Инвестициялардың жалпы сипаттамасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
І тарау. Инвестициялардың жалпы сипаттамасы.
1.1 Инвестиция түсінігі және олардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ..5.8
1.2 Инвестициялардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.11
1.3 Әлемдік инвестициялардың негізгі тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ...11.16
ІІ тарау. Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан экономикасы
үшін маңызы.
2.1 Қазақстан Республикасында инвестицияларды пайдалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16.26
2.2 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық іс.әрекетті
мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.32
2.3 Инвестициялық климат қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32.37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
І тарау. Инвестициялардың жалпы сипаттамасы.
1.1 Инвестиция түсінігі және олардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ..5.8
1.2 Инвестициялардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.11
1.3 Әлемдік инвестициялардың негізгі тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ...11.16
ІІ тарау. Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан экономикасы
үшін маңызы.
2.1 Қазақстан Республикасында инвестицияларды пайдалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16.26
2.2 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық іс.әрекетті
мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.32
2.3 Инвестициялық климат қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32.37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Менің курстық жұмысымның мақсаты тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету мақсатында бәсекеге қабілетті, жоғары технологиялы және ғылымды қажетсінетін өндірісті дамытуға басым тәртіппен бағытталатын, ішкі және сыртқы инвестициялардың жоғары деңгейіне қол жеткізу.
Осы мақсаттарға жету жолында мен алдыма келесі міндеттерді қойдым:
- инвестиция туралы жалпы түсінік ретінде экономикалық мәнін ұғу;
- инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық жобалау концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді жан-жақты бағалау;
- экономикалық саясат либерализациясының ұлғаюымен ынталандырылатын, технологиялық процесс пен бәсекенің қозғаушы күші болатын глобализация, бүгінгі әлемдік инвестициялардың түр-сипатын анықтау;
- Қазақстан Республикасында инвестицияларды пайдалану ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстан Республикасының инвестициялық іс-әрекетті мемлекеттік реттеудің тиімділігін жүзеге асыру;
- Қазақстандағы жағымды инвестициялық климаттың қалыптасуы және оған көз жеткізу.
Қазақстандағы ең басты стратегиялық міндеттердің бірі әрдайым елге экономикалық өсу бағдарламасын іске асыруға мүмкіндік беретін тікелей және «қоржындық» инвестицияларды тарту болып келді.
Қазақстанның ұлттық мүдделерін сақтай отырып шетелдік инвестициялардың келуін ынталандыру мен шетелдік және отандық инвестицияларды экономиканың басым салаларына тарту үшін қолайлы жағдай жасау.
Қазақстан шетелдік инвесторларға күрделі қаржылардың, технологиялардың, басқару мен маркетинг саласындағы тәжірибенің маңызды көзі ретінде қарай отырып, дәйексіз және бұлыңғыр саясат нәтижесінде өзінің ұлттық мүдделеріне қысым жасалуына жол бермеуге тиіс.
Осы курстық жұмыс материалдарын барынша игеру мақсатында мен жұмыс мазмұнын 2 бөлімге бөліп, барынша нақтылай беруге тырыстым.
І бөлім кіріспе орнына берілген, онда инвестиция ұғымы туралы айтылады және оның жіктемесі беріледі. Сонымен қатар инвестицияның экономикалық мәні және олардың жалпы ел экономикасын дамытуға рөлі талданады. Тікелей шетел инвестициялары қазіргі уақытта глобализацияланып жатқан экономиканың өндірістік негізі – халықаралық өндіріс жүйесі қаралады.
ІІ бөлімде елдегі қолайлы инвестициялық климатқа талдау жүргізіледі. Яғни, Қазақстан Республикасының экономикасына шетелдік және отандық тікелей инвестицияны тарту жолдары іздестірілді.
Осы мақсаттарға жету жолында мен алдыма келесі міндеттерді қойдым:
- инвестиция туралы жалпы түсінік ретінде экономикалық мәнін ұғу;
- инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық жобалау концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді жан-жақты бағалау;
- экономикалық саясат либерализациясының ұлғаюымен ынталандырылатын, технологиялық процесс пен бәсекенің қозғаушы күші болатын глобализация, бүгінгі әлемдік инвестициялардың түр-сипатын анықтау;
- Қазақстан Республикасында инвестицияларды пайдалану ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстан Республикасының инвестициялық іс-әрекетті мемлекеттік реттеудің тиімділігін жүзеге асыру;
- Қазақстандағы жағымды инвестициялық климаттың қалыптасуы және оған көз жеткізу.
Қазақстандағы ең басты стратегиялық міндеттердің бірі әрдайым елге экономикалық өсу бағдарламасын іске асыруға мүмкіндік беретін тікелей және «қоржындық» инвестицияларды тарту болып келді.
Қазақстанның ұлттық мүдделерін сақтай отырып шетелдік инвестициялардың келуін ынталандыру мен шетелдік және отандық инвестицияларды экономиканың басым салаларына тарту үшін қолайлы жағдай жасау.
Қазақстан шетелдік инвесторларға күрделі қаржылардың, технологиялардың, басқару мен маркетинг саласындағы тәжірибенің маңызды көзі ретінде қарай отырып, дәйексіз және бұлыңғыр саясат нәтижесінде өзінің ұлттық мүдделеріне қысым жасалуына жол бермеуге тиіс.
Осы курстық жұмыс материалдарын барынша игеру мақсатында мен жұмыс мазмұнын 2 бөлімге бөліп, барынша нақтылай беруге тырыстым.
І бөлім кіріспе орнына берілген, онда инвестиция ұғымы туралы айтылады және оның жіктемесі беріледі. Сонымен қатар инвестицияның экономикалық мәні және олардың жалпы ел экономикасын дамытуға рөлі талданады. Тікелей шетел инвестициялары қазіргі уақытта глобализацияланып жатқан экономиканың өндірістік негізі – халықаралық өндіріс жүйесі қаралады.
ІІ бөлімде елдегі қолайлы инвестициялық климатқа талдау жүргізіледі. Яғни, Қазақстан Республикасының экономикасына шетелдік және отандық тікелей инвестицияны тарту жолдары іздестірілді.
1. Әлжанова Н.Ш. Инвестициялық жобалау: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ
университеті, 2006.
2. С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров. Экономикалық
теория. Оқу құралы. Жалпы редакция С. Әкімбековтікі. – Астана: 2002,
Б 236-237.
3. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы / Жалпы
редакциясын басқарған Р.Е. Елемесов. – Алматы: Қазақ университеті,
2002.
4. Экономикалық теория: Оқу құралы / Я.Ә. Әубәкіров, Б.Б. Байжұмаев,
Ф.Н. Жақыпова, Т.П. Табеев. – Алматы: Қазақ университеті, 1999.
5. Кәкім Дюсембаев. Қазақстанның сақтандыру компанияларының
инвестициялық портфелін басқару мәселелері.// Экономика негіздері,
2008, № 1 (25). – Б. 5-7.
6. Г.И. Супугалиева. Банк аясындағы инвестициялау.// Хабаршы ҚазҰУ,
2004, №3 (43). – Б 26-29.
7. Банки Казакстана. 2003г. №12
8. Төлеубаева М.К. Қазақстан Республиккасындағы іс-әрекетті
мемлекеттік реттеу.// Хабаршы ҚазҰУ, 2003, №6 (40). – Б. 69-71.
9. Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы. –
Алматы: Санат, 1998. – Б. 48-52.
10. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің
Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы: Білім, - 1997. – Б. 54-55.
университеті, 2006.
2. С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров. Экономикалық
теория. Оқу құралы. Жалпы редакция С. Әкімбековтікі. – Астана: 2002,
Б 236-237.
3. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы / Жалпы
редакциясын басқарған Р.Е. Елемесов. – Алматы: Қазақ университеті,
2002.
4. Экономикалық теория: Оқу құралы / Я.Ә. Әубәкіров, Б.Б. Байжұмаев,
Ф.Н. Жақыпова, Т.П. Табеев. – Алматы: Қазақ университеті, 1999.
5. Кәкім Дюсембаев. Қазақстанның сақтандыру компанияларының
инвестициялық портфелін басқару мәселелері.// Экономика негіздері,
2008, № 1 (25). – Б. 5-7.
6. Г.И. Супугалиева. Банк аясындағы инвестициялау.// Хабаршы ҚазҰУ,
2004, №3 (43). – Б 26-29.
7. Банки Казакстана. 2003г. №12
8. Төлеубаева М.К. Қазақстан Республиккасындағы іс-әрекетті
мемлекеттік реттеу.// Хабаршы ҚазҰУ, 2003, №6 (40). – Б. 69-71.
9. Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы. –
Алматы: Санат, 1998. – Б. 48-52.
10. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің
Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы: Білім, - 1997. – Б. 54-55.
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І тарау. Инвестициялардың жалпы сипаттамасы.
1. Инвестиция түсінігі және олардың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ..5-8
2. Инвестициялардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..8-11
3. Әлемдік инвестициялардың негізгі
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... .11-16
ІІ тарау. Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан экономикасы
үшін маңызы.
2.1 Қазақстан Республикасында инвестицияларды пайдалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...16-2 6
2.2 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық іс-әрекетті
мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...26-32
2.3 Инвестициялық климат
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32-37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .39
КІРІСПЕ.
Менің курстық жұмысымның мақсаты тұрақты экономикалық өсуді
қамтамасыз ету мақсатында бәсекеге қабілетті, жоғары технологиялы және
ғылымды қажетсінетін өндірісті дамытуға басым тәртіппен бағытталатын, ішкі
және сыртқы инвестициялардың жоғары деңгейіне қол жеткізу.
Осы мақсаттарға жету жолында мен алдыма келесі міндеттерді қойдым:
- инвестиция туралы жалпы түсінік ретінде экономикалық мәнін ұғу;
- инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық
жобалау концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді
жан-жақты бағалау;
- экономикалық саясат либерализациясының ұлғаюымен ынталандырылатын,
технологиялық процесс пен бәсекенің қозғаушы күші болатын
глобализация, бүгінгі әлемдік инвестициялардың түр-сипатын анықтау;
- Қазақстан Республикасында инвестицияларды пайдалану ерекшеліктерін
анықтау;
- Қазақстан Республикасының инвестициялық іс-әрекетті мемлекеттік
реттеудің тиімділігін жүзеге асыру;
- Қазақстандағы жағымды инвестициялық климаттың қалыптасуы және оған көз
жеткізу.
Қазақстандағы ең басты стратегиялық міндеттердің бірі әрдайым елге
экономикалық өсу бағдарламасын іске асыруға мүмкіндік беретін тікелей және
қоржындық инвестицияларды тарту болып келді.
Қазақстанның ұлттық мүдделерін сақтай отырып шетелдік
инвестициялардың келуін ынталандыру мен шетелдік және отандық
инвестицияларды экономиканың басым салаларына тарту үшін қолайлы жағдай
жасау.
Қазақстан шетелдік инвесторларға күрделі қаржылардың,
технологиялардың, басқару мен маркетинг саласындағы тәжірибенің маңызды
көзі ретінде қарай отырып, дәйексіз және бұлыңғыр саясат нәтижесінде өзінің
ұлттық мүдделеріне қысым жасалуына жол бермеуге тиіс.
Осы курстық жұмыс материалдарын барынша игеру мақсатында мен жұмыс
мазмұнын 2 бөлімге бөліп, барынша нақтылай беруге тырыстым.
І бөлім кіріспе орнына берілген, онда инвестиция ұғымы туралы айтылады
және оның жіктемесі беріледі. Сонымен қатар инвестицияның экономикалық мәні
және олардың жалпы ел экономикасын дамытуға рөлі талданады. Тікелей шетел
инвестициялары қазіргі уақытта глобализацияланып жатқан экономиканың
өндірістік негізі – халықаралық өндіріс жүйесі қаралады.
ІІ бөлімде елдегі қолайлы инвестициялық климатқа талдау жүргізіледі.
Яғни, Қазақстан Республикасының экономикасына шетелдік және отандық
тікелей инвестицияны тарту жолдары іздестірілді.
І тарау. Инвестициялардың жалпы сипаттамасы.
1. Инвестиция түсінігі және олардың экономикалық мәні.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар, пайлар,
акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар, несиелер, кез келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі – пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір
жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның
мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік
жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан,
инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екендігін отандық
экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында
инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттың сипатымен ғана
айырықшаланатын залал түрінде көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі
дәлелдеп отырғандай, капиталдық салынымдар инвестицияның синонимі болып
табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салынымдарға
қарағанда инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор
нарығын қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы
дамыған елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру
бағалы қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі
термин де қолданылады.
“Инвестиция” термині латынның investire - “жұмылдыру” сөзінен алынған.
Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың
әр түрлі тәсілдері бар. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай
жазады: “Біз қоғамның нақты капиланының таза өсімін білдіретін нәрселерді
(ғимараттар, қондырғылар, өндірістік-материалдық запастар және т.б.) “таза
инвистицияландыру” немесе капитал қалыптасуы” деп атаймыз. Тұрғындар үшін
жерді, қолданыста жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген
түрін сатып алу инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек
таза трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал
қалыптасқан кезде ғана орын алады.
У. Шарп инвестицияны былайша анықтайды: “Нақты инвестицияларға” әдетте
қандай да бір материалдық-көрнекті активтер түріне инвестициялау кіреді,
мысалы, жер, қондырғылар, зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда
жазылған келісім-шарттарды, мысалы, кәдімгі акциялар мен облигациялар
сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі
бөлігі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың
үлкен бөлігі қаржылық инвестициялар болып табылады. Қаржылық
инвестицияландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне
едәуір дәрежеде ықпал етеді. Әдетте, бұл екі форма бәсекелес емес, бір-
бірін толықтырушы болып табылады. В. Бочаров инвестицияны табыстың тұтынуға
жұмсала алмайтын бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвсетициялық
іскерліктің капиталдық құнның табыс немесе әлеуметтік әсер түрінде өсімі
алынатын нақты объектілеріне трансформацияланады.
Экономикалық және қаржылық тұрғыдан инвестицияландыру экономикалық
ресурстарды болашақта таза пайдаға жету және бұл пайданы бастапқы салынған
капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді салу деп анықталады.
Капиталдық салым процесінің жалпы анықтамасы: инвестицияландыру дегеніміз
бүгінгі қажеттіліктерін қанағаттандаруды оны келешекте инвестициялық
игіліктердің көмегімен қанағаттандыру үмітіне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция – бұл ақшаны, оның сақталуына немесе құнының артуына және
табыстың оң шамасын қамтамасыз етуге үміт арта отырып, орналастыруға
болатын кез келген құрал. Бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
себебі қолма-қол ақшаның құнын инфляция жеп қоюы мүмкін және ол ешқандай да
табыс әкелмейді. Капиталды орналастырудың түрлі факторлармен айрықшаланатын
әр түрлі нысандары бар: құнды қағаздар мен жылжымайтын мүлікке; қарыздық
міндеттемелерге; опциондар мен акцияларға; шағын немесе үлкен тәуекелмен;
қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей немесе жанама. [1]
Инвестиция – бұл табыс алу мақсатында елдің ішіндегі жеке салаларға және
шетке ұзақ мерзімге мемлекеттік және капитал салымдарын айтады.
Инвестиция бағыттары:
➢ жаңа өндіріс ғимараттары құрылысын салуға;
➢ жаңа техника және технология, жаңа жабдықтар сатып алуға;
➢ шикізат пен материалдарды қосымша алуға;
➢ әлеуметтік нысананы және пәтер құрылысына.
Осы бағыттарға байланысты:
➢ негізгі капитал инвестициясы;
➢ тауарлы-материалдық қорлар инвестициясы;
➢ адам капиталы инвестициясы бөлінеді.
Бұдан басқа жалпы және таза инвестициялар болып бөлінеді.
Жалпы инвестициялар – ескі жабдықтың орнын басуға кеткен шығындар
(амортизация) + өндірісті ұлғайтуға кеткен инвестиция өсуі.
Таза инвестиция – негізгі капиталмен амортизация қосындысын шегергендегі
есептелген жалпы инвестиция. Егер таза инвестиция мөлшері тұрақты болса,
экономика өседі, дамиды. Егер таза инвестиция нольдік мөлшерде құраса
(жалпы шығын мен амортизация тең болса), онда экономика статика шамасында
болады. Егер таза инвестиция теріс мөлшерді құраса (жалпы шағын
амортизациядан төмен), онда іскерлік белсенділіктің төмендеуін көрсетеді.
Инвестициялық сұраныс факторына жатады:
- табыс мөлшерінің күтімі;
- банкілік процент ставкасы.
Бұл жердегі тәуелділік табыс мөлшерінің күтімі жоғары болса, онда
инвестиция өседі. Проценттік ставка – бұл фирманың қарыз ақша капиталын
алғанда төлейтін бағасы. Егер табыстың мөлшер күтімі (мысалы 10%) процент
ставкасынан (айталық 7%) болса, онда инвестициялау табысты болады және
керісінше. [4]
Сонымен, инвестиция деп жаңа өндірістік қуат пен капиталдық активтер
жасау мақсатпен жинақтауды пайдалану түсініледі. Инвестицияның құрамына
машиналар мен жабдықтар алуға жұмсалған барлық шығындар жатады, құрылыс-
монтаж жұмыстары және запастың өзгерістері кіреді. Құнды қағаздардың
қозғалысы (мемлекеттік облигацияларды сатып алу-сату) инвестицияға тікелей
қатынасы болмайды. Инвестиция жүргізу тікелей тауарлық нарықпен байланысты,
ал облигацияның сатып алу-сатылуы құнды қағаздар нарығымен байланысты.
Инвестициялардың игіліктер нарығына қысқа және ұзақ мерзімдегі әсері бірдей
болмайды. Қысқа мерзімде жасалатын инвестициялардың нәтижесінде игіліктер
нарығында тек сұраныс өседі. Ұсыныстың көлемі өзгермейді, өйткені салынып
жатқан объектілерден өнім мен қызметтер түрінде қайтарылым болмайды. Ұзақ
мерзімде инвестициялардың әсерімен сұраныс та, ұсыныс та өзгереді
Инвестициялар тұтыну сұранысымен қатар жиынтық сұраныстың екінші
құрамы болып табылады. Осымен қатар жинақтар мен инвестициялар тиімді
сұраныс көлеміне қарама-қарсы бағытта әсер етеді: жинақтар сұранысты
азайтса, инвестициялар оны көбейтеді.
Инвестициялар дәрежесі қоғамның ұлттық табысының көлеміне елеулі әсер
етеді; оның динамикасы ұлттық экономиканың көптеген макропропорцияларына
әсер етеді. Кейнстік теорияда инвестицияның дәрежесіне және жинақтың
дәрежесіне көбінесе әр түрлі процестер мен жағдайлардың әсер ететіні
аталып көрсетіледі.
Елдің масштабындағы инвестициялар (капиталдық салымдар) ұлғаймалы
ұдайы өндіріс процесін белгілейді. Жаңа кәсіпорындарын құру, тұрғын үйлер
салу, жол жүргізу және жаңа жұмыс орындарын жасау, инвестиция жасау немесе
капитал жасау процестерімен байланысты болады.
Инвестициялардың көзі жинақ болады. Бірақ мәселе мынада: жинақты
жасайтын бір шаруашылық субъектілері болса, инвестицияларды басқа
шаруашылық субъектілері жасауы мүмкін.
Көпшілік халықтың жинақтары, инвестициялардың көзі болып табылады.
Бірақ осы адамдар нақты игіліктердің өсуімен байланысты капиталдың салымын
жасамайды. Қызмет жасайтын әр түрлі фирмаларда инвестицияның көзі болады.
Осы жағдайда “жинақтаушы” мен “инвестор” бір тұлға болады.
Инвестицияларға қандай факторлар әсер етеді? Маңыздыларын атап
өтейік.
Біріншіден, инвестиция жасау процесі күтілетін пайда нормасынан
немесе рентабелдіктен жасалатын капиталдың салымына тәуелді болады.
Екіншіден, инвестор шешім қабылдағанда капиталдық салым жасаудың
балама мүмкіндігін есепке алады. Бұнда процент ставкасының дәрежесі шешуші
рөл атқарады.
Айта кетейік, проценттің дәрежесі және инвестициялар мен жинақтардың
көлемдерінің арасындағы функционалдық байланыстар классикалық мектептің
теоретиктарының еңбегінде көрсетілген болатын. Инвестициялар кейнстік
концепцияда, классикалық концепциядағыдай, проценттің нормасының функциясы
болып табылады, ал жинақтар, Кейнс бойынша, табыстың функциясы: S=S(Y). Осы
жерде Дж. Кейнс пен А. Маршаллдың көзқарастары бір-біріне ұқсамайды, а.
Маршалл жинақтың мөлшерін проценттің ставкасының көлемімен байланысты деп
түсінеді.
Сөйтіп, инвестициялар процент ставкасының, ал жинақтар табыстың
функциясы болып табылады.
Инвестициялар салық салу дәрежесіне тәуелді болады.
Инвестициялық процеске ақшаның инфляциялық құнсыздануы әсер етеді.
[2]
2. Инвестициялардың жіктелуі.
Инвестициялардың экономикалық табиғатын оны жіктеу толығырақ
түсіндіреді, жіктеу негізіне түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде
мыналар қолданылады:
1) инвестициялардың түрлері;
2) ақша құралдарын салу объектілері;
3) инвестицияландыруға қатысу сипаты;
4) инвестицияландыру кезеңі;
5) меншік түрлері;
6) инвестордың қатысу түрлері;
7) тәуекел дәрежесі;
8) ұдайы өндіріс түрлері.
1. Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:
• ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды
қағаздар;
• жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
• авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды
құндылықтармен байланысты мүліктік құқықтар;
• жерді, суды, ресурстарды, үйлерді падалану құқығы және басқа да
мүліктік құқықтар;
• қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген “ноу-хау” емес)
ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік
тәжірибе ретінде рәсімделген техникалық, технологиялық,
коммерциялық сауаттылық.
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша бөлінеді:
• нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге
салынуы, яғни нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және
айналыс капиталын қалыптастыратын материалды және материалды емес
активтерге салынатын салым. Материалды активтер – ғимараттарға,
станоктарға, қосымша материалдық бұйымдарға, дайын өнімдерге
айналдырылған құралдар;
• материалды емес активтер – лицензиялардың, патенттердің, тауар
белгісінің құны, жарнамаларға және кадрларды дайындауға кеткен
шығындар;
• қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша
құралдарының салынуы – депозиттер, құнды қағаздар, банктық
салынымдар.
3. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар келесі
түрлерге бөлінеді:
• тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша құралдарын
салу объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы қажет етіледі.
Сонымен қатар инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне
тартылады, оның ішінде алдын ала жүретін инвестициялық зерттеулеге,
инвестицияландыру объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім
өндірісіне;
• жанама, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді
орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар
арқылы (инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Мұндай
делдалдар инвестицияландыру объектілерін басқаруға қатысады, ал
алатын табыстарын клиенттері арасында бөледі. Тұтас басқарылатын
құнды қағаздарға салынатын салымдарды портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына түрлерге
бөледі:
• құысқа мерзімді, ұзақтығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді
депозиттік салымдар, жинақ сертификаттар);
• ұзақ мерзімді, бұның ұзақтығы бір жылдан көп.
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
• азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың,
өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
• мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің
бюджет көздерінен қаржыландырылады.
6. Инвестордың қатысу түріне байланысты:
• қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе шаруашылық
жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену (шектеулі меншік
қоғамына үлестік қатынас);
• инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық
жүргізіп жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
• жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы немесе
басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
• табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да
мүліктік құқықтарға концессия алу.
7. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
• тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа
мерзімді мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп
саналады, ал олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды
анықтайды, бұл қауіпсіз қойылым инвестициялық тәуекел нүктесін
санау ретіндегі салымдарды бағалау ретінде қолданылады;
• тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел
немесе белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі
сияқты факторларға тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі
кәсіпорынның жұмыс істеу нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың
мерзіміне және жобаның масштабы мен оның мақсаттарына тәуелді,
сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың мүмкін болатын әрекетін
шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру, өндіріс
шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік
тапсырыстарды орындау және т.б.). Дәрежені бағалау критерийлері
мыналар болуы мүмкін:
- барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы мүмкін;
- жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік табысты
жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
- барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа ұшырауы
немесе апаттық тәуекел.
8. Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы
мүмкін:
• жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша
іске асып жатқан жаңа құрылыстар немесе
кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
• шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі -
өндіріс қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық
жүргізіп отырған кәсіпорныдардың екінші және келесі
кезектерін, қосымша өндіріс кешендерін және
өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды салу немесе қызмет
етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
• шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды қайта құру –
моральды тұрып қалған және физикалық жағынан тозған
қондырғыларды ауыстыру арқылы жаңа өнімнің шығарылуының
профилін өзгерту мақсатымен өндірісті толық немесе
жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге
асыру;
• техникалық қайта қамтамасыздандыру – жекелеген
цехтардың, өндірістердің, учаскелердің өндірісінің
техникалық-экономикалық деңгейлерін арттыруға
бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық жобалау
концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді жан-жақты
бағалау үшін қажет. [1]
3. Әлемдік инвестициялардың негізгі тенденциялары.
Экономикалық саясат либерализациясының ұлғаюымен ынталандырылатын,
технологиялық процесс пен бәсекенің қозғаушы күші болатын глобализация,
бүгінгі әлемдік экономиканың түр-сипатын анықтауда.
Тікелей шетел инвестициялары қазіргі уақытта глобализацияланып жатқан
экономиканың өндірістік негізі – халықаралық өндіріс жүйесін, көптеген
ұлттық экономикаларды байланыстыру арқылы маңызы арта түсуде.
2000 жылы ағымдағы тікелей инвестицияларының жалпы көлемі 1998 жылға
қарағанда 40 пайызға өсіп, бұрын болмаған 31,5 млрд. долл. Деңгейіне жетті.
Бұл деңгейге жетуде өндірісі дамыған Батыс елдерінің үлесі жоғары болды.
Олар басқа елдер экономикасына 270 млрд. долл. салып, әлемдегі басты
инвесторлар болды және сонымен қатар инвестицияларды шетелден алушылардың
да (203 млрд. долл) басты елдері болды. Дамушы елдерге инвестициялық
ағымдар күшейіп, жалпы көлемі 100 млрд. долл. асты. Онымен қатар дамушы
елдердің өзінен капиталды шетке шығару ұлғайып, 47 млрд. долл. жетті.
Инвестициялық ағымдардың негізгі бөлігі белгілі бір ел топтары үлесіне
тиеді.
2002 жылы 10 ірі инвестиция қабылдушы елдерге жалпы инвестиция көлемінің
23 үлесі келіп, 100 кішігірім реципиенттерге тек 1 пайызы ғана келді. Осы
10 ірі қабылдаушы елдер экономикасында инвестициялар маңызды орын алады,
өйткені ол 100 кішігірім реципиент елдердің ЖҰӨ көлемінен асып түседі. Осы
жағдай тікелей шетел инвестициялар шығарудан көрінеді. 2002 жылы бес ірі:
АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Жапония, Франция үлесіне капитал шығарудың 23
бөлігі тиеді.
2002 жылы инвестицияның жинақталған көлемі 2,7 трлн. долларға жетті.
Фирмааралық сіңісу мен басқа фирмаларды сатып алу, өзінің халықаралық
бәсекелестігін күшейту мен қолдау үшін шетелде өндірістік қуаттарды
пайдалану әдісі ретінде корпоративті стратегия өзекті орын алады.
Тағы да бір маңызды себеп – шетел капиталын қолданудың жаңа
мүмкіндіктері пайда болды. Бұл бір жағынан көптеген мемлекеттердегі
экономиканың сәйкес салаларындағы либерализация мен бейреттеу процесінің,
екінші жағынан ел үкіметтерінің шетелдік капитал мен технология ресурстарын
тартуға көзқарасы жақсаруының нәтижесі болды. 90-шы жылдар басынан
инфрақұрылым салаларына жыл сайын 7 млрд. доллар шетел инвестициялары
салынуда. [3]
Трансұлттық компаниялар шоғырланған негізгі елдерден шығатын
инвестициялар ағының 3-5%-ы инфрақұрылымдық салаларға салынатын салымдардың
үлесіне тиеді. Осы кезге дейін көптеген елдерде экономиканың аталмыш
секторына бөлінетін капитал слымдарынаң жалпы көлемінің 1%-ы ғана ТШИ
үлесіне беріліп келді. 1996 жылғы жағдай бойынша, американдық трансұлттық
компаниялар өзге елдердің инфрақұрылымдық салаларына 14 млрд. доллар салды,
бұл шетелдік активтер көлемінің жинақ сомасының тек қана 2,3%-н құрайды.
Сонымен қатар аталған секторға қызығушылықтың молайып отырғаны байқалуда:
2002-2004 жж. мәліметтер бойынша, осы кезеңде жасалған американдық
инвестициялардағы инфрақұрылымға салынатын салымдардың үлесі орташа алғанда
4,9% құрайды.
Инфрақұрылым салаларына, әсіресе телекоммуникацияға ғылыми-техникалық
прогрестің жаңа жетістіктерін енгізу нәтижесінде олар түбегейлі өзгеріске
ұшырады. Егер бұрын ол табиғи монополиялар басымдылығы сферасы болса, енді
олар тиімді қаржыландырудың үлкен патенциалы бар бәсекелес салаларға
айналды. Көптеген елдерде инфрақұрылым дамуын қаржыландыруға мемлекет
бюджетінің қорлары жетіспеуде. Сондықтан жеке меншік капиталды тарту
қажеттілігі туындап, көбінесе ол ТҰК-ң жұмылдырылуымен жүргізіледі. Ол үшін
қаржыландыру жобаларының жаңа әдістерін қолдану қажет болады. Оған мысал:
құрылыс салу-басқару-тапсыру, құрылыс салу-иемдену-басқару, құрылыс салу-
иемдену-тапсыру жүйелері.
Инфрақұрылым салаларына тікелей шетел инвестицияларының көлемі
жеткіліксіздігіне қарамастан, осы салалардағы ТҰК іс-әрекетін ұлғайтудың
келешегі зор. Көптеген жобаларға қажетті каитал салымдарының жоғары
деңгейіне қарамастан, оларға шетелдік инвесторлар қызығушылық танытуда. Ары
қарай жүріп жатқан инфрақұрылым салалары мен тікелей шетелдік
инвестицияларға қатысты мемлекеттік реттеу либерализациясы инвестиция
кепілділігі жоғарылауымен бірге ұлттандыру қаупін төмендетуде.
Экономиканың осы сферасының дамуында ТҰК-ның қатысуының тереңдеуі ғылыми
парктерін, экспортқа дайындау аймақтарын, кадрлар дайындау мекемелерін құру
жобаларымен байланысты.
Салалық құрылымда шетел салымдарының ғана емес, шетел жұмысшы күшін
пайдалану мен шетел сатуларының көлемін есептейтін трансұлттандыру
индексінің ең жоғары көрсеткіші химиялық және фармацевтикалық ТҰК тиесілі
болып, одан кейін тамақ пен электрондық индустриясының фирмалары болды.
Тізімді таза сауда компаниялары тәмәмдайды.
Бірінші жүздіктегі ТҰК-ның стратегиясы тікелей шетел инвестицияларының
өсе түсуін мақсат етеді. Осындай жоспарлар шетел инвестицияларын негізгі
қабылдаушы елдердегі экономикалық өсудің келешегі зор болуына негізделді.
Және олардың қатарында соңғы уақытта дамушы елдер де көріне бастады.
Алдағы уақытта әлемнің дамыған елдер топтары ішіндегі қарама-қарсы
қаржыланжыру алғашқы жүздіктегі ТҰК іс-әрекетіне тән негізгі сипаттың бірі
болып қала бермек. Солтүстік Америкадағы ТҰК Еуропаны жоғары техникалы және
тұтыну тауарлар өндірудегі капитал салымдарының ең маңызды аймағы ретінде
қарастыруда. Ал еуропалық ТҰК үшін АҚШ ең маңызды рынок болуда. Жапондық
ТҰК-ға келетін болсақ, олар үшін Азия елдері көп қызығушылық тудырады.
Американ және Еуропа ТҰК-да Азияны назарынан тыс қалдырмауда.
Дамушы елдердің 50 ең ірі ТҰК осы елдерде орналасқан шетел фирмаларының
10 пайызы тиесілі болды. Сатудың жалпы көлемдерінде шетелдік сатулар көлемі
жоғары (30 пайызы), бірақ шетелдік активтер үлесі әлі де төмен (9 пайыз).
Осыған сәйкес, әлем ТҰК трансұлттық интегралды индексі 42 пайызды құрайды.
Әрине бұл жағдай бұрынғы үшінші әлем елдерінің ірі капиталының
трансұлттандыруының қысқа тарихымен түсіндіріледі. Бірақ дамушы елдерден
шыққан ТҰК-лар өз операцияларының интернационализациясын жоспарлауда.
Азия мемлекеттеріне тікелей шетел инвестицияларының ағымдарының өсуі
(1995 жылы ол 100 млрд. доллар болды) ол елдердегі тұрақты экономикалық өсу
қарқыны мен жекешелендіру, либерализация процесін көрсетеді. Осыған
сәйкес, бұл елдер ТҰК-ың инвестициялық жоспарларында барған сайын
маңызды орын алуда. Алдыңғы қатарлы бес индустриялды елдердің өндірістік
капитал шығаруында дамушы елдер үлесі 2000-2002 жылдардағы 18%-нан 2004-
2005 жылдарда 28%-ға дейін өсті. Сонымен қатар дамушы елдер арасында да
тікелей шетел инвестициялары өсуде. Мысалға, 2005 жылы Азиядағы дамушы
елдерге жасалған шетел инвестицияларының көлемінің ½-сі осы аймақ
шеңберінде жүзеге асырылған.
Оңтүстік, Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия әлі де тікелей шетел
инвестицияларын орналастыратын ірі аймақ болып қала беруде. 2005 жылы бұл
аймаққа 65 млрд. долл. инвестиция бағытталып, ол дамушы елдер алған тікелей
шетел инвестицияларының 23 құрады.
Азия мемлекеттерінің дамуының ауқымы мен қарқыны, оларды ТҰК үшін өте
тартымды қылуда. ТҰК-ар ол жерлерде жаңа рыноктар тауып, аймақтың
материалды және материалды емес ресурстарын өзінің глобалды өндірістік
жүйелеріне енгізуге тырысуда.
1992 жылдан бастап дамушы елдер тобында ең ірі тікелей шетел
инвестицияларды қабылдаушы Қытай Халық Республикасы болды. 1996 жылы
Қытайға 38 млрд. долл. шетел инвестициялары салынды. Азиялық инвестициялық
бумға Қытай экономикасы қатты әсер берген. Бірақ шетел инвестицияларына
қазіргі Қытай саясатының өзгеруі біраз уақытқа дейін олардың тежелуіне
әкелуі мүмкін. Қытай шетел капиталы үшін ұлттық режим қалыптастыруға
тырысып, оларға бұрын берілген жеңілдіктерін жоюда. Өйткені импорттың баж
салығынан бостылуы нарықтық механизмдердің іс-әрекетін жойды. ҚХР
экономикалық өсуінің жоғары қарқыны мен тікелей шетел инвестицияларын
қолданудың жаңа мүмкіндіктері, әсіресе инфрақұрылым салаларында, ұзақ
мерзімде шетел инвестицияларының Қытайға қызығушылығын тартымды етуі айқын.
1996 жылы Латын Америкасы мен Кариб елдеріне тікелей шетел инвестициялар
көлемі 5%-ға өсіп, 27 млрд. доларға жетті. Бірақ ол тек бірнеше салаларда
ғана шоғырланды. Мексика мен Бразилияда автомобиль құрылысында, ал Чилиде
пайдалы қазбаларды игеруге бағытталған. Аргентина мен Перуге шетел
инвесторларының қызығушылығы бұл елдердегі жекешелендіру процестерімен
байланысты болды. Басқаша сөзбен айтсақ, әлемнің бұл аймағындағы
инвестициялық ағымдар жалпы жағдайларға емес, жекелеген елдердің ерекше
жағдайларына байланысты болып, оны капитал салымдар көлемінің жекелеген
жылдардағы біркелкісіздігінен көруге болады.
Оған көрнекті мысал ретінде Аргентина, Венесуэла мен Перуді алып
қарастыруға болады. 90-жылдар басында ірі компанияларды жекешелендіру
барысында, инвестициялық ағымдар тез арада өскен болатын, бірақ одан кейін
бұл инвестициялық ағымдар күрт төмендеген.
Жылдар бойынша тікелей шетел инвестициялар ағымының біркелкісіздігі,
инвестиция қабылдаушы елдер тізіміндег елдердің ауысуына ғана емес,
жекелеген елдердің тікелей шетел инветицияларының салалық құрылымындағы
үлесінің елеулі өзгерістеріне де әкелуде.
Шетелдік салымдардың Латын Америкасы елдеріне біркелкісіздігі болашақта
да сақталатын шығар. [3]
Шетелдік инвестициялар деп шетелдік инвесторлар, басқа мемлекеттер,
шетелдік банктері мен компанияларының капитал салуларын айтамыз.
Өзінің мақсатты бағыттылығы бойынша, халықаралық инвестициялар тікелей
және портфельді болып бөлінеді. Қаржы иелері рынокта капиталды
тұтынушыларын делдалдарсыз табуы мүмкін, басқаша айтқанда тікелей
инвестицияларды жүзеге асыруы мүмкін. Бұл жерде қаржылардың иелерінен қарыз
алушыларға тікелей ауысуы болады. Бұл салымдар түрі инвесторға бағалы
қағаздарға немесе шет елдегі меншікке тікелей меншіктену құқығын береді.
Тікелей инвестицияларға шетелдік инвестор компаниясының шет елдерге құрған
немесе сатып алған, оған өз бақылауын орнатқан кәсіпорындар жатады. Тікелей
инвестициялар құрамына жеке меншіктік компаниялардың шет елде салынған өз
капиталы, қайта салынған пайдасы және қарыз бен несие түріндегі ішкі
фирмалық аударулар кіреді.
Инвестицияларды шетелден тартудың негізгі себебі ішкі рыноктың кеңею
кезіндегі капитал қажеттігі болып табылады. Оны тиімді пайдаланса, ол
экономикалық өсу мен өндірісті жаңартудың маңызды көзі болады.
Инвестициялар сыртқы қарызды ұлғайтпайды, олар жұмыс орындарының көбеюіне,
жаңа технологиялардың келуіне, ұлттық өндірісті модернизациялауға, сыртқы
экономикалық тиімді байланыстарды онату процесін жылдамдатуға әсер етеді.
Инвестор-компания шетелдік компанияның бір бөлігін иемдену құқығының
орнына технологияларды, маманданған кадрларды және рыноктарды беруі мүмкін.
Тікелей инвестициялар әлемдік экономикаға және оның жүрегі – халықаралық
бизнеске қатты әсер етеді.
Шетелге дайын өнім өндіру үшін шетелдік инвестициялар түрінде өндіріс
факторларының халықаралық ауысуы жүзеге асырылуда. Шетелдік инвестициялар
шетелде меншікке иелену мен өз еліне қарағанда жоғарырақ пайда алу
мақсатымен жүзеге асырылады. Капиталды шетке шағыру арқылы елдер арасында
тығыз экономикалық байланыстар қалыптасады.
Сөйтіп, фирмалар үшін, экономикалық тұрғысынан қарастырғанда, бұл:
- өзі үшін қалыпты рынокты қамтамасыз ету немесе үшінші елдер рыногына
шығудың бастамасы;
- әртүрлі секторлары жекелеген елдерде орналасқан өзіндік ішкі рынокты
құру;
- аймақтық және халықаралық деңгейдегі мемлекеттік қатынастарға
өзінің мүддесін қосу
Тікелей инвестициялардың капиталды қабылдаушы елдегі негізгі түрлері
болып:
- шетелде кәсіпорындар, оның ішінде филиалдар мен (тәуелді)
кәсіпорындарды құру;
- контракт некгізінде бірлескен кәсіпорындарды құру;
- табиғи ресурстарды бірлесіп өндіру;
- елдің кәсіпорындарын сатып алу немесе жаулап алу (захват) болып
табылады.
Тікелей инвестициялар әлемдік рынокта халықаралық корпорациялардың
үстемдігінің негізін құрайды. Олар оған шетелдік кәсіпорынды толық
иеленуіне немесе акционерлік капиталдың инвестор тарапынан толық бақылауына
мүмкіндік беретін бөлігін иемденуге қамтамасыз етеді.
Тікелей инвестициялар дегенде, компанияның акцияларының 10 және одан да
көп пайызына шетелдік бақылау немесе кәсіпорынды басқарудағы “тиімді
дауысын” түсінеміз. Кейбіреулері үшін бұл тек меншікпен, акционерлік
капиталдағы бөлігімен байланысты. Оны мына жолдармен жүзеге асыруға болады:
1) шет елде акциялар сатып алу;
2) пайданы қайта инвестициялау;
3) ішкі фирмалық қарыз беру мен қарыздану.
Одан басқа да әртүрлі акционерлік емес түрлері бар. Оған:субконрактар,
басқару келісімдері, франчайзинг, лицензиялар, келісім-шарттар, өнімді
бөлісу және тағы басқалар кіреді. Шет елдік тікелей инвестициялардың
әдістері мен түрлері түсінігінің кеңею процесі, глобалды мәні бар
мәселелерді туындатып, оны шешу үшін жаңа тәсілдер мен шешімдерді қажет
ететінін мойындауымыз қажет.
Тікелей және портфельді инвестициялар үшін ең тартымды елдер болып,
дамыған Солтүстік Америка мен Еуропаның елдері болуда. Капиталдың ірі
экспортерлары мен импортерлер болып, жоғары дамыған елдер, оның ішінде
әсіресе АҚШ пен Еуропа Одағы көрінуде. АҚШ автомобиль, телекоммуникация мен
көтерме саудада өз позицияларын нығайтуға ұмтылуда. Инвестицияларды
тартумен бірге олар жаңа өнім, технология мен жаңа басқару шешімдерін де
әкелуде. [3]
ІІ тарау. Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан экономикасы
үшін маңызы.
2.1 Қазақстан Республикасында инвестицияларды пайдалану
ерекшеліктері.
Шетелдік инвестицияларды пайдалану қай ел үшін болса да объективті
қажеттілік. Ол, ел экономикасын халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіне кеңінен
қатыстырып, мұқтаж салаларға капиталдар келтірудің тиімді жолы.
90-жылдардың орта шенінде дүние жүзіндегі қаржы капиталы 3 трлн.
долларға жетті. Бұл ақша дүниежүзілік қаржы рыногының негізі. Осы ұшан-
теңіз қаржының бір бөлігін Қазақстанға қалай тартуға болады? Тарту керек пе
жоқ па? Бұл арада екі ұдай әңгіме бар. Біріншісі, шетелдік инвестицияларды
Қазақстан экономикасына белсенді түрде тарту қажет. Ол үшін қолайлы
инвестициялық ахуалжасау керек деген ресми көзқарас. Екіншісі, Қазақстанның
байлығын оңды-солды таратып, халықаралық монополиялардың тұзағына түсеміз
және ол тұзақ бірте-бірте тынысыңды тарылтады, яғни елдің экономикалық және
саяси тәуелсіздігіне нұқсан келтіреді деген көзқарас.
Дүниежүзілік экономиканың объективті заңдарын, капиталдар ауысуының
халықаралық тәжірибесі көрсеткеніндей Қазақстан бұл процестерден аулақ тұра
алмайды. Бұл қазіргі дүниежүзілік шруашылық пен халықаралық экономикалық
қатынастардың ерекше белгісі.
Егер біздің мақсатымыз дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялану және
ашық экономика принциптерін қолдау болса онда капиталдарды Қазақстанға
келтіру және оны импорттау ауадай қажет процесс. Олай болса біздің іс-
қимылдарымыздың басты бағыттарының бірі шетелдік инвестицияларды тарту және
оларды мүмкіндігінше тиімді пайдалану болуы тиіс.
Шетелдік инвестицияларды Қазақстанға тарту мынадай мәмелелерді шешуге
көмектеседі:
1) экономикалық және техникалық прогресті жеделдету;
2) өндірістік аппаратты жаңарту мен қайта жарақтандыру;
3) өндірісті ұйымдастарудың үздік әдістерін үйрену;
4) рыноктық экономиканың талаптарына сай кадрларды дайындау.
Қандай елдің болса да экономикасына капитал келтіру сол елдегі
қалыптасқан инвестициялық ахуалға байланысты.
Инвестициялық ахуал дегеніміз – күрделі қаржы келтіруге және оны
тиімді пайдалануға қолайлы саяси, экономикалық, заңдық, әлеуметтік,
тұрмыстық және т.б. факторлардың жиынтығы. Іскерлік тәуекелшілдіктің шегі
бар екендігін есте ұстаған жөн. [9]
Қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі – сақтандыру компанияларының
бағалы қағаздарға байланысты инвестициялық портфелін қалыптастыру және
басқару. Бағалы қағаздар рыногындағы негізгі субъектілер – қаржы
институттары, олар бағалы қағаздар портфелін қалыптастырып қана қоймай, оны
тиімді басқаруға қадамдар жасауда.
Макроэкономиканың тұрғысынан қарағанд, қржы делдалдарының рөлі жыл
сайын артып келеді. 2000 жылы барлық қаржы институттарының активтері 648,8
млрд теңге болса, 2006 жылы осындай көрсеткіш 1432,4%-ға артып, 9,9 трлн
теңгені құрады. ЖІӨ-ге шаққанда барлық қаржы институттарының активтері 2000
жылы 25%-дан 2006 жылы 102,1%-ды құрады. Сөйтіп, қаржы институттарының
активтері 2006 жылы психологиялық қажет көрсеткіштен (100% ЖІӨ) асып түсті.
Кесте 1 – Қазақстан Республикасының қаржы институттары активтерінің
динамикасы.
Көрсеткіш нақты болжам
2000 ж. 2001 ж. 2002 ж. 2003 ж. 2004 ж. 2005 ж. 2006 ж. 2007 ж.
2008 ж. 2009 ж. Барлығы,қаржы институттарының активтері *
(млрд. теңге) 648,8 1007,8 1437,6 2065 3218,1 5249,2 9942 13756,8
17672,1 22131,1 Барлығы,қаржы институттарының активтері *
(млрд. долл.) 4552,3 6845,5 9348,4 13874 23933,4 39358,5 78283,5
113038,7 147883,5 188149,6 ЖІӨ-ге %-пен 25 31 38,1 46,4 58,1
70,4 102,1 115,8 125,9 133,8 Барлығы, институтционалды
инвесторлардың активтері**
(млрд. теңге) 120,9 191,2 292,6 389 528,4 734,1 1067,4 1877 3214,4
4763,6 Барлығы, институтционалды инвесторлардың активтері**
(млрд. долл.) 848,3 1298,7 1902,7 2613,5 3929,7 5504,6 8404,7
15423,2 26898,6 40498,6 ЖІӨ-ге %-пен 4,7 5,9 7,7 8,7 9,5 9,9
11 15,8 22,9 28,8
*екінші деңгейлі банк + сақтандыру компаниясы + жинақтаушы зейнетақы қоры +
инвестициялық қор.
** сақтандыру компаниясы + жинақтаушы зейнетақы қоры + инвестициялық қор.
2006 жылы банктердің жиынтық активтері 4,6 трлн (96,6%) 8874,6 млрд
теңгеге өсті. Банк секторының есеп айырысу меншікті капиталы 1176,8 млрд
теңгені құрады, бұл бір жыл ішінде 5925 млрд теңгеге өскен немесе екі есеге
артты. Соның салдарынан банктік сектор капиталының баламалық көрсеткіштері
өсіп, К1 және К2 коэффициенттері сәйкесінше 0,09 және 0,15 құрады.
Банктердің қаржылық іс-әрекеттерінің көрсеткіші жоғары емес. Банк
секторы пайдасының өсу қарқыны (43,1%) активтердің серпінінен төмен болып,
көлемі 104,6 млрд теңгені құрады.
Соңғы екі жылда сақтандыру рыногында жағымды тенденциялардың
сақталғанын, оны біз сақтандыру сыйақылары көлемінің тез өсуінен байқаймыз.
Былтырғы жылдағы жиналған сыйақы көлемі 79,1%-ға өсіп 120,2 млрд теңгені
құрады.
Бұл жағдайда сақтандыру сыйақысының көлемі (міндетті, ерікті жеке және
ерікті мүлікті сақтандыру) 17,8-12,9 млрд теңге және 89,5 млрд теңгеге
артып, сәйкесінше 36,9-65,4% және 93,3% болды.
Сақтандыру ұйымдарындағы жиынтық активтер мен есепті меншік капиталы
сәйкесінше 84,9 млрд теңге немесе 77% және 135,5 млрд теңге немесе 80,2%
ұлғайған. Тағы оң көрсеткіштердің бірі резидент еместерге қайта
сақтандыруға берілетін сақтандыру сыйақысының кемуі болып табылады. Олардың
мөлшері жиынтық сыйақы көлемінен 43,8 млрд тиеңге немесе 36,4% құрады.
Сонымен қатар резидент еместерге қайта сақтандыруға былтырғы жылдағы 35,2%
осы сомаға қарсы, 30,9% берілген. Бұл – қазіргі сақтандыру рыногының даму
деңгейіне қолайлы көрсеткіш.
Сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін басқару процесін
Қаржылық қадағалау Агенттігі жүзеге асырады. Оның алдында сақтандыру
компаниялары үшін пруденциалды нормативтер, сақтандыру компаниясының
активтерін диверсификациялау дәрежесіне қойылатын талаптар тұр. Бұл жағдай
қаулы енгізумен оңайлатылды. Осы құжатқа сәйкес сақтандыру компанияларының
ұлттық бағалы қағаздарға активтерін инвестициялау нормативтері көбейді және
мемлекеттік бағалы қағаздарға 15%-дан инвестициялау нормативтері азайды
(бұрынғы 20% төмен емес). Енді “Өмірді сақтандыру” саласында қызмет ететін
сақтандыру компаниялары өздерінің сақтанушыларына қарыз бере алады.
Қаржылық қадағалау агенттігі активтерді инвестициялау нормативтеріне
енгізген өзгерістеріне сәйкес, төмендегі халықаралық қаржылық ұйымдар
шығарған бағалы қағаздарға өзінің активтерін орналастыра алады:
➢ Халықаралық қайта құру және даму банкі;
➢ Еуропалық қайта құру және даму банкі;
➢ Америкалық даму банкі;
➢ Халықаралық есептесу банкі;
➢ Азиялық даму банкі;
➢ Африкалық даму банкі;
➢ Халықаралық қаржылық корпорация;
➢ Ислам даму банкі;
➢ Еуропалық инвестициялық банк:
Қаржылық қадағалау агенттігі Ережелерінің жоғарыдағы өзгерістеріне
сәйкес сақтандыру команиясы активтерді диверсификациялаудың келесі
номативтерін енгізуі керек:
1) Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктеріне салымдарға
және Қазақстан Республикасының эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы
қағаздарына инвестициялар мөлшері келесі мәндерден аспауы керек:
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі бір банкінің салымдарына
(соның ішінде шетел валютасымен) - активтер сомасынан он бес пайыз;
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі бір банкінің және осы
банктің банктік конгломератына кіретін және сауда-саттық
ұйымдастырушыларының ресми тізіміне қосылған Қазақстан Республикасының
екінші дегейлі банктері болып табылмайтын Қазақстан Республикасы
эмитенттерінің бағалы қағаздарына – активтер сомасынан он пайыз;
Сауда-саттықты ұйымдастырушылардың ресми тізіміне қосылған Қазақстан
Республикасының бір эмитентінің бағалы қағаздарына активтер сомасынан он
пайыз;
Ипотекалық облигацияларға – активтер сомасынан жиырма пайыз;
“Қазақстан Даму Банкі” акционерлік қоғам облигацияларына – активтер
сомасынан он бес пайыз.
Қаржылық қадағалау агенттігі талаптарына сәйкес, бір заңды тұлғадағы
активтердің жиынтықпен орналасуы сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
активтерінің жалпы сомасының жиырма пайызынан аспауы тиіс. Бір заңды
тұлғада активтерді жиынтықпен есептеуде ақшалар, салымдар, бағалы қағаздар,
“кері Рецо” операциялары, капиталға инвестициялар қосылады;
2) Сақтандыру компанияларының халықаралық қаржылық корпорациясы,
“Ислам Даму Банкі” және “Еуропалық инвестициялық банк” шығарған бағалы
қағаздар инвестицияларының жиынтық мөлшері активтердің сомасынан отыз
пайыздан аспауы керек.
2004 жылдың аяғында сақтандыру компанияларының портфельдеріндегі
неғұрлым белсенді он қаржылық құралдарға ұлттық бағалы қағаздар бойынша
барлық биржа айналымының 59%, 2005 жылы - 57%, 2006 жылы - 55% тиесілі
Сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін басқару үлгілері
мен әдістеріне таңдау жасаған жөн. Өзіміздің белгілі инвестициялық
портфельді басқарудың екі негізгі әдістері бар: активті және пассивті.
Басқарудың активті үлгісі сақтандыру компанияларының инвестициялық
мақсаттарына жауап беретін қаржы құралдарын тез арада табу және мұқият
зерттеу, сондай-ақ портфельдің құрамына кіретін қор құралдары құрамының тез
арада өзгеруі ретінде көрінеді.
Инвестициялық портфельді пассивті басқару ұзақ мерзімге есептелінген,
тәуекел деңгейі алдын-ала анықталған, диверсификацияланған портфельді
орналастырудан тұрады. Мұндай әдіс тек нарықтық жеткілікті деңгейіндегі
тиімді және жоғары сапалы бағалы қағаздармен қамтамасыз етілген уақытта
ғана жүзеге асырылады. Портфельдің қызмет етуінің ары қарай жалғасуы қор
нарығындағы процестердің тұрақтылығын болжайды.
Қазақстанның сақтандыру компаниялары үшін инвестициялық портфельді
басқарудың қай үлгісі қолайлы? Отындақ қор нарығы котировкалаудың жедел
өзгеруімен, процестердің динамикалылығымен, тәуекелдің жоғары деңгейімен
түсіндіріледі. Сақтандыру компаниялары үшін оларды тиімді ететін порфельді
басқарудың активті үлгісі сай келеді және керісінше, инфляция шарттарында,
сәйкесінше көбіне қысқа мерзімді бағалы қағаздар нарығының қызмет етуі,
сондай-ақ, қор нарығының тұрақсыз конъюктурасы шартында пассивті түрде
басқару тиімсіз немесе тиімді төмен болып есептеледі. Не себепті?
Біріншіден, пассивті басқарудың төмен тәуекелділігі бағалы қағаздардан
тұратын инвестициялық порфельдің қатысуымен тиімділігі көрінеді, сондай-ақ
мұндай бағалы қағаздар біздің қазақстандық нарықта өте аз. Екіншіден, ұзақ
мерзім бойы инвестициялық портфель өзгеріссіз қызмет етуі үшін бағалы
қағаздар ұзақ мерзімді мазмұнда болуы керек. Бұл пассивті болудың негізгі
артықшылығын жүзеге асыруға мүмкіншілік береді, яғни шығыстардың төмен
деңгейі.
Пассивті басқарудың индексті әдісі деген әдісі де бар және ол көп
қолданылмайды. Мұнда барлық бағалы қағаздар нарығының жай-күйін білдіретін,
таңдалған нарықтық индекстің қызметі көрсетіледі. Бұл портфель үшін
репрезентативті топқа кіретін бағалы қағаздар үлесі қажет. Бүгінгі таңда
мұндай бағалы қағаздар түрі өте аз, сол себепті бұл әдісті қолдану күтілген
табыстың орнына шығындарға әкеліп соқтыруы мүмкін.
Қор нарығының индекаторы нарықтың даму динамикасы мен жай-күйін
көрсетеді, ондағы өзгерістерді бақылау болашақта болатын өзгерістер мен
тенденцияларды болжауға мүмкіндік береді.
ҚҚБ – Shares индексі ресейлік қор индексінің іс-әрекетін қайталап,
2006 жылдың соңғы күні абсолютті максимумға 2418,08-ге шықты. Бұл, өз
кезегінде акциялардың индекстік эталондық портфелін есептеуге мүмкіндік
береді. Қазақстанның жетекші компанияларының белсенді табыстылығының
стандарттан ауытқуы актив тәуекелдерінен көрінеді. Нақты және эталонды
портфельдердегі түрлі акциялар үлесінің арасындағы айырмашылықты активті
позиция (белсенді позиция) деп атайды. Сақтандыру компанияларының портфелін
басқарушылар өзара тең деп есептейтін активті тәуекел мен активті
табыстылықтың түрлі комбинациялары қисығын көрсетеді. Портфельдегі бағалы
қағаздардың әлеуетті комбинациялары көп. Инвестор көптеген портфельдер
ішінен оңтайлы портфельді таңдайды, олардың әрқайсысы тәуекелдің кейбір
деңгейі үшін күтілетін максималды табыстылықты және күтілетін табыстылықтың
кейбір мәні үшін минималды тәуекелді қамтамасыз етеді (осы шарттарды
қанағаттандыратын порфельдер тобын тиімді көпшілік немесе тиімді шекара деп
атайды).
Сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін талдау барысында
бірде-бір компаниядағы индекстік стратегияның бар екендігі көрсетілмейді.
Бүгінгі күні негізінен мемлекеттік бағалы қағаздармен жұмыс
жүргізілетіндіктен, көп жағдайда – бұл таза табыс пен айырбас таңдау болып
табылады. Мысалға, қазынашылық міндеттемелер порфелімен жұмыс істеу
барысында сақтандыру компаниялары таза табыс таңдауды жүзеге асырады. Ол
уақытша рыноктағы тиімсіздік үшін жүргізіледі. Мұнда бір-бірінен кішкене
ерекшеленетін екі бірдей облигация бағалары бойынша айырбасталады.
Нәтижесінде облигация төмен табыспен сатылып, айтарлықтай жоғары табыспен
сатып алынады. Айырбас тәсілі бойынша екі ұқсас, бірақ әртүрлі курстық
бағасы бар, бірдей емес бағалы қағаздар айырбасы жүреді.
Әрине сақтандыру компанияларының инвестициялық порфелін басқару әдісі
қор рыногының өзгерісін анықтайды деуге болмайды. Басқарудың стратегиясын
таңдау қаржылық құралдардың табыстылығына, портфель типіне, сақтандыру
компанияларының бағалы қағаздарды таңдау мен қор рыногының жағдайын болжау
мүмкіндігіне де байланысты болады. Инвесторлар назар аударатын негізгі
параметр – ьабыстылық болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген талдауға сүйеніп, жақын арада қазақстандық бағалы
қағаздар рыногының даму қарқынының және оның жоғары өтімділігінің
күтілмейтінін атап өткен жөн. Сонымен қатар, мемлекеттік емес облигация
рыногының сапалық және сандық даму тенденциясы сақталады. Рыноктық
экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік реттеу мен корпоративтік басқару
дамудың кейінгі стадияларында енгізілген.
Айта кететін жәйт, кейбір елдерде мемлекеттік реттеу мен корпоративтік
басқару дамудың кейінгі сатысында енгізілді. Постсоциалистік елдерде бағалы
қағаздар рыногының қалыптасуы мемлекеттік мүлікті жекешелендіру негізінде
мемлекеттік реттеу жағдайында жүргізілді. Жүргізуден кейін қайта құрылған
компанияның алғашқы капиталын тарту, бағалы қағаздар рыногында жандандыру
байқалмайды.
Сонымен қатар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І тарау. Инвестициялардың жалпы сипаттамасы.
1. Инвестиция түсінігі және олардың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ..5-8
2. Инвестициялардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..8-11
3. Әлемдік инвестициялардың негізгі
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... .11-16
ІІ тарау. Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан экономикасы
үшін маңызы.
2.1 Қазақстан Республикасында инвестицияларды пайдалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...16-2 6
2.2 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық іс-әрекетті
мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...26-32
2.3 Инвестициялық климат
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32-37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .39
КІРІСПЕ.
Менің курстық жұмысымның мақсаты тұрақты экономикалық өсуді
қамтамасыз ету мақсатында бәсекеге қабілетті, жоғары технологиялы және
ғылымды қажетсінетін өндірісті дамытуға басым тәртіппен бағытталатын, ішкі
және сыртқы инвестициялардың жоғары деңгейіне қол жеткізу.
Осы мақсаттарға жету жолында мен алдыма келесі міндеттерді қойдым:
- инвестиция туралы жалпы түсінік ретінде экономикалық мәнін ұғу;
- инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық
жобалау концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді
жан-жақты бағалау;
- экономикалық саясат либерализациясының ұлғаюымен ынталандырылатын,
технологиялық процесс пен бәсекенің қозғаушы күші болатын
глобализация, бүгінгі әлемдік инвестициялардың түр-сипатын анықтау;
- Қазақстан Республикасында инвестицияларды пайдалану ерекшеліктерін
анықтау;
- Қазақстан Республикасының инвестициялық іс-әрекетті мемлекеттік
реттеудің тиімділігін жүзеге асыру;
- Қазақстандағы жағымды инвестициялық климаттың қалыптасуы және оған көз
жеткізу.
Қазақстандағы ең басты стратегиялық міндеттердің бірі әрдайым елге
экономикалық өсу бағдарламасын іске асыруға мүмкіндік беретін тікелей және
қоржындық инвестицияларды тарту болып келді.
Қазақстанның ұлттық мүдделерін сақтай отырып шетелдік
инвестициялардың келуін ынталандыру мен шетелдік және отандық
инвестицияларды экономиканың басым салаларына тарту үшін қолайлы жағдай
жасау.
Қазақстан шетелдік инвесторларға күрделі қаржылардың,
технологиялардың, басқару мен маркетинг саласындағы тәжірибенің маңызды
көзі ретінде қарай отырып, дәйексіз және бұлыңғыр саясат нәтижесінде өзінің
ұлттық мүдделеріне қысым жасалуына жол бермеуге тиіс.
Осы курстық жұмыс материалдарын барынша игеру мақсатында мен жұмыс
мазмұнын 2 бөлімге бөліп, барынша нақтылай беруге тырыстым.
І бөлім кіріспе орнына берілген, онда инвестиция ұғымы туралы айтылады
және оның жіктемесі беріледі. Сонымен қатар инвестицияның экономикалық мәні
және олардың жалпы ел экономикасын дамытуға рөлі талданады. Тікелей шетел
инвестициялары қазіргі уақытта глобализацияланып жатқан экономиканың
өндірістік негізі – халықаралық өндіріс жүйесі қаралады.
ІІ бөлімде елдегі қолайлы инвестициялық климатқа талдау жүргізіледі.
Яғни, Қазақстан Республикасының экономикасына шетелдік және отандық
тікелей инвестицияны тарту жолдары іздестірілді.
І тарау. Инвестициялардың жалпы сипаттамасы.
1. Инвестиция түсінігі және олардың экономикалық мәні.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар, пайлар,
акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар, несиелер, кез келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі – пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір
жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның
мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік
жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан,
инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екендігін отандық
экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында
инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттың сипатымен ғана
айырықшаланатын залал түрінде көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі
дәлелдеп отырғандай, капиталдық салынымдар инвестицияның синонимі болып
табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салынымдарға
қарағанда инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор
нарығын қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы
дамыған елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру
бағалы қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі
термин де қолданылады.
“Инвестиция” термині латынның investire - “жұмылдыру” сөзінен алынған.
Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың
әр түрлі тәсілдері бар. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай
жазады: “Біз қоғамның нақты капиланының таза өсімін білдіретін нәрселерді
(ғимараттар, қондырғылар, өндірістік-материалдық запастар және т.б.) “таза
инвистицияландыру” немесе капитал қалыптасуы” деп атаймыз. Тұрғындар үшін
жерді, қолданыста жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген
түрін сатып алу инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек
таза трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал
қалыптасқан кезде ғана орын алады.
У. Шарп инвестицияны былайша анықтайды: “Нақты инвестицияларға” әдетте
қандай да бір материалдық-көрнекті активтер түріне инвестициялау кіреді,
мысалы, жер, қондырғылар, зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда
жазылған келісім-шарттарды, мысалы, кәдімгі акциялар мен облигациялар
сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі
бөлігі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың
үлкен бөлігі қаржылық инвестициялар болып табылады. Қаржылық
инвестицияландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне
едәуір дәрежеде ықпал етеді. Әдетте, бұл екі форма бәсекелес емес, бір-
бірін толықтырушы болып табылады. В. Бочаров инвестицияны табыстың тұтынуға
жұмсала алмайтын бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвсетициялық
іскерліктің капиталдық құнның табыс немесе әлеуметтік әсер түрінде өсімі
алынатын нақты объектілеріне трансформацияланады.
Экономикалық және қаржылық тұрғыдан инвестицияландыру экономикалық
ресурстарды болашақта таза пайдаға жету және бұл пайданы бастапқы салынған
капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді салу деп анықталады.
Капиталдық салым процесінің жалпы анықтамасы: инвестицияландыру дегеніміз
бүгінгі қажеттіліктерін қанағаттандаруды оны келешекте инвестициялық
игіліктердің көмегімен қанағаттандыру үмітіне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция – бұл ақшаны, оның сақталуына немесе құнының артуына және
табыстың оң шамасын қамтамасыз етуге үміт арта отырып, орналастыруға
болатын кез келген құрал. Бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
себебі қолма-қол ақшаның құнын инфляция жеп қоюы мүмкін және ол ешқандай да
табыс әкелмейді. Капиталды орналастырудың түрлі факторлармен айрықшаланатын
әр түрлі нысандары бар: құнды қағаздар мен жылжымайтын мүлікке; қарыздық
міндеттемелерге; опциондар мен акцияларға; шағын немесе үлкен тәуекелмен;
қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей немесе жанама. [1]
Инвестиция – бұл табыс алу мақсатында елдің ішіндегі жеке салаларға және
шетке ұзақ мерзімге мемлекеттік және капитал салымдарын айтады.
Инвестиция бағыттары:
➢ жаңа өндіріс ғимараттары құрылысын салуға;
➢ жаңа техника және технология, жаңа жабдықтар сатып алуға;
➢ шикізат пен материалдарды қосымша алуға;
➢ әлеуметтік нысананы және пәтер құрылысына.
Осы бағыттарға байланысты:
➢ негізгі капитал инвестициясы;
➢ тауарлы-материалдық қорлар инвестициясы;
➢ адам капиталы инвестициясы бөлінеді.
Бұдан басқа жалпы және таза инвестициялар болып бөлінеді.
Жалпы инвестициялар – ескі жабдықтың орнын басуға кеткен шығындар
(амортизация) + өндірісті ұлғайтуға кеткен инвестиция өсуі.
Таза инвестиция – негізгі капиталмен амортизация қосындысын шегергендегі
есептелген жалпы инвестиция. Егер таза инвестиция мөлшері тұрақты болса,
экономика өседі, дамиды. Егер таза инвестиция нольдік мөлшерде құраса
(жалпы шығын мен амортизация тең болса), онда экономика статика шамасында
болады. Егер таза инвестиция теріс мөлшерді құраса (жалпы шағын
амортизациядан төмен), онда іскерлік белсенділіктің төмендеуін көрсетеді.
Инвестициялық сұраныс факторына жатады:
- табыс мөлшерінің күтімі;
- банкілік процент ставкасы.
Бұл жердегі тәуелділік табыс мөлшерінің күтімі жоғары болса, онда
инвестиция өседі. Проценттік ставка – бұл фирманың қарыз ақша капиталын
алғанда төлейтін бағасы. Егер табыстың мөлшер күтімі (мысалы 10%) процент
ставкасынан (айталық 7%) болса, онда инвестициялау табысты болады және
керісінше. [4]
Сонымен, инвестиция деп жаңа өндірістік қуат пен капиталдық активтер
жасау мақсатпен жинақтауды пайдалану түсініледі. Инвестицияның құрамына
машиналар мен жабдықтар алуға жұмсалған барлық шығындар жатады, құрылыс-
монтаж жұмыстары және запастың өзгерістері кіреді. Құнды қағаздардың
қозғалысы (мемлекеттік облигацияларды сатып алу-сату) инвестицияға тікелей
қатынасы болмайды. Инвестиция жүргізу тікелей тауарлық нарықпен байланысты,
ал облигацияның сатып алу-сатылуы құнды қағаздар нарығымен байланысты.
Инвестициялардың игіліктер нарығына қысқа және ұзақ мерзімдегі әсері бірдей
болмайды. Қысқа мерзімде жасалатын инвестициялардың нәтижесінде игіліктер
нарығында тек сұраныс өседі. Ұсыныстың көлемі өзгермейді, өйткені салынып
жатқан объектілерден өнім мен қызметтер түрінде қайтарылым болмайды. Ұзақ
мерзімде инвестициялардың әсерімен сұраныс та, ұсыныс та өзгереді
Инвестициялар тұтыну сұранысымен қатар жиынтық сұраныстың екінші
құрамы болып табылады. Осымен қатар жинақтар мен инвестициялар тиімді
сұраныс көлеміне қарама-қарсы бағытта әсер етеді: жинақтар сұранысты
азайтса, инвестициялар оны көбейтеді.
Инвестициялар дәрежесі қоғамның ұлттық табысының көлеміне елеулі әсер
етеді; оның динамикасы ұлттық экономиканың көптеген макропропорцияларына
әсер етеді. Кейнстік теорияда инвестицияның дәрежесіне және жинақтың
дәрежесіне көбінесе әр түрлі процестер мен жағдайлардың әсер ететіні
аталып көрсетіледі.
Елдің масштабындағы инвестициялар (капиталдық салымдар) ұлғаймалы
ұдайы өндіріс процесін белгілейді. Жаңа кәсіпорындарын құру, тұрғын үйлер
салу, жол жүргізу және жаңа жұмыс орындарын жасау, инвестиция жасау немесе
капитал жасау процестерімен байланысты болады.
Инвестициялардың көзі жинақ болады. Бірақ мәселе мынада: жинақты
жасайтын бір шаруашылық субъектілері болса, инвестицияларды басқа
шаруашылық субъектілері жасауы мүмкін.
Көпшілік халықтың жинақтары, инвестициялардың көзі болып табылады.
Бірақ осы адамдар нақты игіліктердің өсуімен байланысты капиталдың салымын
жасамайды. Қызмет жасайтын әр түрлі фирмаларда инвестицияның көзі болады.
Осы жағдайда “жинақтаушы” мен “инвестор” бір тұлға болады.
Инвестицияларға қандай факторлар әсер етеді? Маңыздыларын атап
өтейік.
Біріншіден, инвестиция жасау процесі күтілетін пайда нормасынан
немесе рентабелдіктен жасалатын капиталдың салымына тәуелді болады.
Екіншіден, инвестор шешім қабылдағанда капиталдық салым жасаудың
балама мүмкіндігін есепке алады. Бұнда процент ставкасының дәрежесі шешуші
рөл атқарады.
Айта кетейік, проценттің дәрежесі және инвестициялар мен жинақтардың
көлемдерінің арасындағы функционалдық байланыстар классикалық мектептің
теоретиктарының еңбегінде көрсетілген болатын. Инвестициялар кейнстік
концепцияда, классикалық концепциядағыдай, проценттің нормасының функциясы
болып табылады, ал жинақтар, Кейнс бойынша, табыстың функциясы: S=S(Y). Осы
жерде Дж. Кейнс пен А. Маршаллдың көзқарастары бір-біріне ұқсамайды, а.
Маршалл жинақтың мөлшерін проценттің ставкасының көлемімен байланысты деп
түсінеді.
Сөйтіп, инвестициялар процент ставкасының, ал жинақтар табыстың
функциясы болып табылады.
Инвестициялар салық салу дәрежесіне тәуелді болады.
Инвестициялық процеске ақшаның инфляциялық құнсыздануы әсер етеді.
[2]
2. Инвестициялардың жіктелуі.
Инвестициялардың экономикалық табиғатын оны жіктеу толығырақ
түсіндіреді, жіктеу негізіне түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде
мыналар қолданылады:
1) инвестициялардың түрлері;
2) ақша құралдарын салу объектілері;
3) инвестицияландыруға қатысу сипаты;
4) инвестицияландыру кезеңі;
5) меншік түрлері;
6) инвестордың қатысу түрлері;
7) тәуекел дәрежесі;
8) ұдайы өндіріс түрлері.
1. Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:
• ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды
қағаздар;
• жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
• авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды
құндылықтармен байланысты мүліктік құқықтар;
• жерді, суды, ресурстарды, үйлерді падалану құқығы және басқа да
мүліктік құқықтар;
• қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген “ноу-хау” емес)
ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік
тәжірибе ретінде рәсімделген техникалық, технологиялық,
коммерциялық сауаттылық.
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша бөлінеді:
• нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге
салынуы, яғни нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және
айналыс капиталын қалыптастыратын материалды және материалды емес
активтерге салынатын салым. Материалды активтер – ғимараттарға,
станоктарға, қосымша материалдық бұйымдарға, дайын өнімдерге
айналдырылған құралдар;
• материалды емес активтер – лицензиялардың, патенттердің, тауар
белгісінің құны, жарнамаларға және кадрларды дайындауға кеткен
шығындар;
• қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша
құралдарының салынуы – депозиттер, құнды қағаздар, банктық
салынымдар.
3. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар келесі
түрлерге бөлінеді:
• тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша құралдарын
салу объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы қажет етіледі.
Сонымен қатар инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне
тартылады, оның ішінде алдын ала жүретін инвестициялық зерттеулеге,
инвестицияландыру объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім
өндірісіне;
• жанама, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді
орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар
арқылы (инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Мұндай
делдалдар инвестицияландыру объектілерін басқаруға қатысады, ал
алатын табыстарын клиенттері арасында бөледі. Тұтас басқарылатын
құнды қағаздарға салынатын салымдарды портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына түрлерге
бөледі:
• құысқа мерзімді, ұзақтығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді
депозиттік салымдар, жинақ сертификаттар);
• ұзақ мерзімді, бұның ұзақтығы бір жылдан көп.
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
• азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың,
өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
• мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің
бюджет көздерінен қаржыландырылады.
6. Инвестордың қатысу түріне байланысты:
• қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе шаруашылық
жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену (шектеулі меншік
қоғамына үлестік қатынас);
• инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық
жүргізіп жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
• жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы немесе
басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
• табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да
мүліктік құқықтарға концессия алу.
7. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
• тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа
мерзімді мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп
саналады, ал олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды
анықтайды, бұл қауіпсіз қойылым инвестициялық тәуекел нүктесін
санау ретіндегі салымдарды бағалау ретінде қолданылады;
• тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел
немесе белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі
сияқты факторларға тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі
кәсіпорынның жұмыс істеу нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың
мерзіміне және жобаның масштабы мен оның мақсаттарына тәуелді,
сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың мүмкін болатын әрекетін
шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру, өндіріс
шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік
тапсырыстарды орындау және т.б.). Дәрежені бағалау критерийлері
мыналар болуы мүмкін:
- барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы мүмкін;
- жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік табысты
жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
- барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа ұшырауы
немесе апаттық тәуекел.
8. Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы
мүмкін:
• жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша
іске асып жатқан жаңа құрылыстар немесе
кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
• шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі -
өндіріс қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық
жүргізіп отырған кәсіпорныдардың екінші және келесі
кезектерін, қосымша өндіріс кешендерін және
өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды салу немесе қызмет
етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
• шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды қайта құру –
моральды тұрып қалған және физикалық жағынан тозған
қондырғыларды ауыстыру арқылы жаңа өнімнің шығарылуының
профилін өзгерту мақсатымен өндірісті толық немесе
жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге
асыру;
• техникалық қайта қамтамасыздандыру – жекелеген
цехтардың, өндірістердің, учаскелердің өндірісінің
техникалық-экономикалық деңгейлерін арттыруға
бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық жобалау
концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді жан-жақты
бағалау үшін қажет. [1]
3. Әлемдік инвестициялардың негізгі тенденциялары.
Экономикалық саясат либерализациясының ұлғаюымен ынталандырылатын,
технологиялық процесс пен бәсекенің қозғаушы күші болатын глобализация,
бүгінгі әлемдік экономиканың түр-сипатын анықтауда.
Тікелей шетел инвестициялары қазіргі уақытта глобализацияланып жатқан
экономиканың өндірістік негізі – халықаралық өндіріс жүйесін, көптеген
ұлттық экономикаларды байланыстыру арқылы маңызы арта түсуде.
2000 жылы ағымдағы тікелей инвестицияларының жалпы көлемі 1998 жылға
қарағанда 40 пайызға өсіп, бұрын болмаған 31,5 млрд. долл. Деңгейіне жетті.
Бұл деңгейге жетуде өндірісі дамыған Батыс елдерінің үлесі жоғары болды.
Олар басқа елдер экономикасына 270 млрд. долл. салып, әлемдегі басты
инвесторлар болды және сонымен қатар инвестицияларды шетелден алушылардың
да (203 млрд. долл) басты елдері болды. Дамушы елдерге инвестициялық
ағымдар күшейіп, жалпы көлемі 100 млрд. долл. асты. Онымен қатар дамушы
елдердің өзінен капиталды шетке шығару ұлғайып, 47 млрд. долл. жетті.
Инвестициялық ағымдардың негізгі бөлігі белгілі бір ел топтары үлесіне
тиеді.
2002 жылы 10 ірі инвестиция қабылдушы елдерге жалпы инвестиция көлемінің
23 үлесі келіп, 100 кішігірім реципиенттерге тек 1 пайызы ғана келді. Осы
10 ірі қабылдаушы елдер экономикасында инвестициялар маңызды орын алады,
өйткені ол 100 кішігірім реципиент елдердің ЖҰӨ көлемінен асып түседі. Осы
жағдай тікелей шетел инвестициялар шығарудан көрінеді. 2002 жылы бес ірі:
АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Жапония, Франция үлесіне капитал шығарудың 23
бөлігі тиеді.
2002 жылы инвестицияның жинақталған көлемі 2,7 трлн. долларға жетті.
Фирмааралық сіңісу мен басқа фирмаларды сатып алу, өзінің халықаралық
бәсекелестігін күшейту мен қолдау үшін шетелде өндірістік қуаттарды
пайдалану әдісі ретінде корпоративті стратегия өзекті орын алады.
Тағы да бір маңызды себеп – шетел капиталын қолданудың жаңа
мүмкіндіктері пайда болды. Бұл бір жағынан көптеген мемлекеттердегі
экономиканың сәйкес салаларындағы либерализация мен бейреттеу процесінің,
екінші жағынан ел үкіметтерінің шетелдік капитал мен технология ресурстарын
тартуға көзқарасы жақсаруының нәтижесі болды. 90-шы жылдар басынан
инфрақұрылым салаларына жыл сайын 7 млрд. доллар шетел инвестициялары
салынуда. [3]
Трансұлттық компаниялар шоғырланған негізгі елдерден шығатын
инвестициялар ағының 3-5%-ы инфрақұрылымдық салаларға салынатын салымдардың
үлесіне тиеді. Осы кезге дейін көптеген елдерде экономиканың аталмыш
секторына бөлінетін капитал слымдарынаң жалпы көлемінің 1%-ы ғана ТШИ
үлесіне беріліп келді. 1996 жылғы жағдай бойынша, американдық трансұлттық
компаниялар өзге елдердің инфрақұрылымдық салаларына 14 млрд. доллар салды,
бұл шетелдік активтер көлемінің жинақ сомасының тек қана 2,3%-н құрайды.
Сонымен қатар аталған секторға қызығушылықтың молайып отырғаны байқалуда:
2002-2004 жж. мәліметтер бойынша, осы кезеңде жасалған американдық
инвестициялардағы инфрақұрылымға салынатын салымдардың үлесі орташа алғанда
4,9% құрайды.
Инфрақұрылым салаларына, әсіресе телекоммуникацияға ғылыми-техникалық
прогрестің жаңа жетістіктерін енгізу нәтижесінде олар түбегейлі өзгеріске
ұшырады. Егер бұрын ол табиғи монополиялар басымдылығы сферасы болса, енді
олар тиімді қаржыландырудың үлкен патенциалы бар бәсекелес салаларға
айналды. Көптеген елдерде инфрақұрылым дамуын қаржыландыруға мемлекет
бюджетінің қорлары жетіспеуде. Сондықтан жеке меншік капиталды тарту
қажеттілігі туындап, көбінесе ол ТҰК-ң жұмылдырылуымен жүргізіледі. Ол үшін
қаржыландыру жобаларының жаңа әдістерін қолдану қажет болады. Оған мысал:
құрылыс салу-басқару-тапсыру, құрылыс салу-иемдену-басқару, құрылыс салу-
иемдену-тапсыру жүйелері.
Инфрақұрылым салаларына тікелей шетел инвестицияларының көлемі
жеткіліксіздігіне қарамастан, осы салалардағы ТҰК іс-әрекетін ұлғайтудың
келешегі зор. Көптеген жобаларға қажетті каитал салымдарының жоғары
деңгейіне қарамастан, оларға шетелдік инвесторлар қызығушылық танытуда. Ары
қарай жүріп жатқан инфрақұрылым салалары мен тікелей шетелдік
инвестицияларға қатысты мемлекеттік реттеу либерализациясы инвестиция
кепілділігі жоғарылауымен бірге ұлттандыру қаупін төмендетуде.
Экономиканың осы сферасының дамуында ТҰК-ның қатысуының тереңдеуі ғылыми
парктерін, экспортқа дайындау аймақтарын, кадрлар дайындау мекемелерін құру
жобаларымен байланысты.
Салалық құрылымда шетел салымдарының ғана емес, шетел жұмысшы күшін
пайдалану мен шетел сатуларының көлемін есептейтін трансұлттандыру
индексінің ең жоғары көрсеткіші химиялық және фармацевтикалық ТҰК тиесілі
болып, одан кейін тамақ пен электрондық индустриясының фирмалары болды.
Тізімді таза сауда компаниялары тәмәмдайды.
Бірінші жүздіктегі ТҰК-ның стратегиясы тікелей шетел инвестицияларының
өсе түсуін мақсат етеді. Осындай жоспарлар шетел инвестицияларын негізгі
қабылдаушы елдердегі экономикалық өсудің келешегі зор болуына негізделді.
Және олардың қатарында соңғы уақытта дамушы елдер де көріне бастады.
Алдағы уақытта әлемнің дамыған елдер топтары ішіндегі қарама-қарсы
қаржыланжыру алғашқы жүздіктегі ТҰК іс-әрекетіне тән негізгі сипаттың бірі
болып қала бермек. Солтүстік Америкадағы ТҰК Еуропаны жоғары техникалы және
тұтыну тауарлар өндірудегі капитал салымдарының ең маңызды аймағы ретінде
қарастыруда. Ал еуропалық ТҰК үшін АҚШ ең маңызды рынок болуда. Жапондық
ТҰК-ға келетін болсақ, олар үшін Азия елдері көп қызығушылық тудырады.
Американ және Еуропа ТҰК-да Азияны назарынан тыс қалдырмауда.
Дамушы елдердің 50 ең ірі ТҰК осы елдерде орналасқан шетел фирмаларының
10 пайызы тиесілі болды. Сатудың жалпы көлемдерінде шетелдік сатулар көлемі
жоғары (30 пайызы), бірақ шетелдік активтер үлесі әлі де төмен (9 пайыз).
Осыған сәйкес, әлем ТҰК трансұлттық интегралды индексі 42 пайызды құрайды.
Әрине бұл жағдай бұрынғы үшінші әлем елдерінің ірі капиталының
трансұлттандыруының қысқа тарихымен түсіндіріледі. Бірақ дамушы елдерден
шыққан ТҰК-лар өз операцияларының интернационализациясын жоспарлауда.
Азия мемлекеттеріне тікелей шетел инвестицияларының ағымдарының өсуі
(1995 жылы ол 100 млрд. доллар болды) ол елдердегі тұрақты экономикалық өсу
қарқыны мен жекешелендіру, либерализация процесін көрсетеді. Осыған
сәйкес, бұл елдер ТҰК-ың инвестициялық жоспарларында барған сайын
маңызды орын алуда. Алдыңғы қатарлы бес индустриялды елдердің өндірістік
капитал шығаруында дамушы елдер үлесі 2000-2002 жылдардағы 18%-нан 2004-
2005 жылдарда 28%-ға дейін өсті. Сонымен қатар дамушы елдер арасында да
тікелей шетел инвестициялары өсуде. Мысалға, 2005 жылы Азиядағы дамушы
елдерге жасалған шетел инвестицияларының көлемінің ½-сі осы аймақ
шеңберінде жүзеге асырылған.
Оңтүстік, Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия әлі де тікелей шетел
инвестицияларын орналастыратын ірі аймақ болып қала беруде. 2005 жылы бұл
аймаққа 65 млрд. долл. инвестиция бағытталып, ол дамушы елдер алған тікелей
шетел инвестицияларының 23 құрады.
Азия мемлекеттерінің дамуының ауқымы мен қарқыны, оларды ТҰК үшін өте
тартымды қылуда. ТҰК-ар ол жерлерде жаңа рыноктар тауып, аймақтың
материалды және материалды емес ресурстарын өзінің глобалды өндірістік
жүйелеріне енгізуге тырысуда.
1992 жылдан бастап дамушы елдер тобында ең ірі тікелей шетел
инвестицияларды қабылдаушы Қытай Халық Республикасы болды. 1996 жылы
Қытайға 38 млрд. долл. шетел инвестициялары салынды. Азиялық инвестициялық
бумға Қытай экономикасы қатты әсер берген. Бірақ шетел инвестицияларына
қазіргі Қытай саясатының өзгеруі біраз уақытқа дейін олардың тежелуіне
әкелуі мүмкін. Қытай шетел капиталы үшін ұлттық режим қалыптастыруға
тырысып, оларға бұрын берілген жеңілдіктерін жоюда. Өйткені импорттың баж
салығынан бостылуы нарықтық механизмдердің іс-әрекетін жойды. ҚХР
экономикалық өсуінің жоғары қарқыны мен тікелей шетел инвестицияларын
қолданудың жаңа мүмкіндіктері, әсіресе инфрақұрылым салаларында, ұзақ
мерзімде шетел инвестицияларының Қытайға қызығушылығын тартымды етуі айқын.
1996 жылы Латын Америкасы мен Кариб елдеріне тікелей шетел инвестициялар
көлемі 5%-ға өсіп, 27 млрд. доларға жетті. Бірақ ол тек бірнеше салаларда
ғана шоғырланды. Мексика мен Бразилияда автомобиль құрылысында, ал Чилиде
пайдалы қазбаларды игеруге бағытталған. Аргентина мен Перуге шетел
инвесторларының қызығушылығы бұл елдердегі жекешелендіру процестерімен
байланысты болды. Басқаша сөзбен айтсақ, әлемнің бұл аймағындағы
инвестициялық ағымдар жалпы жағдайларға емес, жекелеген елдердің ерекше
жағдайларына байланысты болып, оны капитал салымдар көлемінің жекелеген
жылдардағы біркелкісіздігінен көруге болады.
Оған көрнекті мысал ретінде Аргентина, Венесуэла мен Перуді алып
қарастыруға болады. 90-жылдар басында ірі компанияларды жекешелендіру
барысында, инвестициялық ағымдар тез арада өскен болатын, бірақ одан кейін
бұл инвестициялық ағымдар күрт төмендеген.
Жылдар бойынша тікелей шетел инвестициялар ағымының біркелкісіздігі,
инвестиция қабылдаушы елдер тізіміндег елдердің ауысуына ғана емес,
жекелеген елдердің тікелей шетел инветицияларының салалық құрылымындағы
үлесінің елеулі өзгерістеріне де әкелуде.
Шетелдік салымдардың Латын Америкасы елдеріне біркелкісіздігі болашақта
да сақталатын шығар. [3]
Шетелдік инвестициялар деп шетелдік инвесторлар, басқа мемлекеттер,
шетелдік банктері мен компанияларының капитал салуларын айтамыз.
Өзінің мақсатты бағыттылығы бойынша, халықаралық инвестициялар тікелей
және портфельді болып бөлінеді. Қаржы иелері рынокта капиталды
тұтынушыларын делдалдарсыз табуы мүмкін, басқаша айтқанда тікелей
инвестицияларды жүзеге асыруы мүмкін. Бұл жерде қаржылардың иелерінен қарыз
алушыларға тікелей ауысуы болады. Бұл салымдар түрі инвесторға бағалы
қағаздарға немесе шет елдегі меншікке тікелей меншіктену құқығын береді.
Тікелей инвестицияларға шетелдік инвестор компаниясының шет елдерге құрған
немесе сатып алған, оған өз бақылауын орнатқан кәсіпорындар жатады. Тікелей
инвестициялар құрамына жеке меншіктік компаниялардың шет елде салынған өз
капиталы, қайта салынған пайдасы және қарыз бен несие түріндегі ішкі
фирмалық аударулар кіреді.
Инвестицияларды шетелден тартудың негізгі себебі ішкі рыноктың кеңею
кезіндегі капитал қажеттігі болып табылады. Оны тиімді пайдаланса, ол
экономикалық өсу мен өндірісті жаңартудың маңызды көзі болады.
Инвестициялар сыртқы қарызды ұлғайтпайды, олар жұмыс орындарының көбеюіне,
жаңа технологиялардың келуіне, ұлттық өндірісті модернизациялауға, сыртқы
экономикалық тиімді байланыстарды онату процесін жылдамдатуға әсер етеді.
Инвестор-компания шетелдік компанияның бір бөлігін иемдену құқығының
орнына технологияларды, маманданған кадрларды және рыноктарды беруі мүмкін.
Тікелей инвестициялар әлемдік экономикаға және оның жүрегі – халықаралық
бизнеске қатты әсер етеді.
Шетелге дайын өнім өндіру үшін шетелдік инвестициялар түрінде өндіріс
факторларының халықаралық ауысуы жүзеге асырылуда. Шетелдік инвестициялар
шетелде меншікке иелену мен өз еліне қарағанда жоғарырақ пайда алу
мақсатымен жүзеге асырылады. Капиталды шетке шағыру арқылы елдер арасында
тығыз экономикалық байланыстар қалыптасады.
Сөйтіп, фирмалар үшін, экономикалық тұрғысынан қарастырғанда, бұл:
- өзі үшін қалыпты рынокты қамтамасыз ету немесе үшінші елдер рыногына
шығудың бастамасы;
- әртүрлі секторлары жекелеген елдерде орналасқан өзіндік ішкі рынокты
құру;
- аймақтық және халықаралық деңгейдегі мемлекеттік қатынастарға
өзінің мүддесін қосу
Тікелей инвестициялардың капиталды қабылдаушы елдегі негізгі түрлері
болып:
- шетелде кәсіпорындар, оның ішінде филиалдар мен (тәуелді)
кәсіпорындарды құру;
- контракт некгізінде бірлескен кәсіпорындарды құру;
- табиғи ресурстарды бірлесіп өндіру;
- елдің кәсіпорындарын сатып алу немесе жаулап алу (захват) болып
табылады.
Тікелей инвестициялар әлемдік рынокта халықаралық корпорациялардың
үстемдігінің негізін құрайды. Олар оған шетелдік кәсіпорынды толық
иеленуіне немесе акционерлік капиталдың инвестор тарапынан толық бақылауына
мүмкіндік беретін бөлігін иемденуге қамтамасыз етеді.
Тікелей инвестициялар дегенде, компанияның акцияларының 10 және одан да
көп пайызына шетелдік бақылау немесе кәсіпорынды басқарудағы “тиімді
дауысын” түсінеміз. Кейбіреулері үшін бұл тек меншікпен, акционерлік
капиталдағы бөлігімен байланысты. Оны мына жолдармен жүзеге асыруға болады:
1) шет елде акциялар сатып алу;
2) пайданы қайта инвестициялау;
3) ішкі фирмалық қарыз беру мен қарыздану.
Одан басқа да әртүрлі акционерлік емес түрлері бар. Оған:субконрактар,
басқару келісімдері, франчайзинг, лицензиялар, келісім-шарттар, өнімді
бөлісу және тағы басқалар кіреді. Шет елдік тікелей инвестициялардың
әдістері мен түрлері түсінігінің кеңею процесі, глобалды мәні бар
мәселелерді туындатып, оны шешу үшін жаңа тәсілдер мен шешімдерді қажет
ететінін мойындауымыз қажет.
Тікелей және портфельді инвестициялар үшін ең тартымды елдер болып,
дамыған Солтүстік Америка мен Еуропаның елдері болуда. Капиталдың ірі
экспортерлары мен импортерлер болып, жоғары дамыған елдер, оның ішінде
әсіресе АҚШ пен Еуропа Одағы көрінуде. АҚШ автомобиль, телекоммуникация мен
көтерме саудада өз позицияларын нығайтуға ұмтылуда. Инвестицияларды
тартумен бірге олар жаңа өнім, технология мен жаңа басқару шешімдерін де
әкелуде. [3]
ІІ тарау. Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан экономикасы
үшін маңызы.
2.1 Қазақстан Республикасында инвестицияларды пайдалану
ерекшеліктері.
Шетелдік инвестицияларды пайдалану қай ел үшін болса да объективті
қажеттілік. Ол, ел экономикасын халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіне кеңінен
қатыстырып, мұқтаж салаларға капиталдар келтірудің тиімді жолы.
90-жылдардың орта шенінде дүние жүзіндегі қаржы капиталы 3 трлн.
долларға жетті. Бұл ақша дүниежүзілік қаржы рыногының негізі. Осы ұшан-
теңіз қаржының бір бөлігін Қазақстанға қалай тартуға болады? Тарту керек пе
жоқ па? Бұл арада екі ұдай әңгіме бар. Біріншісі, шетелдік инвестицияларды
Қазақстан экономикасына белсенді түрде тарту қажет. Ол үшін қолайлы
инвестициялық ахуалжасау керек деген ресми көзқарас. Екіншісі, Қазақстанның
байлығын оңды-солды таратып, халықаралық монополиялардың тұзағына түсеміз
және ол тұзақ бірте-бірте тынысыңды тарылтады, яғни елдің экономикалық және
саяси тәуелсіздігіне нұқсан келтіреді деген көзқарас.
Дүниежүзілік экономиканың объективті заңдарын, капиталдар ауысуының
халықаралық тәжірибесі көрсеткеніндей Қазақстан бұл процестерден аулақ тұра
алмайды. Бұл қазіргі дүниежүзілік шруашылық пен халықаралық экономикалық
қатынастардың ерекше белгісі.
Егер біздің мақсатымыз дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялану және
ашық экономика принциптерін қолдау болса онда капиталдарды Қазақстанға
келтіру және оны импорттау ауадай қажет процесс. Олай болса біздің іс-
қимылдарымыздың басты бағыттарының бірі шетелдік инвестицияларды тарту және
оларды мүмкіндігінше тиімді пайдалану болуы тиіс.
Шетелдік инвестицияларды Қазақстанға тарту мынадай мәмелелерді шешуге
көмектеседі:
1) экономикалық және техникалық прогресті жеделдету;
2) өндірістік аппаратты жаңарту мен қайта жарақтандыру;
3) өндірісті ұйымдастарудың үздік әдістерін үйрену;
4) рыноктық экономиканың талаптарына сай кадрларды дайындау.
Қандай елдің болса да экономикасына капитал келтіру сол елдегі
қалыптасқан инвестициялық ахуалға байланысты.
Инвестициялық ахуал дегеніміз – күрделі қаржы келтіруге және оны
тиімді пайдалануға қолайлы саяси, экономикалық, заңдық, әлеуметтік,
тұрмыстық және т.б. факторлардың жиынтығы. Іскерлік тәуекелшілдіктің шегі
бар екендігін есте ұстаған жөн. [9]
Қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі – сақтандыру компанияларының
бағалы қағаздарға байланысты инвестициялық портфелін қалыптастыру және
басқару. Бағалы қағаздар рыногындағы негізгі субъектілер – қаржы
институттары, олар бағалы қағаздар портфелін қалыптастырып қана қоймай, оны
тиімді басқаруға қадамдар жасауда.
Макроэкономиканың тұрғысынан қарағанд, қржы делдалдарының рөлі жыл
сайын артып келеді. 2000 жылы барлық қаржы институттарының активтері 648,8
млрд теңге болса, 2006 жылы осындай көрсеткіш 1432,4%-ға артып, 9,9 трлн
теңгені құрады. ЖІӨ-ге шаққанда барлық қаржы институттарының активтері 2000
жылы 25%-дан 2006 жылы 102,1%-ды құрады. Сөйтіп, қаржы институттарының
активтері 2006 жылы психологиялық қажет көрсеткіштен (100% ЖІӨ) асып түсті.
Кесте 1 – Қазақстан Республикасының қаржы институттары активтерінің
динамикасы.
Көрсеткіш нақты болжам
2000 ж. 2001 ж. 2002 ж. 2003 ж. 2004 ж. 2005 ж. 2006 ж. 2007 ж.
2008 ж. 2009 ж. Барлығы,қаржы институттарының активтері *
(млрд. теңге) 648,8 1007,8 1437,6 2065 3218,1 5249,2 9942 13756,8
17672,1 22131,1 Барлығы,қаржы институттарының активтері *
(млрд. долл.) 4552,3 6845,5 9348,4 13874 23933,4 39358,5 78283,5
113038,7 147883,5 188149,6 ЖІӨ-ге %-пен 25 31 38,1 46,4 58,1
70,4 102,1 115,8 125,9 133,8 Барлығы, институтционалды
инвесторлардың активтері**
(млрд. теңге) 120,9 191,2 292,6 389 528,4 734,1 1067,4 1877 3214,4
4763,6 Барлығы, институтционалды инвесторлардың активтері**
(млрд. долл.) 848,3 1298,7 1902,7 2613,5 3929,7 5504,6 8404,7
15423,2 26898,6 40498,6 ЖІӨ-ге %-пен 4,7 5,9 7,7 8,7 9,5 9,9
11 15,8 22,9 28,8
*екінші деңгейлі банк + сақтандыру компаниясы + жинақтаушы зейнетақы қоры +
инвестициялық қор.
** сақтандыру компаниясы + жинақтаушы зейнетақы қоры + инвестициялық қор.
2006 жылы банктердің жиынтық активтері 4,6 трлн (96,6%) 8874,6 млрд
теңгеге өсті. Банк секторының есеп айырысу меншікті капиталы 1176,8 млрд
теңгені құрады, бұл бір жыл ішінде 5925 млрд теңгеге өскен немесе екі есеге
артты. Соның салдарынан банктік сектор капиталының баламалық көрсеткіштері
өсіп, К1 және К2 коэффициенттері сәйкесінше 0,09 және 0,15 құрады.
Банктердің қаржылық іс-әрекеттерінің көрсеткіші жоғары емес. Банк
секторы пайдасының өсу қарқыны (43,1%) активтердің серпінінен төмен болып,
көлемі 104,6 млрд теңгені құрады.
Соңғы екі жылда сақтандыру рыногында жағымды тенденциялардың
сақталғанын, оны біз сақтандыру сыйақылары көлемінің тез өсуінен байқаймыз.
Былтырғы жылдағы жиналған сыйақы көлемі 79,1%-ға өсіп 120,2 млрд теңгені
құрады.
Бұл жағдайда сақтандыру сыйақысының көлемі (міндетті, ерікті жеке және
ерікті мүлікті сақтандыру) 17,8-12,9 млрд теңге және 89,5 млрд теңгеге
артып, сәйкесінше 36,9-65,4% және 93,3% болды.
Сақтандыру ұйымдарындағы жиынтық активтер мен есепті меншік капиталы
сәйкесінше 84,9 млрд теңге немесе 77% және 135,5 млрд теңге немесе 80,2%
ұлғайған. Тағы оң көрсеткіштердің бірі резидент еместерге қайта
сақтандыруға берілетін сақтандыру сыйақысының кемуі болып табылады. Олардың
мөлшері жиынтық сыйақы көлемінен 43,8 млрд тиеңге немесе 36,4% құрады.
Сонымен қатар резидент еместерге қайта сақтандыруға былтырғы жылдағы 35,2%
осы сомаға қарсы, 30,9% берілген. Бұл – қазіргі сақтандыру рыногының даму
деңгейіне қолайлы көрсеткіш.
Сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін басқару процесін
Қаржылық қадағалау Агенттігі жүзеге асырады. Оның алдында сақтандыру
компаниялары үшін пруденциалды нормативтер, сақтандыру компаниясының
активтерін диверсификациялау дәрежесіне қойылатын талаптар тұр. Бұл жағдай
қаулы енгізумен оңайлатылды. Осы құжатқа сәйкес сақтандыру компанияларының
ұлттық бағалы қағаздарға активтерін инвестициялау нормативтері көбейді және
мемлекеттік бағалы қағаздарға 15%-дан инвестициялау нормативтері азайды
(бұрынғы 20% төмен емес). Енді “Өмірді сақтандыру” саласында қызмет ететін
сақтандыру компаниялары өздерінің сақтанушыларына қарыз бере алады.
Қаржылық қадағалау агенттігі активтерді инвестициялау нормативтеріне
енгізген өзгерістеріне сәйкес, төмендегі халықаралық қаржылық ұйымдар
шығарған бағалы қағаздарға өзінің активтерін орналастыра алады:
➢ Халықаралық қайта құру және даму банкі;
➢ Еуропалық қайта құру және даму банкі;
➢ Америкалық даму банкі;
➢ Халықаралық есептесу банкі;
➢ Азиялық даму банкі;
➢ Африкалық даму банкі;
➢ Халықаралық қаржылық корпорация;
➢ Ислам даму банкі;
➢ Еуропалық инвестициялық банк:
Қаржылық қадағалау агенттігі Ережелерінің жоғарыдағы өзгерістеріне
сәйкес сақтандыру команиясы активтерді диверсификациялаудың келесі
номативтерін енгізуі керек:
1) Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктеріне салымдарға
және Қазақстан Республикасының эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы
қағаздарына инвестициялар мөлшері келесі мәндерден аспауы керек:
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі бір банкінің салымдарына
(соның ішінде шетел валютасымен) - активтер сомасынан он бес пайыз;
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі бір банкінің және осы
банктің банктік конгломератына кіретін және сауда-саттық
ұйымдастырушыларының ресми тізіміне қосылған Қазақстан Республикасының
екінші дегейлі банктері болып табылмайтын Қазақстан Республикасы
эмитенттерінің бағалы қағаздарына – активтер сомасынан он пайыз;
Сауда-саттықты ұйымдастырушылардың ресми тізіміне қосылған Қазақстан
Республикасының бір эмитентінің бағалы қағаздарына активтер сомасынан он
пайыз;
Ипотекалық облигацияларға – активтер сомасынан жиырма пайыз;
“Қазақстан Даму Банкі” акционерлік қоғам облигацияларына – активтер
сомасынан он бес пайыз.
Қаржылық қадағалау агенттігі талаптарына сәйкес, бір заңды тұлғадағы
активтердің жиынтықпен орналасуы сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
активтерінің жалпы сомасының жиырма пайызынан аспауы тиіс. Бір заңды
тұлғада активтерді жиынтықпен есептеуде ақшалар, салымдар, бағалы қағаздар,
“кері Рецо” операциялары, капиталға инвестициялар қосылады;
2) Сақтандыру компанияларының халықаралық қаржылық корпорациясы,
“Ислам Даму Банкі” және “Еуропалық инвестициялық банк” шығарған бағалы
қағаздар инвестицияларының жиынтық мөлшері активтердің сомасынан отыз
пайыздан аспауы керек.
2004 жылдың аяғында сақтандыру компанияларының портфельдеріндегі
неғұрлым белсенді он қаржылық құралдарға ұлттық бағалы қағаздар бойынша
барлық биржа айналымының 59%, 2005 жылы - 57%, 2006 жылы - 55% тиесілі
Сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін басқару үлгілері
мен әдістеріне таңдау жасаған жөн. Өзіміздің белгілі инвестициялық
портфельді басқарудың екі негізгі әдістері бар: активті және пассивті.
Басқарудың активті үлгісі сақтандыру компанияларының инвестициялық
мақсаттарына жауап беретін қаржы құралдарын тез арада табу және мұқият
зерттеу, сондай-ақ портфельдің құрамына кіретін қор құралдары құрамының тез
арада өзгеруі ретінде көрінеді.
Инвестициялық портфельді пассивті басқару ұзақ мерзімге есептелінген,
тәуекел деңгейі алдын-ала анықталған, диверсификацияланған портфельді
орналастырудан тұрады. Мұндай әдіс тек нарықтық жеткілікті деңгейіндегі
тиімді және жоғары сапалы бағалы қағаздармен қамтамасыз етілген уақытта
ғана жүзеге асырылады. Портфельдің қызмет етуінің ары қарай жалғасуы қор
нарығындағы процестердің тұрақтылығын болжайды.
Қазақстанның сақтандыру компаниялары үшін инвестициялық портфельді
басқарудың қай үлгісі қолайлы? Отындақ қор нарығы котировкалаудың жедел
өзгеруімен, процестердің динамикалылығымен, тәуекелдің жоғары деңгейімен
түсіндіріледі. Сақтандыру компаниялары үшін оларды тиімді ететін порфельді
басқарудың активті үлгісі сай келеді және керісінше, инфляция шарттарында,
сәйкесінше көбіне қысқа мерзімді бағалы қағаздар нарығының қызмет етуі,
сондай-ақ, қор нарығының тұрақсыз конъюктурасы шартында пассивті түрде
басқару тиімсіз немесе тиімді төмен болып есептеледі. Не себепті?
Біріншіден, пассивті басқарудың төмен тәуекелділігі бағалы қағаздардан
тұратын инвестициялық порфельдің қатысуымен тиімділігі көрінеді, сондай-ақ
мұндай бағалы қағаздар біздің қазақстандық нарықта өте аз. Екіншіден, ұзақ
мерзім бойы инвестициялық портфель өзгеріссіз қызмет етуі үшін бағалы
қағаздар ұзақ мерзімді мазмұнда болуы керек. Бұл пассивті болудың негізгі
артықшылығын жүзеге асыруға мүмкіншілік береді, яғни шығыстардың төмен
деңгейі.
Пассивті басқарудың индексті әдісі деген әдісі де бар және ол көп
қолданылмайды. Мұнда барлық бағалы қағаздар нарығының жай-күйін білдіретін,
таңдалған нарықтық индекстің қызметі көрсетіледі. Бұл портфель үшін
репрезентативті топқа кіретін бағалы қағаздар үлесі қажет. Бүгінгі таңда
мұндай бағалы қағаздар түрі өте аз, сол себепті бұл әдісті қолдану күтілген
табыстың орнына шығындарға әкеліп соқтыруы мүмкін.
Қор нарығының индекаторы нарықтың даму динамикасы мен жай-күйін
көрсетеді, ондағы өзгерістерді бақылау болашақта болатын өзгерістер мен
тенденцияларды болжауға мүмкіндік береді.
ҚҚБ – Shares индексі ресейлік қор индексінің іс-әрекетін қайталап,
2006 жылдың соңғы күні абсолютті максимумға 2418,08-ге шықты. Бұл, өз
кезегінде акциялардың индекстік эталондық портфелін есептеуге мүмкіндік
береді. Қазақстанның жетекші компанияларының белсенді табыстылығының
стандарттан ауытқуы актив тәуекелдерінен көрінеді. Нақты және эталонды
портфельдердегі түрлі акциялар үлесінің арасындағы айырмашылықты активті
позиция (белсенді позиция) деп атайды. Сақтандыру компанияларының портфелін
басқарушылар өзара тең деп есептейтін активті тәуекел мен активті
табыстылықтың түрлі комбинациялары қисығын көрсетеді. Портфельдегі бағалы
қағаздардың әлеуетті комбинациялары көп. Инвестор көптеген портфельдер
ішінен оңтайлы портфельді таңдайды, олардың әрқайсысы тәуекелдің кейбір
деңгейі үшін күтілетін максималды табыстылықты және күтілетін табыстылықтың
кейбір мәні үшін минималды тәуекелді қамтамасыз етеді (осы шарттарды
қанағаттандыратын порфельдер тобын тиімді көпшілік немесе тиімді шекара деп
атайды).
Сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін талдау барысында
бірде-бір компаниядағы индекстік стратегияның бар екендігі көрсетілмейді.
Бүгінгі күні негізінен мемлекеттік бағалы қағаздармен жұмыс
жүргізілетіндіктен, көп жағдайда – бұл таза табыс пен айырбас таңдау болып
табылады. Мысалға, қазынашылық міндеттемелер порфелімен жұмыс істеу
барысында сақтандыру компаниялары таза табыс таңдауды жүзеге асырады. Ол
уақытша рыноктағы тиімсіздік үшін жүргізіледі. Мұнда бір-бірінен кішкене
ерекшеленетін екі бірдей облигация бағалары бойынша айырбасталады.
Нәтижесінде облигация төмен табыспен сатылып, айтарлықтай жоғары табыспен
сатып алынады. Айырбас тәсілі бойынша екі ұқсас, бірақ әртүрлі курстық
бағасы бар, бірдей емес бағалы қағаздар айырбасы жүреді.
Әрине сақтандыру компанияларының инвестициялық порфелін басқару әдісі
қор рыногының өзгерісін анықтайды деуге болмайды. Басқарудың стратегиясын
таңдау қаржылық құралдардың табыстылығына, портфель типіне, сақтандыру
компанияларының бағалы қағаздарды таңдау мен қор рыногының жағдайын болжау
мүмкіндігіне де байланысты болады. Инвесторлар назар аударатын негізгі
параметр – ьабыстылық болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген талдауға сүйеніп, жақын арада қазақстандық бағалы
қағаздар рыногының даму қарқынының және оның жоғары өтімділігінің
күтілмейтінін атап өткен жөн. Сонымен қатар, мемлекеттік емес облигация
рыногының сапалық және сандық даму тенденциясы сақталады. Рыноктық
экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік реттеу мен корпоративтік басқару
дамудың кейінгі стадияларында енгізілген.
Айта кететін жәйт, кейбір елдерде мемлекеттік реттеу мен корпоративтік
басқару дамудың кейінгі сатысында енгізілді. Постсоциалистік елдерде бағалы
қағаздар рыногының қалыптасуы мемлекеттік мүлікті жекешелендіру негізінде
мемлекеттік реттеу жағдайында жүргізілді. Жүргізуден кейін қайта құрылған
компанияның алғашқы капиталын тарту, бағалы қағаздар рыногында жандандыру
байқалмайды.
Сонымен қатар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz