Мұраттың өмірбаяны,ақын мұрасының зерттелуі

I Кіріспе.

II Негізгі бөлім

1. Мұраттың өмірбаяны,ақын мұрасының зерттелуі.

2. Мұрат. айтыс ақыны.

3. Мұраттың арнау, жыр. дастандары.

III Қорытынды.

Қазақ әдебиетінде шығармалары қайшылыққа толы күрделі тұлға саналған ақындардың бірі – Мұрат Мөңкеұлы. "Ескі ақындардың өмірбаянын білсек, соның әрқайсысы өмір заманның тірі пішінді белгісін тауып алғандай боламыз. Әрбір дәуірдің сондайлық бір-бір белгісі болса, «темір аяқ тебендей болатын» көмескі, күңгірт ертегі заманның ұзақ сапарында қадам басып, жылжи беруге болады" [1.11;] деген Мұхтар Әузовтың пікіріне сүйенсек, Мұрат ақынның – шығармаларын өзі өмір сүрген қоғамнан бөліп қараудың жөні жоқ.
Мұрат өзі ғұмыр кешкен кезеңдегі ел ішіндегі ахуалды, халықтың басына түскен ауыртпалықты жырға қосты, жұртының жағдайын ойлап қабырғасы қайысты. Ахмет Байтұрсыновтың «Ақындық жалғыз өз көңілінің күйін толғай білуде емес, басқалардың да халін танып, күйіне салып толғай алуында» деп тұжырымдағаны сияқты Мұрат та қара басын күйіттеген ақын емес, халықтың үні мен елдің мұңын жеткізуші болды. Жүз жылға созылған зар заман дәуірінің ақындары халықтың басына төнген қайғы-қасіретті сары уайымға салыну, торығу сарынымен жырлады. Әсіресе Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы,Мұрат Мөңкеұлы өмір сүрген кезең –патшаның отаршылдық саясаты дәуірлеп, қазақ жерінің нағыз талауға түскен шағы еді [2. 6;].
Зар заман ақындарының көрнекті өкілі Мұрат Мөңкеұлы қазақ жері талауға түсіп, отаршылдардың ойранына айналған жылдарда халқына ұран тастады. «Үш қиян», « Сарыарқа», «Қазтуған » толғау-дастандарын да ел жағдайы мен ел жағдайын байланыстыра жырлап, ата-дәстүрінің үзіліп, ата-қоныстың қадірі кетіп,өлкенің тоз-тозы шыққанын сөз етті.
Мұрат-сол заманың айтулы өкілі. Оның шығармалары сол елінің жаны қысылған қиын шақтарда туды, қысылған жүректің қиналған күйін, өксітті зарын, өлшеусіз мұңын өлеңге қосты. Ақынның толғау-дастандары сол дәуірдің қасірет шындығы,қазақ әдебиетінде шоқтығы биік үлгілері.
Мұраттың мұңы көп еді. Сол мұңмен оралып шыққан, бірақ қайткенде де қасірет бұғауынан құтылып шығармыз деген үміт сәулесі қоса жүргенін; сол үміт сәулеге халқының бойға біткен бостандық рухыннан, ерлік дәстүрінен қуат нәр алған жыры да көп еді.
«Мұрат» зар заман дәуірінің ақыны, сол кездегі ел басына түскен ауыртпа лықты ол да Шортанбайша көре білді. Отаршылдық саясатқа ол Шортанбайша қарап боп, патша үкіметінің қазақ жерін тартып алуына, қазақ халқының қоныссыз қалуына қарсы шықты [3 .151;].
Екеуі де Зар заман ақыны бола тұра , Шортанбай мен Мұраттың арасында айырма бар. « Шортанбай өзінің барлық шығармаларына заманы өзі жасаған дәуәрден ғана тапқан, өз дәуірінен бұрынғы дәуірге де, соңғы дәуірге де құлашын созбаған, ақындық дарынын заманның жағдайына ғана арнаған ақын, ал Мұрат өз заманының мұңын мұңдаумен қатар, елінің арғы тарихына үңіліп өз заманының ғана емес, өткен тарихтың хал-жағдайын да жырлаған ақын» [3.154;] деп ғалым Мұрат өмірінен, шығырмаларынан жүйелі мәлімет бере келіп, XIX ғасыр әдебиетінде алатын орны аса елеулі деп тұжырымдайды.

1. Әуезов М. Әдебиет тарихы. -Алматы, «Ана тілі», 1991.
2. Омарұлы Б. Мұрат Мөңкеұлы. -Алматы, Крамдс-Пресс, 1993.
3. Мұханов С. Қазақтың XVIII, XIX ғасырлардағы әдебиет тарихынан очерктер. Алматы, 1942.
4. Сүйіншалиев Х. Қазақ әдебиеті тарихы. Алматы, «Ана-тілі», 1997.
5. Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы. Алматы, «Ана тілі», 1998.
6. Мәдібаева Қанипаш Қайсақызы. «Қазақ әдебиетінің XIX ғасырдағы көркемдік дамуы және зерттелуі» Диссертация. Филология ғылымдарының докторы.-Алматы, 2006.
7. Досмұхамедұлы Х. Аламан. Алматы, «Ана-тілі» 1991.
8. Омарұлы Б. Зар заман әдебиеті. Астана, «Елорда» 2005.