Мақта өндірісі

Кіріспе

Ассортимент деген сөздің қазақшаға аудармасы-жиынтық, таңдап алу. Маталардың ассортименті өте әртүрлі. Отандық өнеркәсіп мақта маталарының көптеген ассортиментін шығарады.

Мақта маталары ассортиментінің басым көпшілігін құрайтын: тұрмыстық және техникалық пайдалану мақсатындағы болып бөлінеді.

Тұрмыстық пайдалану мақта маталары бояуы, құрылымы бойынша неше түрлі және олар көйлектер, блузкалар, юбкалар, шалбарлар, костюмдер, сарафандар т. б. тіккенде кең қолданылады. Мақта маталар сауда прейскуранты бойынша 17 топқа бөлінеді: шыт, боз, іш киімдік маталар, сәтен, көйлектік, киімдік маталар және т. б.

Мақта жіптерінің ассортименті және сапасын бағалау.

Мақта өте маңызды текстиль талшығы. Мақта өсімдігі 120-170 күннің ішінде өсіп жетіледі. Мақта наурыз айының аяғында себіледі. Екі айдан кейін толық өсіп жетіліп, гүлдей бастайды. Әр гүлі бір ғана гүлдейді. Одан кейін олардан қорапшалар пайда болады. Олардың әрқайсысы 3-5 ұяшыққа бөлінген, әр ұяшықта 5-9 дән болады. Бір дәннің ішінде 7-15 мың талшық орналасқан. Осы талшықтар екі ай ішінде жетіледі. Бірінші айында олар ұзындығы бойынша жетіледі, бұл кезде талшықтың ішкі қабырғасына целлюлоза қабатын жинау процессі бірге жүріліп отырады. Екінші айында целлюлозаның жинақталуы белсенді жүріледі. Сонғы сатысында целлюлоза протоплазмалары кеуіп оның сыртқы қабықтары түседі. Сөйтіп мақта талшықтары бұралған формалары болады. Осы кезде мақта қорабшасы ашылып, ішінен дәндері шығады.

Мақта талшықтары жіңішке 1-500мм одан ұзын болатын, дәндермен қапталған шашшалар. Қысқа талшықтарда 15мм қысқа мамық ең қысқаларын делинт деп аталады. Талшық дәндерімен бірге болса мақта шикізаты дейді. Егер олардан бөлінген болса мақта талшығы деп аталады. Мақта талшығы қалыңданған қабырғасы, ішінде каналы бар созылған түтікше. Оның бірінші қабаты кутикула деп аталады. Ол жировоск дейтін химиялық тұрақтылығы жоғары заттан тұрады.

Мақтаны алғашқы өңдеу мақта тазалау заводтарында жүргізіледі. Негізгі процесстері мақтаны қосымша заттардан тазалау, талшықты дәнінен ажырату, талшықтарды бумалап пресстеу.

Алғашқы өңдеудің үзіліссіз процессі келесі этаптардан тұрады:

- Қоспалардан мақта-шикізатын алдын-ала тазалау.

- Талшықты дәндеріден бөлу (джинирлау)

- Мамықтарды бөлу (линта)

- Будаларды (байламдарды) пресстеу.

Мақта шикізатының ауыр қоспаларын қысып толтырылған ағымды ауамен тазартады. Талшық бөлу (джинирлау) принципі талшықтың ұрыққа аз (25-50% тей) бекіту беріктігіне негізделген. Егер талшық өзі сондай берік болса, онда олар ешқандай қиындықсыз ашылады.

Аралы және білікті талшық бөлудің екі түрі қабылданған. Аралы талшық бөлуде орташа талшықты мақта-шикізаттары және төменгі сортты жіңішке талшықты және ұзын талшықты мақта-шикізатын дайындайды.

Мақта талшығы бойлай құбыр тәріздес орналасқан, оның бойындағы бұралуы және жиналуы талшықтың пісіп жетілуіне байланысты әр түрлі болып келеді. Пісіп жетілген мақта талшығы целлюлозаның жинақталуымен ерекшеленеді. Яғни өсу процесі кезінде оның ішкі құрылысының және клеткалы қабырғаларының қалыңдығының өзгеруімен сипатталады. Пісіп жетілмеген талшықтар жиырылып аз бұралған лента тәріздес болып келеді. Бұл талшықтың жоғары шеті жабылған және үшкір тәріздес түрде, ал төменгі жағы тұқыммен үзіп алған кезде үзілген түрде келеді.

Мақта талшығының орташа ұзындығы 25-37мм

Жіңішке мақта талшығының ұзындығы 35-43мм

Көлденең қимасы мақта талшықтарының микроскоп арқылы қарастырғанда каналдары анық көрінеді. Олардың көлемі мен өлшемдері талшықтардың пісіп жетілуіне байланысты өзгеріске ұшырайды. Талшықтардың каналдарында протоплазмалардың мөлшері азаяды, ал толығымен пісіп жетілген талшықтарда тек қана протоплазманың кеуіп қалған қалдықтары қалады. Мақтаның орта талшықты сорттарының көлденең қимасының ауданы пісіп жетілу деңгейінің әр тірлі болуына байланысты өзгереді. Жіңішке талшықты мата сорттарында 30-дан 112мкм дейін болады. Мақта талшықтарының пісіп жетілу дәрежелері 4 топқа (ГОСТ)

1. Ең пісіп жетілген талшық.

2. Толық пісіп жетілген.

3. Мүлде пісіп жетілген.

4. Шикі.

Мақта мальв тұқымдастарына жатады. Мақта талшығының ассортименті мақта талшығының ассортименті өте көп. Ол мата шығарғанда жалпы көлемінің 70% құрайды. Олар барлық киімдердіқ түрлерін жасағанға қолданылады. Мақта жіптері жеткілікті дәрежеде берік және тозуға шыдамды жеңіл өңделеді. Киім тігу кезінде жылжымайды, кесуге қарсы тұрмайды, пластикалық, инемен жүргізгенде ойық қалмайды, тігін кезінде жіптер қозғалмайды, сөгілмейді.

Мақта жіптерінің ассортименті

Мақта маталарының артикулі-әр топ үшін аралық қалдырылған прейскурант бойынша маталардың рет нөмірі. Мақта маталардың сауда прейскурантына әртүрлә мақта маталарының 1300-ден аса артикулдері кірген. Мақта маталардың ассортименті төмендегі бағытта дамуда:

Формасын сақтайтын маталар шығару-бөз, поплин сияқты жеңіл, өңі тегіс, жатық маталарды және ескі, дәстүрлі (классический) әдіспен тоқылған тегіс немесе бір жағы бедерлі маталарды; созымды, иілімді маталарды шығару-түкті, жұмсақ, жеңіл, жіңішке, сызықты жұмсақ шибарқыт.

Байка- ең жуан және ауыр мата, екі жақты өрілген, жылтыр бояумен шығарылады, ені 100см. Үстіңгі киімдерге плед, аяқ жылы ұстау үшін, ұлтарақ жасағанда қолданылады.

Барқыт- анық көзге көрініп тұратын, түктері бар, беттік тығыздығы 340г/м ² болатын мата. Жұмсақ, жылу сақтағыштық қасиеті жақсы. Қыстық көйлектерге қолданылады. Матаның өңднлуі өте қиын.

Бәтес (батист) - жіңішке, жұқа, биязы қыртысты. Полотно өрімді мата. Вольтаға қарағанда тығыз болып келеді. Беттік тығыздығы 71г/м ² . Ені 70-90 см. Көйлектерге, блузкаларға, түнгі жейделерге қолданылады.

Бумазея- саржалық өріммен өрілген, бір жақты сирек өріммен өрілген. Қысқы балаларға арналған көйлектер, халаттар, пижамалар, жиделер тігу кезінде қолданады.

Бөз (бязь) - полотнолық өріммен кардты иіру жүйесі арқасында жасалған иірім жіпті қолданады. Олар тығыз және ауыр. Беттік тығыздығы орташа алғанда 140 г/м ² , ені 60-100см. Жылтыр етіп бояумен боялады. Жеңіл көйлектер, іш киімдер тіккенде қолданылады.

Ши барқыт (вельвет) әр түрлі жалпақтықтағы қыртыстардан тұрады. Оларды әр тірлі әдістер арқылы түсіне, тігісіне, сән үлгісіне қарай өңдейді.

Вольта - өте жұқа мата, жартылай жылтыр, полотнолық өріммен өрілген, жұмсақ. Беттік тығыздығы 60 г/м ² , ені 90см. Суреттермен әрленген. Көйлектер, блузкалар, түнгі жейделер тігуде қолданылады.

Маркизет - жіңішке, жұқа жартылай жылтыр, полотнолық өріммен өрілген, жоғары дәрежеде ширатылған мата. Сондықтан ол өте берік қозғалмалы беттік тығыздығы 35%. Ені 80см. Сәнді көйлектерге блузкаларға қолданылады.

Поплин- ол да пололтнолық өріммен кардты тоқылған. Матат түсі ағартылған және жылтыр боялған.

Сәтен (сатин) - атлас сәтенді өріммен кардты тоқумен өндіреді. Беттік тығыздығы 100-140 г/м ² жылтыр өрнектермен көмкерілген барлық сәтендерге арнайы әдіспен тұрақты жылтырлық қасиет береді. Жеңіл жазық көйлектер, іш киімдер тігуге қолданады.

Шыт - полотнолық әдіспен кардты иіру жүйесі арқасында орташа сызықтық тығыздықты иірім жіп өңдейді өңдейді. Беттік тығыздығы орташа алғанда 100г/м ² , жуаандығы 65-95см. Жеңіл көйлектер, іш киімдер тіккенде қолданылады

Фланель- саржалық өріммен екі жақты сирек тоқылады. Беттік тығыздығы 250 г/м ² дейін барады. Фланельді жылтыр бояумен шығарады. Қыстық балалар киіміне үй халаттарын, пижамалар тігу кезінде қолданылады.

1999-2002 жылдары шығарылған мақта мата көлемдері

1-кесте

Осы сандарға қарап біз текстиль талшықтарын өндіру саны жағынан соңғы орында еместігін көреміз.

Мақта талшығының кең қолданыста болуы оның ерекше қасиеттерімен сипатталады. Мысалы: жақсы тоқымалық қасиеті, серпімділігі беріктігі, өзінің қасиеттеріне байланысты адам денесіне ең ыңғайлы болып табылады. Сонымен қатар техникалық мақсаттарда қолданылады. Мақта маталары ыстық, суық климатқа төзімді сондықтан да мақта бұйымдарының ассортименті әртүрлі және айтарлықтай көп. Мақта талшықтарын өзінің серпімділігімен беріктілігіне байланысты техникалық бұйымдарға мысалы: автомобиль шиналарына қолданады, негізінен тігін жіптерінің өндірісінде мақта талшықтарын XIX ғасырдың аяында қолдана бастаған, Россияда жиырма жыл бұрын барлық қолданыстағы жіптердің тоқсан пайызы мақта жібі болған, ГОСТ 6309-93 сәйкес мақта маталары “ ЭКСТРА”, “ПРИМА”, “ПРОЧНЫЕ” деген маркалармен шығарылады. Мақтадан жасалған жіптердің сапасы шикізатқа байланысты. Қазіргі күні жылтыр, берік, мықты маталар өте жоғары бағаланады.

Мақтада жасалған жіптердің техникалық қаиеттері

2-кесте

Мақта мальв тұқымдастарына жатады. Бұл тұқымдастардың көпшілігі тропикалық елдерде өседі. Мақта Линней анықтаған GOSSIPIUM (ГОССИПИУМ) туыстығына жатады. Кейіннен ботаниктердің біраз бөлігі ботаниклық классификацияға мақта тұқымдасының әр түрлілігінің қатарының кестесін жасаумен айналысты агроном-селекционер Т. С. Зайцев мақтаны екі негізгі топқа бөлген:

1. Үнді-Қытай және Африкалық (ескі әлем)
2. Орталық Америка және Оңтүстік Америкалық (жаңа әлем)

Осы екі әлем мақталарының физиалогиялық айырмашылығы өте үлкен. Ең басты айырмашылық ‘жаңа әлем” елдерінің мақатасының қорабы ірі, жақсы ашылады, талшығы ұзын және жіңішке сондықтанда барлық жерлерде “жаңа әлем” елдерінің мақтасы кең таралған.

Үнді Қытай тобының талшықтары жуан ірі болып келеді. Ал Африкалық топтағы талшықтар оған қарағанда жіңішкелеу аз ғана ашылатын, қорабымен ерекшеленеді тез пісіп жетіледі Оңтүстік Америкалық топтағы талшықтар орташа ғана ұзындықтағы жапырағының үшбұрышты болып бөліңумен ерекшелінеді.

“Жаңа әлем” елдерінің мақталарын негізгі екі топқа бөлуге болады.

а) Аралдық мақта. Бұл мақталар аралдарда немесе теңіз жағалауларында өсіріледі. Олар ең жақсы жоғары сапалы талшық береді. Тұқымы жалаң, қара, түсі сары, гүл жапырақшасының негізінде малина түсті дақтары болады.

б) Таулы мақта. Бұған хирзутун мақтасы жатады. Тұқымы жасыл болады. Түсі сары, бірақ дақсыз болады Бұл мақта Орта Азия және Закавказия елдеріндеде өсіріледі.

Мақта талшықтарының сапасын бағалау.

Мақта мынадай қасиеттерімен сипатталады. Түсі немесе боялуы ылғалдылығы пісіп жетілу дәрежесі, иілгіштігі, ұзындығы, жуандығы, беріктігі, созылу қасиеті, тығыздығы жібек тәрізді жылтырлық қасиеті бар.

Тоқу кезінде осы барлық сапалық қасиеттері бірдей мән бермейді. Кейбір жағдайда оның ылғалдылығына, ал кейбір жағдайда оның беріктік қасиетіне (ұзындық, жуандық) .

Тоқылған бұйымның беріктігі талшықтың беріктігіне көп байланысты болмайды, ол көп жағдайда талшықтың ұзындығына және еніне, сонымен қатар иілгіштігіне, созылуына байланысты болпды.

Талшықтың ұзындығы.

Талшықтың ұзындығын анықтау әдістері. Ең ыңғайлы және кең тараған әдіс-сызықтық штапельмен өлшеу әдісі. Бұл әдіс өте тез, бірақ анық емес. Нәтижесі көп жағдайда сынақ жүргізушінің тәжірибелігіне байланысты болады, сонымен қатар штапельдің ұзындығы мақтаның ылғалдылығына тәуелді. Құрғақ талшық иректелген және қысқа, ал дымқыл талшық тік және ұзын болып келеді. Нақты мән беретін басқада әдістар бар, бірақ олар тек қана арнайы зертханаларда жасалады, бұлар әр түрлі приборларда жүргізіледі. Америкалық физик Чандлер мынадай әдіс ұсынған. Бұл әдісте мақта штапельмен 10мм ұзындықтағы кесінді алады, кейіннен осы кесіндіні және штапельді өлшейді. Сонда штапельдің орташа ұзындығын салмақтық арақатыныспен табуға болады.

Бұл әдіс салмақтық атқа ие болды, сонымен қатар талшықты штапельдік диаграмма, жиілік диаграммасы әдістерімен анықтауға болады.

Талшықтың жуандығы.

Әдетте талшықтың жуандығын талшықтың көлденеңдігімен анықтайды. Жалпы қабылданған әдіс-бұл микроскоппен анықтау. Нәтижесі микромда көрінеді. Бірақ бұдан мақтаның жуандығы емес, ені белгілі болады. Ұзындық пен жуандықтың мәнінен біз көлемін аламыз.

Мақта жіптерінің иілгіштік қасиетттері.

3-кесте

Иілгіштігі.

Мақтаның сыртқы қорабы түскеннен кейін ішіндегі талшықтар жел әсер еткенде қатты кеуіп, талшықтың қабырғалары кеуіп, өз өсінде айналып иректеледі. Осыны иілгіштік деп атайды. Егер иілгіштік бірқалыптылығы көп болса, онда талшықтардың ілінісуі де көп болады. Иілгіштік пісу дәрежесіне байланысты болады.

1 см- де бұйралану саны.

Талшықтың беріктігі.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс