Меншіктің мәні, нысандары және экономикалық жүйенің типтері
КІРІСПЕ
1. МЕНШІК . ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ
2. МЕНШІКТІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІ
3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ТИПТЕРІ МЕН МОДЕЛДЕРІ
4. ЭКОНОМИКАЛЫҚ МҮДДЕЛЕР, ҚАЖЕТТІЛІКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. МЕНШІК . ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ
2. МЕНШІКТІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІ
3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ТИПТЕРІ МЕН МОДЕЛДЕРІ
4. ЭКОНОМИКАЛЫҚ МҮДДЕЛЕР, ҚАЖЕТТІЛІКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
«Меншік» үғымы әрбір экономикалык жүйенінің іргетасы болып табылады. Ол тарихи түрде адам және қоғаммен бірге пайда болды. Алғашқы кезде меншік деген ұғым текжермен байланыстырыдды. Сондықтан да меншік адамның дайын өнімдерге емес, жерге деген, яғни табиғи және өндіріс жағдайларына қатынастарын байкатады. Мұнда адам — өндіруші және өндіріс құрал-жабдығын иеленуші ретінде көрінеді (жер — қоғамдық өндірістің басты кұралы). Өндіріс нәтижелерін иелену қоғамдык экономикалык қатьшастар шеңберінде материаддық игіліктерді адамдар бірлесе игеру арқылы жүзеге асады.
Өткен дәуірдегі экономикалық ойлар иелері меншіктін, мәні мен мазмұнын қарастыруда ерекше кадамдар жасады. Физиократтар мектебінің негізін қалаушы франиуз экономисі Франсуа Кенэ (1694-1774 жж.) «Экономикалык кесте» (1758 ж.) деген еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өнімділігі ролінің басымдығын көрсеткен. Ол, меншікті молайтудағы еңбекшінің егін шаруашылығындағы еңбек өнімділігінің басымдьшық ролін ерекше қолдап, оны барлык байлықтьщ кайнар кезі ретінде санады.
Меншіктщ пайда болу табиғатына комақты ұлесті Уильям Петги, Давид Рикардо және Адам Смит қосты. Олар алғаш рет коғамньщ тапқа яғни жалдамалы жұмысшы, капиталист және жер иеленуші больш жіктелуіне негіздеді. Уильям Петтидің «еңбек — байлықтың атасы, жер — оның анасы» деген қанатты сөздері өзінің мәнін осы күнге дейін жойған жок.
Француз экономисі Пьер Жозеф Прудон (1809-1865 жж.) меншікке өзінің көзкдрасын «Кедейліктің философиясы» деген еңбегінде баяндаған болатын. Онда ол ұсак буржуазиялық және жеке меншікті дәріптеп, капиталистік меншікті сынады. Прудон «Меншікті — бүл ұрлык» деген сөзінің мәні бар. Меншіктің мұндай сипаттамасы кең тараған жоқ және ғылыми сынға ұшырады.
К. Маркстың түжырымдауы бойынша, меншік экономикалык кятегория ретінде адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз өмір сүреді. Меншік — бүл өндіріс күрал-жабдығын иелену қатынасы және материалдык игіліктерді ендіру, бөлу, айырбастау мен түгыну процесі. Маркстік теорияға сәйкес — күралдар, заттар және т.б. меншіктің заттык. мазмүнын қүрайды. Алайда «меншік» үғымы тек кана заттык мазмүнымен немесе адамныц затка катынасымен шектеліп кана коймайды. Адам басқа адамдармен өзара тығыз байланыста өмір сүреді, еңбек өнімін өндіреді және тұтынады. Ешкімге жатпайтын нәрсені — коғамнан тыс, баска адамдармен байланыссыз иемдену мүмкін емес. Айталык. тіл бір ғана адамның өнімі болып табылады. Себебі, ондай жағдайда адам ешкіммен сейлесе алмайды. Меншікте дәл солай: ешкіммен катынаспайтын адамның меншігі — экономикалык. категория ретінде мазмүнын жояды. Меншік табиғи емес, ол заттардың коғамдық қасиеті.
Өткен дәуірдегі экономикалық ойлар иелері меншіктін, мәні мен мазмұнын қарастыруда ерекше кадамдар жасады. Физиократтар мектебінің негізін қалаушы франиуз экономисі Франсуа Кенэ (1694-1774 жж.) «Экономикалык кесте» (1758 ж.) деген еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өнімділігі ролінің басымдығын көрсеткен. Ол, меншікті молайтудағы еңбекшінің егін шаруашылығындағы еңбек өнімділігінің басымдьшық ролін ерекше қолдап, оны барлык байлықтьщ кайнар кезі ретінде санады.
Меншіктщ пайда болу табиғатына комақты ұлесті Уильям Петги, Давид Рикардо және Адам Смит қосты. Олар алғаш рет коғамньщ тапқа яғни жалдамалы жұмысшы, капиталист және жер иеленуші больш жіктелуіне негіздеді. Уильям Петтидің «еңбек — байлықтың атасы, жер — оның анасы» деген қанатты сөздері өзінің мәнін осы күнге дейін жойған жок.
Француз экономисі Пьер Жозеф Прудон (1809-1865 жж.) меншікке өзінің көзкдрасын «Кедейліктің философиясы» деген еңбегінде баяндаған болатын. Онда ол ұсак буржуазиялық және жеке меншікті дәріптеп, капиталистік меншікті сынады. Прудон «Меншікті — бүл ұрлык» деген сөзінің мәні бар. Меншіктің мұндай сипаттамасы кең тараған жоқ және ғылыми сынға ұшырады.
К. Маркстың түжырымдауы бойынша, меншік экономикалык кятегория ретінде адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз өмір сүреді. Меншік — бүл өндіріс күрал-жабдығын иелену қатынасы және материалдык игіліктерді ендіру, бөлу, айырбастау мен түгыну процесі. Маркстік теорияға сәйкес — күралдар, заттар және т.б. меншіктің заттык. мазмүнын қүрайды. Алайда «меншік» үғымы тек кана заттык мазмүнымен немесе адамныц затка катынасымен шектеліп кана коймайды. Адам басқа адамдармен өзара тығыз байланыста өмір сүреді, еңбек өнімін өндіреді және тұтынады. Ешкімге жатпайтын нәрсені — коғамнан тыс, баска адамдармен байланыссыз иемдену мүмкін емес. Айталык. тіл бір ғана адамның өнімі болып табылады. Себебі, ондай жағдайда адам ешкіммен сейлесе алмайды. Меншікте дәл солай: ешкіммен катынаспайтын адамның меншігі — экономикалык. категория ретінде мазмүнын жояды. Меншік табиғи емес, ол заттардың коғамдық қасиеті.
1. Кэмпбел Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю «Экономикс», том 1, Таллин, 1995
2. Борисов Е. Ф. «Экономическая теория» Москва, 1998
3. Самуэльсон П. А. «Экономика», том 2, Москва, 1992
2. Борисов Е. Ф. «Экономическая теория» Москва, 1998
3. Самуэльсон П. А. «Экономика», том 2, Москва, 1992
МЕНШІКТІҢ МӘНІ, НЫСАНДАРЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ТИПТЕРІ
Жоспары
КІРІСПЕ
1. МЕНШІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ
2. МЕНШІКТІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІ
3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ТИПТЕРІ МЕН МОДЕЛДЕРІ
4. ЭКОНОМИКАЛЫҚ МҮДДЕЛЕР, ҚАЖЕТТІЛІКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. МЕНШІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ
Меншік үғымы әрбір экономикалык жүйенінің іргетасы болып табылады.
Ол тарихи түрде адам және қоғаммен бірге пайда болды. Алғашқы кезде меншік
деген ұғым текжермен байланыстырыдды. Сондықтан да меншік адамның дайын
өнімдерге емес, жерге деген, яғни табиғи және өндіріс жағдайларына
қатынастарын байкатады. Мұнда адам — өндіруші және өндіріс құрал-жабдығын
иеленуші ретінде көрінеді (жер — қоғамдық өндірістің басты кұралы). Өндіріс
нәтижелерін иелену қоғамдык экономикалык қатьшастар шеңберінде материаддық
игіліктерді адамдар бірлесе игеру арқылы жүзеге асады.
Өткен дәуірдегі экономикалық ойлар иелері меншіктін, мәні мен мазмұнын
қарастыруда ерекше кадамдар жасады. Физиократтар мектебінің негізін қалаушы
франиуз экономисі Франсуа Кенэ (1694-1774 жж.) Экономикалык кесте (1758
ж.) деген еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өнімділігі ролінің
басымдығын көрсеткен. Ол, меншікті молайтудағы еңбекшінің егін
шаруашылығындағы еңбек өнімділігінің басымдьшық ролін ерекше қолдап, оны
барлык байлықтьщ кайнар кезі ретінде санады.
Меншіктщ пайда болу табиғатына комақты ұлесті Уильям Петги, Давид
Рикардо және Адам Смит қосты. Олар алғаш рет коғамньщ тапқа яғни жалдамалы
жұмысшы, капиталист және жер иеленуші больш жіктелуіне негіздеді. Уильям
Петтидің еңбек — байлықтың атасы, жер — оның анасы деген қанатты сөздері
өзінің мәнін осы күнге дейін жойған жок.
Француз экономисі Пьер Жозеф Прудон (1809-1865 жж.) меншікке өзінің
көзкдрасын Кедейліктің философиясы деген еңбегінде баяндаған болатын.
Онда ол ұсак буржуазиялық және жеке меншікті дәріптеп, капиталистік
меншікті сынады. Прудон Меншікті — бүл ұрлык деген сөзінің мәні бар.
Меншіктің мұндай сипаттамасы кең тараған жоқ және ғылыми сынға ұшырады.
К. Маркстың түжырымдауы бойынша, меншік экономикалык кятегория ретінде
адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз өмір сүреді. Меншік — бүл өндіріс
күрал-жабдығын иелену қатынасы және материалдык игіліктерді ендіру, бөлу,
айырбастау мен түгыну процесі. Маркстік теорияға сәйкес — күралдар, заттар
және т.б. меншіктің заттык. мазмүнын қүрайды. Алайда меншік үғымы тек
кана заттык мазмүнымен немесе адамныц затка катынасымен шектеліп кана
коймайды. Адам басқа адамдармен өзара тығыз байланыста өмір сүреді, еңбек
өнімін өндіреді және тұтынады. Ешкімге жатпайтын нәрсені — коғамнан тыс,
баска адамдармен байланыссыз иемдену мүмкін емес. Айталык. тіл бір ғана
адамның өнімі болып табылады. Себебі, ондай жағдайда адам ешкіммен сейлесе
алмайды. Меншікте дәл солай: ешкіммен катынаспайтын адамның меншігі —
экономикалык. категория ретінде мазмүнын жояды. Меншік табиғи емес, ол
заттардың коғамдық қасиеті.
Меншік теориясына сүбелі үлесті батыстьщ казіргі экономикалық
мектебінің екілдері, американ эконо^іистері - Рональд Коуз (1910 ж.) және
Арінен Алчиан (1914 ж.) косты. Бүл теория кейінірек Й. Барцель, Г. Демесц,
Д. Нарт, Р. Познер және басқалардың еңбектерінде өзінін жалғасын тапты. Осы
ғалымдардың түжырымдамасына сәйкес, ресурс өзінен өзі меншік бола алмайды,
тек ресурстарды қолдану аркылы Түтас кешенді қүкық — міне осы меншіктің
мазмүнын құрайды. Бүл процеске қатынасатындардың барлығы меншік құкығый
өткеру кезінде ойын ережесін білуі кажет. Меншік. кімге жатады, және
езара іс-әрекетгі үштастыруға кол жеткізу үшін олармен келісу керек пе?
Олардың ойынша, меншіктін кешенді құкығы төмендегідей он бір бөлімнен
күралады:
1. иелену құқығы, яғни игіліктерге міндеттелген денелік (күш-
қуаттылык) бакылау құқығы:
2. найдалану құқығы, яғни игіліктін пайдалы қасиетін өзі үшін колдану
құқығы;
3. баскару құқығы, яғни игіліктерді колдануды кім және қашан
камтамасыз етуді шешу құқығы;
4. табыска деген кұкык. яғни игіліктерді колдану нәтижесіне ие болу
құқығы;
5. егеменділік құқығы. яғни бейтараптандыру, тұтыну, игілікті жою
немесе өзгерту құқығы;
6. кауіпсіздік құқығы, яғни игілікті қанаудан және сырткы ортаның
зияндылығынан қорғау қүқығы;
7. игілікті мұрагерге беру кұкығы;
8. игілікті иеленудегі мерзімсіздік қүқыны;
9. сыртқы ортаға зиян келтіретін әдістерді колдануға карсылык. жасау
құқығы;
10. жауапкершілікке жазалау түрін колдану құқығы, яғни қарызды төлеуге
игіліктермен жазалау мүмкіндігі;
11. қалдықты сипат қүқығы, яғни бұзылған құқык шараларын калпына
келтіруді кдмтамасыз ету институтының өмір сүру құқығы.
Меншіктің экономикалық мазмүнына жүргізілген қыскаша талдау мынаны
байқатады: меншік — бұл адамдар арасындағы материалдық және рухани
игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және түтыну салаларындағы күрделі
әлеуметтік-экономикалық қатынастар.
2. МЕНШІКТІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІ
Меншік қатынастары мынадай кызме ітерді қамтиды:
а) иелену (затты иеленуді жүзеге асыру, кожалық ету); ә) пайдалану
(заттан өзіне пайдалы касиеттерді табу);
б) бөлу (затгың қүқыктык тағдырын анықтау — сату, айырбастау,
сыйғатарту т.б.)- "*
Меншіктің экономикалық өткерілуі, онын иесіне табыс, рента, пайыз,
дивиденд алып келуі арқылы жүзеге асады.
Әрине, әртүрлі игіліктерді иелену процесін қарастыру маңызды, бірақ
теория үшін өндіріс құрал-жабдығын иелену процесін, сонымен қатар оның
әлеуметтік-экономикалық салдарын талдау маңыздырақ.
Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің экономикалық қатынастары кез
келген экономикалык моделін (нарықтық, әміршідцік-әкімшілдік, мемлекеттік,
аралас және т.б.) құрастырушы болып табылады.
Адамзат қоғамының даму тарихында меншіктің тайпалық немесе қауымдастық
түрлері белгілі. Алғашқы түрмыстык қауымдастықтың ыдырауы, отбасының
бөлінуі және соның негізінде жеке меншік пайда болды. Жеке адам жердің
меншік иесі болып, оны өндіру сол адамның өзіне және оның отрбасына
берідді. Ол өзін баска отбасы қауымдастығыньщ шапқыніііылығынан қорғау үшін
қайтадан кауымдастыкка біріге басгап. кауымдастык. меншігін құрады. Қалалык
мекендер күрылып. калаға берілген жерлер кауымдастык. меншігіне айналады.
Бүл жерде қауымдастык. меншік мемлекеттік меншіктің бейнесі ретінде
көрінеді.
Тіпті, ерте дүниенің өзінде-ак үжымдық (қоғамдык), жеке еңбектік және
мемлекетгік (кауымдык меншік иелері) меншіктүрлері қалыптаса бастады.
Осылардын ішінен кейінірек жеке және мемлекетгік меншік түрлері көбірек
дами түсті. Мемлекеттік меншік өзінін барынша дамуын әкімшілік-әміршілдік
экономикалык жүйеде, бүрынғы КСРО-да (1917-1991 жж.) жүзеге асырылып, онын
үлесі басқа меншік гүрлерінін жалпы қүрылымында — 88,6% қүрады. АЛайда,
нарыктык экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік меншіктШ үлесі 5%-дан 30%-
ға дейін ауыткиды.
Экономикалық және әлеуметтік кұрылысқа байланысты мемлекеітік меншік
баска меншік түрлерімен салыстырғанда тиімді болуы мүмкін. Ол оньщ
атқаратын кызметімен: жалпы коғамның экономикалық даму стратегаясының
қалыптасуы, экономиканың салалык қүрылымының оңтайландырылуы нәтижесінде
адамға бағытталған ең жоғарғы тиімділікке кол жеткізу арқылы
сабактастырьиіады.
Экономикада бүл меншік түрінің басымдау болуы нақты өмірде жағымсыз
түстарға, яғни мемлекеттік монополиялардың пайда болуына алып келді. Ол
экономикаіүшін аса қауіпті еді: мемлекетгік ендірушінін түтынушыға
үстемдігі пайда болып, арзан тауарлар түрлерін жою жүзеге асты және
тапшылық пайда болды. Қанағаттандырылмайтын сүраным калыптасты.
Осыдан мынадай түжырым жасауға болады: мұнда мемлекетгік меншікті жою
емес, оның монополиялык үстемдігін жою туралы әңгіме болып отыр.
Нарыкка өту және ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстан
Республикасындағы мемлекетгік меншікті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру
процесінін басталуы ~ мемлекеттік меншік үлесін кыскартуға, оның
монополилялық үстемдігін жоюға бағытгалған. Сондай-ак. коғамдык өндірістің
тиімділігін арттыру үшін бәсекелестік ортаны құрып, оны түрғындардың
сүранымын канағаттандыруға бағыттау кажет. Мемлекеттік меншіктің үлесі 30-
40% шенберінде бекітіледі.
Жеке меншіктін дамуы ХІХ-шы ғасырдыц екінші жартысының ортасына дейін
жүзеге асты. Ғылыми-техникалық революцияның әсерінен ХІХ-шы ғасырдың екінші
жартысында жедел түрде акционерлік меншік қалыптаса бастады. Акционерлік
немесе корпоративтік меншік, басқаша айтар болсақ, топтық немесе үжымдық
меншік. Батыстың экономикалық теория мектебі жеке термині ретінде кез-
келген мемлекеттік емес мүлік, шаруашылық, кәсіпорынды түсінген.
Жеке меншік үғымы түрғысынан өз еңбегімен жасалған жеке еңбектік және
еңбектік емес меншікке бөліп караймыз. Соңғысында заңды негізде жасалған
жер учаскісі табысы мен жалға берілген басқада қозғалмайтьш мүлік, банкке
салынған пайыз бойынша және басқа көздер (жәрдем ақы, стипендия, зейнет акы
және т.с.с.) есебінен жасалады.
Жеке меншікгің даму кезеңінде еркін бәсеке барынша каркындап, жеке
кәсіпкерлердің өндіріс тиімділігін кәтеруге және түрғындардын өсіп келе
жаткан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Сондай-ақ оның теріс
түстары байкдлады: артық өндірудін экономикалықдағдарысы, жеке меншік — бүл
билеп-төстеушінің, ешкім шектемейтін иегердің (иегердің өз еркі ғана бәрін
шешеді) меншііс өнімімен байланысты еді. Сондыкган, мемлекетгін араласуы
қажет болады. Қазіргі өркениетті қоғамда меншік иесі мінез-қүлқыньщ белгілі
ережелері жасалған, сонымен қатар артық өндіру экономикалық дағдарысын
ескертутэдэалы шаралар қараетырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда және
оның келешегі адда.
Қазіргі әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің, мағынасы өзгерді.
Қазіргі уақытта жеке меншік жехеленген (еңбектік және еңбектік емес) ғана
емес, сондай-ақ ұжымдық (топтық), акционерлік және кооперативтік түрде —
меншік иесі үжымдарын біріктіретін болады.
Нарыққа еткенге дейін Қазақстан Республикасында кооперативтік меншік —
колхоздың, кооператив меншіктің, түтыну корпорациясы, тұрғын-үй, қүрылыс
және басқа да кооперативтік үжымдармен көрсетілді. Қазіргі жағдайда ол
акционерлік меншік, біріккен және аралас кәсіпорын меншіктерімен
толықтырылды.
Көптеген әлем елдерінде меншіктің кооперативті түрі жан-жакты дамыған.
Айталық, ендірістік кооперативтер — бүл тауар мен кызмет көрсетуді бірге
өндіру мақсаты, азаматтардын өз еркінде.
Кооперативтер Англияда ХІХ-шы ғасырдың басында пайда болып, кейінірек
мұндай ұжымдар көптеген Батыс Еуропа елдерінде, АҚШ-іа кеңінен тарады,
Алғашкы кооперативтер Дания мен Швецияда ауыл шаруашылығы өнімдерін ондеу
және өткізу бойынша пайда болды. Яғни, 100 жылдан соң әлемнің он екі елінде
олардың үлесіне ауыл шаруашылығы өнімінін 60%-ы келді.
Бүрынғы Одакта да шаруашылық жеке еңбек меншігін кооперативтік
(колхоздық) меншікке алмастырыдцы. Ол алғашкы бесжылдыктарда жүргізілген
ұжымдастыру (коллективтендіру) ңегізінде құрылды. Алайда. шын мәнінде
колхоздарға әкімшілік үйымдар билеп-төсеп үстемдігін жүргізді. Олар өзіндік
өніміне билік жүргізу құк.ығынан айырылды. Себебі, енімнін. негізгі бөлігі
бекітілген баға бойынша мемлекетке түсіп отырды. Бұл кооперхивтік
процестердін бұзылуына алып келді. Меншіктін, кооперативтік түрінің
нарыктык экономика жағдайында кооперативтік кәсіпорынньщ толык өзінше болуы
— оның өндірісті дамыту мүмкіншілігінің ең жоғарлығын иеленді. Мүнда,
козғаушы күші — меншік иесі, топтары — кооперативтін экономикалык мүдделері
больщ табылады. Тұтыну кооперациясы өндірістік кооператі^втен өзгешелеу.
Өндірістік корператив өндіріс саласында кызмет етсе, тұтыну кооперативі —
айналыс саласЫнда кызмет жасайды. Ресейде тұтыну кооперативінің алғашкы
үйымдары ХХ-шы ғасырдың басында пайда болды. Онын пайда болуының басты
мақсаты - тауарларды сатып алуда шаруа мен тұтынушыны сауда делдалдарі?щан
құткару.
Казіргі кезде әлемдік қауымдастықта түтыну кооперациясы .өзінің
к.ызметін қалада да,;ауылдык жерлерде де жүзеге асырады. Ол әртүрлі
фирмалар және ұйымдармен кең халықаралык байланыста болады.
Меншіктің бір түрінен баскасына етуді эволюциялық жолмен бәсекелестік
күрестің, өндіргіш күштер дамуының және ҒТР-ның негізінде жүзеге асады
(мысалы, ХІХ-шы ғасырдағы акционерлік меншік түрінін пайда болуы) немесе
бұрынғы Одақта болған мемлекепік және колхоздык меншіктін зорлық-зомбылық
жағымен калыптасуын айтамыз.
Муниципалды меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен
салыстырғанда өте ерекше болып табылады. Муниципал — латынның
municipalis немесе немістің munizipalitet сөздерінен іпыккан, каланы
басқару деген ұғымды біддіреді. Ал, латынньщ municipium сөзі каланы
өзін-өзі басқару құқығын білдіреді. Әдетте муниципалды меншікке өкімет
үйымдары мүлік және әкімшілік-аумактык қүрылымдарды басқару жатады.
Казакстан Республикасында осындай мүліктер коммуналды меншік деп аталады.
Әртүрлі экономикалык жүйе шеңберінде меншіктін. баска түрінін басым
болуы, оның басқа түрінін — мейлі бұрынғы, мейлі қазіргі түрінің болуын
жоққа шығармайды. Меншіктін барлык түрінін араласуы мен өзара іс-әрекеті,
экономикаға және барлық қоғамның дамуына оң әсер етеді.
Қазіргі уакытта Қазақстан Республикасында төмендегідей меншіктщ
экономикадық түрлері қалыптасты:
Кесте 2-1 Меншіктің экономикалық түрлері
ЖЕКЕ ұжымдык МЕМЛЕК.ЕТТ1К
Еңбек-Еңбектік (Жеке топтық) Республика Облыстык.
тік емес меншігі аудандык му-
ниципалдык
меншігі
Енбек Мұрагерге а) жалгерлік меншік Республика- Коммуналдык
табысықалдырылған ә) үжымдык. көсіпорын лык меншік меншік
есебі-мүлік есебі-меншігі (сатып (жер. (түрғын-үй
нен нен табыс; алынған) коймауы. коммуналдык
сактандыру. б) кооперативтік сулар. шаруашылы-
несие меке- меншік осімдік ғы мәдениет
әлемі,
мелеріне в) акционерлік жануар олемі.және денсау-
сал-
ған каржы- меншік: әуе лық сактау,
:і кеңістігі)
лар; а) коғамдык үйымдары- халыққа
акция, ның меншігі білім беру.
облигация ә) діни ұйымдарының жергілікті
және меншігі бюджет
баска баға- меншік: корлары)
лы қағаздар-а) шаруашылык қоғамы
дан түсетін меншігі
табыс (серіктестігінікі)
көздері ө) бірлестіктер
(ассоциациялар)
меншігі:
а) шетел мемлекетінің
меншігі (концессия)
ә) біріккен меншік
(шетел мемлекеті
кәсіпорыны)
3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ТИПТЕРІ МЕН МОДЕЛДЕРІ
Күнделікті экономикалықөмірде адамдар арасьшдағы қатынастар әрқашанда
белгілі экономикалық жүйе ретінде қызмет жасайды.
Экономикалык жүйе - бүл экономикалық процестердің жиынтығы. Ол
калыптаскан мүліктік катынастар мен үйымдык түрлер негізінде коғамда жүзеге
асады.
Әлеіңцік экономикалық әдебиетгерде экономикалық жүйені тдагаудың кең
таралған екі фактор негізінде жүргізіледі:
1. Меншік типтері бойынша;
2. Экономиканы үйымдастыру типтері бойынша.
Осындай әдістер негізіңде экономикалык жүйені төмеңцегщей тайгерге
беледі:
а) дәстүрлі экономика;
ә) әкімшілдік-әміршілдік экономика;
б) еркін бәсекелестік (таза капитализм) нарықтық экономика;
в) қазіргі нарыктык экономика (қазіргі капитализм) немесе аралас
экономика. л
Енді осы типтерге толығырақ тоқталайық.
а) дәстүрлі экономика түйық, окшау шаруашылықкд негізделеді. Ұрпақтан
үрпакКа беріліп отырған дәстүр мен салт, қандай тауарды калай. кім үшін
өндіру аркылы аныктады. Экономиканын осы түрі бұрынғы заманға карағанда,
Азия, Латын Америкасы мен Африка еддеріңде қазір ете сирек кездеседі.
ә) еркін бәсекелестік нарықтық экономика ресурстарға жеке меншіктік
және тауар өндірушінің еркін бәсекелік механизмімен сипатталады. Түлға
өзінің барлык материалдық және рухани мүмкіндіктерін ез пайдалылығы үшін
қоддануға тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді
ойламайды. Адам тек өзінің мүдцесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген
басқа кездегідей, ол көрінбейтін колмен, максатка карай бағьптаңды және
оньщ ойыңда бүл болғандай емес. Өзінің ойлаған мүддесін тіпті саналы түрде
көздегенмен де, ол коғам мүддесіне батымды-ак жиі қызмет жасайды1.
Мүвдай экономика ең идеадцы экономика ретінце қарастырылады. Еркін
(либералды) нарықгық экономиканьщ негізін қалаушы А. Смит болды. Ол
нарыктық экономикаға барынша еркіндік беру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары
КІРІСПЕ
1. МЕНШІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ
2. МЕНШІКТІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІ
3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ТИПТЕРІ МЕН МОДЕЛДЕРІ
4. ЭКОНОМИКАЛЫҚ МҮДДЕЛЕР, ҚАЖЕТТІЛІКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. МЕНШІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ
Меншік үғымы әрбір экономикалык жүйенінің іргетасы болып табылады.
Ол тарихи түрде адам және қоғаммен бірге пайда болды. Алғашқы кезде меншік
деген ұғым текжермен байланыстырыдды. Сондықтан да меншік адамның дайын
өнімдерге емес, жерге деген, яғни табиғи және өндіріс жағдайларына
қатынастарын байкатады. Мұнда адам — өндіруші және өндіріс құрал-жабдығын
иеленуші ретінде көрінеді (жер — қоғамдық өндірістің басты кұралы). Өндіріс
нәтижелерін иелену қоғамдык экономикалык қатьшастар шеңберінде материаддық
игіліктерді адамдар бірлесе игеру арқылы жүзеге асады.
Өткен дәуірдегі экономикалық ойлар иелері меншіктін, мәні мен мазмұнын
қарастыруда ерекше кадамдар жасады. Физиократтар мектебінің негізін қалаушы
франиуз экономисі Франсуа Кенэ (1694-1774 жж.) Экономикалык кесте (1758
ж.) деген еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өнімділігі ролінің
басымдығын көрсеткен. Ол, меншікті молайтудағы еңбекшінің егін
шаруашылығындағы еңбек өнімділігінің басымдьшық ролін ерекше қолдап, оны
барлык байлықтьщ кайнар кезі ретінде санады.
Меншіктщ пайда болу табиғатына комақты ұлесті Уильям Петги, Давид
Рикардо және Адам Смит қосты. Олар алғаш рет коғамньщ тапқа яғни жалдамалы
жұмысшы, капиталист және жер иеленуші больш жіктелуіне негіздеді. Уильям
Петтидің еңбек — байлықтың атасы, жер — оның анасы деген қанатты сөздері
өзінің мәнін осы күнге дейін жойған жок.
Француз экономисі Пьер Жозеф Прудон (1809-1865 жж.) меншікке өзінің
көзкдрасын Кедейліктің философиясы деген еңбегінде баяндаған болатын.
Онда ол ұсак буржуазиялық және жеке меншікті дәріптеп, капиталистік
меншікті сынады. Прудон Меншікті — бүл ұрлык деген сөзінің мәні бар.
Меншіктің мұндай сипаттамасы кең тараған жоқ және ғылыми сынға ұшырады.
К. Маркстың түжырымдауы бойынша, меншік экономикалык кятегория ретінде
адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз өмір сүреді. Меншік — бүл өндіріс
күрал-жабдығын иелену қатынасы және материалдык игіліктерді ендіру, бөлу,
айырбастау мен түгыну процесі. Маркстік теорияға сәйкес — күралдар, заттар
және т.б. меншіктің заттык. мазмүнын қүрайды. Алайда меншік үғымы тек
кана заттык мазмүнымен немесе адамныц затка катынасымен шектеліп кана
коймайды. Адам басқа адамдармен өзара тығыз байланыста өмір сүреді, еңбек
өнімін өндіреді және тұтынады. Ешкімге жатпайтын нәрсені — коғамнан тыс,
баска адамдармен байланыссыз иемдену мүмкін емес. Айталык. тіл бір ғана
адамның өнімі болып табылады. Себебі, ондай жағдайда адам ешкіммен сейлесе
алмайды. Меншікте дәл солай: ешкіммен катынаспайтын адамның меншігі —
экономикалык. категория ретінде мазмүнын жояды. Меншік табиғи емес, ол
заттардың коғамдық қасиеті.
Меншік теориясына сүбелі үлесті батыстьщ казіргі экономикалық
мектебінің екілдері, американ эконо^іистері - Рональд Коуз (1910 ж.) және
Арінен Алчиан (1914 ж.) косты. Бүл теория кейінірек Й. Барцель, Г. Демесц,
Д. Нарт, Р. Познер және басқалардың еңбектерінде өзінін жалғасын тапты. Осы
ғалымдардың түжырымдамасына сәйкес, ресурс өзінен өзі меншік бола алмайды,
тек ресурстарды қолдану аркылы Түтас кешенді қүкық — міне осы меншіктің
мазмүнын құрайды. Бүл процеске қатынасатындардың барлығы меншік құкығый
өткеру кезінде ойын ережесін білуі кажет. Меншік. кімге жатады, және
езара іс-әрекетгі үштастыруға кол жеткізу үшін олармен келісу керек пе?
Олардың ойынша, меншіктін кешенді құкығы төмендегідей он бір бөлімнен
күралады:
1. иелену құқығы, яғни игіліктерге міндеттелген денелік (күш-
қуаттылык) бакылау құқығы:
2. найдалану құқығы, яғни игіліктін пайдалы қасиетін өзі үшін колдану
құқығы;
3. баскару құқығы, яғни игіліктерді колдануды кім және қашан
камтамасыз етуді шешу құқығы;
4. табыска деген кұкык. яғни игіліктерді колдану нәтижесіне ие болу
құқығы;
5. егеменділік құқығы. яғни бейтараптандыру, тұтыну, игілікті жою
немесе өзгерту құқығы;
6. кауіпсіздік құқығы, яғни игілікті қанаудан және сырткы ортаның
зияндылығынан қорғау қүқығы;
7. игілікті мұрагерге беру кұкығы;
8. игілікті иеленудегі мерзімсіздік қүқыны;
9. сыртқы ортаға зиян келтіретін әдістерді колдануға карсылык. жасау
құқығы;
10. жауапкершілікке жазалау түрін колдану құқығы, яғни қарызды төлеуге
игіліктермен жазалау мүмкіндігі;
11. қалдықты сипат қүқығы, яғни бұзылған құқык шараларын калпына
келтіруді кдмтамасыз ету институтының өмір сүру құқығы.
Меншіктің экономикалық мазмүнына жүргізілген қыскаша талдау мынаны
байқатады: меншік — бұл адамдар арасындағы материалдық және рухани
игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және түтыну салаларындағы күрделі
әлеуметтік-экономикалық қатынастар.
2. МЕНШІКТІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІ
Меншік қатынастары мынадай кызме ітерді қамтиды:
а) иелену (затты иеленуді жүзеге асыру, кожалық ету); ә) пайдалану
(заттан өзіне пайдалы касиеттерді табу);
б) бөлу (затгың қүқыктык тағдырын анықтау — сату, айырбастау,
сыйғатарту т.б.)- "*
Меншіктің экономикалық өткерілуі, онын иесіне табыс, рента, пайыз,
дивиденд алып келуі арқылы жүзеге асады.
Әрине, әртүрлі игіліктерді иелену процесін қарастыру маңызды, бірақ
теория үшін өндіріс құрал-жабдығын иелену процесін, сонымен қатар оның
әлеуметтік-экономикалық салдарын талдау маңыздырақ.
Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің экономикалық қатынастары кез
келген экономикалык моделін (нарықтық, әміршідцік-әкімшілдік, мемлекеттік,
аралас және т.б.) құрастырушы болып табылады.
Адамзат қоғамының даму тарихында меншіктің тайпалық немесе қауымдастық
түрлері белгілі. Алғашқы түрмыстык қауымдастықтың ыдырауы, отбасының
бөлінуі және соның негізінде жеке меншік пайда болды. Жеке адам жердің
меншік иесі болып, оны өндіру сол адамның өзіне және оның отрбасына
берідді. Ол өзін баска отбасы қауымдастығыньщ шапқыніііылығынан қорғау үшін
қайтадан кауымдастыкка біріге басгап. кауымдастык. меншігін құрады. Қалалык
мекендер күрылып. калаға берілген жерлер кауымдастык. меншігіне айналады.
Бүл жерде қауымдастык. меншік мемлекеттік меншіктің бейнесі ретінде
көрінеді.
Тіпті, ерте дүниенің өзінде-ак үжымдық (қоғамдык), жеке еңбектік және
мемлекетгік (кауымдык меншік иелері) меншіктүрлері қалыптаса бастады.
Осылардын ішінен кейінірек жеке және мемлекетгік меншік түрлері көбірек
дами түсті. Мемлекеттік меншік өзінін барынша дамуын әкімшілік-әміршілдік
экономикалык жүйеде, бүрынғы КСРО-да (1917-1991 жж.) жүзеге асырылып, онын
үлесі басқа меншік гүрлерінін жалпы қүрылымында — 88,6% қүрады. АЛайда,
нарыктык экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік меншіктШ үлесі 5%-дан 30%-
ға дейін ауыткиды.
Экономикалық және әлеуметтік кұрылысқа байланысты мемлекеітік меншік
баска меншік түрлерімен салыстырғанда тиімді болуы мүмкін. Ол оньщ
атқаратын кызметімен: жалпы коғамның экономикалық даму стратегаясының
қалыптасуы, экономиканың салалык қүрылымының оңтайландырылуы нәтижесінде
адамға бағытталған ең жоғарғы тиімділікке кол жеткізу арқылы
сабактастырьиіады.
Экономикада бүл меншік түрінің басымдау болуы нақты өмірде жағымсыз
түстарға, яғни мемлекеттік монополиялардың пайда болуына алып келді. Ол
экономикаіүшін аса қауіпті еді: мемлекетгік ендірушінін түтынушыға
үстемдігі пайда болып, арзан тауарлар түрлерін жою жүзеге асты және
тапшылық пайда болды. Қанағаттандырылмайтын сүраным калыптасты.
Осыдан мынадай түжырым жасауға болады: мұнда мемлекетгік меншікті жою
емес, оның монополиялык үстемдігін жою туралы әңгіме болып отыр.
Нарыкка өту және ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстан
Республикасындағы мемлекетгік меншікті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру
процесінін басталуы ~ мемлекеттік меншік үлесін кыскартуға, оның
монополилялық үстемдігін жоюға бағытгалған. Сондай-ак. коғамдык өндірістің
тиімділігін арттыру үшін бәсекелестік ортаны құрып, оны түрғындардың
сүранымын канағаттандыруға бағыттау кажет. Мемлекеттік меншіктің үлесі 30-
40% шенберінде бекітіледі.
Жеке меншіктін дамуы ХІХ-шы ғасырдыц екінші жартысының ортасына дейін
жүзеге асты. Ғылыми-техникалық революцияның әсерінен ХІХ-шы ғасырдың екінші
жартысында жедел түрде акционерлік меншік қалыптаса бастады. Акционерлік
немесе корпоративтік меншік, басқаша айтар болсақ, топтық немесе үжымдық
меншік. Батыстың экономикалық теория мектебі жеке термині ретінде кез-
келген мемлекеттік емес мүлік, шаруашылық, кәсіпорынды түсінген.
Жеке меншік үғымы түрғысынан өз еңбегімен жасалған жеке еңбектік және
еңбектік емес меншікке бөліп караймыз. Соңғысында заңды негізде жасалған
жер учаскісі табысы мен жалға берілген басқада қозғалмайтьш мүлік, банкке
салынған пайыз бойынша және басқа көздер (жәрдем ақы, стипендия, зейнет акы
және т.с.с.) есебінен жасалады.
Жеке меншікгің даму кезеңінде еркін бәсеке барынша каркындап, жеке
кәсіпкерлердің өндіріс тиімділігін кәтеруге және түрғындардын өсіп келе
жаткан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Сондай-ақ оның теріс
түстары байкдлады: артық өндірудін экономикалықдағдарысы, жеке меншік — бүл
билеп-төстеушінің, ешкім шектемейтін иегердің (иегердің өз еркі ғана бәрін
шешеді) меншііс өнімімен байланысты еді. Сондыкган, мемлекетгін араласуы
қажет болады. Қазіргі өркениетті қоғамда меншік иесі мінез-қүлқыньщ белгілі
ережелері жасалған, сонымен қатар артық өндіру экономикалық дағдарысын
ескертутэдэалы шаралар қараетырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда және
оның келешегі адда.
Қазіргі әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің, мағынасы өзгерді.
Қазіргі уақытта жеке меншік жехеленген (еңбектік және еңбектік емес) ғана
емес, сондай-ақ ұжымдық (топтық), акционерлік және кооперативтік түрде —
меншік иесі үжымдарын біріктіретін болады.
Нарыққа еткенге дейін Қазақстан Республикасында кооперативтік меншік —
колхоздың, кооператив меншіктің, түтыну корпорациясы, тұрғын-үй, қүрылыс
және басқа да кооперативтік үжымдармен көрсетілді. Қазіргі жағдайда ол
акционерлік меншік, біріккен және аралас кәсіпорын меншіктерімен
толықтырылды.
Көптеген әлем елдерінде меншіктің кооперативті түрі жан-жакты дамыған.
Айталық, ендірістік кооперативтер — бүл тауар мен кызмет көрсетуді бірге
өндіру мақсаты, азаматтардын өз еркінде.
Кооперативтер Англияда ХІХ-шы ғасырдың басында пайда болып, кейінірек
мұндай ұжымдар көптеген Батыс Еуропа елдерінде, АҚШ-іа кеңінен тарады,
Алғашкы кооперативтер Дания мен Швецияда ауыл шаруашылығы өнімдерін ондеу
және өткізу бойынша пайда болды. Яғни, 100 жылдан соң әлемнің он екі елінде
олардың үлесіне ауыл шаруашылығы өнімінін 60%-ы келді.
Бүрынғы Одакта да шаруашылық жеке еңбек меншігін кооперативтік
(колхоздық) меншікке алмастырыдцы. Ол алғашкы бесжылдыктарда жүргізілген
ұжымдастыру (коллективтендіру) ңегізінде құрылды. Алайда. шын мәнінде
колхоздарға әкімшілік үйымдар билеп-төсеп үстемдігін жүргізді. Олар өзіндік
өніміне билік жүргізу құк.ығынан айырылды. Себебі, енімнін. негізгі бөлігі
бекітілген баға бойынша мемлекетке түсіп отырды. Бұл кооперхивтік
процестердін бұзылуына алып келді. Меншіктін, кооперативтік түрінің
нарыктык экономика жағдайында кооперативтік кәсіпорынньщ толык өзінше болуы
— оның өндірісті дамыту мүмкіншілігінің ең жоғарлығын иеленді. Мүнда,
козғаушы күші — меншік иесі, топтары — кооперативтін экономикалык мүдделері
больщ табылады. Тұтыну кооперациясы өндірістік кооператі^втен өзгешелеу.
Өндірістік корператив өндіріс саласында кызмет етсе, тұтыну кооперативі —
айналыс саласЫнда кызмет жасайды. Ресейде тұтыну кооперативінің алғашкы
үйымдары ХХ-шы ғасырдың басында пайда болды. Онын пайда болуының басты
мақсаты - тауарларды сатып алуда шаруа мен тұтынушыны сауда делдалдарі?щан
құткару.
Казіргі кезде әлемдік қауымдастықта түтыну кооперациясы .өзінің
к.ызметін қалада да,;ауылдык жерлерде де жүзеге асырады. Ол әртүрлі
фирмалар және ұйымдармен кең халықаралык байланыста болады.
Меншіктің бір түрінен баскасына етуді эволюциялық жолмен бәсекелестік
күрестің, өндіргіш күштер дамуының және ҒТР-ның негізінде жүзеге асады
(мысалы, ХІХ-шы ғасырдағы акционерлік меншік түрінін пайда болуы) немесе
бұрынғы Одақта болған мемлекепік және колхоздык меншіктін зорлық-зомбылық
жағымен калыптасуын айтамыз.
Муниципалды меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен
салыстырғанда өте ерекше болып табылады. Муниципал — латынның
municipalis немесе немістің munizipalitet сөздерінен іпыккан, каланы
басқару деген ұғымды біддіреді. Ал, латынньщ municipium сөзі каланы
өзін-өзі басқару құқығын білдіреді. Әдетте муниципалды меншікке өкімет
үйымдары мүлік және әкімшілік-аумактык қүрылымдарды басқару жатады.
Казакстан Республикасында осындай мүліктер коммуналды меншік деп аталады.
Әртүрлі экономикалык жүйе шеңберінде меншіктін. баска түрінін басым
болуы, оның басқа түрінін — мейлі бұрынғы, мейлі қазіргі түрінің болуын
жоққа шығармайды. Меншіктін барлык түрінін араласуы мен өзара іс-әрекеті,
экономикаға және барлық қоғамның дамуына оң әсер етеді.
Қазіргі уакытта Қазақстан Республикасында төмендегідей меншіктщ
экономикадық түрлері қалыптасты:
Кесте 2-1 Меншіктің экономикалық түрлері
ЖЕКЕ ұжымдык МЕМЛЕК.ЕТТ1К
Еңбек-Еңбектік (Жеке топтық) Республика Облыстык.
тік емес меншігі аудандык му-
ниципалдык
меншігі
Енбек Мұрагерге а) жалгерлік меншік Республика- Коммуналдык
табысықалдырылған ә) үжымдык. көсіпорын лык меншік меншік
есебі-мүлік есебі-меншігі (сатып (жер. (түрғын-үй
нен нен табыс; алынған) коймауы. коммуналдык
сактандыру. б) кооперативтік сулар. шаруашылы-
несие меке- меншік осімдік ғы мәдениет
әлемі,
мелеріне в) акционерлік жануар олемі.және денсау-
сал-
ған каржы- меншік: әуе лық сактау,
:і кеңістігі)
лар; а) коғамдык үйымдары- халыққа
акция, ның меншігі білім беру.
облигация ә) діни ұйымдарының жергілікті
және меншігі бюджет
баска баға- меншік: корлары)
лы қағаздар-а) шаруашылык қоғамы
дан түсетін меншігі
табыс (серіктестігінікі)
көздері ө) бірлестіктер
(ассоциациялар)
меншігі:
а) шетел мемлекетінің
меншігі (концессия)
ә) біріккен меншік
(шетел мемлекеті
кәсіпорыны)
3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ТИПТЕРІ МЕН МОДЕЛДЕРІ
Күнделікті экономикалықөмірде адамдар арасьшдағы қатынастар әрқашанда
белгілі экономикалық жүйе ретінде қызмет жасайды.
Экономикалык жүйе - бүл экономикалық процестердің жиынтығы. Ол
калыптаскан мүліктік катынастар мен үйымдык түрлер негізінде коғамда жүзеге
асады.
Әлеіңцік экономикалық әдебиетгерде экономикалық жүйені тдагаудың кең
таралған екі фактор негізінде жүргізіледі:
1. Меншік типтері бойынша;
2. Экономиканы үйымдастыру типтері бойынша.
Осындай әдістер негізіңде экономикалык жүйені төмеңцегщей тайгерге
беледі:
а) дәстүрлі экономика;
ә) әкімшілдік-әміршілдік экономика;
б) еркін бәсекелестік (таза капитализм) нарықтық экономика;
в) қазіргі нарыктык экономика (қазіргі капитализм) немесе аралас
экономика. л
Енді осы типтерге толығырақ тоқталайық.
а) дәстүрлі экономика түйық, окшау шаруашылықкд негізделеді. Ұрпақтан
үрпакКа беріліп отырған дәстүр мен салт, қандай тауарды калай. кім үшін
өндіру аркылы аныктады. Экономиканын осы түрі бұрынғы заманға карағанда,
Азия, Латын Америкасы мен Африка еддеріңде қазір ете сирек кездеседі.
ә) еркін бәсекелестік нарықтық экономика ресурстарға жеке меншіктік
және тауар өндірушінің еркін бәсекелік механизмімен сипатталады. Түлға
өзінің барлык материалдық және рухани мүмкіндіктерін ез пайдалылығы үшін
қоддануға тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді
ойламайды. Адам тек өзінің мүдцесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген
басқа кездегідей, ол көрінбейтін колмен, максатка карай бағьптаңды және
оньщ ойыңда бүл болғандай емес. Өзінің ойлаған мүддесін тіпті саналы түрде
көздегенмен де, ол коғам мүддесіне батымды-ак жиі қызмет жасайды1.
Мүвдай экономика ең идеадцы экономика ретінце қарастырылады. Еркін
(либералды) нарықгық экономиканьщ негізін қалаушы А. Смит болды. Ол
нарыктық экономикаға барынша еркіндік беру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz