Қылмыстық құқықтағы қылмыстардың көптігі
КІРІСПЕ 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІ 5
1.1 Қылмыстардың көптігінің түсінігі 5
1.2 Қылмыстардың көптігі және жеке қылмыстардың ара қатынасы 9
2 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІНІҢ НЫСАНДАРЫ 15
2.1 Қылмыстарды бірнеше рет жасау 15
2.2 Қылмыстардың жиынтығы 20
2.3 Қылмыстардың қайталануы 31
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 50
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІ 5
1.1 Қылмыстардың көптігінің түсінігі 5
1.2 Қылмыстардың көптігі және жеке қылмыстардың ара қатынасы 9
2 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІНІҢ НЫСАНДАРЫ 15
2.1 Қылмыстарды бірнеше рет жасау 15
2.2 Қылмыстардың жиынтығы 20
2.3 Қылмыстардың қайталануы 31
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 50
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Дипломдық жұмыс қылмыстық құқықтағы қылмыстардың көптігінің мәселелеріне арналған.
1995 жылы тамыз айының 30-жұлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің конституциясының дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылды. Конституцияның 1–бабына сәйкес «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі мен құқықтары, бостандықтарын құрметтеп қорғайды» [1]. Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс–жүзінде толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр. Республикамызда болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар, ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең талап – талғамға сай өмір сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтқан мақсатқа жету үшін халықтың әл-ауқатын, жағдайын көтеруді, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы тартуды әр республика өз даму процесінде халықты құқықтық тұрғыдан қолдап қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Қоғамдық қатынастарды реттеуші құралдардың бірі – заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті бір арнасы – қылмыстық заң бұл тұрғыдан алғанда көп іс – қимылды талап етеді.
Қазақ КСР-нің 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары өмірімізде орнын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай келмегендіктен, 1997 жылы шілде айының 16 – жұлдызында Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар айының 1 – жұлдызынан бастап заңды күшіне енді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев “Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жеке мән берілсін және заңға қарама қайшы іс-әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі қолданылсын”, – деп атап өтті [2, 3]. Сол себептен, қазіргі кезеңде негізінен республиканың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің және заң бұзушылықпен күресті күшейтуге қоғамымыздың әр жүйесінің құқықтары мен бостандықтарына қол сұғушылықтың алдын алуға басты назар аударылуда. Осыған сәйкес, қылмыстық құқықтық шаралар өздерінің алдына қойған мақсаттарын заң қорғау органдарының қатаң заңға сәйкес қызмет әрекеттері арқылы жүзеге асырулары керек. Қазіргі кездегі қылмыстық заңды тереңірек білу үшін, қылмыстардың көптігі барысында дұрыс саралауды жүзеге асыту үшін қылмыстарды бірнеше рет жасау, қылмыстардың жиынтығы және қылмыстардың қайталануын дұрыс зерделеу қажет.
1998 жылы күшіне енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде көптік қылмыстар 11, 12, 13 баптардың нормаларында көрініс тапқан [3].
Қылмыстық құқық ғылымында көптік қылмыстарға қатысты бірқатар еңбектердің болуына қарамастан, сот-тергеу тәжірибесі заң нормаларына терең және толық көлемдегі түсінікті талап етеді.
1995 жылы тамыз айының 30-жұлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің конституциясының дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылды. Конституцияның 1–бабына сәйкес «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі мен құқықтары, бостандықтарын құрметтеп қорғайды» [1]. Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс–жүзінде толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр. Республикамызда болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар, ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең талап – талғамға сай өмір сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтқан мақсатқа жету үшін халықтың әл-ауқатын, жағдайын көтеруді, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы тартуды әр республика өз даму процесінде халықты құқықтық тұрғыдан қолдап қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Қоғамдық қатынастарды реттеуші құралдардың бірі – заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті бір арнасы – қылмыстық заң бұл тұрғыдан алғанда көп іс – қимылды талап етеді.
Қазақ КСР-нің 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары өмірімізде орнын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай келмегендіктен, 1997 жылы шілде айының 16 – жұлдызында Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар айының 1 – жұлдызынан бастап заңды күшіне енді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев “Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жеке мән берілсін және заңға қарама қайшы іс-әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі қолданылсын”, – деп атап өтті [2, 3]. Сол себептен, қазіргі кезеңде негізінен республиканың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің және заң бұзушылықпен күресті күшейтуге қоғамымыздың әр жүйесінің құқықтары мен бостандықтарына қол сұғушылықтың алдын алуға басты назар аударылуда. Осыған сәйкес, қылмыстық құқықтық шаралар өздерінің алдына қойған мақсаттарын заң қорғау органдарының қатаң заңға сәйкес қызмет әрекеттері арқылы жүзеге асырулары керек. Қазіргі кездегі қылмыстық заңды тереңірек білу үшін, қылмыстардың көптігі барысында дұрыс саралауды жүзеге асыту үшін қылмыстарды бірнеше рет жасау, қылмыстардың жиынтығы және қылмыстардың қайталануын дұрыс зерделеу қажет.
1998 жылы күшіне енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде көптік қылмыстар 11, 12, 13 баптардың нормаларында көрініс тапқан [3].
Қылмыстық құқық ғылымында көптік қылмыстарға қатысты бірқатар еңбектердің болуына қарамастан, сот-тергеу тәжірибесі заң нормаларына терең және толық көлемдегі түсінікті талап етеді.
1 Казақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995ж./Юрист, 2009. - 44 б.
2 Қазақстан-2030. Өркендеу, қауіпсіздік және қазақстандықтардың әлауқатын жақсарту: Ел Басының Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: 1997. – 93 б.
3 Казақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 16 шілде 1997ж./Юрист, 2009. - 168 б.
4 А.М.Яковлев. Совокупность преступлений. Москва: Гос. Юрид. Изда-во, 1960. – 120 с.
5 Г.Г.Криволапов. Множественность преступлений по советскому уголовному праву. Москва: Академия МВД СССР, 1974. – 32 с.
6 Уголовное право Российской Федерации. Общая часть / Под ред. Б.В.Здравомыслова. Москва: Юристъ, 1996. – 512 с.
7 Ю.А.Красиков. Множественность преступлений. Москва, 1988. – 96 с.
8 Е.А.Фролов, Р.Р.Галиакбаров. Множественность преступных деяний как институт советского уголовного права. Сверловск: «Уральский рабочий», 1976. – 20 с.
9 Советское уголовное право. Общая часть. М., 1974г. стр. 249-250.
10 Б.А.Куринов. Научные основы квалификции преступлений. Москва: Издательство МГУ, 1976. – 233 с.
11 В.П.Малков. Множественность преступлений и ее формы по советскому уголовному праву. Издательство Казанского университета, 1982. – 176 с.
12 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 352 б.
13 Маликова Ш.Б. Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстардың көптігі ұғымының кейбір сұрақтары //Материалы Международной научно-практической конференции «Реализация уголовной ответственности: история, современность и песпективы».31 марта-1 апреля 2005 г. – Алматы, 2005.
14 Малков В.П. Совокупность преступлений – Издательство Казанского университета, 19974г. – 308с.
15 Кузнецова Н.Ф. Значение преступных последствий для уголовной ответственности. – Москва: , 1958г. – 111 с.
16 Уголовное право. Общая часть / Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова. – Москва: ИНФРА М – НОРМА, 1998. – 516 с.
17 Сборник постановлений Пленума Верховного Суда СССР (1924-1986) – Москва: , 1987г. – 715 с.
18 Кригер Г.А. Квалификация хищения социалистического имущества – Москва: Государственное юридическое издательство, 1971г. – 125 с.
19 Сборник постановлений Пленумов Верховных Судов СССР и РСФСР по уголовным делам – Москва: , 1995г. – 819 с.
20 Маликова Ш.Б. Қылмыстық құқықтағы қылмыстарды бірнеше рет жасау мен жеке қылмыстардың ара қатынасының кейбір мәселелері// Казахстанский журнал международного права №3. – Алматы, 2008.
21 Кругликов Л.Л., Савинов В.Н. Квалифицирующие обстоятельства: понятие, виды, влияние на квалификацию преступлений – Ярославль, 1989г. – 153 с.
22 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть – Москва: Издательство БЕК, 1996. – 560 с.
23 Каиыржанов Е.И. Уголовное право. (Общая часть) – Алматы: Арда, 2006. – 248 с.
24 «Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын және жиынтығын саралау туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 11 Нормативтік қаулысы / Юрист, 2009
25 Кругликов Л.Л., Савинов В.Н. Квалифицирующие обстоятельства: понятие, виды, влияние на квалификацию преступлений – Ярославль, 1989г.
26 Блум М.И. Понятие и призанки совокупности преступления. В сб.: Вопросы уголовного права и процесса. Рига, 1969. – 111-118 сс.
27 Стручков Н.А. Назначение наказания при совокупности преступлений. М., Госюриздат. 1957. – 165 с.
28 Ткешелиадзе Г.Т. Ответственность при совокупности преступлений по советскому уголовному праву. Автореф. канд. дисс., Тбилиси, 1961. – 34 с.
29 Уголовное право. Общая часть / Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова. – Москва: ИНФРА М – НОРМА, 2001. – 516 с.
30 Рогов И.И. Множественность преступлений // Уголовное право. Общая часть – Алматы: «Қазақ университеті», 2005. – 146-155 с.
31 Уголовное право. Общая часть. М., 2004г. С. 67
32 Г.Ф.Поленов. Уголовное право. Общая часть. Алматы, 2001г. С. 24
33 Ильмалиев Ж.Б. К вопросу о повышении роли посткриминального контроля в предупреждении рецидивной преступности//к 10-летию Уголовного, уголовно-исполнительных кодексов РК. Сборник Международной конференции. Алматы, 2007г. С.129-132
34 «Соттардың қылмыстардың қайталануы туралы заңдарды қолдануы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 25 желтоқсандағы № 8 Нормативтік қаулысы / Юрист, 2009.
34 «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі № 1 нормативтік қаулысы / Юрист, 2009.
35 «Бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға түзеу мекемелерінің түрлерін тағайындау жөніндегі сот тәжірибесі туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 23 маусымдағы № 7 нормативтік қаулысы / Юрист, 2009.
2 Қазақстан-2030. Өркендеу, қауіпсіздік және қазақстандықтардың әлауқатын жақсарту: Ел Басының Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: 1997. – 93 б.
3 Казақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 16 шілде 1997ж./Юрист, 2009. - 168 б.
4 А.М.Яковлев. Совокупность преступлений. Москва: Гос. Юрид. Изда-во, 1960. – 120 с.
5 Г.Г.Криволапов. Множественность преступлений по советскому уголовному праву. Москва: Академия МВД СССР, 1974. – 32 с.
6 Уголовное право Российской Федерации. Общая часть / Под ред. Б.В.Здравомыслова. Москва: Юристъ, 1996. – 512 с.
7 Ю.А.Красиков. Множественность преступлений. Москва, 1988. – 96 с.
8 Е.А.Фролов, Р.Р.Галиакбаров. Множественность преступных деяний как институт советского уголовного права. Сверловск: «Уральский рабочий», 1976. – 20 с.
9 Советское уголовное право. Общая часть. М., 1974г. стр. 249-250.
10 Б.А.Куринов. Научные основы квалификции преступлений. Москва: Издательство МГУ, 1976. – 233 с.
11 В.П.Малков. Множественность преступлений и ее формы по советскому уголовному праву. Издательство Казанского университета, 1982. – 176 с.
12 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 352 б.
13 Маликова Ш.Б. Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстардың көптігі ұғымының кейбір сұрақтары //Материалы Международной научно-практической конференции «Реализация уголовной ответственности: история, современность и песпективы».31 марта-1 апреля 2005 г. – Алматы, 2005.
14 Малков В.П. Совокупность преступлений – Издательство Казанского университета, 19974г. – 308с.
15 Кузнецова Н.Ф. Значение преступных последствий для уголовной ответственности. – Москва: , 1958г. – 111 с.
16 Уголовное право. Общая часть / Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова. – Москва: ИНФРА М – НОРМА, 1998. – 516 с.
17 Сборник постановлений Пленума Верховного Суда СССР (1924-1986) – Москва: , 1987г. – 715 с.
18 Кригер Г.А. Квалификация хищения социалистического имущества – Москва: Государственное юридическое издательство, 1971г. – 125 с.
19 Сборник постановлений Пленумов Верховных Судов СССР и РСФСР по уголовным делам – Москва: , 1995г. – 819 с.
20 Маликова Ш.Б. Қылмыстық құқықтағы қылмыстарды бірнеше рет жасау мен жеке қылмыстардың ара қатынасының кейбір мәселелері// Казахстанский журнал международного права №3. – Алматы, 2008.
21 Кругликов Л.Л., Савинов В.Н. Квалифицирующие обстоятельства: понятие, виды, влияние на квалификацию преступлений – Ярославль, 1989г. – 153 с.
22 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть – Москва: Издательство БЕК, 1996. – 560 с.
23 Каиыржанов Е.И. Уголовное право. (Общая часть) – Алматы: Арда, 2006. – 248 с.
24 «Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын және жиынтығын саралау туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 11 Нормативтік қаулысы / Юрист, 2009
25 Кругликов Л.Л., Савинов В.Н. Квалифицирующие обстоятельства: понятие, виды, влияние на квалификацию преступлений – Ярославль, 1989г.
26 Блум М.И. Понятие и призанки совокупности преступления. В сб.: Вопросы уголовного права и процесса. Рига, 1969. – 111-118 сс.
27 Стручков Н.А. Назначение наказания при совокупности преступлений. М., Госюриздат. 1957. – 165 с.
28 Ткешелиадзе Г.Т. Ответственность при совокупности преступлений по советскому уголовному праву. Автореф. канд. дисс., Тбилиси, 1961. – 34 с.
29 Уголовное право. Общая часть / Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова. – Москва: ИНФРА М – НОРМА, 2001. – 516 с.
30 Рогов И.И. Множественность преступлений // Уголовное право. Общая часть – Алматы: «Қазақ университеті», 2005. – 146-155 с.
31 Уголовное право. Общая часть. М., 2004г. С. 67
32 Г.Ф.Поленов. Уголовное право. Общая часть. Алматы, 2001г. С. 24
33 Ильмалиев Ж.Б. К вопросу о повышении роли посткриминального контроля в предупреждении рецидивной преступности//к 10-летию Уголовного, уголовно-исполнительных кодексов РК. Сборник Международной конференции. Алматы, 2007г. С.129-132
34 «Соттардың қылмыстардың қайталануы туралы заңдарды қолдануы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 25 желтоқсандағы № 8 Нормативтік қаулысы / Юрист, 2009.
34 «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі № 1 нормативтік қаулысы / Юрист, 2009.
35 «Бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға түзеу мекемелерінің түрлерін тағайындау жөніндегі сот тәжірибесі туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 23 маусымдағы № 7 нормативтік қаулысы / Юрист, 2009.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІ 5
1.1 Қылмыстардың көптігінің түсінігі
5
1.2 Қылмыстардың көптігі және жеке қылмыстардың ара қатынасы
9
2 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІНІҢ НЫСАНДАРЫ 15
2.1 Қылмыстарды бірнеше рет жасау
15
2.2 Қылмыстардың жиынтығы
20
2.3 Қылмыстардың қайталануы
31
ҚОРЫТЫНДЫ
42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Дипломдық жұмыс қылмыстық құқықтағы
қылмыстардың көптігінің мәселелеріне арналған.
1995 жылы тамыз айының 30-жұлдызында референдум жолымен қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің
конституциясының дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылды.
Конституцияның 1–бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең
қымбат қазынасы адам және адамның өмірі мен құқықтары, бостандықтарын
құрметтеп қорғайды [1]. Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс–жүзінде
толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр. Республикамызда
болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар, ауқымды кең тараған
процестер, белгілі өскелең талап – талғамға сай өмір сүруге ынталандырып
отыр. Осы жоғарыда айтқан мақсатқа жету үшін халықтың әл-ауқатын, жағдайын
көтеруді, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы тартуды әр
республика өз даму процесінде халықты құқықтық тұрғыдан қолдап қамтамасыз
етуді басты бағдар етіп қойды. Қоғамдық қатынастарды реттеуші құралдардың
бірі – заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті бір арнасы – қылмыстық
заң бұл тұрғыдан алғанда көп іс – қимылды талап етеді.
Қазақ КСР-нің 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары
өмірімізде орнын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай
келмегендіктен, 1997 жылы шілде айының 16 – жұлдызында Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар айының 1
– жұлдызынан бастап заңды күшіне енді. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев “Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды
сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жеке мән берілсін және заңға
қарама қайшы іс-әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі
қолданылсын”, – деп атап өтті [2, 3]. Сол себептен, қазіргі кезеңде
негізінен республиканың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің және заң
бұзушылықпен күресті күшейтуге қоғамымыздың әр жүйесінің құқықтары мен
бостандықтарына қол сұғушылықтың алдын алуға басты назар аударылуда. Осыған
сәйкес, қылмыстық құқықтық шаралар өздерінің алдына қойған мақсаттарын заң
қорғау органдарының қатаң заңға сәйкес қызмет әрекеттері арқылы жүзеге
асырулары керек. Қазіргі кездегі қылмыстық заңды тереңірек білу үшін,
қылмыстардың көптігі барысында дұрыс саралауды жүзеге асыту үшін
қылмыстарды бірнеше рет жасау, қылмыстардың жиынтығы және қылмыстардың
қайталануын дұрыс зерделеу қажет.
1998 жылы күшіне енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде
көптік қылмыстар 11, 12, 13 баптардың нормаларында көрініс тапқан [3].
Қылмыстық құқық ғылымында көптік қылмыстарға қатысты бірқатар
еңбектердің болуына қарамастан, сот-тергеу тәжірибесі заң нормаларына терең
және толық көлемдегі түсінікті талап етеді.
Осыған орай, қылмыстардың көптігі мәселесін теориялық тұрғыдан зерттеу,
жеке күрделі қылмыстардан, қылмыстық-құқықтық нормалардың бәсекелестігінен
ажырату қазіргі таңда өзекті деп айта аламыз.
Диплом жұмысының мақсаты және міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты –
қылмыстардың көптігімен байланысты мәселелерді жан-жақты кешенді түрде
зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстардың көптігін және оны
сипаттайтын белгілерді анықтау;
- қылмыстардың көптігінің нысандарын талдау және негіздеу;
- қылмыстардың көптігінің нысандарының ара қатынасын зерттеу.
Зерттеу объектісі – қылмыстардың көптігі қарастырылған қылмыстық-
құқықтық нормаларды қолдану аясында қалыптасқан қоғамдық қатынастар болып
табылады.
Зерттеу пәні – қылмыстардың көптігінің нысандары көрсетілген қылмыстық
заңның нақты нормалары болып табылады.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негіздері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-әдістемелік негізін ғылыми танымның жалпы,
арнайы, жеке әдістері қолданылды. Оның ішінде, талдау, индукция, дедукция,
ұқсастық, салыстыру, жүйелі-құрылымдық, нақты әлеуметтік әдіс, құқықты
талдаудың формальды-қисындық әдіс, салыстырмалы-құқықтық әдіс және т.б.
пайдаланылды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Диплом жұмысында қылмыстық құқық
теориясындағы қылмыстардың көптігін жүйелі түрде талдауға ұмтылыс
жасалынған.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тараудан, бес бөлімшеден, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІ
1. Қылмыстардың көптігінің түсінігі
Бiр ғана тұлғаның бiрнеше рет қылмысқа баруы - қоғам үшiн аса қауiптi
болып табылады. Бiрiншiден, қылмыстық құқықтың қорғауындағы қоғамдық
қатынастарға тиетiн зиян объективтi түрде анағүрлым арта түседi. Екiншiден,
бiр тұлғаның жасаған қылмыстары әртүрлі объектiлерге қиянат келтiретiн
болса, зиян келетiн қоғамдық қатынастардың қатарының өзі де кеңейе түсуi
мүмкiн. Бір тұлғаның бiр ғана емес, бiрнеше қылмыс жасауының өзі әдетте,
бұл қылмыскердiң бойында тұрақты түрде қоғамға қарсы бағыт қалыптасқандығын
дәлелдейдi. Мұның өзі жағдайдың тең қарастырылуы барысында бұл тұлғаға
неғүрлым қатал қылмыстық-құқықтық ықпалдың қолданылуын талап етедi.
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстық іс - қимылдарды жасауы
қылмысты дұрыс саралаумен, кінәлінің жауаптылығын дараландырумен, сондай –
ақ жеке күрделі қылмыстарды қылмыстардың көптігінен ажырату қажеттілігімен
байланысты ерекше жағдайларды туындатады.
Тұлғаның қылмыстық жауапқа тартылуының ескiру мерзiмi өтпеген немесе
соттылығы жойылмаған, не алынып тасталмаған немесе қылмыстық жауапқа
тартылу заңға сәйкес тоқтатылмаған екi не одан да көп қылмыс жасауы
қылмыстық құқықта қылмыстардың көптігі деп танылады. Қазiргi қылмыстық
заңдар бойынша қылмыстардың көптігінiң төмендегiдей түрлерi айқындалып,
ажыратылады:
1) қылмыстың бiрнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстардың жиынтығы;
3) қылмыстың қайталануы.
Қылмыстардың көптігінiң өзіне тән белгiсi бiр тұлғаның кемiнде екi
қылмыс, яғни қылмыстардың дербес құрамының белгiлерi бар әрекеттер (немесе
жиынтықталған бiр әрекет) жасауы. Ал әкiмшiлiк құқық бұзушылық, азаматтық-
құқықтық тәртiп бұзушылық, сол сияқты, ҚК-тiң 9-бабының 2-бөлiгiнде
қарастырылған iс-әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыстың көптігіне жатпайды.
Қылмыстық жауаптылықтың ескiру мерзiмi өтiп кеткен немесе соттылығы
жойылған (алынып тасталған) заң бұзушылықтар да қылмыстың көптігіне
жатпайды. Бұл туралы қылмыстың бiрнеше рет жасалуына қатысты ҚК-тiң 11-
бабының 3-бөлiгiнде айтылған.
Сонымен қатар, қылмыстық-құқықтық салдар жоққа шығарылған әрекеттер де
қылмыстардың көптігіне жатпайды. Ол жағдайлар, атап айтқанда мыналар: шын
өкiнуiне (ҚК-тiң 65-бабы), қажеттi қорғанудың шегiнен асуына (ҚК-тiң 66-
бабы), жәбiрленушiмен татуласуына (ҚК-тiң 67-бабы) байланысты немесе
рақымшылық жасау актiсi негiзiнде (ҚК-тiң 76-бабының 2-бөлiгi) немесе ҚК-
тiң Ерекше бөлiмiнде көрсетiлген жағдайларға орай (125, 165, 231, 233, 312
және басқа баптарда кездесетiн ескертулер) қылмыс жасаған тұлғаның
қылмыстық жауаптылықтан босатылуы немесе босатылуға тиiстiлiгi.
Қылмыстардың көптігінің ұғымы қылмыстық құқық теориясымен қарастырылған
да, қылмыстық заңнамада берілмеген.
А.М.Яковлевтің пікірі бойынша, қылмыстық іс-қимылдардың көптігінің
ұғымы қылмыстарды қайталау, қылмыстардың рецидиві және жиынтығы
түсініктерінен нақты көрініс табады [4, 5 б.]. Г.Г.Криволапов қылмыстардың
көптігінің ұғымын, оның белгілерін көрсету арқылы, яғни, қылмыстардың
көптігі әрқайсысы дербес қылмыс құрамдарының белгілерін құрайтын, бір
адамның екі немесе одан да көп қылмыстық жазаланатын іс-қимылдарды жасауы
деп берген [5, 6 б.]. В.И.Ткаченко көптік қылмыстар ретінде, алдыңғы
сотталғандығына қарамастан, адамның сот үкімі арқылы белгіленген, екі
немесе одан да көп қылмыстарды жасауын түсінеді [6, 285 б.]. Берілген
анықтамалар қарастырылатын ұғымға тән басты белгі – бір адамның екі немесе
одан да көп қылмыстарды жасауын ғана көрсетеді. Бұл белгі қылмыстардың
көптігінің барлық жағдайларына ортақ болып табылады. Ю.А.Красиков көптік
қылмыстарды кінәлі адамның кезектілікпен орындаған бір немесе бірнеше іс-
қимылдар арқылы бірнеше қылмыс құрамдарын жасауы,- деп анықтаған [7, 6
б.]. Е.А.Фролов және Р.Р.Галиакбаров бойынша, қылмыстардың көптігі -
қылмыстық заңмен қарастырылған бір адамның мінез-құлқындағы бірнеше құқық
бұзушылықтардың үйлесуі [8, 8 б.]. И.М.Гальперин қылмыстардың көптігі –
кінәлінің қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға дейінгі әртүрлі қылмыс
құрамдарының белгілері бар, бірнеше қылмыстық іс-қимылдарды, немесе өзара
ішкі байланыста емес, бір қылмыс құрамының белгілерін құрайтын бірнеше
қылмыстық іс-қимылдарды, немесе алдыңғы қылмысы үшін сотталғаннан кейін
кез келген басқа қылмысты жасауы [9, 249 б.].
Қылмыстардың көптігін жоққа шығаратын кейбір белгілер Б.А.Куриновтың
анықтамасында көрініс тапқан, яғни, қылмыстардың көптігі – адамның соттылық
жойылмаған және қылмыстық қудалаудың мерзімдері өтпеген, екі немесе одан да
көп қылмыстарды жасауын қамтиды [10, 159 б.].
В.П.Малков қылмыстардың көптігінің кең анықтамасын береді:
Қылмыстардың көптігіне – егер де жасалынған қылмыстардың кемінде екеуі
үшін қылмыстық-құқықтық нәтижелер жойылмаған және қылмыстық істі қозғау
үшін процессуалдық кедергілер жоқ жағдайларда адамның бір мезгілде немесе
кезектілікпен қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға дейін, немесе алдыңғы
қылмысы үшін сотталғаннан кейін, қайта қылмыс жасауын жатқызамыз [11, 12
б.].
Қылмыстардың көптігін келесі белгілермен сипаттауға болады.
- бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды жасауы. Егер де, кінәлімен
жасалынған екі іс-қимылдың біреуі қылмыстық іс-қимылдың белгілері жоқ
құқықбұзушылық, яғни әкімшілік немесе тәртіптік қылық, маңызы шамалы іс-
әрекет болса қылмыстардың көптігі болмайды.
- қылмыстардың көптігі әрқайсысы, дербес қылмыс құрамдарының белгілерін
құрайтын, қылмыстық іс-қимылдардан тұрады. Қылмыстық іс-қимылдың дербестігі
оның объективтік және субъективтік белгілерінің бірлігімен анықталынады.
Бұл дегеніміз – жеке алынған әрбір іс-қимылда белгілі бір қылмыс құрамының
болуын бідіреді. Бұл қылмыстардың құрамдары өзінің юридикалық белгілері
бойынша бір-біріне сәйкес келсе де, объективтік немесе субъективтік
қасиеттеріне байланысты бір-бірінен ажыратылады. Қылмыстардың көптігі
аяқталған қылмыстар арқылы да, сондай-ақ қылмысты жасауға дайындалу немесе
оқталу арқылы да түзіледі. Бұл жерде қылмыстардың көптігі ретінде тану үшін
бірінші аяқталған қылмыс, одан кейін қылмысқа дайындалу немесе оқталу
жасалуының, яғни қылмыстық іс-қимылдарды жасау кезектілігінің маңызы жоқ.
Қылмыстардың көптігі ретінде тек орындаушының әрекетін ғана емес,
ұйымдастырушының, азғырушының, көмектесушінің әрекеттерін де тани аламыз.
Айталық, қылмыстардың көптігі, егер ұрлықтың бір эпизодында кінәлі тікелей
орындаушы, ал келесісінде – көмектесуші болса да танылады.
- қылмыстардың көптігіне енетін әрбір қылмыстардың қылмыстық-құқықтық
нәтижелері болуы керек, яғни кінәліні қылмыстық жауаптылыққа тарту
мүмкіндіктерінің болуы немесе заңмен бекітілген тәртіпте соттылық алынбауы
немесе жойылмауы қажет [12, 53 б.].
Қылмыстардың көптігі жасалынған қылмыстардың және қылмыскердің жоғары
қоғамға қауіптілігінің, кінәлінің бойына сіңіп қалған қоғамға жат
көзқарастардың, әдеттің, белгілі бір өмірлік ұстанымдардың заңи көрінісі
болып табылғандықтан, аталынған белгілер болмаған жағдайда жағымсыз
салдарларды туындататын ұғым ретінде қылмыстардың көптігінің де болмауын
білдіреді. Сондықтан да, қылмыстардың көптігі жасалынған қылмыстық іс-
қимылдардың біреуіне байланысты қылмыстық-құқықтық нәтижелерді жоятын мән-
жайлар болған жағдайда болмайды.
Заңға сәйкес бұл мән-жайлардың қатарына келесілер жатқызылады:
1. Шын жүректен өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату;
2. Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату;
3. Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату;
4. Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату;
5. Рақымшылық актісінің негізінде қылмыстық жауаптылықтан босату;
6. ҚР ҚК 77, 86 баптары негізінде соттылықтың жойылуы және алынып
тасталуы;
7. ҚР ҚК Ерекше бөлімінің баптарында көрсетілген мән-жайларға сәйкес
қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК 125, 165, 231, 233, 234, 236,
251, 252, 259, 312, 326, 352, 363, 364, 372, 373, 375, 376, 378,
379, 381 бб. Ескертулері).
Қылмыстардың көптігі бірқатар заңи салдарларды тудырады:
1. Заңи біртектес және әртектес қылмыстарды жасау кейбір жағдайларда
ауырлататын (ҚР ҚК 175, 176, 177 б.б.) немесе аса ауырлататын (ҚР ҚК
175, 177, 179 баптарының 3 бөлімдері) қылмыс құрамдарының белгілері
болып табылады. Қылмыстық кодексте қылмыстрдың көптігіне қатысты
қылмыс құрамының аса ауырлататын белгісі ретінде бұрынғы соттылық
қана танылған. Бірақ та, соттылық өз бетінше қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін жоғарылатпайды, кінәлінің тұлғасын сипаттайды.
Ал жаза болса, адамның қасиетіне байланысты емес, қылмыс үшін
тағайындалады.
Қылмыстардың көптігі келесі модификациядағы қылмыс құрамдарының
ауырлататын белгілері ретінде қарастырылады:
а) тек ұқсас қылмыстарды жасау барысында: ҚР ҚК 103 б. 3 б. к
тармақшасы, 121 б. 2 б. г тармақшасы;
ә) юридикалық ұқсас, сондай-ақ бір объектілік және әртүрлі объектілік
қылмыстарды жасау барысынада – ҚК 175 б. 3 Ескертуі.
Кінәліні соттаумен байланысты қылмыстардың көптігі қылмыс құрамының
ауырлататын белгісі ретінде көрінеді:
а) тек заңи ұқсас қылмыстарды жасау барысында – ҚР ҚК 117 б. екінші
бөлімі;
ә) заңи әртүрлі объектілік қылмыстарды жасау барысында – ҚР ҚК 103 б. 2
б. к тармақшасы, 104 б. 2 б. ж тармақшасы;
2. Қылмысты саралауды өзгертеді. Мысалы, қызғаныштан бір адамды өлтіру
ҚР ҚК 96 б. 1 б. сараланса, осы ниет арқылы екі адамды өлтіру ҚР ҚК
96 б. 2 б. а тармақшасымен сараланады.
3. Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде келесі топтамадан
көрінеді:
а) ҚР ҚК-нің 52, 54, 59 баптарының негізіндеқылмыстарды бірнеше рет
жасау және қылмыстың қайталануы барысында, кінәліге қылмысты алғаш рет
жасаған адамға қарағанда, қатаң немесе ұзақ мерзімдегі жаза тағайындалуы
қажет;
ә) ҚР ҚК-нің 58 б. негізінде қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау барысында жазаны толығымен немесе ішінара қосу қағидасы ғана
қолданыла алады;
б) ҚР ҚК-нің 60 б. сәйкес, жазаны өтеу барысында, сондай-ақ шартты
түрде соттау кезіндегі сынақ мерзімі кезеңінде, жазадан мерзімінен бұрын
шартты түрде босату және жазаны орындауды кейінге қалдыру кезінде
жасалынған қылмысы үшін жаза тағайындауда жазаның берілген түрінің шегінде
толығымен немесе ішінара қосу қағидасы ғана қолданылады;
4. Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындау барысында түзеу
мекемесінің түріне әсер етеді. Бұрын, бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаны өтеген адамдарға қатаң режимдегі, кейбір
жағдайларда ерекше режимдегі түзеу колониясы тағайындалады (ҚР ҚК 48
б.);
5. Кейбір қылмыстар, бұрын қандай да болмасын қылмыстарды жасағаннан
кейін ғана жасалына алады – ҚР ҚК 358 б [13, 53].
Сонымен, бір адамның екі немесе бірнеше қылмыс істеуі, оның қоғамға
қауіптілігінің жоғары екенін көрсетеді. Жасалған қылмыстың қоғамға
қауіптілік деңгейі құқықпен қорғалатын мүдделерге бір қылмысқа қарағанда
аса мәнді залал келтіруден байқалады. Басқа жағдайларда қылмысты бірнеше
рет жасау әлеуметтікке қарсы бағытталған әрекеттерден тұрады.
Қылмыстардың көптігі - жалпыланған қылмыстық құқықтық түсінік және ол
ҚР-ң қылмыстық заңнамасында берілмегенмен де, қылмыстық құқық ғылымымен
зерттелген. Қылмыстардың көптігінің белгілері:
1) бір адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы;
2) бірінен соң бірі ретімен жасаған қылмыстар;
3) әр қылмыстан кейін қылмыстық құқықтың салдардың қалуы.
Бірінші белгі – қылмыстардың көптігінің ең негізгі сандық белгісі.
Қылмыстардың көптігі болмайды, егер де бүкіл (екі) әрекеттің біреуі кінәлі
оларды жасаған кезде қылмыс болып саналмаса.
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы, яғни олардың әр
қайсысы жеке қылмыс болуы керек. Бірнеше қылмысты жасауды біз көптіік деп
санаймыз. Мысалы, кінәлі екі жай қылмыс жасауы мүмкін. Біркелкі қылмыстар
өзінің сипаты бойынша заңды түрде ұқсас немесе ұқсас емес болады.
Заңды түрде ұқсас деп өзінің объективтік және субъективтік белгілері
бойынша бірдей қылмыстарды айтамыз.
Ал заңды түрде біртектес қылмыстарды көбінесе ерекше белгілері бойынша
ажыратады, бірақ олар қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетіледі (бап,
пункт, бөлік).
Заңи біртектес емес деп мына қылмыстарды айтуға болады. Олар өзара
ұқсас, белгілері жақын және қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетілген
(бап, бөлік, пункт).
Осы қылмыстардың сәйкес келуі көптіліктің нысанын байқауға мүмкіндік
береді және соған байланысты қылмыстық заң әр түрлі қылмыстық құқықтық
мәнге ие болады.
Қылмыстардың көптілігінің екінші белгісі - рет-ретімен екі немесе одан
да көп қылмыс жасауын айтамыз. Ретімен жасау бұл қылмыстың бірі-бірімен
бөлек жүретінін көрсетеді. Яғни әр қылмыс арасында белгілі уақыттың болуы.
Уақыттың үзілуі созылмалы болмауы керек, бірақ бұл кезде бір қылмысты
екінші қылмыстан ажыратылуы керек.
Көптіліктің үшінші белгісі - әр қылмыстан кейін келтірген зардаптың
сақталуы. Осының мәні, яғни көптілікті құрайтын тек қылмыстар немесе
кінәлінің әрекетіне нақты жаза қолданған кезін жатқызамыз.
Көптілікке қатысты жағдайлар бұл бір немесе бірнеше ретімен жасалған
кінәлінің әрекетін айтуға болады.
1.2 Қылмыстардың көптігі және жеке қылмыстардың ара қатынасы
Жеке қылмыстардың ұғымы ҚР ҚК 9б. 1б. берілген. Яғни, жеке қылмыс деп,
қылмыстық заңмен жазалау қатерімен тиым салынған, қоғамға қауіпті іс-әрекет
түсіндіріледі. Бірақ та, кейбір жағдайларда заң шығарушы заң нормасын құру
барысында бірнеше қылмыстық іс-әрекеттерді біріктіріп, бір қылмыс құрамында
бірнеше қылмыстық іс-әрекеттерді көздейді, ауырлататын белгілерді
белгілейді. Яғни, жеке қылмыстарды жасауға қылмысты істеу сатысы немесе
әдісі ретінде дербес сипатқа ие емес, басқа қоғамға қауіпті іс-әрекет
көмектеседі.
Осы айтылғандардың негізінде жеке қылмыстарды екі топқа бөліп
қарастырамыз. Бірінші топтағы қылмыстарға бір әрекет арқылы, бір объектіге
қатысты және бір нәтижені туындатын қылмыстар жатады. Қылмыстық құқық
теориясында бұл топтағы жеке қылмыстар жай қылмыстар деп аталынады да,
қылмыстардың көптігінен ажыратылуы қиындық туындатпайды.
Екінші топтағы қылмыстарға өзінің табиғаты немесе заңда көрсетілінуіне
байланысты, екі немесе одан да көп объектілері бар, бірнеше қылмыстық іс -
әрекеттерден тұратын, немесе бірнеше нәтижелерді туындататын қылмыстар
жатады. Қылмыстық заңда бұндай қылмыстар аз емес, сондықтан да оларды
қылмыстардың көптігінен ажырату мәселелері теория тұрғысынан да, қылмыстық
заңнаманы тәжірибелік қолдануда да сөзсіз қажет.
Аталған қылмыстарды жіктеу негізі ретінде ғалымдар қылмыс құрамдарының
сипатталу әдісінен қылмыстық іс - әрекеттің немесе нәтиженің сипатына
дейінгі әртүрлі критериилерді қарастырған.
Күрделі қылмыстардың толық жіктелінуін В.П.Малков берген [14, 16 б.].
Күрделі жеке қылмыстардың келесі түрлерін қарастырады:
- құрамдас қылмыстар;
- балама әрекеттермен жасалатын қылмыстар;
- балама нәтижелерді туындатқан қылмыстар;
- жалғаспалы қылмыстар;
- созылмалы қылмыстар;
- қайталанған әрекеттермен жасалынатын қылмыстар;
- екі әрекет арқылы жасалатын қылмыстар;
- ауырлататын белгілері бар қылмыстар.
Құрамдас қылмыстар. Құрамдас қылмыстардың ең ұтымды анықтамасын
Н.Ф.Кузнецова берген, яғни, оқшау алып қарағанда әрқайсысы дербес жай
қылмысты білдіретін, екі немесе одан да көп іс-әрекеттерден тұратын
қылмыстар [15, 117 б.]. Қылмыстық құқық әдебиеттерінде құрамдас
қылмыстардың келесі түрлерін ажыратады: 1) заңда көрсетілінуіне байланысты
құрамдас қылмыстар, 2) заңда құрамдас сипаты көрсетілмеген құрамдас
қылмыстар.
Бірінші топтағы, яғни әртектес қоғамға қауіпті іс-әрекеттерден тұратын
қылмыстарға, мысалы, өкімет өкіліне не болмаса қоғамдық тәртіпті қорғауға
байланысты міндеттерді атқаратын немесе қоғамдық тәртіпті бұзуды тойтаратын
басқа да адамдарға қарсылық көрсетумен байланысты жасалған бұзақылық
жатады.
Екінші топтағы қылмыстарға басқа ауыр қылмысты жасаудың әдісі немесе
сатысы болып табылатын, қоғамға аса қауіпті емес қылмыс, дербес іс-әрекет
сипатын жоғалтады да, саралауда бейнеленбейтін қылмыстар жатады. Қылмыстық
құқық теориясында бұл қылмыстардың сіңірілуі деп аталынады. Мысалы, тұрғын-
жайға заңсыз кіру арқылы жасалынған ұрлық, егер де ұрлық барысында есік,
тұтқа зақымдалса [16, 114 б.].
Құрамдас қылмыстардың қылмыстардың көптігінен басты айырмашылығы,
кінәлі жасалынған екі іс-әрекетті де қамтитын, қылмыстық заңның бір бабымен
қарастырылған, бір қылмыс үшін жауаптылыққа тартылатындығында.
Күрделі қылмыстарға балама әрекетер арқылы жасалынатын қылмыстар
жатады. Олардың өзгешелігі мынада: баптың диспозициясында көрсетілген
әрекеттің (әрекетсіздіктің) кез келгенін жасау қылмыс құрамының болуын
тануға жеткілікті болып табылады. Мысалы, ҚК 259б. 2б. бір қылмыс құрамы
туралы айтылған (есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттардысату
мақсатында заңсыз алу, тасымалдау немесе сақтау, сондай-ақ заңсыз
дайындау, қайта өңдеу, жіберу, сату), көрсетілінген бір немесе бірнеше
әрекеттерді жасаудан бастап аяқталған деп танылады. Егер субъект ҚК 259б.
көрсетілген екі немесе барлық әрекеттерді жасаса да, айталық есірткі
заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз алып, сақтап, одан
кейін сатса жаңа қылмыс жасаған деп есептелмейді.
Балама нәтижелермен қылмыстар да жеке қылмыстардың қатарына жатады.
Мысалы, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру ҚК 103б. 1б. көрсетілінген
бір немесе бірнеше зардаптарды – көруден, естуден, сөйлеуден, қандай де
болмасын мүшеден айырылуды туындатуы мүмкін.
Жалғаспалы қылмыстар. Жалғаспалы қылмыстың түсінігі КСРО Жоғарғы сот
пленумының 1929ж. 4 наурыздағы Созылмалы және жалғаспалы қылмыстарға
ескіруді және рақымшылықты қолдану шарттары туралы қаулысында берілген
[17, 478 б.]. Осы қаулыға сәйкес, жалғаспалы қылмыстар ортақ мақсатқа
бағытталған және жиынтығы бойынша жеке қылмысты құрайтын ұқсас қылмыстық іс
- әрекеттерден тұратын қылмыстар.
Егер де, тұлға кезектілікпен бір немесе бірнеше адамдарды тұншықтырса,
уландырса, атса, ол ұқсас емес, біртектес әрекеттер жасайды. Жалғаспалы
қылмыстардың және қыллмыстарды бірнеше рет жасаудың ұқсастығы, екеуінде де
бір емес, ҚК белгілі бір бабының белгілеріне сәйкес келетін, бірнеше ұқсас
немесе біртектес әрекеттер жасалады.
Бірақ та, жалғаспалы қылмыстар, қылмыстарды бірнеше рет жасауға
қарағанда терең ішкі байланыспен, эпизодтардың арасындағы аралықтардың
болмауымен, кінәлінің бірыңғай ойымен сипатталынады. Егер де, қылмысты
бірнеше рет жасау кезінде, тұлға әр қылмыс барысында жаңадан пайда болған
қасақаналық оймен әрекет етсе, жалғаспалы қылмыс кезіндегі ұқсас немесе
біртектес әрекеттер бір қасақаналық оймен қамтылады. Мысалы, кінәліге сеніп
тапсырылған мүлікті иемдену немесе ысырап ету (ҚК 176б.), жалғаспалы қылмыс
бола алады, келесі жағдайларда, мысалы, егер кассир, автокөлік алу үшін ірі
сомаға ие болу мақсатымен, оған сеніп тапсырылған ақша сомасын дереу емес,
біртіндеп, аз уақыт аралықтарында иемденуді жүзеге асыра бастайды. Бұл
эпизодтардың әрқайсысы қылмыстық жауаптылықты туындата алады. Бірақ та,
ортақ қасақаналық оймен біріккендіктен, бұл эпизодтар, өзінің жиынтығында,
қоғамға қауіптіліктің жоғары дәрежесімен сипатталынады. Барлық зпизод
бойынша келтірілген зиянның бір мөлшерін есепке алу өз кезегінде кінәліні
имеденіп алудың аса ауырлататын түрі - ірі мөлшердегі белгісі бойынша (ҚК
176б. 3б.) жауаптылыққа тартуға мүмкіндік береді. Осы талан – таражыға
салуды жалғаспалы деп танымайтын жағдайларда, жауаптылық ҚК 176б. 2б. бт.
бойынша бірнеше рет иемденіп алу үшін туындайтын еді. Заң әдебиеттерінде,
мысалы Г.А.Кригер бойынша жалғаспалы қылмыс бір мезгілде, егер бапта
ауырлататын белгі ретінде көрсетілген болса, қайталанған (бірнеше рет
жасалған) қылмыс ретінде саралана алады деген пікір орын алған [18, 217
б.].
Кейбір қылмыстардың объективтік жағының өзгешелігі күрделі жеке
қылмыстардың ішінен созылмалы қылмыстарды бөліп қарастыруға мүмкіндік
береді. Созылмалы қылмысты жасау барысында әрекет немесе әрекетсіздік
кінәліге қылмыстық жаза қатерімен қылмыстық заңмен жүктелген міндеттерді
белгілі бір уақыт аралығында орындамаумен сипатталынады [19, 5 б.]. Бұндай
қылмыстар белгілі бір қылмыстың құрамын үздіксіз жүзеге асырумен
сипатталынады да, ұзақ уақыт аралығы бойында жасалынады. Созылмалы
қылмыстарға мысал ретінде, заңсыз бас бостандығынан айыру (ҚК 126б.),
балаларын немесе еңбеккке жарамсыз ата-анасын ұстауға қаражат төлеуден
қасақана жалтару (ҚК 136б.), кредиторлық берешекті төлеуден жалтару (ҚК
195б.), қызмет орнын немесе бөлімді өз бетімен тастап кету (ҚК 372б.) және
т.б. келтіреміз [20].
Созылмалы қылмыстар алғашқы қылмыстық әрекетті жасау кезінен бастап
(мысалы, қызмет орнын немесе бөлімді өз бетімен тастап кету (ҚК 372б.) –
командирдің заңды рұқсатынсыз аумақты тастап кеткен кезден, не болмаса
қылмыстық әрекетсіздік актісінен бастап (мысалы, әскери қызметті мүшесіне
зақым жасау немесе басқа әдіс арқылы өтеуден жалтару (ҚК 374б.)) – шақыру
орнына немесе басқа белгіленген жерге дәлелсіз себептермен келмеу кезінен
басталады да, нақты қылмыстың аяқталған құрамын құрайды.
Созылмалы қылмыстар кінәлінің өзінің қылмысты тоқтатауға бағытталған
әрекеттері арқылы (мысалы, кінәсін мойындап келу), немесе қылмысың ары
қарата жалынуына кедергі келтіретін оқиғаның болуы нәтижесінде (мысалы,
өкімет органдарының араласуы), немесе созылмалы қылмыстың мазмұнын құрайтын
міндеттің жойылуымен (мысалы, баланың немесе еңбекке жарамсыз ата-ананың
өлімімен кінәлінің сот шешімі бойынша оларды ұстауға қаражаттарды төлеу
міндеті жойылады) аяқталады. Созылмалы қылмыс оны жүзеге асыру ұзақтығына
тәуелсіз түрде бір қылмыс ретінде қарастырылады.
Созылмалы қылмыстардың қылмыстарды бірнеше рет жасаудан айырмашылығы:
егер, қылмыстарды бірнеше рет жасау әрқайсысы қылмыстық заңмен
қарастырылған, жекелеген іс-әрекеттерден тұрса, созылмалы қылмыс нақты
қылмыс құрамын үздіксіз жүзеге асырумен сипатталынады. Созылмалы қылмыс
белгілі бір әрекеттен (әрекетсіздік актісінен) басталса да, бірақ та
соңынан бұл қылмыстың объективтік жағы кінәлінің заңмен қарастырылған
(мысалы, кредиторлық берешекті төлеуден қасақана жалтару – ҚК 195б.),
немесе оның мінез-құлқымен шартталған (қызмет орнын немесе бөлімді өз
бетімен тастап кету – ҚК 372б.) нақты міндеттерді үздіксіз орындамауымен
сипатталынады.
Қайталанатын әрекеттермен жасалынатын қылмыстар. Қылмыстық заңда
көрсетілінген негізінде әрекеттердің қайталануы жататын кейбір қылмыстар
жеке қылмыстар болып табылады, себебі, қайталанған әрекеттің алдындағы
әрекет қылмыс емес, әкімшілік, тәртіптік немесе қоғамға жат қылық болып
табылады. Тек олардың қайталануы, яғни алдыңғы әрекет үшін сәйкес шара
қолданылғаннан кейін қайтадан жасалуы Қылмыстық кодекстің сәйкес бабында
қарастырылған қылмысты құрайды. Мысалы, ҚР ҚК 199б., тауарлық белгіні
заңсыз пайдалану үшін қылмыстық жауаптылық диспозицияда көрсетілген
әрекеттер бірнеше рет жасалған жағдайда ғана туындайды.
Екі әрекет арқылы жасалынатын қылмыстар. Бұл қылмыстар екі әрекетпен
жасалынады да, тек олардың бірлігі барысында ғана аяқталған қылмыс деп
танылады. Бұл қылмыстарға мысал ретінде, алыпсатарлықты келтіреміз (ҚазКСР
ҚК 168б.), алыпсатарлық барысында тек бір әрекетті жасау – қылмысқа
оқталуды ғана білдіреді. Қылмыс аяқталған деп тану үшін екі әрекеттің
бірлесіп болуы қажет.
Ауырлататын белгілері бар қылмыстар. Бұл күрделі жеке қылмыстар ретінде
осы қылмыстың жай құрамына тән негізгі белгілерден басқа, жасалынған
әрекетке жаңа сапа беретін, қоғамға қауіптілік дәрежесін жоғарылату немесе
төмендетуіне байланысты кінәлінің мінез-құлқының заңи бағалануын өзгертетін
қосымша белгілерге ие қоғамға қауіпті іс-әрекеттер түсіндіріледі [21, 13
б.]. Ауырлататын белгілері бар қылмыстарды екі топқа бөліп қарастырамыз:
- қосымша ауыр зардаптардың болуыман сипатталынатын қылмыстар;
- кінәнің екі нысанымен жасалынатын қылмыстар.
Бірінші топтың мысалы ретінде, әдетте ҚК 111б. 3б. (денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіру, абайсыздықта адамның өліміне әкеліп соқтырса)
келтіреміз.
Екінші топтың мысалы ретінде – ҚК 188б. 3б. (бөтеннің мүлкін қасақана
жою немесе бүлдіру, абайсыздықта адамның өлімін туындатса), ҚК 246б. 2б.
(жарылыс қаупі объектілерде немесе жарылыс қаупі бар цехтарда қауіпсіздік
ережелерін бұзу), ҚК 296б. 2б. (жол қозғалысы ережелерін бұзу, абайсыздықта
адам өліміне әкеліп соқтырса) және т.б. келтіреміз.
Бірақ та, бұл мысалдардың бәрін қосымша ауыр зардаптары бар топтағы
қылмыстардың қатарына жатқызуымызға болады. Дәл осы қылмыстар ҚК 22б.
сәйкес, заң шығарушы арқылы кінәнің екі нысанымен жасалынатын қылмыстардың
қатарына жатқызылған да, бір жеке қылмыс ретінде қарастырылған.
Сонымен, қылмыстардың көптігін жекелеген қылмыстан, яғни қылмыстың бiр
ғана құрамының белгiлерiнен тұратын әрекеттен ажырата бiлу керек. Егер де
жасалған қылмыс қарапайым құрамның белгiлерiнен тұратын қылмысты қылықтың
бiр ғана көрiнiсi болса, әрине, жекелеген қылмыс түрiн қылмыстардың
көптігінен ажыратып алу, әдетте, қиынға соқпайды.
Алайда, сот тәжiрибесiнде сырттай қарағанда жекелеген қылмыстардың
қылмыстың көптігіне өте ұқсас болып келетiн жағдайлары да ұшырасады. Бұл
күрделi (құрамдас), созылмалы, жалғаспалы қылмыстар жасағанда орын алады.
Жеке алғанда әрқайсысының өзі қылмыстың дербес құрамының белгiлерiнен
тұра алатын, алайда iшкi түтастығына қарай бiр қылмыс ретiнде қарастырылушы
екi немесе бiрнеше әрекеттерден құралатын қылмыстар күрделi (құрамдас)
қылмыстар деп танылады.
Мүндай қылмыстардың ең кең тараған түрi ретiнде бөтен мүлiктi иелену
мақсатымен жәбiрленушiнiң өмiрiне не денсаулығына қауiптi болып табылатын
күш қолдану арқылы қол жеткiзетiн қарақшылықты мысалға алуға болады.
Жекелеген күрделi қылмыстардың қатарына екi әрекеттен, соның iшiнде
балама әрекеттерден де тұратын қылмыстар жатады. ҚК-тiң 202-бабында
төмендегiдей балама әрекеттерден тұруы мүмкiн бiр ғана қылмыс туралы сөз
болады: құнды қағаздарды эмиссиялау жобасын оның жалған ақпараттардан
тұратынын бiле тұра бекiту, сонымен бiрге, құнды қағаздарды шығару
жөнiндегi есептiң жалған екендiгiн бiле тұра, оны бекiту. Кiнәлi адам осы
әрекеттердiң тек бiреуiн жасаса да, бiрнешеуiн жасаса да оның iсi, бәрiбiр,
қылмыстың бiр құрамынан тұрады деп есептеледi.
Белгiлi бiр қылмысты әрекет құрамын үзбестен жүзеге асырып отыру
созылмалы қылмыс болып табылады. Атап айтқанда, ол заңмен қылмыстық
қудалану қаупiн төндiре отырып кiнәлiнiң мойнына артқан мiндеттердiң көп
уақыт бойына орындалмауына келiп тiрелетiн әрекет немесе әрекетсiздiк.
Айталық, П өзiнiң ұлын асырауға қажеттi, сот шешiмi арқылы белгiленген
қаржыны төлеуден бiр жарым жыл бойы қасақана бас тартты. Бұл уақыт
аралығында ол өзінiң жұмыс орнын сегiз рет өзгертiп, бiр қаладан екiншi
қалаға көшумен болды. Қылмысты қылығының осыншама уақытқа созылғанына
қарамастан, П-ның iсi қылмыстың көптігіне жатпайды, ол созылмалы жалғыз
ғана қылмыс болып табылады.
Созылмалы қылмыстар қатарына, сонымен қатар, қашқындық (ҚК-тiң 373-
бабы), несиелi берешектi өтеуден әдейi жалтару (ҚК-тiң 195-бабы), шетел
валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (ҚК-тiң 213-бабы) және басқалар
жатады.
ҚК-тiң 11-бабының 1-бөлiгiне сәйкес жалғаспалы қылмыс ортақ ниетпен
және мақсатпен қамтылып, тұтас алғанда, бiрдей қылмыстық әрекеттер
қатарынан тұрады. Әдетте, жалғаспалы қылмыстар әрекеттерден туындайды,
бiрақ әрекетсiздiктен де тұруы мүмкiн (ҚК-тiң 315-бабындағы - қызметтегi
әрекетсiздiк). Барлығын тұтас алғанда жалғаспалы қылмысты құраушы
әрекеттердiң әрқайсысы жеке алғанда дербес қылмыс болуы да, болмауы да
мүмкiн (әкiмшiлiк немесе тәртiптiк жауаптылықпен байланысты немесе тiптi
ешқандай заң жауаптылығына байланыссыз). Алайда, кез-келген жағдайда да,
мұндай әрекеттердiң әрқайсысы заң тұрғысынан өз алдына жеке сараланбауы
тиiс, себебi, ол жалғаспалы қылмыс болып табылатын тұтас әрекеттiң бiр
кезеңi ғана. Мысал ретiнде жалғаспалы ұрлықты алуға болады. Егер кiнәлi деп
табылған адам қоймадағы азық-түлiктi белгiлi бiр уақыт аралығында азғантай
мөлшерде алып шығып ұрлап отырса, оның әрекеттерiнде қылмыстың көптігі
болмайды. Бұл орайда, қылмыскердiң әр кезде ұрлап шығарған мүлкiнiң
мөлшерiнiң маңызы жоқ. әр жолғы ұрланған мүлiк мөлшерi әртүрлі болып
келтiрiлген залал бiр жолы айтарлықтай келесi бiр жолы елеусiз болғандықтан
қоғамдық қауiптiлiкке жатпайтын және ҚК-тiң 9-бабының 2-бөлiгiне сәйкес
қылмыс болып табылмайтын күнде де бұл ұрлықтың - жалғаспалы деп танылғаны
орынды.
Ұрлықпен бiрге тұтынушыларды алдау (ҚК-тiң 223-бабы), ұрып-соғу (ҚК-тiң
106-бабы), азаптау (ҚК-тiң 107-бабы) және басқа да қылмыстар жалғаспалы
қылмыстар қатарында жиi ұшырасады.
1. ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІНІҢ НЫСАНДАРЫ
2.1 Қылмыстарды бірнеше рет жасау
Қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы дегеннiң мағынасына тереңiрек үңiлер
болсақ, ол бiр тұлғаның екi немесе одан да көп қылмыстар жасауы. Бұл
әрекеттерi үшiн тұлғаның сотталғандығы немесе сотталмағандығы ескерiлмейдi.
Теория жүзiнде де, тәжірибе жүзiнде де қылмысты бiрнеше рет жасау екi
түрге бөлiнедi жалпы және арнайы.
Қылмыстардың қайталануының кез-келген түрi, оның қоғамдық
қауiптiлiгiнiң сипаты мен деңгейiне қарамастан жалпы бiрнеше рет қайталану
деп табылады. Жалпы бiрнеше рет қайталану қылмыстардың саралануына ықпал
жасамайды, бiрақ жаза тағайындау кезiнде сот бұл жағдайды жауаптылықты
ауырлататын мән-жай ретiнде ескеруi мүмкiн (ҚК-тiң 54-бабының 1-бөлiгiнiң
А тармағы).
Кiнәлi тұлғаның ұқсас немесе бiртектес екi немесе одан да көп қылмыс
жасауы арнайы бiрнеше рет жасалу деп табылады. ҚК-тiң 11-бабының 1-
бөлiгiнде дәл осындай бiрнеше рет жасалу туралы айтылған: Осы Кодекстiң
Ерекше бөлiмiнiң белгiлi бiр бабында немесе бабының бөлiгiнде көзделген екi
немесе одан да көп әрекеттi жасау - қылмыстардың бiрнеше реет жасалуы деп
танылады.
Нақты жағдайлар түрғысынан өзара айырмашылықтары болғанымен, бiрдей
қылмыс құрамының белгiлерiнен тұратын қылмыстар, ұқсас (бiрдей) қылмыстар
деп есептеледi [22, 64 б.].
Мысалы, бiр тұлғаның кiсi өлтiру қылмысын екi рет жасауының бiр-бiрiнен
қылмыстың жасалған уақыты, орны және басқа да нақты жағдайлары түрғысынан
өзара айырмашылығы болуы мүмкiн, бiрақ бұл ҚК-тiң 96-бабында қарастырылған
қылмыс құрамының белгiлерi бойынша ұқсас (бiрдей) болып келедi.
ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң бiрқатар нормаларында ұқсас қылмыстардың
бiрнеше мәрте жасалуының орын алуы саралаушы мән-жайлар болып табылады (ҚК-
тiң 96-бабының 2-бөлiгiнiң А тармағы; 120-бабының 2-бөлiгi және т.б.).
Заңмен тiкелей қарастырылған жағдайларда бiртектес қылмыстардың да
бiрнеше мәрте жасалуы ескерiледi. Белгiлi бiр объектiге немесе соған ұқсас
объектiге қайталап қиянат келтiрушi, кiнәнiң түрi бiрдей және басқа да
объективтiк және субъективтi ұқсас белгiлерден тұратын қылмыстар (мысалы,
ұрлық, тонау, қарақшылық, т.б.) бiртектес қылмыстар деп танылады. Бiртектес
қылмыстарды есепке алу мүмкiндiгi ҚК-тiң 175-бабына қатысты 3-ескертуде
тiкелей қарастырылған, атап айтқанда онда былай делiнген: Осы Кодекстiң
175, 181-баптарындағы бiрнеше рет жасалған қылмыс деп осы бапта, сондай-ақ
осы Кодекстiң 248, 255, 260-баптарында көзделген бiр немесе одан да көп
қылмыстардан кейiн жасалған қылмыс танылады. Осыған орай, бөтеннiң мүлкiн
ұрлау қылмысы, бұған дейiн де мүлiк ұрлағандықтан ғана емес, сонымен қатар,
кiнәлi тұлға жоғарыда аталған қылмыстардың бiрiн бұрын жасаған жағдайда да
бiрнеше рет жасалған деп танылатын болады.
Бiрнеше рет жасалу ұғымы, кiнәлi тұлғаның сотты болған қылмыстарымен
қатар, оның қылмыстық жауаптылыққа әлi тартылмаған әрекеттерiн де қамтиды.
Аяқталған немесе аяқталмаған қылмыс деп саралануына, кiнәлi тұлғаның бұл
қылмыстардың орындаушысы немесе оған бiрлесiп қатысушы болуына қарамастан,
бұл әрекеттер бiрнеше рет жасалған деп танылады.
Бiрнеше рет қайталанудың заң тұрғысынан алғанда мәнi мынада:
бiрiншiден, жоғарыда айтылғанындай ҚК-тiң 54-бабының 1-бөлiгiнiң А
тармағына сәйкес сот оны жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдай ретiнде
қарастыратындығында. Екiншiден, ҚК-тiң 11-бабының 5-бөлiгiне орай
Қылмыстардың әлденеше рет жасалуы осы Кодексте неғұрлым қатаң жазаға әкеп
соқтыратын мән-жай ретiнде көзделген жағдайларда адамның жасаған қылмысы
осы Кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң қылмыстарды бiрнеше мәрте жасағаны үшiн
жазалауды көздейтiн бабының тиiстi бөлiгi бойынша айқындалады деп
көрсетiлгендiгiнде.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 11 бабына сәйкес,
қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы деп бір немесе заңда арнайы көрсетілген
реттерде әртүрлі баптарда көзделген қылмысты бірнеше рет жасауын айтамыз.
Екі немесе одан да көп қылмыс жасау кезінде, яғни олар әр түрлі
баптарға жатса, бұны бірнеше мәрте жасалды деп тек қана ҚК-те Ерекше
бөлімінде көрсетілген кездерінде танылады.
Егер бұл істелген қылмыстар үшін, оны істеген адам қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босатылса немесе заңда белгіленген тәртіп
бойынша осы қылмыстары үшін сотталғандықтан арылса немесе сотталғандығы
жойылса қылмыс бірнеше мәрте жасалды деп танылмайды. Сол сияқты жалғаспалы
қылмыстар де бірнеше рет жасалған қылмыс болып табылмайды.
Қылмысты бірнеше рет жасау ҚК Ерекше бөлімінің белгілі бір бабында
немесе бабының белгілі бір бөлігінде қаралған бірнеше қылмыстарды белгілі
бір адамның жасауын көздейді. Белгілі бір адам ҚК Ерекше бөлімінің әр түрлi
баптарында көзделген екi немесе одан да көп қылмыс жасаған жағдайда,
жасалған әрекет ҚК 11-бабының екінші бөлігіне сәйкес бұл туралы қылмыстық
заңда (мысалы, ҚК 175-бабының ескертпесінде) арнайы көрсетiлген жағдайларда
да бiрнеше рет жасау деп танылуы мүмкiн.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуының саралаушы белгісі қылмыстар үшін
алынбаған немесе жойылмаған соттылықтарды және егер ҚК бабының
диспозициясында соттылықтар осы қылмыстың дербес саралаушы белгісі ретінде
көрсетілмеген жағдайда бұрын жасалған қылмыстар үшін соттылық жағдайын да
қамтиды. Әрекетті бірнеше рет жасалу белгісі бойынша саралау кезінде
кәмелетке толмаған жаста жасаған қылмыстар үшін бұрынғы алынбаған немесе
жойылмаған соттылықтар ескерілмейді [20].
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын анықтау кезінде адамның заңмен
белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылған қылмыстары
немесе солар үшін қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімдерінің өтуі
ескерілмейді.
Егер бірнеше рет жасау қылмыстық-құқықтық нормада саралаушы белгі
ретінде көрсетілсе, онда белгілі бір адамның бірнеше ұқсас немесе біртектес
қылмыстар жасауы осы қылмысты бірнеше рет жасағаны үшін жауаптылық
көздейтін ҚК тиісті бабы (бабының бөлігі) бойынша тұтастай саралауға жатады
[23].
Әр түрлі саралаушы белгілерді көздейтін ҚК белгілі бір бабының әр
түрлі бөлімдерінде қаралған бірнеше қылмыстар жасалған кезде бұл әрекеттер
тек баптың неғұрлым қатаң жаза белгілейтін және барлық саралаушы белгілерін
қамтитын бөлігі бойынша ғана тұтастай саралауға жатады. Мұндай жағдайларда
қылмыстық заңның осы бабының өзге бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге
қатысты анықталған қылмыстың саралаушы белгілері тағылуға жатады және
үкімде көрсетілуі тиіс.
Бірнеше рет жасалуымен қатар, ҚК бабының басқа бөліктерінде
көрсетілген өзге де саралаушы белгілері анықталған бір әрекет те осылай
саралауға жатады. (Мысалы, ұрлық жасау кезінде оған қатысты ҚК 175-
бабының екінші бөлігінде көрсетілген бірнеше рет жасау деген саралаушы
белгісі және осы баптың үшінші бөлігінде көрсетілген басқа да саралаушы
белгілер анықталса, онда әрекет ҚК 175-бабының үшінші бөлігі бойынша
саралауға жатады). Бұл орайда, қылмыстық заңның осы нормасының өзге
бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге қатысты анықталған қылмыстың басқа
саралаушы белгілері тағылуға жатады және үкімде көрсетілуі тиіс. Егер
бұрынғы алынбаған немесе жойылмаған соттылықтар әрекетті осындай қылмыс
үшін екі және одан да көп сотталған адамның жасау деген белгісі бойынша
саралау үшін негіз болса, қылмыстың бірнеше рет жасалуы көрсетілмейді.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын жалғаспалы қылмыстардан ажырата білу
қажет. Белгілі бір адамның кінәнің бірыңғай нысанымен және біріктірілген
ортақ мақсатпен, материалдық құрамымен және келтірілген зардаптарының
біркелкілігімен сипатталатын, қылмыс жасау тәсілі мен объектісі
бойынша өзара ұқсас екі және одан да көп қылмыстық әрекеттерді жасауы
қылмыстың бірнеше рет жасалуын құрамайды. Мұндай жағдайларда барлық
жасалған әрекеттерді тұтастай жалғаспалы қылмыс ретінде танып, осы қылмысты
жасағаны үшін жауаптылық көздейтін ҚК бір бабы немесе бабының бөлігі
бойынша саралаған жөн.
Егер жалғаспалы қылмыс кезеңінде қылмыстық заңға осы әрекет үшін
неғұрлым қатаң жауаптылықты белгілейтін өзгерістер енгізілсе және қылмыс
көріністерінің ең болмағанда біреуі заңның жаңа редакциясы күшіне енген
кезеңде жасалса, онда жалғаспалы қылмыстың барлық көріністері жаңа заң
бойынша тұтастай бір қылмыс ретінде саралауға жатады.
Жалғаспалы қылмыс кезеңінде белгілі бір адам жалғаспалы қылмыс үшін
жауаптылық көздейтін ҚК бабының диспозициясы қамтымайтын белгілері бар
басқа қылмыс жасаған жағдайда (мысалы, балаларын асырауға арналған
қаражатты төлеуден әдейi жалтару кезеңінде ұрлық жасау), оның әрекеттері
жалғаспалы қылмыс үшін жауаптылық көздейтін тиісті баппен және басқа
қылмыс үшін жауаптылық көздейтін ҚК бабымен қылмыстардың жиынтығы бойынша
саралауға жатады.
Екінші рет және одан кейін де қылмыс жасау кінәлінің жеке тұлғасының
аса қауіптілігін, оның тұрақты қоғамға қарсы бағыттылығын көрсетеді.
Сонымен бірге, екінші және одан кейін жасалған бірнеше рет жүзеге асқан
қылмыстар қоғам үшін неғұрлым қауіпті, өйткені олар жәбірленушілердің көп
санына зиян келтіреді және т.б. Бұл жағдайларды ескере келе, заң шығарушы
қылмыстың бірнеше рет жасалуын қылмысты саралайтын белгілерге жатқызады.
Бірнеше рет қылмыс жасаудың құрамдаушылары болып егер ол заңда
қарастырылған болса, біртектес қылмыстар табылуы мүмкін, оларға бірдей
немесе ұқсас тікелей объектілерге озбырлық жасайтын, бірдей кінә нысанымен
және ұқсас уәждармен жасалған қылмыстарды жатқызу қажет [24].
ҚК 11-бабына сәйкес, қылмыстың бірнеше рет жасалуы ҚК-те неғұрлым қатаң
жазаға әкелетін жағдай ретінде қарастырылған жағдайда, тұлғаның жасаған
қылмыстары бірнеше рет қылмыс жасағаны үшін жаза көзделген ҚК Ерекше
бөлімінің бабындағы тиісті бөлігі бойынша сараланады.
Қылмыстардың жүйелілігі қылмыстық заңның бірқатар баптарының саралау
белгісі ретінде көзделеді.
Жүйеліліктің сандық құрамы кінәлінің өз сипаты бойынша бірдей болып
табылатын кемінде үш қылмысты жасауын талап етеді. Дегенмен, бірнеше рет
қылмыс жасаудан ерекше, жүйеліліктің сапалық өзінділігі кінәлінің қылмыстық
іс-әрекеттері азды-көпті ұзақтылы кезеңнің барысындағы оның қылмыстық мінез-
құлқының белгілі бір желісі (жүйесі) болып табылатындығында жатыр.
Осылайша, жүйелілік дегеніміз – кінәлінің қылмыстық мінез-құлқының
белгілі бір желісін сипаттайтын бірдей қылмыстарды, егер олардың ешбіреуі
үшін ол сотқа тартылмаса, үш рет немесе одан артық жасауы.
Қылмысты кәсіп ретінде жасау дегеніміз – кінәлі үшін тіршілік ету
құралдарының негізгі немесе қосымша көзі болып табылатын табысқа қол
жеткізу мақсатымен жасалатын жүйелі қылмыстық қызмет.
Бірнеше рет қылмыс жасаудың қылмыстық-құқықтық салдары келесіде
жатыр:
- ол жаза тағайындау кезінде жауапкершілікті ауырлататын жағдай болып
табылады (54-б., 1-бөл., а т.);
- қылмысты саралауға әсер етеді (120б. 2-бөл. г т., 121 б. 2-бөл. г т.,
125-б. 2-бөл. бт., 175,176, 177, 178, 179, 180, 181 бб.);
- қылмыстық жауапкершіліктен босату мүмкіндігін болғызбайды;
- жаза тағайындаудың ерекше, неғұрлым қатаң тәртібін көздейді (58-б.);
- қылмыстық жауапкершілікке тартылудың мерзімнің өтуін тоқтатады (69-б., 4-
б.);
- шартты түрде соттаудың күшін жоюды талап етеді (64-б., 4,5 бб.).
Қылмыстық заңды дұрыс қолдану азаматтарды негізсіз айыптау мен соттаудан
қорғауды, сондай-ақ сотталушыларға жасаған әрекетіне сәйкес әділ жаза
тағайындауды қамтамасыз етеді. Сондықтан белгілі бір адам бірнеше қылмыс
жасаған кезде қылмыстық заңды дұрыс қолдану үшін қажетті мән-жайларды
анықтаған және жасалған әрекетті жалғаспалы (созылмалы) қылмыстың,
қылмыстардың бірнеше рет жасалуының, қылмыстардың нақты және анық
жиынтығының анықтаулары бар Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
ережелерін ескеріп, саралаған жөн.
Қылмысты бірнеше рет жасау ҚК Ерекше бөлімінің белгілі бір бабында
немесе бабының белгілі бір бөлігінде қаралған бірнеше қылмыстарды белгілі
бір адамның жасауын көздейді. Белгілі бір адам ҚК Ерекше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІ 5
1.1 Қылмыстардың көптігінің түсінігі
5
1.2 Қылмыстардың көптігі және жеке қылмыстардың ара қатынасы
9
2 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІНІҢ НЫСАНДАРЫ 15
2.1 Қылмыстарды бірнеше рет жасау
15
2.2 Қылмыстардың жиынтығы
20
2.3 Қылмыстардың қайталануы
31
ҚОРЫТЫНДЫ
42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Дипломдық жұмыс қылмыстық құқықтағы
қылмыстардың көптігінің мәселелеріне арналған.
1995 жылы тамыз айының 30-жұлдызында референдум жолымен қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің
конституциясының дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылды.
Конституцияның 1–бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең
қымбат қазынасы адам және адамның өмірі мен құқықтары, бостандықтарын
құрметтеп қорғайды [1]. Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс–жүзінде
толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр. Республикамызда
болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар, ауқымды кең тараған
процестер, белгілі өскелең талап – талғамға сай өмір сүруге ынталандырып
отыр. Осы жоғарыда айтқан мақсатқа жету үшін халықтың әл-ауқатын, жағдайын
көтеруді, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы тартуды әр
республика өз даму процесінде халықты құқықтық тұрғыдан қолдап қамтамасыз
етуді басты бағдар етіп қойды. Қоғамдық қатынастарды реттеуші құралдардың
бірі – заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті бір арнасы – қылмыстық
заң бұл тұрғыдан алғанда көп іс – қимылды талап етеді.
Қазақ КСР-нің 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары
өмірімізде орнын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай
келмегендіктен, 1997 жылы шілде айының 16 – жұлдызында Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар айының 1
– жұлдызынан бастап заңды күшіне енді. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев “Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды
сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жеке мән берілсін және заңға
қарама қайшы іс-әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі
қолданылсын”, – деп атап өтті [2, 3]. Сол себептен, қазіргі кезеңде
негізінен республиканың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің және заң
бұзушылықпен күресті күшейтуге қоғамымыздың әр жүйесінің құқықтары мен
бостандықтарына қол сұғушылықтың алдын алуға басты назар аударылуда. Осыған
сәйкес, қылмыстық құқықтық шаралар өздерінің алдына қойған мақсаттарын заң
қорғау органдарының қатаң заңға сәйкес қызмет әрекеттері арқылы жүзеге
асырулары керек. Қазіргі кездегі қылмыстық заңды тереңірек білу үшін,
қылмыстардың көптігі барысында дұрыс саралауды жүзеге асыту үшін
қылмыстарды бірнеше рет жасау, қылмыстардың жиынтығы және қылмыстардың
қайталануын дұрыс зерделеу қажет.
1998 жылы күшіне енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде
көптік қылмыстар 11, 12, 13 баптардың нормаларында көрініс тапқан [3].
Қылмыстық құқық ғылымында көптік қылмыстарға қатысты бірқатар
еңбектердің болуына қарамастан, сот-тергеу тәжірибесі заң нормаларына терең
және толық көлемдегі түсінікті талап етеді.
Осыған орай, қылмыстардың көптігі мәселесін теориялық тұрғыдан зерттеу,
жеке күрделі қылмыстардан, қылмыстық-құқықтық нормалардың бәсекелестігінен
ажырату қазіргі таңда өзекті деп айта аламыз.
Диплом жұмысының мақсаты және міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты –
қылмыстардың көптігімен байланысты мәселелерді жан-жақты кешенді түрде
зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстардың көптігін және оны
сипаттайтын белгілерді анықтау;
- қылмыстардың көптігінің нысандарын талдау және негіздеу;
- қылмыстардың көптігінің нысандарының ара қатынасын зерттеу.
Зерттеу объектісі – қылмыстардың көптігі қарастырылған қылмыстық-
құқықтық нормаларды қолдану аясында қалыптасқан қоғамдық қатынастар болып
табылады.
Зерттеу пәні – қылмыстардың көптігінің нысандары көрсетілген қылмыстық
заңның нақты нормалары болып табылады.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негіздері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-әдістемелік негізін ғылыми танымның жалпы,
арнайы, жеке әдістері қолданылды. Оның ішінде, талдау, индукция, дедукция,
ұқсастық, салыстыру, жүйелі-құрылымдық, нақты әлеуметтік әдіс, құқықты
талдаудың формальды-қисындық әдіс, салыстырмалы-құқықтық әдіс және т.б.
пайдаланылды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Диплом жұмысында қылмыстық құқық
теориясындағы қылмыстардың көптігін жүйелі түрде талдауға ұмтылыс
жасалынған.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тараудан, бес бөлімшеден, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІ
1. Қылмыстардың көптігінің түсінігі
Бiр ғана тұлғаның бiрнеше рет қылмысқа баруы - қоғам үшiн аса қауiптi
болып табылады. Бiрiншiден, қылмыстық құқықтың қорғауындағы қоғамдық
қатынастарға тиетiн зиян объективтi түрде анағүрлым арта түседi. Екiншiден,
бiр тұлғаның жасаған қылмыстары әртүрлі объектiлерге қиянат келтiретiн
болса, зиян келетiн қоғамдық қатынастардың қатарының өзі де кеңейе түсуi
мүмкiн. Бір тұлғаның бiр ғана емес, бiрнеше қылмыс жасауының өзі әдетте,
бұл қылмыскердiң бойында тұрақты түрде қоғамға қарсы бағыт қалыптасқандығын
дәлелдейдi. Мұның өзі жағдайдың тең қарастырылуы барысында бұл тұлғаға
неғүрлым қатал қылмыстық-құқықтық ықпалдың қолданылуын талап етедi.
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстық іс - қимылдарды жасауы
қылмысты дұрыс саралаумен, кінәлінің жауаптылығын дараландырумен, сондай –
ақ жеке күрделі қылмыстарды қылмыстардың көптігінен ажырату қажеттілігімен
байланысты ерекше жағдайларды туындатады.
Тұлғаның қылмыстық жауапқа тартылуының ескiру мерзiмi өтпеген немесе
соттылығы жойылмаған, не алынып тасталмаған немесе қылмыстық жауапқа
тартылу заңға сәйкес тоқтатылмаған екi не одан да көп қылмыс жасауы
қылмыстық құқықта қылмыстардың көптігі деп танылады. Қазiргi қылмыстық
заңдар бойынша қылмыстардың көптігінiң төмендегiдей түрлерi айқындалып,
ажыратылады:
1) қылмыстың бiрнеше мәрте жасалуы;
2) қылмыстардың жиынтығы;
3) қылмыстың қайталануы.
Қылмыстардың көптігінiң өзіне тән белгiсi бiр тұлғаның кемiнде екi
қылмыс, яғни қылмыстардың дербес құрамының белгiлерi бар әрекеттер (немесе
жиынтықталған бiр әрекет) жасауы. Ал әкiмшiлiк құқық бұзушылық, азаматтық-
құқықтық тәртiп бұзушылық, сол сияқты, ҚК-тiң 9-бабының 2-бөлiгiнде
қарастырылған iс-әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыстың көптігіне жатпайды.
Қылмыстық жауаптылықтың ескiру мерзiмi өтiп кеткен немесе соттылығы
жойылған (алынып тасталған) заң бұзушылықтар да қылмыстың көптігіне
жатпайды. Бұл туралы қылмыстың бiрнеше рет жасалуына қатысты ҚК-тiң 11-
бабының 3-бөлiгiнде айтылған.
Сонымен қатар, қылмыстық-құқықтық салдар жоққа шығарылған әрекеттер де
қылмыстардың көптігіне жатпайды. Ол жағдайлар, атап айтқанда мыналар: шын
өкiнуiне (ҚК-тiң 65-бабы), қажеттi қорғанудың шегiнен асуына (ҚК-тiң 66-
бабы), жәбiрленушiмен татуласуына (ҚК-тiң 67-бабы) байланысты немесе
рақымшылық жасау актiсi негiзiнде (ҚК-тiң 76-бабының 2-бөлiгi) немесе ҚК-
тiң Ерекше бөлiмiнде көрсетiлген жағдайларға орай (125, 165, 231, 233, 312
және басқа баптарда кездесетiн ескертулер) қылмыс жасаған тұлғаның
қылмыстық жауаптылықтан босатылуы немесе босатылуға тиiстiлiгi.
Қылмыстардың көптігінің ұғымы қылмыстық құқық теориясымен қарастырылған
да, қылмыстық заңнамада берілмеген.
А.М.Яковлевтің пікірі бойынша, қылмыстық іс-қимылдардың көптігінің
ұғымы қылмыстарды қайталау, қылмыстардың рецидиві және жиынтығы
түсініктерінен нақты көрініс табады [4, 5 б.]. Г.Г.Криволапов қылмыстардың
көптігінің ұғымын, оның белгілерін көрсету арқылы, яғни, қылмыстардың
көптігі әрқайсысы дербес қылмыс құрамдарының белгілерін құрайтын, бір
адамның екі немесе одан да көп қылмыстық жазаланатын іс-қимылдарды жасауы
деп берген [5, 6 б.]. В.И.Ткаченко көптік қылмыстар ретінде, алдыңғы
сотталғандығына қарамастан, адамның сот үкімі арқылы белгіленген, екі
немесе одан да көп қылмыстарды жасауын түсінеді [6, 285 б.]. Берілген
анықтамалар қарастырылатын ұғымға тән басты белгі – бір адамның екі немесе
одан да көп қылмыстарды жасауын ғана көрсетеді. Бұл белгі қылмыстардың
көптігінің барлық жағдайларына ортақ болып табылады. Ю.А.Красиков көптік
қылмыстарды кінәлі адамның кезектілікпен орындаған бір немесе бірнеше іс-
қимылдар арқылы бірнеше қылмыс құрамдарын жасауы,- деп анықтаған [7, 6
б.]. Е.А.Фролов және Р.Р.Галиакбаров бойынша, қылмыстардың көптігі -
қылмыстық заңмен қарастырылған бір адамның мінез-құлқындағы бірнеше құқық
бұзушылықтардың үйлесуі [8, 8 б.]. И.М.Гальперин қылмыстардың көптігі –
кінәлінің қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға дейінгі әртүрлі қылмыс
құрамдарының белгілері бар, бірнеше қылмыстық іс-қимылдарды, немесе өзара
ішкі байланыста емес, бір қылмыс құрамының белгілерін құрайтын бірнеше
қылмыстық іс-қимылдарды, немесе алдыңғы қылмысы үшін сотталғаннан кейін
кез келген басқа қылмысты жасауы [9, 249 б.].
Қылмыстардың көптігін жоққа шығаратын кейбір белгілер Б.А.Куриновтың
анықтамасында көрініс тапқан, яғни, қылмыстардың көптігі – адамның соттылық
жойылмаған және қылмыстық қудалаудың мерзімдері өтпеген, екі немесе одан да
көп қылмыстарды жасауын қамтиды [10, 159 б.].
В.П.Малков қылмыстардың көптігінің кең анықтамасын береді:
Қылмыстардың көптігіне – егер де жасалынған қылмыстардың кемінде екеуі
үшін қылмыстық-құқықтық нәтижелер жойылмаған және қылмыстық істі қозғау
үшін процессуалдық кедергілер жоқ жағдайларда адамның бір мезгілде немесе
кезектілікпен қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға дейін, немесе алдыңғы
қылмысы үшін сотталғаннан кейін, қайта қылмыс жасауын жатқызамыз [11, 12
б.].
Қылмыстардың көптігін келесі белгілермен сипаттауға болады.
- бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды жасауы. Егер де, кінәлімен
жасалынған екі іс-қимылдың біреуі қылмыстық іс-қимылдың белгілері жоқ
құқықбұзушылық, яғни әкімшілік немесе тәртіптік қылық, маңызы шамалы іс-
әрекет болса қылмыстардың көптігі болмайды.
- қылмыстардың көптігі әрқайсысы, дербес қылмыс құрамдарының белгілерін
құрайтын, қылмыстық іс-қимылдардан тұрады. Қылмыстық іс-қимылдың дербестігі
оның объективтік және субъективтік белгілерінің бірлігімен анықталынады.
Бұл дегеніміз – жеке алынған әрбір іс-қимылда белгілі бір қылмыс құрамының
болуын бідіреді. Бұл қылмыстардың құрамдары өзінің юридикалық белгілері
бойынша бір-біріне сәйкес келсе де, объективтік немесе субъективтік
қасиеттеріне байланысты бір-бірінен ажыратылады. Қылмыстардың көптігі
аяқталған қылмыстар арқылы да, сондай-ақ қылмысты жасауға дайындалу немесе
оқталу арқылы да түзіледі. Бұл жерде қылмыстардың көптігі ретінде тану үшін
бірінші аяқталған қылмыс, одан кейін қылмысқа дайындалу немесе оқталу
жасалуының, яғни қылмыстық іс-қимылдарды жасау кезектілігінің маңызы жоқ.
Қылмыстардың көптігі ретінде тек орындаушының әрекетін ғана емес,
ұйымдастырушының, азғырушының, көмектесушінің әрекеттерін де тани аламыз.
Айталық, қылмыстардың көптігі, егер ұрлықтың бір эпизодында кінәлі тікелей
орындаушы, ал келесісінде – көмектесуші болса да танылады.
- қылмыстардың көптігіне енетін әрбір қылмыстардың қылмыстық-құқықтық
нәтижелері болуы керек, яғни кінәліні қылмыстық жауаптылыққа тарту
мүмкіндіктерінің болуы немесе заңмен бекітілген тәртіпте соттылық алынбауы
немесе жойылмауы қажет [12, 53 б.].
Қылмыстардың көптігі жасалынған қылмыстардың және қылмыскердің жоғары
қоғамға қауіптілігінің, кінәлінің бойына сіңіп қалған қоғамға жат
көзқарастардың, әдеттің, белгілі бір өмірлік ұстанымдардың заңи көрінісі
болып табылғандықтан, аталынған белгілер болмаған жағдайда жағымсыз
салдарларды туындататын ұғым ретінде қылмыстардың көптігінің де болмауын
білдіреді. Сондықтан да, қылмыстардың көптігі жасалынған қылмыстық іс-
қимылдардың біреуіне байланысты қылмыстық-құқықтық нәтижелерді жоятын мән-
жайлар болған жағдайда болмайды.
Заңға сәйкес бұл мән-жайлардың қатарына келесілер жатқызылады:
1. Шын жүректен өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату;
2. Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату;
3. Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату;
4. Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату;
5. Рақымшылық актісінің негізінде қылмыстық жауаптылықтан босату;
6. ҚР ҚК 77, 86 баптары негізінде соттылықтың жойылуы және алынып
тасталуы;
7. ҚР ҚК Ерекше бөлімінің баптарында көрсетілген мән-жайларға сәйкес
қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК 125, 165, 231, 233, 234, 236,
251, 252, 259, 312, 326, 352, 363, 364, 372, 373, 375, 376, 378,
379, 381 бб. Ескертулері).
Қылмыстардың көптігі бірқатар заңи салдарларды тудырады:
1. Заңи біртектес және әртектес қылмыстарды жасау кейбір жағдайларда
ауырлататын (ҚР ҚК 175, 176, 177 б.б.) немесе аса ауырлататын (ҚР ҚК
175, 177, 179 баптарының 3 бөлімдері) қылмыс құрамдарының белгілері
болып табылады. Қылмыстық кодексте қылмыстрдың көптігіне қатысты
қылмыс құрамының аса ауырлататын белгісі ретінде бұрынғы соттылық
қана танылған. Бірақ та, соттылық өз бетінше қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін жоғарылатпайды, кінәлінің тұлғасын сипаттайды.
Ал жаза болса, адамның қасиетіне байланысты емес, қылмыс үшін
тағайындалады.
Қылмыстардың көптігі келесі модификациядағы қылмыс құрамдарының
ауырлататын белгілері ретінде қарастырылады:
а) тек ұқсас қылмыстарды жасау барысында: ҚР ҚК 103 б. 3 б. к
тармақшасы, 121 б. 2 б. г тармақшасы;
ә) юридикалық ұқсас, сондай-ақ бір объектілік және әртүрлі объектілік
қылмыстарды жасау барысынада – ҚК 175 б. 3 Ескертуі.
Кінәліні соттаумен байланысты қылмыстардың көптігі қылмыс құрамының
ауырлататын белгісі ретінде көрінеді:
а) тек заңи ұқсас қылмыстарды жасау барысында – ҚР ҚК 117 б. екінші
бөлімі;
ә) заңи әртүрлі объектілік қылмыстарды жасау барысында – ҚР ҚК 103 б. 2
б. к тармақшасы, 104 б. 2 б. ж тармақшасы;
2. Қылмысты саралауды өзгертеді. Мысалы, қызғаныштан бір адамды өлтіру
ҚР ҚК 96 б. 1 б. сараланса, осы ниет арқылы екі адамды өлтіру ҚР ҚК
96 б. 2 б. а тармақшасымен сараланады.
3. Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде келесі топтамадан
көрінеді:
а) ҚР ҚК-нің 52, 54, 59 баптарының негізіндеқылмыстарды бірнеше рет
жасау және қылмыстың қайталануы барысында, кінәліге қылмысты алғаш рет
жасаған адамға қарағанда, қатаң немесе ұзақ мерзімдегі жаза тағайындалуы
қажет;
ә) ҚР ҚК-нің 58 б. негізінде қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау барысында жазаны толығымен немесе ішінара қосу қағидасы ғана
қолданыла алады;
б) ҚР ҚК-нің 60 б. сәйкес, жазаны өтеу барысында, сондай-ақ шартты
түрде соттау кезіндегі сынақ мерзімі кезеңінде, жазадан мерзімінен бұрын
шартты түрде босату және жазаны орындауды кейінге қалдыру кезінде
жасалынған қылмысы үшін жаза тағайындауда жазаның берілген түрінің шегінде
толығымен немесе ішінара қосу қағидасы ғана қолданылады;
4. Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындау барысында түзеу
мекемесінің түріне әсер етеді. Бұрын, бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаны өтеген адамдарға қатаң режимдегі, кейбір
жағдайларда ерекше режимдегі түзеу колониясы тағайындалады (ҚР ҚК 48
б.);
5. Кейбір қылмыстар, бұрын қандай да болмасын қылмыстарды жасағаннан
кейін ғана жасалына алады – ҚР ҚК 358 б [13, 53].
Сонымен, бір адамның екі немесе бірнеше қылмыс істеуі, оның қоғамға
қауіптілігінің жоғары екенін көрсетеді. Жасалған қылмыстың қоғамға
қауіптілік деңгейі құқықпен қорғалатын мүдделерге бір қылмысқа қарағанда
аса мәнді залал келтіруден байқалады. Басқа жағдайларда қылмысты бірнеше
рет жасау әлеуметтікке қарсы бағытталған әрекеттерден тұрады.
Қылмыстардың көптігі - жалпыланған қылмыстық құқықтық түсінік және ол
ҚР-ң қылмыстық заңнамасында берілмегенмен де, қылмыстық құқық ғылымымен
зерттелген. Қылмыстардың көптігінің белгілері:
1) бір адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы;
2) бірінен соң бірі ретімен жасаған қылмыстар;
3) әр қылмыстан кейін қылмыстық құқықтың салдардың қалуы.
Бірінші белгі – қылмыстардың көптігінің ең негізгі сандық белгісі.
Қылмыстардың көптігі болмайды, егер де бүкіл (екі) әрекеттің біреуі кінәлі
оларды жасаған кезде қылмыс болып саналмаса.
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы, яғни олардың әр
қайсысы жеке қылмыс болуы керек. Бірнеше қылмысты жасауды біз көптіік деп
санаймыз. Мысалы, кінәлі екі жай қылмыс жасауы мүмкін. Біркелкі қылмыстар
өзінің сипаты бойынша заңды түрде ұқсас немесе ұқсас емес болады.
Заңды түрде ұқсас деп өзінің объективтік және субъективтік белгілері
бойынша бірдей қылмыстарды айтамыз.
Ал заңды түрде біртектес қылмыстарды көбінесе ерекше белгілері бойынша
ажыратады, бірақ олар қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетіледі (бап,
пункт, бөлік).
Заңи біртектес емес деп мына қылмыстарды айтуға болады. Олар өзара
ұқсас, белгілері жақын және қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетілген
(бап, бөлік, пункт).
Осы қылмыстардың сәйкес келуі көптіліктің нысанын байқауға мүмкіндік
береді және соған байланысты қылмыстық заң әр түрлі қылмыстық құқықтық
мәнге ие болады.
Қылмыстардың көптілігінің екінші белгісі - рет-ретімен екі немесе одан
да көп қылмыс жасауын айтамыз. Ретімен жасау бұл қылмыстың бірі-бірімен
бөлек жүретінін көрсетеді. Яғни әр қылмыс арасында белгілі уақыттың болуы.
Уақыттың үзілуі созылмалы болмауы керек, бірақ бұл кезде бір қылмысты
екінші қылмыстан ажыратылуы керек.
Көптіліктің үшінші белгісі - әр қылмыстан кейін келтірген зардаптың
сақталуы. Осының мәні, яғни көптілікті құрайтын тек қылмыстар немесе
кінәлінің әрекетіне нақты жаза қолданған кезін жатқызамыз.
Көптілікке қатысты жағдайлар бұл бір немесе бірнеше ретімен жасалған
кінәлінің әрекетін айтуға болады.
1.2 Қылмыстардың көптігі және жеке қылмыстардың ара қатынасы
Жеке қылмыстардың ұғымы ҚР ҚК 9б. 1б. берілген. Яғни, жеке қылмыс деп,
қылмыстық заңмен жазалау қатерімен тиым салынған, қоғамға қауіпті іс-әрекет
түсіндіріледі. Бірақ та, кейбір жағдайларда заң шығарушы заң нормасын құру
барысында бірнеше қылмыстық іс-әрекеттерді біріктіріп, бір қылмыс құрамында
бірнеше қылмыстық іс-әрекеттерді көздейді, ауырлататын белгілерді
белгілейді. Яғни, жеке қылмыстарды жасауға қылмысты істеу сатысы немесе
әдісі ретінде дербес сипатқа ие емес, басқа қоғамға қауіпті іс-әрекет
көмектеседі.
Осы айтылғандардың негізінде жеке қылмыстарды екі топқа бөліп
қарастырамыз. Бірінші топтағы қылмыстарға бір әрекет арқылы, бір объектіге
қатысты және бір нәтижені туындатын қылмыстар жатады. Қылмыстық құқық
теориясында бұл топтағы жеке қылмыстар жай қылмыстар деп аталынады да,
қылмыстардың көптігінен ажыратылуы қиындық туындатпайды.
Екінші топтағы қылмыстарға өзінің табиғаты немесе заңда көрсетілінуіне
байланысты, екі немесе одан да көп объектілері бар, бірнеше қылмыстық іс -
әрекеттерден тұратын, немесе бірнеше нәтижелерді туындататын қылмыстар
жатады. Қылмыстық заңда бұндай қылмыстар аз емес, сондықтан да оларды
қылмыстардың көптігінен ажырату мәселелері теория тұрғысынан да, қылмыстық
заңнаманы тәжірибелік қолдануда да сөзсіз қажет.
Аталған қылмыстарды жіктеу негізі ретінде ғалымдар қылмыс құрамдарының
сипатталу әдісінен қылмыстық іс - әрекеттің немесе нәтиженің сипатына
дейінгі әртүрлі критериилерді қарастырған.
Күрделі қылмыстардың толық жіктелінуін В.П.Малков берген [14, 16 б.].
Күрделі жеке қылмыстардың келесі түрлерін қарастырады:
- құрамдас қылмыстар;
- балама әрекеттермен жасалатын қылмыстар;
- балама нәтижелерді туындатқан қылмыстар;
- жалғаспалы қылмыстар;
- созылмалы қылмыстар;
- қайталанған әрекеттермен жасалынатын қылмыстар;
- екі әрекет арқылы жасалатын қылмыстар;
- ауырлататын белгілері бар қылмыстар.
Құрамдас қылмыстар. Құрамдас қылмыстардың ең ұтымды анықтамасын
Н.Ф.Кузнецова берген, яғни, оқшау алып қарағанда әрқайсысы дербес жай
қылмысты білдіретін, екі немесе одан да көп іс-әрекеттерден тұратын
қылмыстар [15, 117 б.]. Қылмыстық құқық әдебиеттерінде құрамдас
қылмыстардың келесі түрлерін ажыратады: 1) заңда көрсетілінуіне байланысты
құрамдас қылмыстар, 2) заңда құрамдас сипаты көрсетілмеген құрамдас
қылмыстар.
Бірінші топтағы, яғни әртектес қоғамға қауіпті іс-әрекеттерден тұратын
қылмыстарға, мысалы, өкімет өкіліне не болмаса қоғамдық тәртіпті қорғауға
байланысты міндеттерді атқаратын немесе қоғамдық тәртіпті бұзуды тойтаратын
басқа да адамдарға қарсылық көрсетумен байланысты жасалған бұзақылық
жатады.
Екінші топтағы қылмыстарға басқа ауыр қылмысты жасаудың әдісі немесе
сатысы болып табылатын, қоғамға аса қауіпті емес қылмыс, дербес іс-әрекет
сипатын жоғалтады да, саралауда бейнеленбейтін қылмыстар жатады. Қылмыстық
құқық теориясында бұл қылмыстардың сіңірілуі деп аталынады. Мысалы, тұрғын-
жайға заңсыз кіру арқылы жасалынған ұрлық, егер де ұрлық барысында есік,
тұтқа зақымдалса [16, 114 б.].
Құрамдас қылмыстардың қылмыстардың көптігінен басты айырмашылығы,
кінәлі жасалынған екі іс-әрекетті де қамтитын, қылмыстық заңның бір бабымен
қарастырылған, бір қылмыс үшін жауаптылыққа тартылатындығында.
Күрделі қылмыстарға балама әрекетер арқылы жасалынатын қылмыстар
жатады. Олардың өзгешелігі мынада: баптың диспозициясында көрсетілген
әрекеттің (әрекетсіздіктің) кез келгенін жасау қылмыс құрамының болуын
тануға жеткілікті болып табылады. Мысалы, ҚК 259б. 2б. бір қылмыс құрамы
туралы айтылған (есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттардысату
мақсатында заңсыз алу, тасымалдау немесе сақтау, сондай-ақ заңсыз
дайындау, қайта өңдеу, жіберу, сату), көрсетілінген бір немесе бірнеше
әрекеттерді жасаудан бастап аяқталған деп танылады. Егер субъект ҚК 259б.
көрсетілген екі немесе барлық әрекеттерді жасаса да, айталық есірткі
заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз алып, сақтап, одан
кейін сатса жаңа қылмыс жасаған деп есептелмейді.
Балама нәтижелермен қылмыстар да жеке қылмыстардың қатарына жатады.
Мысалы, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру ҚК 103б. 1б. көрсетілінген
бір немесе бірнеше зардаптарды – көруден, естуден, сөйлеуден, қандай де
болмасын мүшеден айырылуды туындатуы мүмкін.
Жалғаспалы қылмыстар. Жалғаспалы қылмыстың түсінігі КСРО Жоғарғы сот
пленумының 1929ж. 4 наурыздағы Созылмалы және жалғаспалы қылмыстарға
ескіруді және рақымшылықты қолдану шарттары туралы қаулысында берілген
[17, 478 б.]. Осы қаулыға сәйкес, жалғаспалы қылмыстар ортақ мақсатқа
бағытталған және жиынтығы бойынша жеке қылмысты құрайтын ұқсас қылмыстық іс
- әрекеттерден тұратын қылмыстар.
Егер де, тұлға кезектілікпен бір немесе бірнеше адамдарды тұншықтырса,
уландырса, атса, ол ұқсас емес, біртектес әрекеттер жасайды. Жалғаспалы
қылмыстардың және қыллмыстарды бірнеше рет жасаудың ұқсастығы, екеуінде де
бір емес, ҚК белгілі бір бабының белгілеріне сәйкес келетін, бірнеше ұқсас
немесе біртектес әрекеттер жасалады.
Бірақ та, жалғаспалы қылмыстар, қылмыстарды бірнеше рет жасауға
қарағанда терең ішкі байланыспен, эпизодтардың арасындағы аралықтардың
болмауымен, кінәлінің бірыңғай ойымен сипатталынады. Егер де, қылмысты
бірнеше рет жасау кезінде, тұлға әр қылмыс барысында жаңадан пайда болған
қасақаналық оймен әрекет етсе, жалғаспалы қылмыс кезіндегі ұқсас немесе
біртектес әрекеттер бір қасақаналық оймен қамтылады. Мысалы, кінәліге сеніп
тапсырылған мүлікті иемдену немесе ысырап ету (ҚК 176б.), жалғаспалы қылмыс
бола алады, келесі жағдайларда, мысалы, егер кассир, автокөлік алу үшін ірі
сомаға ие болу мақсатымен, оған сеніп тапсырылған ақша сомасын дереу емес,
біртіндеп, аз уақыт аралықтарында иемденуді жүзеге асыра бастайды. Бұл
эпизодтардың әрқайсысы қылмыстық жауаптылықты туындата алады. Бірақ та,
ортақ қасақаналық оймен біріккендіктен, бұл эпизодтар, өзінің жиынтығында,
қоғамға қауіптіліктің жоғары дәрежесімен сипатталынады. Барлық зпизод
бойынша келтірілген зиянның бір мөлшерін есепке алу өз кезегінде кінәліні
имеденіп алудың аса ауырлататын түрі - ірі мөлшердегі белгісі бойынша (ҚК
176б. 3б.) жауаптылыққа тартуға мүмкіндік береді. Осы талан – таражыға
салуды жалғаспалы деп танымайтын жағдайларда, жауаптылық ҚК 176б. 2б. бт.
бойынша бірнеше рет иемденіп алу үшін туындайтын еді. Заң әдебиеттерінде,
мысалы Г.А.Кригер бойынша жалғаспалы қылмыс бір мезгілде, егер бапта
ауырлататын белгі ретінде көрсетілген болса, қайталанған (бірнеше рет
жасалған) қылмыс ретінде саралана алады деген пікір орын алған [18, 217
б.].
Кейбір қылмыстардың объективтік жағының өзгешелігі күрделі жеке
қылмыстардың ішінен созылмалы қылмыстарды бөліп қарастыруға мүмкіндік
береді. Созылмалы қылмысты жасау барысында әрекет немесе әрекетсіздік
кінәліге қылмыстық жаза қатерімен қылмыстық заңмен жүктелген міндеттерді
белгілі бір уақыт аралығында орындамаумен сипатталынады [19, 5 б.]. Бұндай
қылмыстар белгілі бір қылмыстың құрамын үздіксіз жүзеге асырумен
сипатталынады да, ұзақ уақыт аралығы бойында жасалынады. Созылмалы
қылмыстарға мысал ретінде, заңсыз бас бостандығынан айыру (ҚК 126б.),
балаларын немесе еңбеккке жарамсыз ата-анасын ұстауға қаражат төлеуден
қасақана жалтару (ҚК 136б.), кредиторлық берешекті төлеуден жалтару (ҚК
195б.), қызмет орнын немесе бөлімді өз бетімен тастап кету (ҚК 372б.) және
т.б. келтіреміз [20].
Созылмалы қылмыстар алғашқы қылмыстық әрекетті жасау кезінен бастап
(мысалы, қызмет орнын немесе бөлімді өз бетімен тастап кету (ҚК 372б.) –
командирдің заңды рұқсатынсыз аумақты тастап кеткен кезден, не болмаса
қылмыстық әрекетсіздік актісінен бастап (мысалы, әскери қызметті мүшесіне
зақым жасау немесе басқа әдіс арқылы өтеуден жалтару (ҚК 374б.)) – шақыру
орнына немесе басқа белгіленген жерге дәлелсіз себептермен келмеу кезінен
басталады да, нақты қылмыстың аяқталған құрамын құрайды.
Созылмалы қылмыстар кінәлінің өзінің қылмысты тоқтатауға бағытталған
әрекеттері арқылы (мысалы, кінәсін мойындап келу), немесе қылмысың ары
қарата жалынуына кедергі келтіретін оқиғаның болуы нәтижесінде (мысалы,
өкімет органдарының араласуы), немесе созылмалы қылмыстың мазмұнын құрайтын
міндеттің жойылуымен (мысалы, баланың немесе еңбекке жарамсыз ата-ананың
өлімімен кінәлінің сот шешімі бойынша оларды ұстауға қаражаттарды төлеу
міндеті жойылады) аяқталады. Созылмалы қылмыс оны жүзеге асыру ұзақтығына
тәуелсіз түрде бір қылмыс ретінде қарастырылады.
Созылмалы қылмыстардың қылмыстарды бірнеше рет жасаудан айырмашылығы:
егер, қылмыстарды бірнеше рет жасау әрқайсысы қылмыстық заңмен
қарастырылған, жекелеген іс-әрекеттерден тұрса, созылмалы қылмыс нақты
қылмыс құрамын үздіксіз жүзеге асырумен сипатталынады. Созылмалы қылмыс
белгілі бір әрекеттен (әрекетсіздік актісінен) басталса да, бірақ та
соңынан бұл қылмыстың объективтік жағы кінәлінің заңмен қарастырылған
(мысалы, кредиторлық берешекті төлеуден қасақана жалтару – ҚК 195б.),
немесе оның мінез-құлқымен шартталған (қызмет орнын немесе бөлімді өз
бетімен тастап кету – ҚК 372б.) нақты міндеттерді үздіксіз орындамауымен
сипатталынады.
Қайталанатын әрекеттермен жасалынатын қылмыстар. Қылмыстық заңда
көрсетілінген негізінде әрекеттердің қайталануы жататын кейбір қылмыстар
жеке қылмыстар болып табылады, себебі, қайталанған әрекеттің алдындағы
әрекет қылмыс емес, әкімшілік, тәртіптік немесе қоғамға жат қылық болып
табылады. Тек олардың қайталануы, яғни алдыңғы әрекет үшін сәйкес шара
қолданылғаннан кейін қайтадан жасалуы Қылмыстық кодекстің сәйкес бабында
қарастырылған қылмысты құрайды. Мысалы, ҚР ҚК 199б., тауарлық белгіні
заңсыз пайдалану үшін қылмыстық жауаптылық диспозицияда көрсетілген
әрекеттер бірнеше рет жасалған жағдайда ғана туындайды.
Екі әрекет арқылы жасалынатын қылмыстар. Бұл қылмыстар екі әрекетпен
жасалынады да, тек олардың бірлігі барысында ғана аяқталған қылмыс деп
танылады. Бұл қылмыстарға мысал ретінде, алыпсатарлықты келтіреміз (ҚазКСР
ҚК 168б.), алыпсатарлық барысында тек бір әрекетті жасау – қылмысқа
оқталуды ғана білдіреді. Қылмыс аяқталған деп тану үшін екі әрекеттің
бірлесіп болуы қажет.
Ауырлататын белгілері бар қылмыстар. Бұл күрделі жеке қылмыстар ретінде
осы қылмыстың жай құрамына тән негізгі белгілерден басқа, жасалынған
әрекетке жаңа сапа беретін, қоғамға қауіптілік дәрежесін жоғарылату немесе
төмендетуіне байланысты кінәлінің мінез-құлқының заңи бағалануын өзгертетін
қосымша белгілерге ие қоғамға қауіпті іс-әрекеттер түсіндіріледі [21, 13
б.]. Ауырлататын белгілері бар қылмыстарды екі топқа бөліп қарастырамыз:
- қосымша ауыр зардаптардың болуыман сипатталынатын қылмыстар;
- кінәнің екі нысанымен жасалынатын қылмыстар.
Бірінші топтың мысалы ретінде, әдетте ҚК 111б. 3б. (денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіру, абайсыздықта адамның өліміне әкеліп соқтырса)
келтіреміз.
Екінші топтың мысалы ретінде – ҚК 188б. 3б. (бөтеннің мүлкін қасақана
жою немесе бүлдіру, абайсыздықта адамның өлімін туындатса), ҚК 246б. 2б.
(жарылыс қаупі объектілерде немесе жарылыс қаупі бар цехтарда қауіпсіздік
ережелерін бұзу), ҚК 296б. 2б. (жол қозғалысы ережелерін бұзу, абайсыздықта
адам өліміне әкеліп соқтырса) және т.б. келтіреміз.
Бірақ та, бұл мысалдардың бәрін қосымша ауыр зардаптары бар топтағы
қылмыстардың қатарына жатқызуымызға болады. Дәл осы қылмыстар ҚК 22б.
сәйкес, заң шығарушы арқылы кінәнің екі нысанымен жасалынатын қылмыстардың
қатарына жатқызылған да, бір жеке қылмыс ретінде қарастырылған.
Сонымен, қылмыстардың көптігін жекелеген қылмыстан, яғни қылмыстың бiр
ғана құрамының белгiлерiнен тұратын әрекеттен ажырата бiлу керек. Егер де
жасалған қылмыс қарапайым құрамның белгiлерiнен тұратын қылмысты қылықтың
бiр ғана көрiнiсi болса, әрине, жекелеген қылмыс түрiн қылмыстардың
көптігінен ажыратып алу, әдетте, қиынға соқпайды.
Алайда, сот тәжiрибесiнде сырттай қарағанда жекелеген қылмыстардың
қылмыстың көптігіне өте ұқсас болып келетiн жағдайлары да ұшырасады. Бұл
күрделi (құрамдас), созылмалы, жалғаспалы қылмыстар жасағанда орын алады.
Жеке алғанда әрқайсысының өзі қылмыстың дербес құрамының белгiлерiнен
тұра алатын, алайда iшкi түтастығына қарай бiр қылмыс ретiнде қарастырылушы
екi немесе бiрнеше әрекеттерден құралатын қылмыстар күрделi (құрамдас)
қылмыстар деп танылады.
Мүндай қылмыстардың ең кең тараған түрi ретiнде бөтен мүлiктi иелену
мақсатымен жәбiрленушiнiң өмiрiне не денсаулығына қауiптi болып табылатын
күш қолдану арқылы қол жеткiзетiн қарақшылықты мысалға алуға болады.
Жекелеген күрделi қылмыстардың қатарына екi әрекеттен, соның iшiнде
балама әрекеттерден де тұратын қылмыстар жатады. ҚК-тiң 202-бабында
төмендегiдей балама әрекеттерден тұруы мүмкiн бiр ғана қылмыс туралы сөз
болады: құнды қағаздарды эмиссиялау жобасын оның жалған ақпараттардан
тұратынын бiле тұра бекiту, сонымен бiрге, құнды қағаздарды шығару
жөнiндегi есептiң жалған екендiгiн бiле тұра, оны бекiту. Кiнәлi адам осы
әрекеттердiң тек бiреуiн жасаса да, бiрнешеуiн жасаса да оның iсi, бәрiбiр,
қылмыстың бiр құрамынан тұрады деп есептеледi.
Белгiлi бiр қылмысты әрекет құрамын үзбестен жүзеге асырып отыру
созылмалы қылмыс болып табылады. Атап айтқанда, ол заңмен қылмыстық
қудалану қаупiн төндiре отырып кiнәлiнiң мойнына артқан мiндеттердiң көп
уақыт бойына орындалмауына келiп тiрелетiн әрекет немесе әрекетсiздiк.
Айталық, П өзiнiң ұлын асырауға қажеттi, сот шешiмi арқылы белгiленген
қаржыны төлеуден бiр жарым жыл бойы қасақана бас тартты. Бұл уақыт
аралығында ол өзінiң жұмыс орнын сегiз рет өзгертiп, бiр қаладан екiншi
қалаға көшумен болды. Қылмысты қылығының осыншама уақытқа созылғанына
қарамастан, П-ның iсi қылмыстың көптігіне жатпайды, ол созылмалы жалғыз
ғана қылмыс болып табылады.
Созылмалы қылмыстар қатарына, сонымен қатар, қашқындық (ҚК-тiң 373-
бабы), несиелi берешектi өтеуден әдейi жалтару (ҚК-тiң 195-бабы), шетел
валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (ҚК-тiң 213-бабы) және басқалар
жатады.
ҚК-тiң 11-бабының 1-бөлiгiне сәйкес жалғаспалы қылмыс ортақ ниетпен
және мақсатпен қамтылып, тұтас алғанда, бiрдей қылмыстық әрекеттер
қатарынан тұрады. Әдетте, жалғаспалы қылмыстар әрекеттерден туындайды,
бiрақ әрекетсiздiктен де тұруы мүмкiн (ҚК-тiң 315-бабындағы - қызметтегi
әрекетсiздiк). Барлығын тұтас алғанда жалғаспалы қылмысты құраушы
әрекеттердiң әрқайсысы жеке алғанда дербес қылмыс болуы да, болмауы да
мүмкiн (әкiмшiлiк немесе тәртiптiк жауаптылықпен байланысты немесе тiптi
ешқандай заң жауаптылығына байланыссыз). Алайда, кез-келген жағдайда да,
мұндай әрекеттердiң әрқайсысы заң тұрғысынан өз алдына жеке сараланбауы
тиiс, себебi, ол жалғаспалы қылмыс болып табылатын тұтас әрекеттiң бiр
кезеңi ғана. Мысал ретiнде жалғаспалы ұрлықты алуға болады. Егер кiнәлi деп
табылған адам қоймадағы азық-түлiктi белгiлi бiр уақыт аралығында азғантай
мөлшерде алып шығып ұрлап отырса, оның әрекеттерiнде қылмыстың көптігі
болмайды. Бұл орайда, қылмыскердiң әр кезде ұрлап шығарған мүлкiнiң
мөлшерiнiң маңызы жоқ. әр жолғы ұрланған мүлiк мөлшерi әртүрлі болып
келтiрiлген залал бiр жолы айтарлықтай келесi бiр жолы елеусiз болғандықтан
қоғамдық қауiптiлiкке жатпайтын және ҚК-тiң 9-бабының 2-бөлiгiне сәйкес
қылмыс болып табылмайтын күнде де бұл ұрлықтың - жалғаспалы деп танылғаны
орынды.
Ұрлықпен бiрге тұтынушыларды алдау (ҚК-тiң 223-бабы), ұрып-соғу (ҚК-тiң
106-бабы), азаптау (ҚК-тiң 107-бабы) және басқа да қылмыстар жалғаспалы
қылмыстар қатарында жиi ұшырасады.
1. ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІНІҢ НЫСАНДАРЫ
2.1 Қылмыстарды бірнеше рет жасау
Қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы дегеннiң мағынасына тереңiрек үңiлер
болсақ, ол бiр тұлғаның екi немесе одан да көп қылмыстар жасауы. Бұл
әрекеттерi үшiн тұлғаның сотталғандығы немесе сотталмағандығы ескерiлмейдi.
Теория жүзiнде де, тәжірибе жүзiнде де қылмысты бiрнеше рет жасау екi
түрге бөлiнедi жалпы және арнайы.
Қылмыстардың қайталануының кез-келген түрi, оның қоғамдық
қауiптiлiгiнiң сипаты мен деңгейiне қарамастан жалпы бiрнеше рет қайталану
деп табылады. Жалпы бiрнеше рет қайталану қылмыстардың саралануына ықпал
жасамайды, бiрақ жаза тағайындау кезiнде сот бұл жағдайды жауаптылықты
ауырлататын мән-жай ретiнде ескеруi мүмкiн (ҚК-тiң 54-бабының 1-бөлiгiнiң
А тармағы).
Кiнәлi тұлғаның ұқсас немесе бiртектес екi немесе одан да көп қылмыс
жасауы арнайы бiрнеше рет жасалу деп табылады. ҚК-тiң 11-бабының 1-
бөлiгiнде дәл осындай бiрнеше рет жасалу туралы айтылған: Осы Кодекстiң
Ерекше бөлiмiнiң белгiлi бiр бабында немесе бабының бөлiгiнде көзделген екi
немесе одан да көп әрекеттi жасау - қылмыстардың бiрнеше реет жасалуы деп
танылады.
Нақты жағдайлар түрғысынан өзара айырмашылықтары болғанымен, бiрдей
қылмыс құрамының белгiлерiнен тұратын қылмыстар, ұқсас (бiрдей) қылмыстар
деп есептеледi [22, 64 б.].
Мысалы, бiр тұлғаның кiсi өлтiру қылмысын екi рет жасауының бiр-бiрiнен
қылмыстың жасалған уақыты, орны және басқа да нақты жағдайлары түрғысынан
өзара айырмашылығы болуы мүмкiн, бiрақ бұл ҚК-тiң 96-бабында қарастырылған
қылмыс құрамының белгiлерi бойынша ұқсас (бiрдей) болып келедi.
ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң бiрқатар нормаларында ұқсас қылмыстардың
бiрнеше мәрте жасалуының орын алуы саралаушы мән-жайлар болып табылады (ҚК-
тiң 96-бабының 2-бөлiгiнiң А тармағы; 120-бабының 2-бөлiгi және т.б.).
Заңмен тiкелей қарастырылған жағдайларда бiртектес қылмыстардың да
бiрнеше мәрте жасалуы ескерiледi. Белгiлi бiр объектiге немесе соған ұқсас
объектiге қайталап қиянат келтiрушi, кiнәнiң түрi бiрдей және басқа да
объективтiк және субъективтi ұқсас белгiлерден тұратын қылмыстар (мысалы,
ұрлық, тонау, қарақшылық, т.б.) бiртектес қылмыстар деп танылады. Бiртектес
қылмыстарды есепке алу мүмкiндiгi ҚК-тiң 175-бабына қатысты 3-ескертуде
тiкелей қарастырылған, атап айтқанда онда былай делiнген: Осы Кодекстiң
175, 181-баптарындағы бiрнеше рет жасалған қылмыс деп осы бапта, сондай-ақ
осы Кодекстiң 248, 255, 260-баптарында көзделген бiр немесе одан да көп
қылмыстардан кейiн жасалған қылмыс танылады. Осыған орай, бөтеннiң мүлкiн
ұрлау қылмысы, бұған дейiн де мүлiк ұрлағандықтан ғана емес, сонымен қатар,
кiнәлi тұлға жоғарыда аталған қылмыстардың бiрiн бұрын жасаған жағдайда да
бiрнеше рет жасалған деп танылатын болады.
Бiрнеше рет жасалу ұғымы, кiнәлi тұлғаның сотты болған қылмыстарымен
қатар, оның қылмыстық жауаптылыққа әлi тартылмаған әрекеттерiн де қамтиды.
Аяқталған немесе аяқталмаған қылмыс деп саралануына, кiнәлi тұлғаның бұл
қылмыстардың орындаушысы немесе оған бiрлесiп қатысушы болуына қарамастан,
бұл әрекеттер бiрнеше рет жасалған деп танылады.
Бiрнеше рет қайталанудың заң тұрғысынан алғанда мәнi мынада:
бiрiншiден, жоғарыда айтылғанындай ҚК-тiң 54-бабының 1-бөлiгiнiң А
тармағына сәйкес сот оны жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдай ретiнде
қарастыратындығында. Екiншiден, ҚК-тiң 11-бабының 5-бөлiгiне орай
Қылмыстардың әлденеше рет жасалуы осы Кодексте неғұрлым қатаң жазаға әкеп
соқтыратын мән-жай ретiнде көзделген жағдайларда адамның жасаған қылмысы
осы Кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң қылмыстарды бiрнеше мәрте жасағаны үшiн
жазалауды көздейтiн бабының тиiстi бөлiгi бойынша айқындалады деп
көрсетiлгендiгiнде.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 11 бабына сәйкес,
қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы деп бір немесе заңда арнайы көрсетілген
реттерде әртүрлі баптарда көзделген қылмысты бірнеше рет жасауын айтамыз.
Екі немесе одан да көп қылмыс жасау кезінде, яғни олар әр түрлі
баптарға жатса, бұны бірнеше мәрте жасалды деп тек қана ҚК-те Ерекше
бөлімінде көрсетілген кездерінде танылады.
Егер бұл істелген қылмыстар үшін, оны істеген адам қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босатылса немесе заңда белгіленген тәртіп
бойынша осы қылмыстары үшін сотталғандықтан арылса немесе сотталғандығы
жойылса қылмыс бірнеше мәрте жасалды деп танылмайды. Сол сияқты жалғаспалы
қылмыстар де бірнеше рет жасалған қылмыс болып табылмайды.
Қылмысты бірнеше рет жасау ҚК Ерекше бөлімінің белгілі бір бабында
немесе бабының белгілі бір бөлігінде қаралған бірнеше қылмыстарды белгілі
бір адамның жасауын көздейді. Белгілі бір адам ҚК Ерекше бөлімінің әр түрлi
баптарында көзделген екi немесе одан да көп қылмыс жасаған жағдайда,
жасалған әрекет ҚК 11-бабының екінші бөлігіне сәйкес бұл туралы қылмыстық
заңда (мысалы, ҚК 175-бабының ескертпесінде) арнайы көрсетiлген жағдайларда
да бiрнеше рет жасау деп танылуы мүмкiн.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуының саралаушы белгісі қылмыстар үшін
алынбаған немесе жойылмаған соттылықтарды және егер ҚК бабының
диспозициясында соттылықтар осы қылмыстың дербес саралаушы белгісі ретінде
көрсетілмеген жағдайда бұрын жасалған қылмыстар үшін соттылық жағдайын да
қамтиды. Әрекетті бірнеше рет жасалу белгісі бойынша саралау кезінде
кәмелетке толмаған жаста жасаған қылмыстар үшін бұрынғы алынбаған немесе
жойылмаған соттылықтар ескерілмейді [20].
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын анықтау кезінде адамның заңмен
белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылған қылмыстары
немесе солар үшін қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімдерінің өтуі
ескерілмейді.
Егер бірнеше рет жасау қылмыстық-құқықтық нормада саралаушы белгі
ретінде көрсетілсе, онда белгілі бір адамның бірнеше ұқсас немесе біртектес
қылмыстар жасауы осы қылмысты бірнеше рет жасағаны үшін жауаптылық
көздейтін ҚК тиісті бабы (бабының бөлігі) бойынша тұтастай саралауға жатады
[23].
Әр түрлі саралаушы белгілерді көздейтін ҚК белгілі бір бабының әр
түрлі бөлімдерінде қаралған бірнеше қылмыстар жасалған кезде бұл әрекеттер
тек баптың неғұрлым қатаң жаза белгілейтін және барлық саралаушы белгілерін
қамтитын бөлігі бойынша ғана тұтастай саралауға жатады. Мұндай жағдайларда
қылмыстық заңның осы бабының өзге бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге
қатысты анықталған қылмыстың саралаушы белгілері тағылуға жатады және
үкімде көрсетілуі тиіс.
Бірнеше рет жасалуымен қатар, ҚК бабының басқа бөліктерінде
көрсетілген өзге де саралаушы белгілері анықталған бір әрекет те осылай
саралауға жатады. (Мысалы, ұрлық жасау кезінде оған қатысты ҚК 175-
бабының екінші бөлігінде көрсетілген бірнеше рет жасау деген саралаушы
белгісі және осы баптың үшінші бөлігінде көрсетілген басқа да саралаушы
белгілер анықталса, онда әрекет ҚК 175-бабының үшінші бөлігі бойынша
саралауға жатады). Бұл орайда, қылмыстық заңның осы нормасының өзге
бөліктерінде көрсетілген әрекеттерге қатысты анықталған қылмыстың басқа
саралаушы белгілері тағылуға жатады және үкімде көрсетілуі тиіс. Егер
бұрынғы алынбаған немесе жойылмаған соттылықтар әрекетті осындай қылмыс
үшін екі және одан да көп сотталған адамның жасау деген белгісі бойынша
саралау үшін негіз болса, қылмыстың бірнеше рет жасалуы көрсетілмейді.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын жалғаспалы қылмыстардан ажырата білу
қажет. Белгілі бір адамның кінәнің бірыңғай нысанымен және біріктірілген
ортақ мақсатпен, материалдық құрамымен және келтірілген зардаптарының
біркелкілігімен сипатталатын, қылмыс жасау тәсілі мен объектісі
бойынша өзара ұқсас екі және одан да көп қылмыстық әрекеттерді жасауы
қылмыстың бірнеше рет жасалуын құрамайды. Мұндай жағдайларда барлық
жасалған әрекеттерді тұтастай жалғаспалы қылмыс ретінде танып, осы қылмысты
жасағаны үшін жауаптылық көздейтін ҚК бір бабы немесе бабының бөлігі
бойынша саралаған жөн.
Егер жалғаспалы қылмыс кезеңінде қылмыстық заңға осы әрекет үшін
неғұрлым қатаң жауаптылықты белгілейтін өзгерістер енгізілсе және қылмыс
көріністерінің ең болмағанда біреуі заңның жаңа редакциясы күшіне енген
кезеңде жасалса, онда жалғаспалы қылмыстың барлық көріністері жаңа заң
бойынша тұтастай бір қылмыс ретінде саралауға жатады.
Жалғаспалы қылмыс кезеңінде белгілі бір адам жалғаспалы қылмыс үшін
жауаптылық көздейтін ҚК бабының диспозициясы қамтымайтын белгілері бар
басқа қылмыс жасаған жағдайда (мысалы, балаларын асырауға арналған
қаражатты төлеуден әдейi жалтару кезеңінде ұрлық жасау), оның әрекеттері
жалғаспалы қылмыс үшін жауаптылық көздейтін тиісті баппен және басқа
қылмыс үшін жауаптылық көздейтін ҚК бабымен қылмыстардың жиынтығы бойынша
саралауға жатады.
Екінші рет және одан кейін де қылмыс жасау кінәлінің жеке тұлғасының
аса қауіптілігін, оның тұрақты қоғамға қарсы бағыттылығын көрсетеді.
Сонымен бірге, екінші және одан кейін жасалған бірнеше рет жүзеге асқан
қылмыстар қоғам үшін неғұрлым қауіпті, өйткені олар жәбірленушілердің көп
санына зиян келтіреді және т.б. Бұл жағдайларды ескере келе, заң шығарушы
қылмыстың бірнеше рет жасалуын қылмысты саралайтын белгілерге жатқызады.
Бірнеше рет қылмыс жасаудың құрамдаушылары болып егер ол заңда
қарастырылған болса, біртектес қылмыстар табылуы мүмкін, оларға бірдей
немесе ұқсас тікелей объектілерге озбырлық жасайтын, бірдей кінә нысанымен
және ұқсас уәждармен жасалған қылмыстарды жатқызу қажет [24].
ҚК 11-бабына сәйкес, қылмыстың бірнеше рет жасалуы ҚК-те неғұрлым қатаң
жазаға әкелетін жағдай ретінде қарастырылған жағдайда, тұлғаның жасаған
қылмыстары бірнеше рет қылмыс жасағаны үшін жаза көзделген ҚК Ерекше
бөлімінің бабындағы тиісті бөлігі бойынша сараланады.
Қылмыстардың жүйелілігі қылмыстық заңның бірқатар баптарының саралау
белгісі ретінде көзделеді.
Жүйеліліктің сандық құрамы кінәлінің өз сипаты бойынша бірдей болып
табылатын кемінде үш қылмысты жасауын талап етеді. Дегенмен, бірнеше рет
қылмыс жасаудан ерекше, жүйеліліктің сапалық өзінділігі кінәлінің қылмыстық
іс-әрекеттері азды-көпті ұзақтылы кезеңнің барысындағы оның қылмыстық мінез-
құлқының белгілі бір желісі (жүйесі) болып табылатындығында жатыр.
Осылайша, жүйелілік дегеніміз – кінәлінің қылмыстық мінез-құлқының
белгілі бір желісін сипаттайтын бірдей қылмыстарды, егер олардың ешбіреуі
үшін ол сотқа тартылмаса, үш рет немесе одан артық жасауы.
Қылмысты кәсіп ретінде жасау дегеніміз – кінәлі үшін тіршілік ету
құралдарының негізгі немесе қосымша көзі болып табылатын табысқа қол
жеткізу мақсатымен жасалатын жүйелі қылмыстық қызмет.
Бірнеше рет қылмыс жасаудың қылмыстық-құқықтық салдары келесіде
жатыр:
- ол жаза тағайындау кезінде жауапкершілікті ауырлататын жағдай болып
табылады (54-б., 1-бөл., а т.);
- қылмысты саралауға әсер етеді (120б. 2-бөл. г т., 121 б. 2-бөл. г т.,
125-б. 2-бөл. бт., 175,176, 177, 178, 179, 180, 181 бб.);
- қылмыстық жауапкершіліктен босату мүмкіндігін болғызбайды;
- жаза тағайындаудың ерекше, неғұрлым қатаң тәртібін көздейді (58-б.);
- қылмыстық жауапкершілікке тартылудың мерзімнің өтуін тоқтатады (69-б., 4-
б.);
- шартты түрде соттаудың күшін жоюды талап етеді (64-б., 4,5 бб.).
Қылмыстық заңды дұрыс қолдану азаматтарды негізсіз айыптау мен соттаудан
қорғауды, сондай-ақ сотталушыларға жасаған әрекетіне сәйкес әділ жаза
тағайындауды қамтамасыз етеді. Сондықтан белгілі бір адам бірнеше қылмыс
жасаған кезде қылмыстық заңды дұрыс қолдану үшін қажетті мән-жайларды
анықтаған және жасалған әрекетті жалғаспалы (созылмалы) қылмыстың,
қылмыстардың бірнеше рет жасалуының, қылмыстардың нақты және анық
жиынтығының анықтаулары бар Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
ережелерін ескеріп, саралаған жөн.
Қылмысты бірнеше рет жасау ҚК Ерекше бөлімінің белгілі бір бабында
немесе бабының белгілі бір бөлігінде қаралған бірнеше қылмыстарды белгілі
бір адамның жасауын көздейді. Белгілі бір адам ҚК Ерекше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz