелден-ақ пайдаланылғанын көрсетеді.
Ежелгі заманнан келе жатқан көлікке негізінен жегін малы мен мініс малы:
түйе, жылқы, қашыр, құлан, есек, сиыр, бұғы, ит, т.б. жатады.
Әрбір көлік малының тұрмыстық-шаруашылық жұмыстарда қолданылуы оның табиғи
ерекшеліктеріне байланысты болды. Мініс малы көне замандардан бері шөл
далалы, орманды, батпақты, таулы-қыратты жерлерде негізгі көлікке айналды.
Жегін малы арба, күйме, шана сияқты көлік құралдарына жегіліп, жолаушы, жүк
тасымалдауға, көшіп-қонуға пайдаланылды.
Мұндай көлік түрлерінің біразы ежелгі Мысырда, Вавилонда, т.б. жерлерде
б.з.б. 3-мың жылдықта қолданылғанын тарихи-археологиялық деректер
дәлелдейді. Әскери арбалар шығыстағы ежелгі мемлекеттерде соғыс кезінде
кеңінен пайдаланылды.
Әскери және жүк арбалардың тасқа қашап салынған суреттері Қаратау өңірінен
де табылды. Қазақстан жеріндегі жергілікті халықтың ежелгі тұрмысын
көрсететін петроглифтерде немесе басқа да археологиялық бұйымдарда,
ескерткіштерде көлікке қатысты деректер көптеп кездеседі. Әсіресе көшпелі
қазақтардың тұрмыс-тіршілігінде жылқы мен түйенің орны ерекше болған.
Түйе шөлге және ұзақ жүріске шыдамды болғандықтан, ежелгі және орта
ғасырларда Ұлы Жібек жолы бойындағы сауда керуендерінде, сондай-ақ мал
қамымен көктеуге, жайлауға, күздеуге, қыстауға көшіп-қону кезінде негізгі
көлік ретінде пайдаланылған.
Жылқы да көшпенді қалықтың тұрмыс-салтына аса қолайлы көлік болды. Қазақтар
ат – ердің қанаты деп есептеген. Бағзы бір замандарда аттың жалында,
түйенің қомында жүрген кездер де болған.
Адамзат қоғамының дамуы барысында ғасырлар қойнауынан келе жатқан дәстүрлі
көлік түрі мен құрамы да өзгеріске ұшырап отырды. Ғылыми техникалық
жетістіктерге орай көлік малын бірте-бірте автомобиль, поезд, ұшақтарға
ығыстыра бастады.
Сөйтіп техникалық көлік түрлері қоғамдық даму сатыларын айқындайтын
көрсеткіштердің біріне айналды.
Көлік географиясын қарастырғанда Қазақстан экономикасын өркендету үшін, кең
байтақ қазақ жерін ғасырлар бойы толастамаған керуендер легін 20-шы жүз
жылдықтың басында теміржол алмастырды. Соның ішінде Ұлы Жібек жолының
сүрлеуін жаңғыртқан Түркісб теміржолының желісінің маңызы отандық көлік
жүйесінде елеулі болып қала бермек. Яғни, Түркістан аймағынан Сібірге мақта
және керісінше Жетісуге Сібір жеріндегі арзан астықты жеткізуді жеңілдету
мақсаты қарастырылған болатын. 1958 жылы Түркістан-Сібір темір жолы
Қарағанды теміржолымен қосылып, қазақ теміржолы болып құрылды. Осы жылдары
Ақтоғай станциясынан Қытайдың шекарасындағы Достық станциясына салынды.
Сонымен Транс Азиялық теміржолдың жетекші жүйесіне айналды.
Темір жол көлігі – көлік кешенінің жетекші саласы, жүктер мен жолаушыларды
алыс қашықтыққа тасымалдайтын басты қатынас құралы. Темір жол көлігі
локомотивтер мен вагондардан тұратын, арнайы рельс жол арқылы тасымалдауға
арналған көлік түрі болып табылады. Темір жол көлігінде тасымал құны басқа
көлік түрлерімен салыстырғанда біршама төмен, қатынауы тұрақты.
Қазақстанның ішкі құрлықтық орналасуы жағдайында Темір жол көлігі елдің
көлік кешенінің құрамында аса маңызды рөл атқарады. Темір жол көлігі 19
ғасырда ірі өнеркәсіп орындарының ашылуына, әсіресе, кен қазып, металл
өңдеудің дамуына байланысты пайда болды. Дүние жүзінде тұңғыш Темір жол
көлігі 1825 Англияда Дж. Стефенсон салдырған ұзындығы 21 км “Стоктон –
Дарлингтон” желісінде қатынады. Бұдан кейін Темір жол көлігі 19 ғасырдың 30-
жылдары Австрияда, Германияда, Бельгияда және Францияда пайда болды. 1830
жылда АҚШ-та, 1837 жылда Ресейде темір жол желілері ашылады. 1850 – 1870
жылда Азияда, Африкада, Оңтүстік Америкада, Австралияда салына бастады.
Темір жол құрылысы аз уақыт ішінде жедел
Қазақстан территориясындағы темір жол көлік бағыттары картасы
қарқынмен дамып, 20 ғасырдың басында темір жол торабының әлемдегі жалпы
ұзындығы 1 млн. км-ден асып түсті.
Қазақстан аумағында алғашқы Темір жол көлігі Покров – Слободка –
Урбах желісімен 1894 жылда 25 қазаннан қатынай бастады. Бұл жолдың 130 км-і
Қазақстан жерімен өтті.
1891 – 1896 жылда салынған Транссібір (3138 км), 1901 – 1906 жылда салынған
Орынбор – Ташкент темір жол (2090 км) желілері қазақ даласымен өтті. 1918
жылда Қазақстан аумағындағы болат жолдардың жалпы ұзындығы 2,6 мың км-ге
жетті. Кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі алғашқы салынған темір жол 1920 –
1922 жылда ашылған Петропавл – Көкшетау желісі болды. Орта Азия мен
Қазақстанды Ресеймен жалғастырған ұзындығы1444 км Түрксіб (Түркістан –
Сібір) темір жол 1927 – 1930 жылдарда салынды. 1958 жылда Қазақстанда Кеңес
Одағындағы ең үлкен темір жол ұйымы – Қазақ темір жолы құрылды. Қазақстан
тәуелсіздік алғаннан кейін 2005 жылда Алтынсарин – Хромтау темір жолы
тартылды. Қазақстанда қазіргі таңда темір жолы желісінің жалпы ұзындығы
14,4 мың км-ден асады. Темір жолы саласында 100 мыңнан астам адам еңбек
етеді. 1913 локомотив, 77029 жүк вагоны және 2094 жолаушылар вагоны бар.
Қазақстандағы темір жол торабы мен Темір жол көлігі “Қазақстан темір жолы”
ұлттық компаниясы АҚ-ның құзырына бағынады. Оның құрамында “Жолаушылар
тасымалы”, “Арнаулы әскерилендірілген күзет қызметі”, “Электрмен
жабдықтау”, “Ақсу – Конечная”, “Темір-терсек”, “Теміржолмаш”,
“Қазкөліксервис”, “Теміржолсужылужабдықтау”, “Теміржолмүлік” еншілес
кәсіпорындары жұмыс істейді. Қазақстандағы жүк тасымалының жалпы
көлеміндегі Темір жол көлігінің үлесі 1991 жылда 36%-ды құраған болса, 2000
жылда ол 50%-дан асты. 1991 жылдан бастап Темір жол көлігімен
тасымалданатын жүктің құрылымы өзгеріске ұшырады. Темір жол көлігімен
тасымалданатын негізгі тауар өнімі – көмір, түрлі кентас, астық, мұнай,
тағы басқа отын-энергетикалық жүктердің үлес салмағы артып келеді: тас
көмірдің үлесі 1998 жылда 38%-дан 2000 жылда 44%-ға өсті; мұнай мен мұнай
өнімдері тиісінше 7,4%-дан 12%-ға артты. 2000 жылдан бастап Темір жол
көлігінің өндірістік және қаржы-экономикалық км болды. Сыртқы сауда
қатынастарының серпінді дамуына байланысты(км және 11849 млн.
жолаушы(қызметінің жақсару белгісі байқалды. 1999 жылмен салыстырғанда жүк
тасымалдау көлемі және жүк айналымы тиісінше 28,5%-ға және 36%-ға артты
(соңғы жылдардағы жүк тасымалының көрсеткішін кестеден қараңыз). Темір жол
көлігі бойынша жүк айналымы 2000 жылда 125,0 ткм болса, 2005 жылда бұл
көрсеткіш 163,4 ткм-ге жетті. Темір жол көлігімен 2000 жылда 21,3 млн.
адам, 2004 жылда – 16,4 млн. адам тасымалданды. Жолаушы айналымы тиісінше
10215 млн. жолаушы Еуропа мен Азия арасындағы жүк тасқыны ұлғайды, сондай-
ақ көлік дәліздерінің қалыптасуына алғышарттар пайда болды. Қазіргі кезде
Темір жол көлігі қатынасының бағыттары Трансазия темір жолының Солтүстік
дәлізі мен Оңтүстік дәлізі (Теджен – Серахс – Мешхед темір жол) арқылы
өтеді. Орталық көлік дәлізі – Еуропа – Кавказ – Азия (ТРАСЕКА) қалыптасты,
ол Ұлы Жібек жолының қазіргі жаңғыртылған үлгісі болып табылады.
Темір жол көлігі – республиканың көлік кешеніндегі маңызды
қатынас құралы, көлікинфрақұрылымындағы басты буын. Қазақстанның
географиялық жағдайы (теңізге тікелей шығу мүмкіндігінің жоқтығы), оның
ұлан-байтақ аумақты алып жатуы, өндірістің шикізаттық құрылымы, өндіргіш
күштердің орналасуы, автожол инфрақұрылымының жеткілікті дамымағандығы
себепті темір жол көлігінің ел экономикасындағы рөлі айрықша маңызды.
Тасымалданатын негізгі өнімдер – көмір, астық, мұнай, кентас, минералдық
тыңайтқыш сияқты автомобиль көлігімен тасымалдауға тиімсіз сусымалы және
сұйық жүктер.
КСРО ыдырағаннан кейінгі экономикалық дағдарысты елдің темір жол көлігі
саласы да бастан кешті. Тасымал көлемі соңғы 10 жыл бойы құлдырап, 1999 ж.
оның деңгейі 1991 жылғы деңгейдің 26%-ы болды. Тек осы жылдың аяғынан және
2000 жылдан бастап өрлеу жолына түсті. 2000 ж. темір жол көлігімен тасылған
өнім көлемі 34%-ға өсті (135 198 млн. т-км).
АБ Ұлттық компания "Қазақстан темір жолы"' (АБ ҰК "ҚТЖ") - ұлттық
Қазақстан темір жолы. Компания теңдігінде Қазақстан теміржолдық ауы орнында
болады.
Қазақстан Республикасы темір жолдардың ие болады - ауқымен жалпының -
жанында 14 мың километрлердің; 5 мыңдардың екінің жөнділермен қайсылардың
және жанында 4 мыңдардың — электрлендірілгендер. Негізгі жолдардың
ұзындығын —18,8 мың. км, станциялық және арнайы жолдардың —6,7 мың. км.
Қазақстан аумақтарына теміржолдық ау бөлімі Ресей Федерация теміржолдық
әкімшіліктерінің басқаруында және Қырғызстанға орнында болады.
Қазақстанда теміржолдық көлік мағынасы өте ұлы. Көбірек 68% барлығы жүк
айналымының және жоғарыдан ел 57% айналым жолаушысыныңсы темір жолдардың
үлесіне келеді. Теміржолдық бұтақта көбірек 125 мың адамдар бос емес, не
құрастырады дерлік Қазақстан 1% халығы.
Қазақстан темір жолдарының құрылыс тарихы
Темір жол алғашқы рет 1893—1894 жылға замандас Қазақстан
аумағымен өтті. Мынау бұтақ тар енді теміржолдық болды Покровская слобода —
Орал бойлақпен 369 км, қайсылардың Қазақстанда 113 км созылып жатты.
Қазақстан арқылы сонымен қатар 190 км Транссиба сонымен қатар өтті (
Петропавл ). Бірақ барлық ғой жылмен Қазақстанда теміржолдық көлік
негіздері 1904 жыл қабылданған есептеу, қашан теміржолдық сызықты бойлай
қалалар және өнеркәсіпті орталықтарды өсті 1668 км бойлықпен, магистраль
құрылыс Орынбор - Ташкент басталды: Ақтөбе, Орал, Түркістан, Қызыл - орда,
Арал және басқалар. 1914—1924 жылға Арыс - Пишпек Семиреченская салынған
жолы — Турксиба келешек бөлім, 1915 жылға — магистраль Челябинскі - Троицк
- Қостанай. Алтайлық темір жол 1915—1917 жылына салған қазақстандық жермен
созылып жатты ( Жаңасібірі - Семей ). Басқа мынаның , Қазақстан солтүстік -
шығысында 1918 г . нормалы ен 117- километрлік - жолын жұмыс жасады
Екібастүз - - кемежай ( Ермак , Ақсу қазір ), ал орталық Қазақстанда 40-
километрлік тар енді жол Қарағанды — Спасский зауыт және Байконурскиемен
120 километрлік көмірлер жина — Қарсақпай.
Қазақстан аумақтарына темір жолдардың жалпы бойлығы 1918 жыл 2575 км жетті.
Петропавл - Көкшетау учаскесі 1920—1921 жылға біріншінің салған кеңестік
дәуірге теміржолдық құрылыспен болды. Қайсы курорт - азбан станциялар
арқылы содан соң 1926—1931 жылға жалғасқан болатын және Акмолинскі
Қарағандыға дейін, теміржолдық сызық Кулунда - Павлодарды жасалған болатын
оның жалпы ұзындығы 1924 жылға 700 км шамадан асты. 1926 жылға мұнайі
кәсіптердің Ембы дамуына арналған Гурьев - Доссор тар енді жолы салған
болатын. Ол Сібірмен Қазақстанды байлады 1444 км бойлықпен Түркестан -
Сібір магистраль құрылысы 1927—1930жылға жалғастырған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz