Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асырудағы баспа ісі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . тарау. Қазіргі заманғы Қазақстан баспа ісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ . тарау. Индустриялық.инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асырудағы баспа ісінің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
І . тарау. Қазіргі заманғы Қазақстан баспа ісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ . тарау. Индустриялық.инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асырудағы баспа ісінің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Кітап – қоғамның рухани күштерін дамытудың қуатты құралы, мәдениеттің қайнар бұлағы, оның өзекті саласының бірі. Осындай бүкіл халықтық рухани қазынамыз болып табылатын мәдени, әдеби қарым-қатынас құралы болып отырған кітап тарихын тереңірек зерттеу әлі де кезегін күттіріп тұрған міндеттердің қатарына жатады.
Тарихқа үңілмей бүгінімізді танымайтынымыз айдан анық. Қазақ кітап тарихының осы уақытқа дейін аз зерттелген мәселелерінің бірі – өткен ғасырдың 20-30 жылдар арасындағы қазақ зиялыларының ұлттық баспа ісінің дамуындағы рөлі. Осы кезеңде мәдени құрылыс пен оқу-ағарту ісінің негізгісі баспа ісін ұйымдастыру болған.
Батыс Еуропада ХV ғасырда кітап басуға қажетті өндірістік-техникалық жағдай туған кезде пайда болды. Оны ойлап тапқан неміс өнертапқышы Иогонн Гутенберг. Шығыңқы баспа тәсілін Гутенберг қағаз материалдарынның өзгешеліктеріне қарай ыңғайлап, жетілдіріп, баспа станогын жасады. 1455 жылы неміс өнертапқышы Иогонн Гутенберг кітап басып шығару үшін алғаш рет құйма әріптерін пайдаланды. Гутенбергтің негізгі табысы бұл емес, басқа тәсіл еді. Атап айтқанда – терім формасынан мәтінді жаңғыртып көбейту тәсілін ойлап тапты /1/. Ал, Ресейде 1564 жылы Иван Федоров пен Петр Мстиславец орыс тіліндегі тұңғыш кітап – «Апастолды» басып шығарды. Ол ұйымдастырған тұңғыш баспахана келесі жылы «Часовник» деген кітап жарық көрді. Баспа ісі Петр 1-нің тұсында кең өріс алды. Ресейде алғаш баспаханалар ХVІ ғасырдың 50 жылдары пайда болды. 1724 жылы құрылған Ресей Ғылым академиясы баспа ісін кеңінен ұйымдастырды. 1913 жылы Ресей кітап шығару жөнінде 2-орында болды. Қазақ баспа кітабының туып, дамуына Ресей ықпалы аз болған жоқ. ХІХ ғасырда Қазақ ішінде күш ала бастаған ағартушылық қозғалыстың қазақ баспа мәдениетінің туып қалыптасуына айырықша шапағаты тигенін баса айтуымыз керек.
Ана тіліміздегі тұңғыш кітап мынау еді деп дөп басып айту үшін әлі де зерттеу жұмыстарын жүргізуіміз керек. Қазірге мәлім алғашқы баспа кітабы «Сейфүл – Мәлік» қиссасы (1807). Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілінде Қазан, Орынбор, Уфа, Ташкент, Петербор, Троицк, Астрахан қалаларындағы баспалардан 300-ден астам кітап басылып шықты. ХІХ ғасырдың басында «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Ер Тарғын», «Қамбар», «Қыз Жібек», « Айман-Шолпан», «Біржан мен Сара айтысы» сияқты халықтың поэтикалық мұралары жарық көрген. Аталған кезеңде біздің сарқылмас рухани кенішіміз – Абай кітабы, Шәкәрім, Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, тағы басқа жүз отызға жуық қазақ ақын, жазушыларының туындылары жарияланды /2/. Ы.Алтынсариннің қазақ мектептеріне арналған тұңғыш оқулығы – «Қырғыз хрестоматиясы» басылды. ХХ ғасырдың басында қазақ ағартушыларының шығармалары, кейбір жекеленген саяси – ағартушылық туындылар мен оқулықтар жарық көре бастады.
Тарихқа үңілмей бүгінімізді танымайтынымыз айдан анық. Қазақ кітап тарихының осы уақытқа дейін аз зерттелген мәселелерінің бірі – өткен ғасырдың 20-30 жылдар арасындағы қазақ зиялыларының ұлттық баспа ісінің дамуындағы рөлі. Осы кезеңде мәдени құрылыс пен оқу-ағарту ісінің негізгісі баспа ісін ұйымдастыру болған.
Батыс Еуропада ХV ғасырда кітап басуға қажетті өндірістік-техникалық жағдай туған кезде пайда болды. Оны ойлап тапқан неміс өнертапқышы Иогонн Гутенберг. Шығыңқы баспа тәсілін Гутенберг қағаз материалдарынның өзгешеліктеріне қарай ыңғайлап, жетілдіріп, баспа станогын жасады. 1455 жылы неміс өнертапқышы Иогонн Гутенберг кітап басып шығару үшін алғаш рет құйма әріптерін пайдаланды. Гутенбергтің негізгі табысы бұл емес, басқа тәсіл еді. Атап айтқанда – терім формасынан мәтінді жаңғыртып көбейту тәсілін ойлап тапты /1/. Ал, Ресейде 1564 жылы Иван Федоров пен Петр Мстиславец орыс тіліндегі тұңғыш кітап – «Апастолды» басып шығарды. Ол ұйымдастырған тұңғыш баспахана келесі жылы «Часовник» деген кітап жарық көрді. Баспа ісі Петр 1-нің тұсында кең өріс алды. Ресейде алғаш баспаханалар ХVІ ғасырдың 50 жылдары пайда болды. 1724 жылы құрылған Ресей Ғылым академиясы баспа ісін кеңінен ұйымдастырды. 1913 жылы Ресей кітап шығару жөнінде 2-орында болды. Қазақ баспа кітабының туып, дамуына Ресей ықпалы аз болған жоқ. ХІХ ғасырда Қазақ ішінде күш ала бастаған ағартушылық қозғалыстың қазақ баспа мәдениетінің туып қалыптасуына айырықша шапағаты тигенін баса айтуымыз керек.
Ана тіліміздегі тұңғыш кітап мынау еді деп дөп басып айту үшін әлі де зерттеу жұмыстарын жүргізуіміз керек. Қазірге мәлім алғашқы баспа кітабы «Сейфүл – Мәлік» қиссасы (1807). Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілінде Қазан, Орынбор, Уфа, Ташкент, Петербор, Троицк, Астрахан қалаларындағы баспалардан 300-ден астам кітап басылып шықты. ХІХ ғасырдың басында «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Ер Тарғын», «Қамбар», «Қыз Жібек», « Айман-Шолпан», «Біржан мен Сара айтысы» сияқты халықтың поэтикалық мұралары жарық көрген. Аталған кезеңде біздің сарқылмас рухани кенішіміз – Абай кітабы, Шәкәрім, Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, тағы басқа жүз отызға жуық қазақ ақын, жазушыларының туындылары жарияланды /2/. Ы.Алтынсариннің қазақ мектептеріне арналған тұңғыш оқулығы – «Қырғыз хрестоматиясы» басылды. ХХ ғасырдың басында қазақ ағартушыларының шығармалары, кейбір жекеленген саяси – ағартушылық туындылар мен оқулықтар жарық көре бастады.
1. Шерияздан Елеукенов «Қазақ кітабының тарихы»
2. Шерияздан Елеукенов «Кітаптану негіздері»
3. Шерияздан Елеукенов «Қазақ кітабының тарихы»
4. 4. Қапалбекұлы. Н. «Жалпы баспахана тарихы» Алматы ақшамы 2009 16 қазан. (№117) 3 бет.
5. Елеукенов Ш., Шалғыфаева Ж. «Қазақ кітабының тарихы»
6. 2004-2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы туралы. Астана, 2003ж.
7. Рахымжанов С.Р. Қазақ баспа кітабына 900 жыл. Кітапханатану. Мақалалар жинағы., Алматы 2008ж. 28-34 бет.
8. Жираншин Ә. Қазақ кітаптары тарихы. Алматы, 1971 жыл, 180 бет.
9. Әбдиева Р. Баспа ісі: тарихы мен бүгіні.Саясат., 2008 жыл. (№12) 61-62 беттер.
10. Әбдиева Р. Баспа ісі: тарихы мен бүгіні.Саясат., 2008 жыл. (№12) 63 бет.
11. Шкловский. «Книжный дело» Журнал. Сайт: www.kniga_ru.com.
12. Жоба сайты www.kitap.kz
13. Аса мәртебелі «Мәдени мұра» Алтын орда., 2007 жыл. 23 ақпан. №8. 11 бет
14. ҚР Елбасы Нұрсылтан Әбішұлы Назарбаевтың «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы.
15. Сайлауқызы А. «Мәдени мұра» бағдарламасындағы кітап ісінің орны. ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы. 2006 жыл. №1. 53-58 беттер.
16. Қ.Атабаев, «Мәдени мұра» және Қазақстанның тарих ғылымы., Қазақ әдебиеті, 2009 жыл.
17. Автор. Экономикалық басқару. Алматы, Қазғұрт. 2006 жыл. 25 бет.
18. Автор. Экономикалық басқару. Алматы, Қазғұрт. 2006 жыл. 36 бет.
19. Құрмаханова Г. «Санат, Атамұра және Қазғұрт» баспаларындағы бәскеге қабілетті баспа менеджетін қалыптастыру тәжірибелері. ҚазҰУ хабаршысы. Журналист сериясы. 2008. №1. 22 бет.
20. Асылбекова Б. «Книгоиздательство суверенного Казахстана» КазНац Аграрный университет. 2004 год.
21. Асылбекова Б. Менеджмент книгоиздании проблемы, поиски и перспективы. 2003 год. Научный конференции КазНУ.
22. Құрмаханова Г. «Санат, Атамұра және Қазғұрт» баспаларындағы бәскеге қабілетті баспа менеджетін қалыптастыру тәжірибелері. ҚазҰУ хабаршысы. Журналист сериясы. 2008. №1. 32 бет.
23. Елеукенов Ш. «Кітаптану негіздері» ...
24. Омарова Г. «Қазақ кітабы тендерге телміріп отыр да импорттық кітаптың дәурені жүріп тұр» Түркістан, 2008 ж., 24 сәуір. (№17) 13 бет
25. Омарова Г. «Қазақ кітабы тендерге телміріп отыр да импорттық кітаптың дәурені жүріп тұр» Түркістан, 2008 ж., 24 сәуір. (№17) 13 бет.
26. Омарова Г. «Қазақ кітабы тендерге телміріп отыр да импорттық кітаптың дәурені жүріп тұр» Түркістан, 2008 ж., 24 сәуір. (№17) 13 бет.
27. Райымбекова Қ «Талғампаз балаға тандаулы кітап керек»// Кітап жыршысы-2008 жыл ақпан
28. Мәрия Жұмақожақызы, «Кітап оқисыз ба? Әр қазақ жылына 3-4-ақ кітап сатып алады» Ана тілі газеті, 20-Maмыр. 2010
29. www.minber.kz
30. жолдау
31. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы
32. Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
33. Кокурин Д.И. инновационная деятельность.-М. Экзамен,2001.-57б
34. Исахметов Т. «Механизмы совершенствования инновационный политики в современных условиях.».-Қаржы-Қаражат- Финансы Казахстана-2005-№3-77-81б
35. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы.
36. Жылқыбай Жағыпарұлы «Қарымы қуатты Астана Полиграфиясы»
37. Жылқыбай Жағыпарұлы «Қарымы қуатты Астана Полиграфиясы»
38. ҚР Елбасы Н.Назарбаевтың «Қазақсатан-2030» стартегиясы.
39. Акчурин А. «Некоторые проблемы инновацинного развития РК». Экономист 2005.№3.67бет
40. ҚР Елбасы Н.Назарбаевтың «Қазақсатан-2030» стартегиясы.
41. Мемлекеттік бағдарламардың орындалу дәрежесі. www.goverement.kz
42. ҚР Парламет отырысы 2010жылы 17 мамыр, Индустрия және жаңа технологиялар министрі Әсет Исекешовтың мәлімдемесі www.goverement.kz
43. ҚР Парламет отырысы 2010жылы 17 мамыр, Индустрия және жаңа технологиялар министрі Әсет Исекешовтың мәлімдемесі www.goverement.kz
44. www.mt.kz
45. Ақпарат агенттігі «BOOKEХPO ASTANA–2010» халықаралық кітап жәрмеңкесі».
46. Құтмағамбет ҚОНЫСБАЙ, Айқын, 15 наурыз, 2010.
47. Құтмағамбет ҚОНЫСБАЙ, Айқын, 15 наурыз, 2010.
48. ҚР Елбасы Н.Назарбаевтың «Қазақсатан-2030» стартегиясы.
49. Бақыт Балғарина «КедендікОдақ – кемелдену кепілі» 30 Наурыз 2010
50. Бақыт Балғарина «КедендікОдақ – кемелдену кепілі» 30 Наурыз 2010
51. Кәмшат Сатиева «Кедендік одағы кітап индустриясын гүлдендіре ме, әлде бүлдәре ме?» Жас Алаш, 27 Қаңтар 2010.
52. Кәмшат Сатиева «Кедендік одағы кітап индустриясын гүлдендіре ме, әлде бүлдәре ме?» Жас Алаш, 27 Қаңтар 2010.
53. Кәмшат Сатиева «Кедендік одағы кітап индустриясын гүлдендіре ме, әлде бүлдәре ме?» Жас Алаш, 27 Қаңтар 2010.
54. «ҚР парламентінің сенаты «БАҚ туралы» заң жобаны...» АЛМАТЫ. 19 сәуір. Kazakhstan Today.
55. «ҚР парламентінің сенаты «БАҚ туралы» заң жобаны...» АЛМАТЫ. 19 сәуір. Kazakhstan Today.
56. Гүлжан КӨШЕРОВА «Басқаларда бар сайт баспаларда неге жоқ?» Алаш айнасы 26 Маусым 2009
57. Қазақстан Іскері” газеті, «Электрондық сауда, әлемтор» Ақпан 2, 2010ж
2. Шерияздан Елеукенов «Кітаптану негіздері»
3. Шерияздан Елеукенов «Қазақ кітабының тарихы»
4. 4. Қапалбекұлы. Н. «Жалпы баспахана тарихы» Алматы ақшамы 2009 16 қазан. (№117) 3 бет.
5. Елеукенов Ш., Шалғыфаева Ж. «Қазақ кітабының тарихы»
6. 2004-2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы туралы. Астана, 2003ж.
7. Рахымжанов С.Р. Қазақ баспа кітабына 900 жыл. Кітапханатану. Мақалалар жинағы., Алматы 2008ж. 28-34 бет.
8. Жираншин Ә. Қазақ кітаптары тарихы. Алматы, 1971 жыл, 180 бет.
9. Әбдиева Р. Баспа ісі: тарихы мен бүгіні.Саясат., 2008 жыл. (№12) 61-62 беттер.
10. Әбдиева Р. Баспа ісі: тарихы мен бүгіні.Саясат., 2008 жыл. (№12) 63 бет.
11. Шкловский. «Книжный дело» Журнал. Сайт: www.kniga_ru.com.
12. Жоба сайты www.kitap.kz
13. Аса мәртебелі «Мәдени мұра» Алтын орда., 2007 жыл. 23 ақпан. №8. 11 бет
14. ҚР Елбасы Нұрсылтан Әбішұлы Назарбаевтың «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы.
15. Сайлауқызы А. «Мәдени мұра» бағдарламасындағы кітап ісінің орны. ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы. 2006 жыл. №1. 53-58 беттер.
16. Қ.Атабаев, «Мәдени мұра» және Қазақстанның тарих ғылымы., Қазақ әдебиеті, 2009 жыл.
17. Автор. Экономикалық басқару. Алматы, Қазғұрт. 2006 жыл. 25 бет.
18. Автор. Экономикалық басқару. Алматы, Қазғұрт. 2006 жыл. 36 бет.
19. Құрмаханова Г. «Санат, Атамұра және Қазғұрт» баспаларындағы бәскеге қабілетті баспа менеджетін қалыптастыру тәжірибелері. ҚазҰУ хабаршысы. Журналист сериясы. 2008. №1. 22 бет.
20. Асылбекова Б. «Книгоиздательство суверенного Казахстана» КазНац Аграрный университет. 2004 год.
21. Асылбекова Б. Менеджмент книгоиздании проблемы, поиски и перспективы. 2003 год. Научный конференции КазНУ.
22. Құрмаханова Г. «Санат, Атамұра және Қазғұрт» баспаларындағы бәскеге қабілетті баспа менеджетін қалыптастыру тәжірибелері. ҚазҰУ хабаршысы. Журналист сериясы. 2008. №1. 32 бет.
23. Елеукенов Ш. «Кітаптану негіздері» ...
24. Омарова Г. «Қазақ кітабы тендерге телміріп отыр да импорттық кітаптың дәурені жүріп тұр» Түркістан, 2008 ж., 24 сәуір. (№17) 13 бет
25. Омарова Г. «Қазақ кітабы тендерге телміріп отыр да импорттық кітаптың дәурені жүріп тұр» Түркістан, 2008 ж., 24 сәуір. (№17) 13 бет.
26. Омарова Г. «Қазақ кітабы тендерге телміріп отыр да импорттық кітаптың дәурені жүріп тұр» Түркістан, 2008 ж., 24 сәуір. (№17) 13 бет.
27. Райымбекова Қ «Талғампаз балаға тандаулы кітап керек»// Кітап жыршысы-2008 жыл ақпан
28. Мәрия Жұмақожақызы, «Кітап оқисыз ба? Әр қазақ жылына 3-4-ақ кітап сатып алады» Ана тілі газеті, 20-Maмыр. 2010
29. www.minber.kz
30. жолдау
31. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы
32. Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
33. Кокурин Д.И. инновационная деятельность.-М. Экзамен,2001.-57б
34. Исахметов Т. «Механизмы совершенствования инновационный политики в современных условиях.».-Қаржы-Қаражат- Финансы Казахстана-2005-№3-77-81б
35. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы.
36. Жылқыбай Жағыпарұлы «Қарымы қуатты Астана Полиграфиясы»
37. Жылқыбай Жағыпарұлы «Қарымы қуатты Астана Полиграфиясы»
38. ҚР Елбасы Н.Назарбаевтың «Қазақсатан-2030» стартегиясы.
39. Акчурин А. «Некоторые проблемы инновацинного развития РК». Экономист 2005.№3.67бет
40. ҚР Елбасы Н.Назарбаевтың «Қазақсатан-2030» стартегиясы.
41. Мемлекеттік бағдарламардың орындалу дәрежесі. www.goverement.kz
42. ҚР Парламет отырысы 2010жылы 17 мамыр, Индустрия және жаңа технологиялар министрі Әсет Исекешовтың мәлімдемесі www.goverement.kz
43. ҚР Парламет отырысы 2010жылы 17 мамыр, Индустрия және жаңа технологиялар министрі Әсет Исекешовтың мәлімдемесі www.goverement.kz
44. www.mt.kz
45. Ақпарат агенттігі «BOOKEХPO ASTANA–2010» халықаралық кітап жәрмеңкесі».
46. Құтмағамбет ҚОНЫСБАЙ, Айқын, 15 наурыз, 2010.
47. Құтмағамбет ҚОНЫСБАЙ, Айқын, 15 наурыз, 2010.
48. ҚР Елбасы Н.Назарбаевтың «Қазақсатан-2030» стартегиясы.
49. Бақыт Балғарина «КедендікОдақ – кемелдену кепілі» 30 Наурыз 2010
50. Бақыт Балғарина «КедендікОдақ – кемелдену кепілі» 30 Наурыз 2010
51. Кәмшат Сатиева «Кедендік одағы кітап индустриясын гүлдендіре ме, әлде бүлдәре ме?» Жас Алаш, 27 Қаңтар 2010.
52. Кәмшат Сатиева «Кедендік одағы кітап индустриясын гүлдендіре ме, әлде бүлдәре ме?» Жас Алаш, 27 Қаңтар 2010.
53. Кәмшат Сатиева «Кедендік одағы кітап индустриясын гүлдендіре ме, әлде бүлдәре ме?» Жас Алаш, 27 Қаңтар 2010.
54. «ҚР парламентінің сенаты «БАҚ туралы» заң жобаны...» АЛМАТЫ. 19 сәуір. Kazakhstan Today.
55. «ҚР парламентінің сенаты «БАҚ туралы» заң жобаны...» АЛМАТЫ. 19 сәуір. Kazakhstan Today.
56. Гүлжан КӨШЕРОВА «Басқаларда бар сайт баспаларда неге жоқ?» Алаш айнасы 26 Маусым 2009
57. Қазақстан Іскері” газеті, «Электрондық сауда, әлемтор» Ақпан 2, 2010ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Журналистика факультеті
Баспа ісі және редакциялау кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын
жүзеге асырудағы баспа ісі
Орындаған 4-курс студенті __________________
Ғылыми жетекші __________________
Норма бақылаушы __________________
Баспа ісі және редакциялау __________________
кафедрасы меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І – тарау. Қазіргі заманғы Қазақстан баспа ісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ІІ – тарау. Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асырудағы
баспа ісінің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 57
Кіріспе
Кітап – қоғамның рухани күштерін дамытудың қуатты құралы, мәдениеттің
қайнар бұлағы, оның өзекті саласының бірі. Осындай бүкіл халықтық рухани
қазынамыз болып табылатын мәдени, әдеби қарым-қатынас құралы болып отырған
кітап тарихын тереңірек зерттеу әлі де кезегін күттіріп тұрған міндеттердің
қатарына жатады.
Тарихқа үңілмей бүгінімізді танымайтынымыз айдан анық. Қазақ кітап
тарихының осы уақытқа дейін аз зерттелген мәселелерінің бірі – өткен
ғасырдың 20-30 жылдар арасындағы қазақ зиялыларының ұлттық баспа ісінің
дамуындағы рөлі. Осы кезеңде мәдени құрылыс пен оқу-ағарту ісінің негізгісі
баспа ісін ұйымдастыру болған.
Батыс Еуропада ХV ғасырда кітап басуға қажетті өндірістік-техникалық
жағдай туған кезде пайда болды. Оны ойлап тапқан неміс өнертапқышы Иогонн
Гутенберг. Шығыңқы баспа тәсілін Гутенберг қағаз материалдарынның
өзгешеліктеріне қарай ыңғайлап, жетілдіріп, баспа станогын жасады. 1455
жылы неміс өнертапқышы Иогонн Гутенберг кітап басып шығару үшін алғаш рет
құйма әріптерін пайдаланды. Гутенбергтің негізгі табысы бұл емес, басқа
тәсіл еді. Атап айтқанда – терім формасынан мәтінді жаңғыртып көбейту
тәсілін ойлап тапты 1. Ал, Ресейде 1564 жылы Иван Федоров пен Петр
Мстиславец орыс тіліндегі тұңғыш кітап – Апастолды басып шығарды. Ол
ұйымдастырған тұңғыш баспахана келесі жылы Часовник деген кітап жарық
көрді. Баспа ісі Петр 1-нің тұсында кең өріс алды. Ресейде алғаш
баспаханалар ХVІ ғасырдың 50 жылдары пайда болды. 1724 жылы құрылған Ресей
Ғылым академиясы баспа ісін кеңінен ұйымдастырды. 1913 жылы Ресей кітап
шығару жөнінде 2-орында болды. Қазақ баспа кітабының туып, дамуына Ресей
ықпалы аз болған жоқ. ХІХ ғасырда Қазақ ішінде күш ала бастаған ағартушылық
қозғалыстың қазақ баспа мәдениетінің туып қалыптасуына айырықша шапағаты
тигенін баса айтуымыз керек.
Ана тіліміздегі тұңғыш кітап мынау еді деп дөп басып айту үшін әлі де
зерттеу жұмыстарын жүргізуіміз керек. Қазірге мәлім алғашқы баспа кітабы
Сейфүл – Мәлік қиссасы (1807). Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілінде
Қазан, Орынбор, Уфа, Ташкент, Петербор, Троицк, Астрахан қалаларындағы
баспалардан 300-ден астам кітап басылып шықты. ХІХ ғасырдың басында Қозы
Көрпеш-Баян сұлу, Ер Тарғын, Қамбар, Қыз Жібек, Айман-Шолпан,
Біржан мен Сара айтысы сияқты халықтың поэтикалық мұралары жарық көрген.
Аталған кезеңде біздің сарқылмас рухани кенішіміз – Абай кітабы, Шәкәрім,
Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, тағы басқа жүз отызға
жуық қазақ ақын, жазушыларының туындылары жарияланды 2. Ы.Алтынсариннің
қазақ мектептеріне арналған тұңғыш оқулығы – Қырғыз хрестоматиясы
басылды. ХХ ғасырдың басында қазақ ағартушыларының шығармалары, кейбір
жекеленген саяси – ағартушылық туындылар мен оқулықтар жарық көре бастады.
Қазақ баспа кітабы бірінші кезеңінің маңызы алғаш қазақ баспа кітаптарын
дүниеге келтіруінде ғана емес. Өз ана тілімізге баспа әлемінен сорап
салуында. Қазақ баспа кітабының тарихы сол тіліміздің сорабы кең даңғылға
айналатындығына берік сенім туғызады. Бұл тілдің болашағы зор екендігіне
иманымыз берік деп бірінші айтқан Мағжан ақын. 1903 жылы тұңғыш рет қазақ
тілінде А.С.Пушкиннің Капитан қыз, 1909 жылы Петерборда А.Құнанбаевтың
өлеңдер жинағы басылып шықты.
Қазақ тіліндегі алғашқы Кеңес кітаптары 1918 жылы қазан айынан бастап
жарық көре бастады. Ұлттық комиссариаттың Қазақ бөлімі 1918 жылдың 8-
қазандағы хабарламасында Ордада баспа және аударма бөлімдерінің құрылғанын
хабарлайды. Қазақ тілінде алғаш аударылып басылып шыққан кітаптарының бірі
- Ресей Социолистік Федеративтік Кеңес Республикасының Конституциясы
(Негізгі заңы).
Қазақ тұңғыш мемлекеттік кітап баспасы туралы 2 ереже қабылданды.
Оның бірі 1920 жылы 26 тамызда Бүкіл Ресейлік Орталық Атқару комитеті мен
РКФСР Халық Комиссияның Қырғыз (Қазақ) Социалистік Кеңес Автономиялық
Республикасын құру туралы декреті жарияланды. Сол жылдың 3 қарашасында
Книгоиздат - Қырғыз мемлекеттік баспасының іргетасы қаланды3. Әр
жылдары – Қазақ партия баспасы, Қазақ баспасы, Қазақтың мемлекеттік
саяси әдебиет баспасы, 1941 жылдың қаңтарынан Қазақтың мемлекеттік
баспасы, ал 1964 жылдан Қазақстан деп аталды. Қазақстан баспасының
алғашқы қадамдарын сауатсыздықты жою мен бастауыш қазақ мектептеріне
оқулықтар, жеке кітаптар мен кітапшалар шығарудан бастаған. Баспада
қоғамдық-саяси және ғылыми-техникалық әдебиеттердің екі бас редакциясы,
қазақ күнтізбесі, өнеркәсіптік-технологиялық, ғылыми-көпшілік, медициналық
және т.б. редакциялары бар. Баспа жалпы көлемі 2000 баспа табақ тиражы 3
млн. дана болатын 200-ден астам кітап пен кітапшалар шығарады. 1975 жылы
Халықтар достығы орденімен марапатталды.
1964 жылы маусымда республиканың кітап баспаларының жеке-жеке аттары
болды: Қазақстан, Жазушы, Мектеп, Қайнар, Ғылым баспасы. 1963
жылғы шілдеде Қазақ КСР Баспа, полиграфия және кітап саудасы жөніндегі
мемлекеттік комитет құрылды.
1967 жылғы қыркүйектен бастап жұмыс істей бастаған Қазақ Кеңес
энциклопедиясының Бас редакциясы ана тілінде тұңғыш он екі томдық
энциклопедияны жарыққа шығарды. Бұлардың арасында 4 томдық Қазақ КСР,
Алматы, Қарағанды, Шаңырақ энцикопедиялары мен ғылыми-анықтамалық
басылымдар жарық көрді. Ғылым баспасы 1986 жылдың аяғында қазақ тілінің
академиялық он томдық түсіндірме сөздігін соңғы оныншы кітабын жарыққа
шығарды. Ғылым баспасы физика-матиматика, химия-технология, геология,
биология, және медицина салаларында ондаған толымды зерттеулерді жариялады.
Бұл баспадан көптеген ғалымдардың кітаптары басылып шықты. Қайнар
баспасынан Ғалымдардың ауыл шаруашылығына көмегі сериясындағы кітаптар
жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтар шықты деп баяндайды Н.
Қапалбекұлы. 4
Жастарға арналған кітапты Қазақстан баспасы ұзақ уақыт шығарып
келсе, 1970 жылдың екінші жартысынан Жалын баспасы жалғастырған.
Ал, Жалын баспасының жарық көрген кітаптарының арасында дүниежүзілік
кітап базарында балалар басылымдары жоғары бағаланды. 1991 жылы жазда
балалардың Республикалық Балауса баспасы құрылды. Бұл баспадан ертегілер,
халық эпосы, аңыздар, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар туралы кітаптар
шықты.
1980 жылдардан бастап музыка мен өнер жөніндегі басылымдарды Өнер
баспасы шығарады.
Қазақстан баспагерлері мен кітап таратушылары Мәскеуде өткен барлық
жеті халықаралық кітап көрмесіне, сондай-ақ Варшавада, Лейпцигте,
Франкфуртте өткен және басқада қалаларда өнер сайыстарына қатысып келді.
Кітаптардың қозғайтын тақырыбына байланысты 90-жылдардың бас кезінде
Қазақстанда тағы 3 кітап баспасы пайда болды. Солардың бірі Ана тілі
баспасы. Мұнда жоғарғы оқу орындары мен арнаулы орта оқу орындарына
арналған оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдары шығарылады. 1990 жылғы
сәуірде Қазақ университеті баспасы ашылды. Жоғарғы оқу оқытушыларына,
аспиранттарға, студенттерге арналған оқу-педогогикалық, ғылыми жіне ғылыми
көркем әдебиеттер шығарады. Ал, үшіншісі – 1991 жылдың жазында көркем
шығармалар, тілашарлар, сурет кітапшалар шығару мақсатында Балауса
баспасы құрылды. Тәуелсіздік жылдары Санат баспасынан бастап Қазығұрт
баспасына дейінгі кітап кешендері көбейді. Атамұра шағын баспа
кәсіпорнынан бастаған Атамұра корпорациясын қазіргі Қазақстандағы кітап
басу ісінің лидері деуге болады. Атамұра кітап шығару процесіндегі барлық
жұмыстарды атқаратын және кітаптарды өз сауда айналымында тарататын қуатты
корпорацияға айналды. Республикалық кітап мұражайы ұлттық мәдени
орталығымызға айналып, күнен-күнге баспалардан түскен жаңа басылымдармен
толығып келеді. ХХІ ғасыр – баспалар ғасыры болары. Кітаптардың құрметтелуі
күшейетін ғасырлар болары даусыз. Тарихи зерттеулерге сүйенсек: 1917 – 1990
жылдары Қазақстанда 83937 кітап шыққан, ал тиражы -10323512 мың данаға
жеткен.
Қазақ баспа кітабының тарихы ХХ ғасырдың бас кезінен басталады. Олар
қазіргі Қазақстанның тарихын, әдеби, мәдени өмірін зерттеу үшін маңызы өте
зор. Бұл кітаптар тарихи деректерді, архив қазыналарын толықтырып, қазақ
халқының саяси, мәдени өмірінен құнды мағлұматтар береді.
Осы күнгі түрік тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, оралымды, терең
тіл жоқ...- дейді Мағжан. – Түрік тілінің келешек тарихында қазақ ұлты
қадірлі орын алмақшы. Келешектің осылай болуына иманымыз берік. Жарық
көрмей жатсаң да ұзақ, кең тіліміз таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.
Таралған түрік балаларын бауырына, ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім
5.
Қазақстан Ресубликасының 2004-2006 жылдарғы арналған Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру барысында баспа жұмысына да аса мән
берілген: Ежелгі уақыттан бергі заттық емес, рухани мәдениеттің
ескерткіштерін зерделеу, соның ішінде ежелгі түрік жазу ескерткіштерін
зерделеу, пайдалану жеткіліксіз.
Осымен байланысты өскелең ұрпақты отаншылдық рухына тәрбиелеу және
тарихи, мәдени мұраны жан-жақты зерделеуде ақтаңдақтарды жабу, сондай-ақ
қазақ халқының сан ғасырлық рухани тәжірибесін қорыту мақсатында
мемлекеттік тілде тарихи, көркем, ғылыми толық шығарудың мәселелері ерекше
өзекті болып отыр 6.
Жоғарыда аталған құжатта кітап баспа ісінің қазіргі кездегі міндеттері
айқындалған. Солардың бірі қазақ кітабының тарихын зерттеу болып табылады.
Кітаптану ғылымының тиісті дәрежеде дамуы үшін кітаптың өткен тарихын жаңа
тәжірибе тұрғысынан зерттеп отыру қажет. Оған кітап ісіндегі бағыттарды
тексеруге ұласса, мұның өзі кітаптың болашағына көз жіберуге мүмкіндік
береді.
Тақырыптың өзектілігі. Халық руханиятын арттыратын кітап – қоғамның
рухани күштерін дамытудың қуатты құралы, мәдениеттің қайнар бұлағы, оның
өзекті саласын арттыратын басты индустриалды-инновациялық қағидамыз болуы
керек. Өкінішке орай, олай болмай тұр. Кітап индустриясын дамытуды
мемлекеттік саясаттың басты арнасына қоюымыз керек. Міне, Қазақстан
Республикасының индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын жүзеге
асырудағы баспа ісі тақырыбының басты өзектілігі осында жатыр.
Тақырыптың зәрулігі. Қазақстан Республикасының индустриялық-
инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асыруда қазірді қарқынды жұмыстар
жүргізілуде. Биылдың өзінде осы бағытта біраз жобалар іске қосылып, ел
игілігіне айналмақ. Оның ішінде, шығармашылық бағытқа етене жақын
ақпараттық-инновациялық жұмыстар да қолға алынбақ. Алайда, бұл басым
бағыттардың ішінде баспа ісі саласына қатысты зерттеу жұмыстары
жасалынбаған. Тақырыптың зәрулігі де осы жерден шығады. Ел руханиятын
қалыптастыруда кітап индустриясын дамыту бізге аса қажет. Сонда да ол
ғылыми тұрғыда әлі зерттелмеген.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Қазіргі заманғы Қазақстан баспа ісі
қалай дамып жатыр? Елбасымыз Н.Назарбаевтың халыққа жасаған Жолдауына
сәйкес дүниеге келген индустриялық-инновациялық бағдарламаның жүзеге
асуында баспа ісінің рөлі қандай болмақ? Оның болашағын қалай қарастыруымыз
керек? Жұмыстың басты мақсаты осы мәселелерді көтеріп, оның міндеті – жалпы
баспа ісінің болашағы, дамуы, оны ілгерілетуге байланысты ұсыныстарды
нақтылап, Баспа қызметі туралы, Баспа туралы Заңдарды дайындау
мәселелерін қарастыру болмақ.
Бағдарламаға сәйкес, 2003-2015 жылдарға арналған индустриялды-
инновациялық даму Стратегиясында өңдеуші және ғылыми сыйымды жоғары
технологиялық индустрияға аса зор көңіл бөлініп жатыр. Елдің экономикалық
тәуелсіздігі технологиялық даму деңгейінен ажыратылмай қарастырылады.
Әлемдік экономикадағы мемлекеттің рөлі мен оның мәні, инновация мен
өзгерістердің негізгі қозғаушы күші – жоғарғы технологиялармен қаншалықты
қамтамасыз етілетіндігімен анықталады. Қазіргі заманғы техника өндіріс
технологиясынан бөлек ажыратылып қарастырылмайды. Ол тек нақты
технологиямен қатар қолданылады және сол арқылы көрініс табады, яғни
технология ғылыми-техникалық прогрестің қозғаушы болып саналады.
Ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуде ерекше өнімнің ғылыми
техникалық жобалары, озық технологияларды басқарудың қазіргі заманғы
жүйесін жасаумен шұғылданатын ғылыми-зерттеу. Қазақстан тек табиғи
ресурстарды ғана пайдалана отырып дамитын емес, сондай-ақ өзінің
интеллектуалды капиталын да пайдаланып дамитын елге айналғаны белгілі. Оның
баспа ісіндегі орны ерекше. Мұның өзі бәсекеге ғылыми-техникалық жобалардың
өте жедел жүзеге асуын талап етеді. Сыртқы әлемдік ортада үздіксіз жүріп
өзгерістер дүниежүзілік экономикадағы біздің еліміздің де орнын белгілейді,
сондықтан индустриялды-инновациялық қызмет өмір сүрудің және дамудың
маңызды факторына айналуда. Осыған байланысты туындайтын аса маңызды жайт-
индустриялды-инновациялық қызметтің елдің экономикасының өсуін және
экономикалық құрылымдық қайта құрылуын қамтамасыз ететін қуатты тұтуға
айналуы болып табылады. Индустриялды-инновациялық қызмет – бұл ғылыми-
техникалық идеяларды, ұсыныстарды, өнер табыстарын іс жүзінде қолдануға
және таратуға болатын деңгейде жеткізу қызметі. Индустриялды-инновациялық
қызметті басқару мақсаты – жаңа идеяларды қолдау, бастама көтеру, оларды
бақылау, инновациялық өнімді нарыққа шығаруға жағдай жасау болып табылады.
Инновациялық үрдістерге тән жоғарғы дәрежедегі динамикалық, ақысыздық,
қарсы факторлардың көп болуы менеджментті күрделендіреді. Сондықтан
индустриялды-инновациялық қызметті басқарудағы жағдайдың күрделілік
сипатын, бәсекені, тәуелді ескеру қажет. Осы орайда, жұмыстың мақсаты мен
міндеті – осы мәселелерді ашып, оның тиімді бағыт-бағдарына көңіл аудару
болмақ. Мүмкіндік болса, осы бағытқа мемлекеттің назарын аударып, қазіргі
уақыттағы баспа ісіндегі күрделіліктердің шешімін табуына көмектесу
басымдыққа алынбақ.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2
тараудан, қорытындыдан, 40 атаулы пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ
Қазіргі заманғы Қазақстан баспа ісі
Қай қоғамда болсын экономикалық жаңарулар саяси және әлеуметтік
жаңарулармен сабақтаса жүреді. Егеменді елімізде де қоғамның саяси
жүйесінің өзгеруі экономикалық өзгерістерден бұрын басталып, қазіргі
заманға лайық демократиялық принциптер негізінде құралған билік жүйесі
экономика мен әлеуметтік өмірдегі өзгерістерді бастан өткеруде. Дегенмен,
егемендік сипаттарының қалыптасып, мемлекетіміздің аяғынан тік тұрып кетуі
оңайға түскен жоқ. Өтпелі кезең деп аталатын мерзімді өз көзімізбен көруге
тура келді. Ішкі-сыртқы саясатымызды бүкіл әлем мойындайтындай етіп
қалыптастырудың жолында сындарлы сынақтарға жолықтық. Демократия заңдарымен
өмір сүру аз жылдың ішінде жүзеге аспайды да. Оған біз қоғамдық ой-сананың
өзгеруімен, жеке адамдардың саяси белсенділігімен, саяси мәдениетімен, ой-
өрісімен бірте-бірте жетіп келе жатырмыз.
Кез келген елдегі демократиялық үрдістердің қалыптасуы тек отандық
тәжірбие мен ұлттық дәстүрлерден ғана бастау алып қоймай, әлемдік өркениет
үлгілеріндегі жақсы нышандардың бәріне үйрену, қорыту жолымен жүретіндігі
белгілі. Сондықтан біздің елде де бейбітшілік пен байыптылықты сақтай
отырып, қоғамды дәйектілікпен саяси жаңарту қажеттілігі туындады. Ол үшін
еліміздің рухани мәдениетінің қуатын көтеру негізгі мәселе екені рас. Сол
тұрғыдан қарағанда, ұлтымыздың ұлы қазынасы, мәдениетіміз бен өнеріміздің,
біліміміз бен ғылымымыздың, саяси өрлеуіміз бен саяси демократиялық
қоғамымыздың қайнар көзі – ұлттық кітаптарымызды ұлтымыздың мүддесіне
қызмет еткізе білсек, өрелі істің игі қадамы болары сөзсіз.
Тәуелсіздік келді, кешегі тұмылдырықталған ойға, тұсаулы пікірге
теңдік тиді, енді ұлтымыздың көсегесін көгертер ойларды, пікірлерді еркін
білдіруге еркіміз бар. Шындығында, біз бұрын қолымыз жетер жерден ғана
қармадық. Ұлттық ғылымымыз жетіліп, еркіндігіміз қолымызға тиген уақытта
енді қиял жетер жерге баруға міндеттіміз. Жалтақтап, басқалар не дейді екен
дейтін пиғылдан құтылғаннан кейін, мәдени дамудың логикасы мен ұлттық
саясаттың заңдылығына бағынып, әріден тартуға тиістіміз.
Тәуелсіздіктің ең басты үш арнасын саясат, экономика және руханият деп
алар болсақ, енді, міне, саяси тәуелсіздікке де қолымыз жетті. Оның айғағы
– Қазақстанның дербес мемлекет болуы, ал мемелекет дегеніміз – саяси ұйым,
яғни саяси тәуелсіздік. Осы тәуелсіздік тұғырында Қазақстан қоғамының
демократиялық жолмен даму кезеңіндегі қол жеткізген табыстары ең әуелі
адамдардың тұрмысының жақсарып, еркін ойлауына, азат сөз айтуына, сөйтіп,
тұлғалық келбетін мәдениет деңгейінде қалыптастыруға қол жеткізгенін
бүгінгі өмір дәлелдеп отыр. Шындап келгенде, нағыз өркениеттілік зор
игілікке жеткен инабатты да зайырлы қоғаммен, сол қоғамның рухани қазынасы
– ұлттық кітаптың құндылығымен өлшенуге тиіс.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кітап басудың жаңа кезеңін бастан
кешірді. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік, 300-ден
астам жеке меншік баспа пайда болды.
2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді
басылым, кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік
бойынша Мемлекетаралық кеңесте төрағалық етті. 2005 жылдың 1 нен 3 дейінгі
аралықта Алматыда ортаазиялық мемлекеттердің қатысуымен Ұлы Жібек жолымен
атты ІІІ халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі өтті. 2005 жылдың 19
тамызында өткен XVII Мәскеудің халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі
аясында Мәскеу қаласында ТМД мемлекет-қатысушыларының Кітап өнері атты 2-
халықаралық конкурсы болып өтті. Конкурстың гран-приіне Кентавры Великой
степи кітабы ие болды. Арт-книга номинациясы бойынша ІІ дәрежелі
дипломмен Атамұра баспасынан шыққан Пауло Коэльоның Захир романы
марапатталды. Менің елім номинациясы бойынша ІІІ дәрежелі дипломды
Алматыкітап баспасынан шыққан Традиции и обряды казахского народа атты
кітап алды. Осы сияқты дипломдар Победа номинациясынан мына кітаптар озып
шықты: Балалар әдебиеті және Фолиант баспасының өнімі Тағзым-
Поклонимся тем годам, сонымен қатар Күлтегін баспасынан шыққан Полный
атлас памятников Орхона атты кітап.
2006 жылдың 16 наурызында Астана қаласында Әлеуметтік маңызды әдебиет
түрлері атты бюджеттік бағдарлама бойынша 2005 жылы шыққан кітаптар
жәрмеңкесі болды. Көлемін көтеру шыққан әдебиеттердің сандық және сапалық
деңгейіне әсер етті. 2005 жылы 377 атаулы баспалардан 8650 баспалық
қағаздар шығарылған, Әлеуметтік маңызды әдебиет түрлері атты бюджеттік
бағдарлама бойынша мынадай түр мен темада басылды: балалар әдебиеті,
энциклопедиялық әдебиет, сөздік-анықтамалық әдебиет, Қазіргі қазақ
прозасы, Қазіргі қазақ поэзиясы, Документалды-көркем әдебиет, музыкалық
әдебиет, заң әдебиеттері, қоғамдық-саяси әдебиет, ғылыми-атақты әдебиет
және т.б. 7
2005 жылы 377 баспадан 8650 баспа қағаздары шығарылыпты.
Ең атақтылары мыналар: Алтын қор, Алаш мұрасы, Отырар
кітапханасы, Ғибратты ғұмыр, Лауреаты Нобелевской премии, Библиотека
мировой литературы, Детская энциклопедия, Детская мировая литература,
Современная казахская поэзия, Современная казахская проза және
басқалар.
Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру барысындағы бюджеттік
тапсырыстар мен тематикалық жоспарларды қалыптастырудың басты күші халықтың
сұранысындағы қажетті әдебиеттерді жоғары сапалы өнімдер өндірісіне
жүктейді.
Кітап басудың ең даңқты бағыты көпұлтты қазақстандық мәдениетті,
ұлттық және әлемдік мәдени мұраны насихаттайтын әсем безендірілген балалар
әдебиеті, әлемдік балалар классикасы, Қазақстанның белгілі тұлғаларының
мемуарлары, музыкалық әдебиеттер мен басқа да басылымдар болып табылады.
Қоғамның әлеуметтік және рухани дамуы үшін ұлттық әдебиет пен жазбаның
бірігуі мен ең үздік әлемдік, ғылыми, мәдени жетістіктер негізінде
мемлекеттік тілдегі гуманитарлық білімнің толықтай қорын қалыптастыруды
алға қойып отырған. 2006 жылы Мемлекеттік тіл - тұғырың, Литература на
языках народов Казахстана, Сардар серияларында кітаптар шығады 8.
Біздің елдегі баспа ісінің дамуы 1920 жылдан басталады, сол жылы
Қырғызстанның бірінші астанасы – Оренбургте мемлекеттік баспа ісі –
Киргосиздат туралы ереже қабылданды, кейіннен ол Казгосиздат болып
өзгертілді. Қазақстанның кітап басу ісі 70-жылдары мен өткен жүзжылдықтың
80-жылдары алға басты. 60-жылдармен салыстырғанда баспа атаулары бойынша
кітап шығару таралымы мен айналымы бойынша екі есеге өскен. Ал баспахананың
материалдық-техникалық базасы үш есеге өскені байқалған.
Қазақстанда 300 астам баспа және 800 астам баспахана жұмыс жасайды,
олардың 1 % - мемлекеттік, 44 % - жекеменшік, 22% жоғары оқу орындарына
тиесілі және 27 % баспа өнімдерін өндіретін басқа ұйымдар.
Қазіргі таңда республика өңірінде 7 астам үлкен кітап сату ұйымы
қызмет етеді.
Қазақстанда таратылатын басылымдар көбісі, отандық кәсіпорындарында
басылады және олардың сапасы әлемдік стандарттарға сай.
Бүгінде, әлеуметтік маңызды басылымдарды шығарудың айтарлықтай үлесі,
баспалар арасында мемлекеттік тапсырысты бөлу жолымен таратылатын
мемлекетке тиесілі.
2004 жылы кітап топтамаларын әзірлеп және шығару үшін, мемлекеттік
бюджеттен, 323,222 млн.теңге, 2005 жылы – 339,383 млн.теңге, 2006 жылы –
354,655 млн.теңге, 2007 жылы- 262,9 млн.теңге, 2008 жылы– 352,7 млн.теңге,
2009 жылы – 236,8 млн.теңге бөлінген болатын.
Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару және әзірлеу
республикалық бюджет бағдарламасы шеңберінде 6 мың басылым, 74 мың баспа
беттері бар көлеммен шығарылып, келесідей тақырыптарда таратылды: балаларға
арналған, тарих, сөздiк-анықтама, әдебиет, қазiргi қазақ қарасөзi, қазiргi
қазақ поэзиясы, құжатты-көркем, музыкалық, заң, қоғамдық-саяси, ғылыми-
танымдық әдебиеттер және т.б.
Кітап басып шығару ісінің басыңқы бағыты түрлі-түсті әсерлi суреттi
балалар әдебиеттерін, әлемдік балалар классигі әдебиеттерін, Қазақстанның
атақты тұлғаларының ғұмырнамаларын және қазақстандық көпұлттық мәдениетті,
ұлттық және әлемдік мәдени мұрағатты дәріптеуші музыка және басқа да
басылымдарды шығаруға жұмсалды.
Кітап басу аясындағы мемлекеттік саясат қалай жүрді.
Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру барысындағы бюджеттік
тапсырыстар мен тематикалық жоспарларды қалыптастырудың басты күші халықтың
сұранысындағы қажетті әдебиеттерді жоғары сапалы өнімдер өндірісіне
жүктейді.
Қоғамның әлеуметтік және рухани дамуы үшін ұлттық әдебиет пен жазбаның
бірігуі мен ең үздік әлемдік, ғылыми, мәдени жетістіктер негізінде
мемлекеттік тілдегі гуманитарлық білімнің толықтай қорын қалыптастыруды
алға қойып отыр. 2006 жылы Мемлекеттік тіл - тұғырың, Литература на
языках народов Казахстана, Сардар серияларында кітаптар шығады 9.
Нарықты құраушы элементтердің бірі – бәсеке. Осы орайда Қазақстан
баспалары арасындағы бәсекелестік жағдай қалыптастырып, болашақта
дүниежүзілік сауда ұйымына кірер болсақ, әлемдік бәсекеге төтеп бере
алатындай имунитет қалыптастыру мақсатын жүзеге асыру керек. Осы орайда
кітап тарату мәселелері де алға қойылып отыр. Осы орайда нарыққа аяқ
басқалы баспаның рухани байлықтың бастауы емес, көзін таба білсек пайданың
қара қазаны екендігін түсіндік. Әйтсе де осы саланың әлі күнге дейін
дамымай жатқан жақтары аз емес. Бүгінде баспагерлердің кітапты шығарып алып
қайда тарататынын, қалай жеткізетінін, кімге өткізетінін білмей дал болып
отырған жайы бар. Әрине Кеңес Одағы кезіндегі Қазақкітап, Алматыкітап,
Қазбаспасөз секілді мекемелер жоқ. Жоғары жақтан не, кімге шығару
керектігін нұсқаудан айрылған. Ендеше осындай жағдайдағы баспалар кітап
таратуды қалай жолға қойып отыр?
Бірінші еске оралатыны, мемлекеттік тендер мен мемлекеттік тапсырыс.
Бүгінде жиырмаға жуық баспа мемлекеттік тапсырыспен жұмыс істейді. Әрине
әдебиет пен мәдениетке қолдау әрқашан да қажет-ақ. Бірақ өкінішке орай, бір
жылдық жоспары мемлекеттік тендерден ұтып алған бір-екі кітапты шығарумен
шектеліп жатқан, дотациямен күн көріп отырған баспалар баршылық. Сондықтан
да кітап тарату мәселе емес дейтін сөздерді де жиі естиміз. Әрине
шығартатын да, тарататын да – мемлекет болса артық бас қатырудың қажеті
қанша? Демек, мемлекеттік жүйе өзгергенмен, баспалардың қызметі баяғы
жартас сол жартас.
Екіншіден, кітап тарату жүйелері. Айтатынымыз Алматыкітап ААҚ. Оның
қызметі де Астана мен Алматы қалаларындағы дүкендермен шектеледі. Ал
олардың алыс аймақтарға кітап жеткізуге мүмкіндігі жоқ. Одан гөрі Атамұра
корпорациясы кітап таратуда көптеген жетістіктерге жетуде. Бүгінде облыс
орталықтарында ғана емес, аудандарда да ашылып жатқан дүкендер соның
айғағы. Атамұра дүкендері бүгінде тек өз өнімдерін ғана емес, бірталай
баспалардың кітаптарын да сатып отыр. Қазақстан территориясы ұлан-ғайыр
аумақты алып жатыр. Сондықтан бірлі-жарымды кітап сату жүйелерінің
теңіздегі тамшыдай болып отырғаны тағы бар 10. Ал алыстағы аймақтарға
жетпей жатқан басылымдар қаншама.
Бұл мәселе кітап ісінің алыбы Ресейдің өзінде де өзекті. Шет аймақтарда
әсіресе елдің оңтүстік бөлігінде басылым саны азырақ. Мұның бір себебі,
кітаптардың тоқсан пайызы Мәскеуде басылып шығарылады екен. Аймақтық
нарықта кітап сату жүйелері бар (диллер, дүкен) елу-алпыс ірі ресейлік
баспа басымдық танытып отыр. Ресейден үйренеріміз көп-ақ. Бүгінде бұл
көршіміз кітап шығарудан Кеңес Одағы кезіндегі межеге жетіп отыр.
Біріншіден басылым саны артып отыр. Екіншіден, орта толайым бағамен
жұмыс істейтін мекемелер саны көбейген. Мәскеуде олардың саны оннан астам.
Онымен қоса аймақтық сауда үйлерінің қызметі жақсаруда. Үшіншіден,
аймақтарда кітап сату жүйелерінің саны артқан.
Кезінде Шкловский жұртқа ұнаған француз әдебиетіне орыс аяқ киімін
кидірген Тургеневтің төрт мың кітабы өтпеген екен. Ресейдегі бақытты
адамды таба алмаған Аңшының жазбалары қасіретті деген екен. Әлеуетті
оқырманы ауылда бола тұра, қаланың айналасынан шыға алмай отырған
классиктеріміздің кітабы шаң басып жатыр деп айтуға қалай ауызымыз барады.
Бөлшек саудаға келсек, бұл жерде дүкендердің маңызы зор. Тағы да
Шкловскийге тоқталсақ, Маған бос секілді болып тұратын дүкендер ұнайды.
Оларда жайғасып отырып әңгіме-дүкен құрып, тіпті кофе ішуге болады... деген
ойында, оқырманның кітапқа деген ынтасының қалай ашылатыны көрсетілген
11. Қазіргі дүкендер ондай емес, қашан көрсең толып, сіресіп тұрады.
Оқырманды өзіне тартпайды, бұл жерде маркетинг дұрыс жұмыс істемейді.
Ал букинистика (кітапты қайта сату) және антикварлық сауда Қазақстанда
кең өріс алмаған. Батыстық кітап тарату тәжірибесінен де Қазақстанның
үйренері көп-ақ. Біріншіден кітапхана қорларының бай болуы. Екіншіден,
интернет арқылы ортақ кітап ақпарат нарығының болуы. Үшіншіден, мемлекеттік
және халықаралық мәліметтер базасының болуы. Мұндай жүйеде кез келген адам
елдің кез-келген нүктесінен кітап алдыра алады. Сондықтан озық үлгілерді
қазақ кітабына енгізуді қазірден қолға алғанымыз абзал.
Ал, кітап саудасындағы бәсекеге тоқталып өтсек, бәсеке дегеніміз, бір
жағынан, іс-қимыл жасайтын салада ұнамды нәтижеге жету үшін жүріп отырған
экономикалық жарыс, шаруашылық жүргізудің қолайлы жаңдайына ие болу үшін,
пайданы мол алу үшін тауар өндірушілердің бір-бірімен күресі. Екінші
жағынан, ол нарық субьектілерінің өнімді өндіру мен оны өткізудегі және
капиталды қолдану сферасындағы ара-қатынастары 12. Олай болса, әлемдік
жарыста жеңімпаз болып шығуы үшін Қазақстан баспаларының бәсекеге
қабілеттілігі тиімді жүзеге асырылуы тиіс.
ХХ ғасырдың 90 жылдарының қыспағынан аман қалған баспалар енді нарыққа
бейімделіп, жағаша саясатпен іс жүргізуде. Осы кезеңде баспалардың жаңа
нарықтық жағдайға бейімделе бастауына ерік беріледі. Ол негізінен мынадай
шарттардан тұрды:
• Тақырыптық жоспарды өтімді деген кітаптармен толықтыру;
• Өз бетінше арзанға түсетін қағаз көздерін қарастыру;
• Кітап сатуды біртіндеп өз қолына ала бастау;
• Баспаның құрылымын неғұрлым тиімді боларлықтай ықшамдау;
• Баспалар жанынан коммерциялық негізде тапсырыспен кітаптар шығару ісін
қолға алу;
• Редактордың бірнеше міндетті қатар атқаруына қол жеткізу;
Бар мүмкіндіктерді пайдалана отырып, баспаларды, полиграфиялық
кәсіпорындарды түгелдей тегіс сақтап қалу үшін мемлекет тарапынан мейлінше
көмек көрсетілді. Нақты айтар болсақ, біріншіден, 1992 жылғы 15 сәуірдегі
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Мемлекеттік өкімет басқару органдарының
бұқаралық ақпарат құралдарын, мемлекеттік кітап шығару ісін нарықтық
қатынастарға көшу кезңінде шұғыл шаралары туралы жарлығы болса, екіншіден,
2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы 13.
Елімізде атқарылып жатқан ірі де игілікті істердің бірі –кітап шығару
ісі, Тәуелсіздік даму жолына қатар түскен өзге елдермен салыстырғанда кітап
шығару ісінен де мемлекетіміздің алға суыралып шыққандығының айғағы –
экономикалық ілгерілеудің, саяси тұрақтылықтың арқасында жасалған Мәдени
мұра бағдарламасы. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасы Қазақстанның мәдениеті мен рухани құндылықтарын
динамикалық дамытудың тарихи – мәдени жалғастығын жүзеге асыруға
бағытталған болатын 14.
Бұл мемлекеттік бағдарлама Елбасының бастамасымен іске асырылып
келеді. Бағдарламаны орындауға қажетті қаржы бөлініп, бұл іске зиялылардың
шығармашылық үлкен топтары жұмылдырылған болатын. Тәуелсіз Қазақстан
тарихының шежірелі беттерінен нық орын алатын мемлекеттік бағдарламаны
жүзеге асыруда еліміздің салалық ғылыми институт қызметкерлерінің,
ғалымдардың аудармашылардың, зерттеушілердің, баспагерлердің, суретші-
безендірушілердің, еңбегі өте зор.
Қазақстан тәуелсіздігімен бірге бізге соңғы 15 жылда келіп жеткен ой-
сана еркіндігі, жаңа экономикалық қатынастар және мүлде өзгеше нарықтық
ізденістермен құлшыныстар тұтас ұжымдарды да, жеке адамдарды да, мамандарды
да өзара бәсеке алаңына алып шықты. Баспалар күрт өзгерістерге ұшырады.
Кітап – рухани азық ғана емес, енді тауарға айналды. Күрделі рухани
тыңдарды игеру, оқырман сұранысына ие болатын тақырыптар табу, өз
тауарларын – кітаптарды заманға сай жаңа технологиялармен шығару, кітап
тарату ісінде оқырмандармен – тұтынушыларменөзгеше бір қарым қатынас орнату
– баспалардың да арасында бәсекелестік тудырып отыр.
Бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу үшін халықаралық
көрмелерге қатысудың маңызы зор. Бұл күнде Қазақстан баспаларының шығарған
өнімдері сапасы жағынан да көркемдік безендірілуі, тақырыптық, мазмұны
жағынан да, әлемдік деңгейге қөтерілді десек артық емес 15.
Мәдениет және ақпарат министрлігінің 2009 жылғы жұмысының қорытындысы
бойынша 2009 ж. әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін шығару аясында 474
атаулы кітаптар әзірленіп, 1 113 500 дана таралыммен шығарылды. Тұңғыш рет
20 партитуралар мен 20 клавирлер (10 опера және 10 балет, оның ішінде,
Махамбет, Қыз Жібек опералары, Ақсақ құлан, Хирасима балеттері және
т.б.) шығарылды.
Президент тапсырмасына сәйкес ҚР Үкіметінің 2008 жылғы №1016
қаулысымен Мәдени мұра стратегиялық ұлттық жобасының 2009-2011 жылдарға
арналған тұжырымдамасы қабылданды. Онда: Тұжырымдамының басым бағыттары:
1. Өткен бес жылда табылған тарихи-мәдени мұраны кешенді зерделеу;
2. Жүйеленген білімді оқу процесіне енгізу;
3. Саланы дамытудың стратегиялық ресурсы ретіндегі кадр саясатын іске
асыру деп, Тұжырымдаманы іске асырудан күтілетін нәтижелер: 2009-2011
жылдарға арналған Мәдени мұра стратегиялық ұлттық жоба бойынша жиналған
деректер мен материалдарды ғылыми айналымға енгізуге; 2009-2011 жылдарға
арналған Мәдени мұра стратегиялық ұлттық жобасын іске асыру нәтижелер
бойынша алынған жүйеленген мәліметтерді орта және жоғары оқу орындарының
оқулықтары мен оқу бағдарламаларына енгізуге мүмкіндік береді
делінген.16
Кезең-кезеңмен жүргізілген жекешелендірудің, шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыту саясатының арқасында баспалар бүгінде сол нарыққа
бейімделіп, нағыз маманданған ұйымға немесе ірі коорпорацияға айналып отыр.
ХХІ ғасыр –жаһандану дәуірінің басы, компьютерлендіру мен жаңа
технологиялар ғасыры. Ол адамзат игілігі бар жетістігіне араласып үлгерді.
Ғылым, білім, өндіріс, сонымен қоса компьютерлік технологиялардағы жаңа
жетістіктер кітап ісінің дамуына, жекелей алғанда кітаптың дамуына өз
әсерін тигізгені белгілі. Осыған орай баспа ісін ұйымдастыру, оны басқару –
менеджмент тетігі өзгерді. Қазіргі Қазақстан жағдайында баспа ісін
ұйымдастырудың бірнеше үлгісі бар. Олар ұйымдық түрлеріне байланысты:
мемлекеттік, жекеменшік, және ведомствалық болып бөлінеді. Біздің
мақсатымыз осы үшеуінің де бүгінгі нарық талабында бәсекеге қабілетті
тиімді жағын қарастырып, ұтымды тұстарын айқындау.
Дәуірдің жаңалығына ілеспеу тек технологиядан кенжелеп қалу емес,
басқаруды ұйымдастырудан ұтылу деген сөз. Кітап ісіне маманданған
кәсіпорындар менеджменттің тиімді әдісін іздестіруді шұғыл шараларына
кірісуі қажет. Қазіргі таңда бүкіл әлемде әр саладағы, әр деңгейдегі
менеджер мамандығына аса назар аударылып жүр. Себебі: бұл ерекше қызмет
түрі нағыз білімділік пен біліктілікті талап етеді. Оның ішінде баспа
менеджменті баспа ісінің ілгерілеуі үшін жұмыс әдістерін ұтымды және
нәтижелі етуге мүмкіндік береді.
Жалпы алғанда, басқару – қоғамдық ұдайы өндірісті нысаналы түрде
үйлестіріп отыру17. Басқару қоғамдағы кез-келген барлық құбылыстарға тән
болғандықтан, баспа ісінің тыс қалмайтыны анық. Басқарудың 3 ірі тобы бар,
баспа ісіндегі басқару соның қандай түріне жататындығын айқындап алғанымыз
жөн. Техникалық жүйелерді басқару – адамның көрінуі қатынассыз өлі
табиғаттағы нысандарды басқару, биологиялық жүйелерді басқару –
философиялық сипаттағы басқару, ал әлеуметтік жүйелерді басқару дегеніміз
шындығына келгенде адамдарды басқару деген ұғымды береді 18. Демек,
баспадағы басқару осы үш түрлі жүйенің ішіндегі әлеуметтік басқару болып
табылады.
Экономикалық әдебиеттерге сүйенсек, әлеуметтік-экономикалық
процестердің өздері тұрақты және үздіксіз болғандықтан экономиканы да
басқару үздіксіз жалғаса береді. Басқару айналадағы дүние элементтерінің
бірі болғандықтан, мемлекет тарихының дамуынан тыс жүзеге аспайтындығы
белгілі. Қазақстан тәуелсіздігін алып, нарықтық экономикаға өткен тұста,
кітап нарығын басқару жөнінде мәселе туындады. Себебі баспа жүйесін таза
бизнес деуден гөрі, осыған дейін тарихи санада қалыптасқан рухани
құндылықтарымызды дамытудың бір тетігі деп таныдық. Нарық өз талаптарымен
келді. Заман талабына бейімделе алмау, артта қалу- тоқырау. Сондықтан
тығырақтан шығу үшін тиімді менеджменттің үлгісін игеру қажеттілігі
туындады.
Мемлекеттік баспалар менеджмент саласында бірқатар ізденістер жасады.
Біздің ұғымымызда осы саладағы менеджмент тек баспа ұжымын басқаратын
жетекшілер қызметі.
Соның салдарынан нарыққа енген алғашқы он жылдығымызда мемлекеттік
баспалар айтарлықтай қиыншылықтарға тап болды. Мемлекет қазынасынан дотация
бөлінгенмен, біртіндеп қаржыландыруды азайта бастады. Бұл өз кезегінде
нарық қатынасына баспалардың өздері бейімделіп, тығырықтан шығудың жаңаша
жолдарын өз бетінше қарастырып, тірі қалуына мүмкіндік береді.
Кітап ісі, кітап саудасымен айналысуға бет бұрған кәсіпорындар дер
кезінде басқарудың оңтайлы әдісін таппағанда, дағдарыс алдында тұр еді.
Негізінен қандайда өндірістік тәжірибелік мәселені шешу үшін оған ғылыми
талдау, сараптау жасалу керек. Ал біздің жағдайда баспа ісін ұйымдастыру
мен басқарудың тиімді тәсілін іздестіру мәселесі бар. Бүгінде әлемде
басқарушылардың, атап айтқанда, менеджердің біліктілігі мен білімділігін,
ойын жүйелі түрде іске асыруға бағыттайтын нағыз маман дайындау қажеттілігі
туып отыр. Елімізге де бұл жағдайдың өгей емес екендігі белгілі. Менеджмент
саласында маман бар болғанымен, баспа ісіне маманданғандар бар деп айта
алмаймыз 19.
Соның салдарынан да Қазақстандағы кітап ісінің артта қалғандығы анық
көрінеді. Кітаптану саласын зеттеп жүрген жас ғалымдардың бірі Б.
Асылбекова: бүгінгі күні баспа ісінде қызмет істеп жүрген менеджерлер
Мәскеу мен Санк-Петербордан оқып келген мамандар, өз түлектеріміз қашан
жұмыс істер екен20,-деп мәселені көтереді.
Баспа менеджменті дегеніміз өндіріс процесінің тиімді жолдары арқылы,
бүкіл баспалық, жекелеп алғанда кітап өндірісін онтайландыратын түрлі
түсініктерді қамтитын тұтас жүйе. Баспа менеджменті категориясы негізінен
ауқымды әлеуметтік басқарудың түріне жатады. Жекеменшік баспалар
мемлекеттен бөлінетін қаржының азаюы салдарынан тиімді басқарудың өзіндік
жолдарын қарастыра бастады. Олар нарықтық экономикаға бет бұрып, қатаң
қаржылық тапшылықтарды басқаруды менеджмент арқылы шешу міндетін берік
ұстанды 21.
Осы кезде олар ішкі резервті тиімді пайдалану үшін штаттағы
қызметкерлер санын шегереді. Бұрынғы көптеген бөлім, бірнеше жетекші
басқаратын қызмет ендігі жерде басшының мойнына жүктеледі. Бұрынғы
директордың нарық талабына сай ұйымдастырушы, басшы, психолог, заңгер,
экономист, саясаткер, кәсіпкер, кейде тіпті, педогог болуына тура келеді.
Баспаның басшысы ғана емес, кез-келген басшы білімді, білікті және
ұстамдылығымен ерекшеленуі керек. Баспа басшысында бұл қасиеттердің болуы
өз қызметін сапалы әрі пайдалы етіп жүргізуі үшін әбден қажет. Түсінікті
болу үшін жекелеп атап өтсек, баспа менеджментін тиімді ұйымдастыру үшін:
мамандарды таңдау, оларды бөлімдерге дұрыс бөлу, әр қызметкердің кәсіпқой
маман шеберлігін арттырып отыру, баспа өндірісінде жаңа технологияларды
қолдану, бүкіл ұжымның еңбек қатынасын реттеу керек.
Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, теория негізінде анықталып, тәжірибеде
қолданылған функционалды менеджмент жүйесінің бірнеше үлесі бар. Баспаға
қатысты арнайы сызба түрінде жобалары бар. Бұл жобалар баспа ісі
менеджментінің негізгі элементерімен қоса басшының жеке қызметінің
техникасы көрсетілген. Олар: ақпарат, мақсат пен міндет, басқарушының
шешімі, ұйымдастыру құрылымы мен қызметі, маман, тұлға – адамдар,
ресурстар, уақыт, кері байланыс –есеп, бақылау.
Кез-келген істе адамзат тапқан жаңалықтардан хабардар болып отыру–
басшылықты ұйымдастырудың тиімді тәсілі. Сол себептен негізгі мәселелердің
біріне айналып отырған менеджмент жөнінде ақпарат алғанымыз жөн. Осы
ақпарат негізінде анықтамалар айқындалып, шешімдер қабылданатындығы
белгілі. Бізде қандай ақпарат бар, одан қандай шешім шығарамыз?
Баспа менеджментті дамыту барысында біріншіден сұранысты зерттеу
аркылы, оқырманға қандай кітап керек екендігін анықтайды. Екіншіден баспа
өз атын танымалды ету үшін, тұрақты оқырман қалыптастыру барысында. Танымал
авторлардын кітабын,сапалы шығарды. Атақты автордың өзі – жақсы жарнама
деген баспагерлер арасындағы жүгірме сөз осы жерде орынды болар. Істі неден
бастау керек деген негізгі сұраққа баспа басшылығы осындай тиімді тәсілмен
жауап қатқан 22.
Баспа менеджменті жөнінде ғылыми тұрғыдан зерттеліп, оқулық
дәрежесінде ешқандай әдебиет шықпағандықтан баспагерлердің нарықтық
экономикаға бейімделіп, бәсекеге қабілетті баспа менеджментін
қалыптастырудағы өзіндік тәжірибелеріне сүйене отырып, ақпарат негізінде
беріп отырмын.
Кітаптың дамуы – бұл саяси және жалпыұлттық міндет. Бүгінде біз осы
міндетті шешкендей болдық. Өз кітаптарымызды ұлттық деңгейде жасадық.
Дегенмен, ол кітаптарымыздың біразы көптеген кейістіктер мен сындарлы
пікірлерді туғызуда. Кейбіреулерінен көптеген жөнсіздіктерді,
келеңсіздіктерді кезіктіреміз. Мысалы, мектеп оқулықтары бала логикасына
лайықты емес деген ойларды мамандар жиі айтып жатады. Балаларға шындығында
да академиялық тілдің ауыр соғытыны белгілі. Тұжырымдары да тым күрделі.
Сонымен қатар әдеби кітаптарда толып жатқан орфографиялық және
стилистикалық қателер көптеп кездеседі. Мұндай кітаптарды оқу қиындық
туғызатынын сол кітапты шығарушы да, шығарып беруші де жақсы түсіне тұра,
өз істеріне салғырт қарайтынына байқалады. Негізінде, статистика бойынша,
осы тәуелсіздік жылдарында шығарылған қазақ тіліндегі баспалар саны Кеңес
Одағының жетпіс жылдық кезеңге қарағанда біршама көп екен. Сондықтан ұлттық
кітаптарымызды өзіміздің ұлтымыз өсу үшін, өркендеу үшін көбейтуді ойласақ,
кітап ісі қазіргі кездегі ғылыми-технологиялық прогрестің перспективалық
үрдісіне сай келетін озық тұрғыда сапалы дамыту қажет. Себебі, заманымыз
белсенді мемлекеттік ғылыми және инновациялық саясат жүргізуді, ғылымда
құрлымдық өзгерістерді жүзеге асыруды, арттыруды талап етеді.
Мәдениет пен саясат тарихта ұдайы қатар жүріп келеді. Мәдени көрсеткіш
неғұрлым жоғары болған сайын, адам еркіндігі де соғұрлым арта түседі. Сол
сияқты тәуелсіздігін жеңіп алған, саяси мемлекетінің іргетасы қайта қалаған
халқымыздың да ұлттық және мәдени санасы мүлде басқа сипат алуда. Бұл енді
тіл мен әдет-ғұрыпты ғана сақтауды мақсат ететін сана ғана емес, өз
мемлекетінің мүддесін көздеген санаға айналуда. Соның бір көрінісі Ұлттық
кітапханамызда табылып жатады. Жалпы алғанда, кітап тарихы саясатпен,
мәдениетпен біте жалғасады. Кітапта қаншама азаптардан алапат замандардан
өтті. Өртелді және жойылды. Бірақ бәрі-бір асыл қазынасын, бағасын
көтермесе, жоғалтқан жоқ. Кітап тарихы жайында Ш.Елеукенов мынадай пікір
келтіреді: қолжазба күйінде ме, баспа түрінде ме, кітап өзін жарыққа
шығарған елдің, қала берді күллі әлемнің тарихына, оның мәдениетіне тікелей
катысты. Қазақ халқының кіндік Азиядағы туыстас, бауырлас түрік ел-жұртымен
ортақ тарихы және 1456 жылдан бастап жеке отау құрудан кейінгі тарихы бар.
Ал ХVІІІ ғасырдың отызыншы жылдарынан 1917 жылғы қазан революциясы
аралығындағы кезеңнің өз ерекшеліктері бар. Ресей құрамына кірген кезде,
қазіргі тілмен айтқанда, конфедерация дәрежесіне жүрген Қазақстан, бірте-
бірте отар қамытын киді. Бұл бағыт сол дәуірде тауып-қалыптаса бастаған
қазақ баспа кітабы репертуарына, кітап ісінің басқа да салаларының сипатына
өз әсерін тигізбей қойған жоқ 23.
Кітап өмір шындығына негізделіп, ақиқатпен ажарланғанда ғана қадірі
артып, оқырманның санасын қалады. Санаға орнаған таным-білік ешуақытта
адастырмайды. Рухы асқақ, саясаты мен мәдениеті өрелі, білім-парасаты биік
ұлттың ұрпағы ақыл-ойдың алтын қазынасы іспетті кітаптан көз жазып қалмауы
керек. Кітап саласының өте-мөте күрделілігін, нәзіктігін, оған
жасандылықтың жараспайтынын, тіпті қабылданбайтынын айтсақ та жеткілікті.
Әлемдегі әрбір халықтың өз әуені, өз сөз өнері, өз философиясы мен
мәдениеті өзгеге еш ұқсамайды. Ол сонысымен ұлттық, сонысымен құнды,
сонымен ерекше. Сондықтан кітапты айшықтауда, ұлттық төлтумаларды орынды
пайдалануда қазағымыздың табиғатын, қасиетін көрсете білуіміз қажет. Ол
үшін ұлттық кітаптарымыздың сипатындағы басты шарт – ұлттық үйлесімділік.
Үйлесімділіктің бір белгісі – қазақи ою-өрнектерімізді ұлттық кітаптың
мазмұнына сай орынды орналастыра білу.
Шындығында, кітап графикасы қызық та қиын өнер екендігін мойындаймыз.
Кітаптың мұқабасын мазмұнына қарай түрлендіру, оның үстіне ұлттық нақышта
беру сырт қарағанда жай көрінгенімен, оның қисынын келтіру оңай емес.
Дегенмен, кітаптың идеясын ашып, ойына ой, көркіне көрік қосып оқырманға
ұсыну бір ғанибет.
Баспадан шыққан бағасын асырып мақтап немесе жетпей тұрған тұстарын
бағалап талғам таразысына салу әдетке айналғанмен, ол тек мазмұндық жағынан
ғана өріс алуда. Мерзімді басылым беттерінде жаңа шыққан кітаптарға
рецензиялар, шолу-талдаулар жиі басылып жатады. Бірақ кітапқұмарлар
қауымның аса мән бере қоймайтын бір қыры да бар. Кітаптың жалпы
безендірілуі, мұқабадағы суреттің кітаптың атына сәйкес келмеуі
ескерілмейді. Оған кәсіби маман көзімен қазір саусақпен санарлықтай ғана.
Қандай кітап болсын, ол алдымен сыртқы көркімен қөз тартады. Әсем
безендірілген кітап мұндалап, оқырманды шақырып тұрса, талғамсыз
көркемделінген басылым бір көргенде-ақ көңілге олқы салып, оқырманды өзінен
бездіреді. Бірақ айшықты сәнінің де өз шегін мағыналық сапасын ескермесе
болмайды.
ХХІ ғасыр өз жаңалығымен келді. Қазақстан мемлекетінің жан-жақты дамуы
мен қалыптасуы, кітап мәдениетінің, оның сыртқы сипатының ұлттық мәнде
қанат жайып өркендеуіне жол ашты. Сол себепті оның безендірілу мәнері
өзгерді. Мұқабаны әспеттеуге көбірек көңіл бөлінетін болды. Сөзді нақты
бейнеге айналдыру өнері туды. Баспахана мүмкіншіліктері артқаны сондай,
шығарма идеясының мазмұнын жеткізетіндей қандай түрлі-түсті сурет салынса
да, оны қайталап айнытпай қағазға түсіруге полиграфия тілі әбден жетті. Оны
баспахананың көркемдік-техникалық тілі десеңіз де сыйымды. Кітап
безендіруге шығармашылық кең өріс ашылды. Фотосурет, коллаж түрлері жиі
қолданылып, кітап графикасында безендіру ісін бүгінгі заман талабындағы
техникада жүзеге асыратын маман – кітап дизайнерінің суретші екеуі
бірлескен шығармашылық еңбегі тиімді пайдаланылады.
Кітап қоғамдық құрылыс. Ол қоғамдық дамудың белгілі сатысында дамып,
өркендеді.
Қазақстанда дүниежүзiлiк кiтап күнi аталып өтiлетін. Бiр кезде кiтапты
жастанып оқитын кiтапқұмарлар елi болғанымыз көзiмiзден бұл-бұл ұшты
ма, бұл мерекенi соңғы уақытта атаусыз қалдыратын болдық. Кiтап мерекесi
түгiлi, кiтаптың өзi бағасын азайтып, құнын жоғалтып барады. Бiрақ мұның
бiрнеше түйткiлi бар.
Бiрiншiден, бағасы түскенде, кiтаптың саудадағы бағасы көтерiлдi, ал
рухани бағасы, оқырманды тарту құны төмендедi.
Екiншiден, басқа тiлдегi кiтаптар өтiмдi болып, қазақ кiтабының құны
түстi. Бiр кезде нарық заманының табалдырығынан аттап, капиталистiк қоғам
талабына бейiмделе алмай, өзiмiз қалай қиналсақ, ендi кiтабымыз да сол
күйдi бастан кешуде. Басқа елден келген өзге тiлдегi көздiң жауын алатын
түрлi-түстi кiтаптардың көлеңкесiнде қалып, сөрелерден тапжылмай тұр.
Оған кiтап кiнәлi емес, әрине. Кiтапты шығаруды, оны сапалы, мазмұнды
етiп шығаруды, баспадан шыққан жаңа өнiмдi насихаттауды, таратуды
ұйымдастыра алмай жатқан өзiмiз кiнәлiмiз.
Мына мақала авторының ойынан біз дәл қазіргі қазақ баспалары айналасындағы
ахуалды байқай аламыз: Қазақстанда iрiлi-ұсақты баспалар бар екен.
Олардың бәрi дерлiк қазiр жекеменшiкке өткен. Өкiнiшке қарай, “өттi” деген
аты-ау, өйткенi, бәрi де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Журналистика факультеті
Баспа ісі және редакциялау кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын
жүзеге асырудағы баспа ісі
Орындаған 4-курс студенті __________________
Ғылыми жетекші __________________
Норма бақылаушы __________________
Баспа ісі және редакциялау __________________
кафедрасы меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І – тарау. Қазіргі заманғы Қазақстан баспа ісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ІІ – тарау. Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асырудағы
баспа ісінің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 57
Кіріспе
Кітап – қоғамның рухани күштерін дамытудың қуатты құралы, мәдениеттің
қайнар бұлағы, оның өзекті саласының бірі. Осындай бүкіл халықтық рухани
қазынамыз болып табылатын мәдени, әдеби қарым-қатынас құралы болып отырған
кітап тарихын тереңірек зерттеу әлі де кезегін күттіріп тұрған міндеттердің
қатарына жатады.
Тарихқа үңілмей бүгінімізді танымайтынымыз айдан анық. Қазақ кітап
тарихының осы уақытқа дейін аз зерттелген мәселелерінің бірі – өткен
ғасырдың 20-30 жылдар арасындағы қазақ зиялыларының ұлттық баспа ісінің
дамуындағы рөлі. Осы кезеңде мәдени құрылыс пен оқу-ағарту ісінің негізгісі
баспа ісін ұйымдастыру болған.
Батыс Еуропада ХV ғасырда кітап басуға қажетті өндірістік-техникалық
жағдай туған кезде пайда болды. Оны ойлап тапқан неміс өнертапқышы Иогонн
Гутенберг. Шығыңқы баспа тәсілін Гутенберг қағаз материалдарынның
өзгешеліктеріне қарай ыңғайлап, жетілдіріп, баспа станогын жасады. 1455
жылы неміс өнертапқышы Иогонн Гутенберг кітап басып шығару үшін алғаш рет
құйма әріптерін пайдаланды. Гутенбергтің негізгі табысы бұл емес, басқа
тәсіл еді. Атап айтқанда – терім формасынан мәтінді жаңғыртып көбейту
тәсілін ойлап тапты 1. Ал, Ресейде 1564 жылы Иван Федоров пен Петр
Мстиславец орыс тіліндегі тұңғыш кітап – Апастолды басып шығарды. Ол
ұйымдастырған тұңғыш баспахана келесі жылы Часовник деген кітап жарық
көрді. Баспа ісі Петр 1-нің тұсында кең өріс алды. Ресейде алғаш
баспаханалар ХVІ ғасырдың 50 жылдары пайда болды. 1724 жылы құрылған Ресей
Ғылым академиясы баспа ісін кеңінен ұйымдастырды. 1913 жылы Ресей кітап
шығару жөнінде 2-орында болды. Қазақ баспа кітабының туып, дамуына Ресей
ықпалы аз болған жоқ. ХІХ ғасырда Қазақ ішінде күш ала бастаған ағартушылық
қозғалыстың қазақ баспа мәдениетінің туып қалыптасуына айырықша шапағаты
тигенін баса айтуымыз керек.
Ана тіліміздегі тұңғыш кітап мынау еді деп дөп басып айту үшін әлі де
зерттеу жұмыстарын жүргізуіміз керек. Қазірге мәлім алғашқы баспа кітабы
Сейфүл – Мәлік қиссасы (1807). Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілінде
Қазан, Орынбор, Уфа, Ташкент, Петербор, Троицк, Астрахан қалаларындағы
баспалардан 300-ден астам кітап басылып шықты. ХІХ ғасырдың басында Қозы
Көрпеш-Баян сұлу, Ер Тарғын, Қамбар, Қыз Жібек, Айман-Шолпан,
Біржан мен Сара айтысы сияқты халықтың поэтикалық мұралары жарық көрген.
Аталған кезеңде біздің сарқылмас рухани кенішіміз – Абай кітабы, Шәкәрім,
Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, тағы басқа жүз отызға
жуық қазақ ақын, жазушыларының туындылары жарияланды 2. Ы.Алтынсариннің
қазақ мектептеріне арналған тұңғыш оқулығы – Қырғыз хрестоматиясы
басылды. ХХ ғасырдың басында қазақ ағартушыларының шығармалары, кейбір
жекеленген саяси – ағартушылық туындылар мен оқулықтар жарық көре бастады.
Қазақ баспа кітабы бірінші кезеңінің маңызы алғаш қазақ баспа кітаптарын
дүниеге келтіруінде ғана емес. Өз ана тілімізге баспа әлемінен сорап
салуында. Қазақ баспа кітабының тарихы сол тіліміздің сорабы кең даңғылға
айналатындығына берік сенім туғызады. Бұл тілдің болашағы зор екендігіне
иманымыз берік деп бірінші айтқан Мағжан ақын. 1903 жылы тұңғыш рет қазақ
тілінде А.С.Пушкиннің Капитан қыз, 1909 жылы Петерборда А.Құнанбаевтың
өлеңдер жинағы басылып шықты.
Қазақ тіліндегі алғашқы Кеңес кітаптары 1918 жылы қазан айынан бастап
жарық көре бастады. Ұлттық комиссариаттың Қазақ бөлімі 1918 жылдың 8-
қазандағы хабарламасында Ордада баспа және аударма бөлімдерінің құрылғанын
хабарлайды. Қазақ тілінде алғаш аударылып басылып шыққан кітаптарының бірі
- Ресей Социолистік Федеративтік Кеңес Республикасының Конституциясы
(Негізгі заңы).
Қазақ тұңғыш мемлекеттік кітап баспасы туралы 2 ереже қабылданды.
Оның бірі 1920 жылы 26 тамызда Бүкіл Ресейлік Орталық Атқару комитеті мен
РКФСР Халық Комиссияның Қырғыз (Қазақ) Социалистік Кеңес Автономиялық
Республикасын құру туралы декреті жарияланды. Сол жылдың 3 қарашасында
Книгоиздат - Қырғыз мемлекеттік баспасының іргетасы қаланды3. Әр
жылдары – Қазақ партия баспасы, Қазақ баспасы, Қазақтың мемлекеттік
саяси әдебиет баспасы, 1941 жылдың қаңтарынан Қазақтың мемлекеттік
баспасы, ал 1964 жылдан Қазақстан деп аталды. Қазақстан баспасының
алғашқы қадамдарын сауатсыздықты жою мен бастауыш қазақ мектептеріне
оқулықтар, жеке кітаптар мен кітапшалар шығарудан бастаған. Баспада
қоғамдық-саяси және ғылыми-техникалық әдебиеттердің екі бас редакциясы,
қазақ күнтізбесі, өнеркәсіптік-технологиялық, ғылыми-көпшілік, медициналық
және т.б. редакциялары бар. Баспа жалпы көлемі 2000 баспа табақ тиражы 3
млн. дана болатын 200-ден астам кітап пен кітапшалар шығарады. 1975 жылы
Халықтар достығы орденімен марапатталды.
1964 жылы маусымда республиканың кітап баспаларының жеке-жеке аттары
болды: Қазақстан, Жазушы, Мектеп, Қайнар, Ғылым баспасы. 1963
жылғы шілдеде Қазақ КСР Баспа, полиграфия және кітап саудасы жөніндегі
мемлекеттік комитет құрылды.
1967 жылғы қыркүйектен бастап жұмыс істей бастаған Қазақ Кеңес
энциклопедиясының Бас редакциясы ана тілінде тұңғыш он екі томдық
энциклопедияны жарыққа шығарды. Бұлардың арасында 4 томдық Қазақ КСР,
Алматы, Қарағанды, Шаңырақ энцикопедиялары мен ғылыми-анықтамалық
басылымдар жарық көрді. Ғылым баспасы 1986 жылдың аяғында қазақ тілінің
академиялық он томдық түсіндірме сөздігін соңғы оныншы кітабын жарыққа
шығарды. Ғылым баспасы физика-матиматика, химия-технология, геология,
биология, және медицина салаларында ондаған толымды зерттеулерді жариялады.
Бұл баспадан көптеген ғалымдардың кітаптары басылып шықты. Қайнар
баспасынан Ғалымдардың ауыл шаруашылығына көмегі сериясындағы кітаптар
жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтар шықты деп баяндайды Н.
Қапалбекұлы. 4
Жастарға арналған кітапты Қазақстан баспасы ұзақ уақыт шығарып
келсе, 1970 жылдың екінші жартысынан Жалын баспасы жалғастырған.
Ал, Жалын баспасының жарық көрген кітаптарының арасында дүниежүзілік
кітап базарында балалар басылымдары жоғары бағаланды. 1991 жылы жазда
балалардың Республикалық Балауса баспасы құрылды. Бұл баспадан ертегілер,
халық эпосы, аңыздар, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар туралы кітаптар
шықты.
1980 жылдардан бастап музыка мен өнер жөніндегі басылымдарды Өнер
баспасы шығарады.
Қазақстан баспагерлері мен кітап таратушылары Мәскеуде өткен барлық
жеті халықаралық кітап көрмесіне, сондай-ақ Варшавада, Лейпцигте,
Франкфуртте өткен және басқада қалаларда өнер сайыстарына қатысып келді.
Кітаптардың қозғайтын тақырыбына байланысты 90-жылдардың бас кезінде
Қазақстанда тағы 3 кітап баспасы пайда болды. Солардың бірі Ана тілі
баспасы. Мұнда жоғарғы оқу орындары мен арнаулы орта оқу орындарына
арналған оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдары шығарылады. 1990 жылғы
сәуірде Қазақ университеті баспасы ашылды. Жоғарғы оқу оқытушыларына,
аспиранттарға, студенттерге арналған оқу-педогогикалық, ғылыми жіне ғылыми
көркем әдебиеттер шығарады. Ал, үшіншісі – 1991 жылдың жазында көркем
шығармалар, тілашарлар, сурет кітапшалар шығару мақсатында Балауса
баспасы құрылды. Тәуелсіздік жылдары Санат баспасынан бастап Қазығұрт
баспасына дейінгі кітап кешендері көбейді. Атамұра шағын баспа
кәсіпорнынан бастаған Атамұра корпорациясын қазіргі Қазақстандағы кітап
басу ісінің лидері деуге болады. Атамұра кітап шығару процесіндегі барлық
жұмыстарды атқаратын және кітаптарды өз сауда айналымында тарататын қуатты
корпорацияға айналды. Республикалық кітап мұражайы ұлттық мәдени
орталығымызға айналып, күнен-күнге баспалардан түскен жаңа басылымдармен
толығып келеді. ХХІ ғасыр – баспалар ғасыры болары. Кітаптардың құрметтелуі
күшейетін ғасырлар болары даусыз. Тарихи зерттеулерге сүйенсек: 1917 – 1990
жылдары Қазақстанда 83937 кітап шыққан, ал тиражы -10323512 мың данаға
жеткен.
Қазақ баспа кітабының тарихы ХХ ғасырдың бас кезінен басталады. Олар
қазіргі Қазақстанның тарихын, әдеби, мәдени өмірін зерттеу үшін маңызы өте
зор. Бұл кітаптар тарихи деректерді, архив қазыналарын толықтырып, қазақ
халқының саяси, мәдени өмірінен құнды мағлұматтар береді.
Осы күнгі түрік тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, оралымды, терең
тіл жоқ...- дейді Мағжан. – Түрік тілінің келешек тарихында қазақ ұлты
қадірлі орын алмақшы. Келешектің осылай болуына иманымыз берік. Жарық
көрмей жатсаң да ұзақ, кең тіліміз таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.
Таралған түрік балаларын бауырына, ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім
5.
Қазақстан Ресубликасының 2004-2006 жылдарғы арналған Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру барысында баспа жұмысына да аса мән
берілген: Ежелгі уақыттан бергі заттық емес, рухани мәдениеттің
ескерткіштерін зерделеу, соның ішінде ежелгі түрік жазу ескерткіштерін
зерделеу, пайдалану жеткіліксіз.
Осымен байланысты өскелең ұрпақты отаншылдық рухына тәрбиелеу және
тарихи, мәдени мұраны жан-жақты зерделеуде ақтаңдақтарды жабу, сондай-ақ
қазақ халқының сан ғасырлық рухани тәжірибесін қорыту мақсатында
мемлекеттік тілде тарихи, көркем, ғылыми толық шығарудың мәселелері ерекше
өзекті болып отыр 6.
Жоғарыда аталған құжатта кітап баспа ісінің қазіргі кездегі міндеттері
айқындалған. Солардың бірі қазақ кітабының тарихын зерттеу болып табылады.
Кітаптану ғылымының тиісті дәрежеде дамуы үшін кітаптың өткен тарихын жаңа
тәжірибе тұрғысынан зерттеп отыру қажет. Оған кітап ісіндегі бағыттарды
тексеруге ұласса, мұның өзі кітаптың болашағына көз жіберуге мүмкіндік
береді.
Тақырыптың өзектілігі. Халық руханиятын арттыратын кітап – қоғамның
рухани күштерін дамытудың қуатты құралы, мәдениеттің қайнар бұлағы, оның
өзекті саласын арттыратын басты индустриалды-инновациялық қағидамыз болуы
керек. Өкінішке орай, олай болмай тұр. Кітап индустриясын дамытуды
мемлекеттік саясаттың басты арнасына қоюымыз керек. Міне, Қазақстан
Республикасының индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын жүзеге
асырудағы баспа ісі тақырыбының басты өзектілігі осында жатыр.
Тақырыптың зәрулігі. Қазақстан Республикасының индустриялық-
инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асыруда қазірді қарқынды жұмыстар
жүргізілуде. Биылдың өзінде осы бағытта біраз жобалар іске қосылып, ел
игілігіне айналмақ. Оның ішінде, шығармашылық бағытқа етене жақын
ақпараттық-инновациялық жұмыстар да қолға алынбақ. Алайда, бұл басым
бағыттардың ішінде баспа ісі саласына қатысты зерттеу жұмыстары
жасалынбаған. Тақырыптың зәрулігі де осы жерден шығады. Ел руханиятын
қалыптастыруда кітап индустриясын дамыту бізге аса қажет. Сонда да ол
ғылыми тұрғыда әлі зерттелмеген.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Қазіргі заманғы Қазақстан баспа ісі
қалай дамып жатыр? Елбасымыз Н.Назарбаевтың халыққа жасаған Жолдауына
сәйкес дүниеге келген индустриялық-инновациялық бағдарламаның жүзеге
асуында баспа ісінің рөлі қандай болмақ? Оның болашағын қалай қарастыруымыз
керек? Жұмыстың басты мақсаты осы мәселелерді көтеріп, оның міндеті – жалпы
баспа ісінің болашағы, дамуы, оны ілгерілетуге байланысты ұсыныстарды
нақтылап, Баспа қызметі туралы, Баспа туралы Заңдарды дайындау
мәселелерін қарастыру болмақ.
Бағдарламаға сәйкес, 2003-2015 жылдарға арналған индустриялды-
инновациялық даму Стратегиясында өңдеуші және ғылыми сыйымды жоғары
технологиялық индустрияға аса зор көңіл бөлініп жатыр. Елдің экономикалық
тәуелсіздігі технологиялық даму деңгейінен ажыратылмай қарастырылады.
Әлемдік экономикадағы мемлекеттің рөлі мен оның мәні, инновация мен
өзгерістердің негізгі қозғаушы күші – жоғарғы технологиялармен қаншалықты
қамтамасыз етілетіндігімен анықталады. Қазіргі заманғы техника өндіріс
технологиясынан бөлек ажыратылып қарастырылмайды. Ол тек нақты
технологиямен қатар қолданылады және сол арқылы көрініс табады, яғни
технология ғылыми-техникалық прогрестің қозғаушы болып саналады.
Ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуде ерекше өнімнің ғылыми
техникалық жобалары, озық технологияларды басқарудың қазіргі заманғы
жүйесін жасаумен шұғылданатын ғылыми-зерттеу. Қазақстан тек табиғи
ресурстарды ғана пайдалана отырып дамитын емес, сондай-ақ өзінің
интеллектуалды капиталын да пайдаланып дамитын елге айналғаны белгілі. Оның
баспа ісіндегі орны ерекше. Мұның өзі бәсекеге ғылыми-техникалық жобалардың
өте жедел жүзеге асуын талап етеді. Сыртқы әлемдік ортада үздіксіз жүріп
өзгерістер дүниежүзілік экономикадағы біздің еліміздің де орнын белгілейді,
сондықтан индустриялды-инновациялық қызмет өмір сүрудің және дамудың
маңызды факторына айналуда. Осыған байланысты туындайтын аса маңызды жайт-
индустриялды-инновациялық қызметтің елдің экономикасының өсуін және
экономикалық құрылымдық қайта құрылуын қамтамасыз ететін қуатты тұтуға
айналуы болып табылады. Индустриялды-инновациялық қызмет – бұл ғылыми-
техникалық идеяларды, ұсыныстарды, өнер табыстарын іс жүзінде қолдануға
және таратуға болатын деңгейде жеткізу қызметі. Индустриялды-инновациялық
қызметті басқару мақсаты – жаңа идеяларды қолдау, бастама көтеру, оларды
бақылау, инновациялық өнімді нарыққа шығаруға жағдай жасау болып табылады.
Инновациялық үрдістерге тән жоғарғы дәрежедегі динамикалық, ақысыздық,
қарсы факторлардың көп болуы менеджментті күрделендіреді. Сондықтан
индустриялды-инновациялық қызметті басқарудағы жағдайдың күрделілік
сипатын, бәсекені, тәуелді ескеру қажет. Осы орайда, жұмыстың мақсаты мен
міндеті – осы мәселелерді ашып, оның тиімді бағыт-бағдарына көңіл аудару
болмақ. Мүмкіндік болса, осы бағытқа мемлекеттің назарын аударып, қазіргі
уақыттағы баспа ісіндегі күрделіліктердің шешімін табуына көмектесу
басымдыққа алынбақ.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2
тараудан, қорытындыдан, 40 атаулы пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ
Қазіргі заманғы Қазақстан баспа ісі
Қай қоғамда болсын экономикалық жаңарулар саяси және әлеуметтік
жаңарулармен сабақтаса жүреді. Егеменді елімізде де қоғамның саяси
жүйесінің өзгеруі экономикалық өзгерістерден бұрын басталып, қазіргі
заманға лайық демократиялық принциптер негізінде құралған билік жүйесі
экономика мен әлеуметтік өмірдегі өзгерістерді бастан өткеруде. Дегенмен,
егемендік сипаттарының қалыптасып, мемлекетіміздің аяғынан тік тұрып кетуі
оңайға түскен жоқ. Өтпелі кезең деп аталатын мерзімді өз көзімізбен көруге
тура келді. Ішкі-сыртқы саясатымызды бүкіл әлем мойындайтындай етіп
қалыптастырудың жолында сындарлы сынақтарға жолықтық. Демократия заңдарымен
өмір сүру аз жылдың ішінде жүзеге аспайды да. Оған біз қоғамдық ой-сананың
өзгеруімен, жеке адамдардың саяси белсенділігімен, саяси мәдениетімен, ой-
өрісімен бірте-бірте жетіп келе жатырмыз.
Кез келген елдегі демократиялық үрдістердің қалыптасуы тек отандық
тәжірбие мен ұлттық дәстүрлерден ғана бастау алып қоймай, әлемдік өркениет
үлгілеріндегі жақсы нышандардың бәріне үйрену, қорыту жолымен жүретіндігі
белгілі. Сондықтан біздің елде де бейбітшілік пен байыптылықты сақтай
отырып, қоғамды дәйектілікпен саяси жаңарту қажеттілігі туындады. Ол үшін
еліміздің рухани мәдениетінің қуатын көтеру негізгі мәселе екені рас. Сол
тұрғыдан қарағанда, ұлтымыздың ұлы қазынасы, мәдениетіміз бен өнеріміздің,
біліміміз бен ғылымымыздың, саяси өрлеуіміз бен саяси демократиялық
қоғамымыздың қайнар көзі – ұлттық кітаптарымызды ұлтымыздың мүддесіне
қызмет еткізе білсек, өрелі істің игі қадамы болары сөзсіз.
Тәуелсіздік келді, кешегі тұмылдырықталған ойға, тұсаулы пікірге
теңдік тиді, енді ұлтымыздың көсегесін көгертер ойларды, пікірлерді еркін
білдіруге еркіміз бар. Шындығында, біз бұрын қолымыз жетер жерден ғана
қармадық. Ұлттық ғылымымыз жетіліп, еркіндігіміз қолымызға тиген уақытта
енді қиял жетер жерге баруға міндеттіміз. Жалтақтап, басқалар не дейді екен
дейтін пиғылдан құтылғаннан кейін, мәдени дамудың логикасы мен ұлттық
саясаттың заңдылығына бағынып, әріден тартуға тиістіміз.
Тәуелсіздіктің ең басты үш арнасын саясат, экономика және руханият деп
алар болсақ, енді, міне, саяси тәуелсіздікке де қолымыз жетті. Оның айғағы
– Қазақстанның дербес мемлекет болуы, ал мемелекет дегеніміз – саяси ұйым,
яғни саяси тәуелсіздік. Осы тәуелсіздік тұғырында Қазақстан қоғамының
демократиялық жолмен даму кезеңіндегі қол жеткізген табыстары ең әуелі
адамдардың тұрмысының жақсарып, еркін ойлауына, азат сөз айтуына, сөйтіп,
тұлғалық келбетін мәдениет деңгейінде қалыптастыруға қол жеткізгенін
бүгінгі өмір дәлелдеп отыр. Шындап келгенде, нағыз өркениеттілік зор
игілікке жеткен инабатты да зайырлы қоғаммен, сол қоғамның рухани қазынасы
– ұлттық кітаптың құндылығымен өлшенуге тиіс.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кітап басудың жаңа кезеңін бастан
кешірді. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік, 300-ден
астам жеке меншік баспа пайда болды.
2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді
басылым, кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік
бойынша Мемлекетаралық кеңесте төрағалық етті. 2005 жылдың 1 нен 3 дейінгі
аралықта Алматыда ортаазиялық мемлекеттердің қатысуымен Ұлы Жібек жолымен
атты ІІІ халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі өтті. 2005 жылдың 19
тамызында өткен XVII Мәскеудің халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі
аясында Мәскеу қаласында ТМД мемлекет-қатысушыларының Кітап өнері атты 2-
халықаралық конкурсы болып өтті. Конкурстың гран-приіне Кентавры Великой
степи кітабы ие болды. Арт-книга номинациясы бойынша ІІ дәрежелі
дипломмен Атамұра баспасынан шыққан Пауло Коэльоның Захир романы
марапатталды. Менің елім номинациясы бойынша ІІІ дәрежелі дипломды
Алматыкітап баспасынан шыққан Традиции и обряды казахского народа атты
кітап алды. Осы сияқты дипломдар Победа номинациясынан мына кітаптар озып
шықты: Балалар әдебиеті және Фолиант баспасының өнімі Тағзым-
Поклонимся тем годам, сонымен қатар Күлтегін баспасынан шыққан Полный
атлас памятников Орхона атты кітап.
2006 жылдың 16 наурызында Астана қаласында Әлеуметтік маңызды әдебиет
түрлері атты бюджеттік бағдарлама бойынша 2005 жылы шыққан кітаптар
жәрмеңкесі болды. Көлемін көтеру шыққан әдебиеттердің сандық және сапалық
деңгейіне әсер етті. 2005 жылы 377 атаулы баспалардан 8650 баспалық
қағаздар шығарылған, Әлеуметтік маңызды әдебиет түрлері атты бюджеттік
бағдарлама бойынша мынадай түр мен темада басылды: балалар әдебиеті,
энциклопедиялық әдебиет, сөздік-анықтамалық әдебиет, Қазіргі қазақ
прозасы, Қазіргі қазақ поэзиясы, Документалды-көркем әдебиет, музыкалық
әдебиет, заң әдебиеттері, қоғамдық-саяси әдебиет, ғылыми-атақты әдебиет
және т.б. 7
2005 жылы 377 баспадан 8650 баспа қағаздары шығарылыпты.
Ең атақтылары мыналар: Алтын қор, Алаш мұрасы, Отырар
кітапханасы, Ғибратты ғұмыр, Лауреаты Нобелевской премии, Библиотека
мировой литературы, Детская энциклопедия, Детская мировая литература,
Современная казахская поэзия, Современная казахская проза және
басқалар.
Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру барысындағы бюджеттік
тапсырыстар мен тематикалық жоспарларды қалыптастырудың басты күші халықтың
сұранысындағы қажетті әдебиеттерді жоғары сапалы өнімдер өндірісіне
жүктейді.
Кітап басудың ең даңқты бағыты көпұлтты қазақстандық мәдениетті,
ұлттық және әлемдік мәдени мұраны насихаттайтын әсем безендірілген балалар
әдебиеті, әлемдік балалар классикасы, Қазақстанның белгілі тұлғаларының
мемуарлары, музыкалық әдебиеттер мен басқа да басылымдар болып табылады.
Қоғамның әлеуметтік және рухани дамуы үшін ұлттық әдебиет пен жазбаның
бірігуі мен ең үздік әлемдік, ғылыми, мәдени жетістіктер негізінде
мемлекеттік тілдегі гуманитарлық білімнің толықтай қорын қалыптастыруды
алға қойып отырған. 2006 жылы Мемлекеттік тіл - тұғырың, Литература на
языках народов Казахстана, Сардар серияларында кітаптар шығады 8.
Біздің елдегі баспа ісінің дамуы 1920 жылдан басталады, сол жылы
Қырғызстанның бірінші астанасы – Оренбургте мемлекеттік баспа ісі –
Киргосиздат туралы ереже қабылданды, кейіннен ол Казгосиздат болып
өзгертілді. Қазақстанның кітап басу ісі 70-жылдары мен өткен жүзжылдықтың
80-жылдары алға басты. 60-жылдармен салыстырғанда баспа атаулары бойынша
кітап шығару таралымы мен айналымы бойынша екі есеге өскен. Ал баспахананың
материалдық-техникалық базасы үш есеге өскені байқалған.
Қазақстанда 300 астам баспа және 800 астам баспахана жұмыс жасайды,
олардың 1 % - мемлекеттік, 44 % - жекеменшік, 22% жоғары оқу орындарына
тиесілі және 27 % баспа өнімдерін өндіретін басқа ұйымдар.
Қазіргі таңда республика өңірінде 7 астам үлкен кітап сату ұйымы
қызмет етеді.
Қазақстанда таратылатын басылымдар көбісі, отандық кәсіпорындарында
басылады және олардың сапасы әлемдік стандарттарға сай.
Бүгінде, әлеуметтік маңызды басылымдарды шығарудың айтарлықтай үлесі,
баспалар арасында мемлекеттік тапсырысты бөлу жолымен таратылатын
мемлекетке тиесілі.
2004 жылы кітап топтамаларын әзірлеп және шығару үшін, мемлекеттік
бюджеттен, 323,222 млн.теңге, 2005 жылы – 339,383 млн.теңге, 2006 жылы –
354,655 млн.теңге, 2007 жылы- 262,9 млн.теңге, 2008 жылы– 352,7 млн.теңге,
2009 жылы – 236,8 млн.теңге бөлінген болатын.
Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару және әзірлеу
республикалық бюджет бағдарламасы шеңберінде 6 мың басылым, 74 мың баспа
беттері бар көлеммен шығарылып, келесідей тақырыптарда таратылды: балаларға
арналған, тарих, сөздiк-анықтама, әдебиет, қазiргi қазақ қарасөзi, қазiргi
қазақ поэзиясы, құжатты-көркем, музыкалық, заң, қоғамдық-саяси, ғылыми-
танымдық әдебиеттер және т.б.
Кітап басып шығару ісінің басыңқы бағыты түрлі-түсті әсерлi суреттi
балалар әдебиеттерін, әлемдік балалар классигі әдебиеттерін, Қазақстанның
атақты тұлғаларының ғұмырнамаларын және қазақстандық көпұлттық мәдениетті,
ұлттық және әлемдік мәдени мұрағатты дәріптеуші музыка және басқа да
басылымдарды шығаруға жұмсалды.
Кітап басу аясындағы мемлекеттік саясат қалай жүрді.
Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру барысындағы бюджеттік
тапсырыстар мен тематикалық жоспарларды қалыптастырудың басты күші халықтың
сұранысындағы қажетті әдебиеттерді жоғары сапалы өнімдер өндірісіне
жүктейді.
Қоғамның әлеуметтік және рухани дамуы үшін ұлттық әдебиет пен жазбаның
бірігуі мен ең үздік әлемдік, ғылыми, мәдени жетістіктер негізінде
мемлекеттік тілдегі гуманитарлық білімнің толықтай қорын қалыптастыруды
алға қойып отыр. 2006 жылы Мемлекеттік тіл - тұғырың, Литература на
языках народов Казахстана, Сардар серияларында кітаптар шығады 9.
Нарықты құраушы элементтердің бірі – бәсеке. Осы орайда Қазақстан
баспалары арасындағы бәсекелестік жағдай қалыптастырып, болашақта
дүниежүзілік сауда ұйымына кірер болсақ, әлемдік бәсекеге төтеп бере
алатындай имунитет қалыптастыру мақсатын жүзеге асыру керек. Осы орайда
кітап тарату мәселелері де алға қойылып отыр. Осы орайда нарыққа аяқ
басқалы баспаның рухани байлықтың бастауы емес, көзін таба білсек пайданың
қара қазаны екендігін түсіндік. Әйтсе де осы саланың әлі күнге дейін
дамымай жатқан жақтары аз емес. Бүгінде баспагерлердің кітапты шығарып алып
қайда тарататынын, қалай жеткізетінін, кімге өткізетінін білмей дал болып
отырған жайы бар. Әрине Кеңес Одағы кезіндегі Қазақкітап, Алматыкітап,
Қазбаспасөз секілді мекемелер жоқ. Жоғары жақтан не, кімге шығару
керектігін нұсқаудан айрылған. Ендеше осындай жағдайдағы баспалар кітап
таратуды қалай жолға қойып отыр?
Бірінші еске оралатыны, мемлекеттік тендер мен мемлекеттік тапсырыс.
Бүгінде жиырмаға жуық баспа мемлекеттік тапсырыспен жұмыс істейді. Әрине
әдебиет пен мәдениетке қолдау әрқашан да қажет-ақ. Бірақ өкінішке орай, бір
жылдық жоспары мемлекеттік тендерден ұтып алған бір-екі кітапты шығарумен
шектеліп жатқан, дотациямен күн көріп отырған баспалар баршылық. Сондықтан
да кітап тарату мәселе емес дейтін сөздерді де жиі естиміз. Әрине
шығартатын да, тарататын да – мемлекет болса артық бас қатырудың қажеті
қанша? Демек, мемлекеттік жүйе өзгергенмен, баспалардың қызметі баяғы
жартас сол жартас.
Екіншіден, кітап тарату жүйелері. Айтатынымыз Алматыкітап ААҚ. Оның
қызметі де Астана мен Алматы қалаларындағы дүкендермен шектеледі. Ал
олардың алыс аймақтарға кітап жеткізуге мүмкіндігі жоқ. Одан гөрі Атамұра
корпорациясы кітап таратуда көптеген жетістіктерге жетуде. Бүгінде облыс
орталықтарында ғана емес, аудандарда да ашылып жатқан дүкендер соның
айғағы. Атамұра дүкендері бүгінде тек өз өнімдерін ғана емес, бірталай
баспалардың кітаптарын да сатып отыр. Қазақстан территориясы ұлан-ғайыр
аумақты алып жатыр. Сондықтан бірлі-жарымды кітап сату жүйелерінің
теңіздегі тамшыдай болып отырғаны тағы бар 10. Ал алыстағы аймақтарға
жетпей жатқан басылымдар қаншама.
Бұл мәселе кітап ісінің алыбы Ресейдің өзінде де өзекті. Шет аймақтарда
әсіресе елдің оңтүстік бөлігінде басылым саны азырақ. Мұның бір себебі,
кітаптардың тоқсан пайызы Мәскеуде басылып шығарылады екен. Аймақтық
нарықта кітап сату жүйелері бар (диллер, дүкен) елу-алпыс ірі ресейлік
баспа басымдық танытып отыр. Ресейден үйренеріміз көп-ақ. Бүгінде бұл
көршіміз кітап шығарудан Кеңес Одағы кезіндегі межеге жетіп отыр.
Біріншіден басылым саны артып отыр. Екіншіден, орта толайым бағамен
жұмыс істейтін мекемелер саны көбейген. Мәскеуде олардың саны оннан астам.
Онымен қоса аймақтық сауда үйлерінің қызметі жақсаруда. Үшіншіден,
аймақтарда кітап сату жүйелерінің саны артқан.
Кезінде Шкловский жұртқа ұнаған француз әдебиетіне орыс аяқ киімін
кидірген Тургеневтің төрт мың кітабы өтпеген екен. Ресейдегі бақытты
адамды таба алмаған Аңшының жазбалары қасіретті деген екен. Әлеуетті
оқырманы ауылда бола тұра, қаланың айналасынан шыға алмай отырған
классиктеріміздің кітабы шаң басып жатыр деп айтуға қалай ауызымыз барады.
Бөлшек саудаға келсек, бұл жерде дүкендердің маңызы зор. Тағы да
Шкловскийге тоқталсақ, Маған бос секілді болып тұратын дүкендер ұнайды.
Оларда жайғасып отырып әңгіме-дүкен құрып, тіпті кофе ішуге болады... деген
ойында, оқырманның кітапқа деген ынтасының қалай ашылатыны көрсетілген
11. Қазіргі дүкендер ондай емес, қашан көрсең толып, сіресіп тұрады.
Оқырманды өзіне тартпайды, бұл жерде маркетинг дұрыс жұмыс істемейді.
Ал букинистика (кітапты қайта сату) және антикварлық сауда Қазақстанда
кең өріс алмаған. Батыстық кітап тарату тәжірибесінен де Қазақстанның
үйренері көп-ақ. Біріншіден кітапхана қорларының бай болуы. Екіншіден,
интернет арқылы ортақ кітап ақпарат нарығының болуы. Үшіншіден, мемлекеттік
және халықаралық мәліметтер базасының болуы. Мұндай жүйеде кез келген адам
елдің кез-келген нүктесінен кітап алдыра алады. Сондықтан озық үлгілерді
қазақ кітабына енгізуді қазірден қолға алғанымыз абзал.
Ал, кітап саудасындағы бәсекеге тоқталып өтсек, бәсеке дегеніміз, бір
жағынан, іс-қимыл жасайтын салада ұнамды нәтижеге жету үшін жүріп отырған
экономикалық жарыс, шаруашылық жүргізудің қолайлы жаңдайына ие болу үшін,
пайданы мол алу үшін тауар өндірушілердің бір-бірімен күресі. Екінші
жағынан, ол нарық субьектілерінің өнімді өндіру мен оны өткізудегі және
капиталды қолдану сферасындағы ара-қатынастары 12. Олай болса, әлемдік
жарыста жеңімпаз болып шығуы үшін Қазақстан баспаларының бәсекеге
қабілеттілігі тиімді жүзеге асырылуы тиіс.
ХХ ғасырдың 90 жылдарының қыспағынан аман қалған баспалар енді нарыққа
бейімделіп, жағаша саясатпен іс жүргізуде. Осы кезеңде баспалардың жаңа
нарықтық жағдайға бейімделе бастауына ерік беріледі. Ол негізінен мынадай
шарттардан тұрды:
• Тақырыптық жоспарды өтімді деген кітаптармен толықтыру;
• Өз бетінше арзанға түсетін қағаз көздерін қарастыру;
• Кітап сатуды біртіндеп өз қолына ала бастау;
• Баспаның құрылымын неғұрлым тиімді боларлықтай ықшамдау;
• Баспалар жанынан коммерциялық негізде тапсырыспен кітаптар шығару ісін
қолға алу;
• Редактордың бірнеше міндетті қатар атқаруына қол жеткізу;
Бар мүмкіндіктерді пайдалана отырып, баспаларды, полиграфиялық
кәсіпорындарды түгелдей тегіс сақтап қалу үшін мемлекет тарапынан мейлінше
көмек көрсетілді. Нақты айтар болсақ, біріншіден, 1992 жылғы 15 сәуірдегі
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Мемлекеттік өкімет басқару органдарының
бұқаралық ақпарат құралдарын, мемлекеттік кітап шығару ісін нарықтық
қатынастарға көшу кезңінде шұғыл шаралары туралы жарлығы болса, екіншіден,
2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы 13.
Елімізде атқарылып жатқан ірі де игілікті істердің бірі –кітап шығару
ісі, Тәуелсіздік даму жолына қатар түскен өзге елдермен салыстырғанда кітап
шығару ісінен де мемлекетіміздің алға суыралып шыққандығының айғағы –
экономикалық ілгерілеудің, саяси тұрақтылықтың арқасында жасалған Мәдени
мұра бағдарламасы. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасы Қазақстанның мәдениеті мен рухани құндылықтарын
динамикалық дамытудың тарихи – мәдени жалғастығын жүзеге асыруға
бағытталған болатын 14.
Бұл мемлекеттік бағдарлама Елбасының бастамасымен іске асырылып
келеді. Бағдарламаны орындауға қажетті қаржы бөлініп, бұл іске зиялылардың
шығармашылық үлкен топтары жұмылдырылған болатын. Тәуелсіз Қазақстан
тарихының шежірелі беттерінен нық орын алатын мемлекеттік бағдарламаны
жүзеге асыруда еліміздің салалық ғылыми институт қызметкерлерінің,
ғалымдардың аудармашылардың, зерттеушілердің, баспагерлердің, суретші-
безендірушілердің, еңбегі өте зор.
Қазақстан тәуелсіздігімен бірге бізге соңғы 15 жылда келіп жеткен ой-
сана еркіндігі, жаңа экономикалық қатынастар және мүлде өзгеше нарықтық
ізденістермен құлшыныстар тұтас ұжымдарды да, жеке адамдарды да, мамандарды
да өзара бәсеке алаңына алып шықты. Баспалар күрт өзгерістерге ұшырады.
Кітап – рухани азық ғана емес, енді тауарға айналды. Күрделі рухани
тыңдарды игеру, оқырман сұранысына ие болатын тақырыптар табу, өз
тауарларын – кітаптарды заманға сай жаңа технологиялармен шығару, кітап
тарату ісінде оқырмандармен – тұтынушыларменөзгеше бір қарым қатынас орнату
– баспалардың да арасында бәсекелестік тудырып отыр.
Бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу үшін халықаралық
көрмелерге қатысудың маңызы зор. Бұл күнде Қазақстан баспаларының шығарған
өнімдері сапасы жағынан да көркемдік безендірілуі, тақырыптық, мазмұны
жағынан да, әлемдік деңгейге қөтерілді десек артық емес 15.
Мәдениет және ақпарат министрлігінің 2009 жылғы жұмысының қорытындысы
бойынша 2009 ж. әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін шығару аясында 474
атаулы кітаптар әзірленіп, 1 113 500 дана таралыммен шығарылды. Тұңғыш рет
20 партитуралар мен 20 клавирлер (10 опера және 10 балет, оның ішінде,
Махамбет, Қыз Жібек опералары, Ақсақ құлан, Хирасима балеттері және
т.б.) шығарылды.
Президент тапсырмасына сәйкес ҚР Үкіметінің 2008 жылғы №1016
қаулысымен Мәдени мұра стратегиялық ұлттық жобасының 2009-2011 жылдарға
арналған тұжырымдамасы қабылданды. Онда: Тұжырымдамының басым бағыттары:
1. Өткен бес жылда табылған тарихи-мәдени мұраны кешенді зерделеу;
2. Жүйеленген білімді оқу процесіне енгізу;
3. Саланы дамытудың стратегиялық ресурсы ретіндегі кадр саясатын іске
асыру деп, Тұжырымдаманы іске асырудан күтілетін нәтижелер: 2009-2011
жылдарға арналған Мәдени мұра стратегиялық ұлттық жоба бойынша жиналған
деректер мен материалдарды ғылыми айналымға енгізуге; 2009-2011 жылдарға
арналған Мәдени мұра стратегиялық ұлттық жобасын іске асыру нәтижелер
бойынша алынған жүйеленген мәліметтерді орта және жоғары оқу орындарының
оқулықтары мен оқу бағдарламаларына енгізуге мүмкіндік береді
делінген.16
Кезең-кезеңмен жүргізілген жекешелендірудің, шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыту саясатының арқасында баспалар бүгінде сол нарыққа
бейімделіп, нағыз маманданған ұйымға немесе ірі коорпорацияға айналып отыр.
ХХІ ғасыр –жаһандану дәуірінің басы, компьютерлендіру мен жаңа
технологиялар ғасыры. Ол адамзат игілігі бар жетістігіне араласып үлгерді.
Ғылым, білім, өндіріс, сонымен қоса компьютерлік технологиялардағы жаңа
жетістіктер кітап ісінің дамуына, жекелей алғанда кітаптың дамуына өз
әсерін тигізгені белгілі. Осыған орай баспа ісін ұйымдастыру, оны басқару –
менеджмент тетігі өзгерді. Қазіргі Қазақстан жағдайында баспа ісін
ұйымдастырудың бірнеше үлгісі бар. Олар ұйымдық түрлеріне байланысты:
мемлекеттік, жекеменшік, және ведомствалық болып бөлінеді. Біздің
мақсатымыз осы үшеуінің де бүгінгі нарық талабында бәсекеге қабілетті
тиімді жағын қарастырып, ұтымды тұстарын айқындау.
Дәуірдің жаңалығына ілеспеу тек технологиядан кенжелеп қалу емес,
басқаруды ұйымдастырудан ұтылу деген сөз. Кітап ісіне маманданған
кәсіпорындар менеджменттің тиімді әдісін іздестіруді шұғыл шараларына
кірісуі қажет. Қазіргі таңда бүкіл әлемде әр саладағы, әр деңгейдегі
менеджер мамандығына аса назар аударылып жүр. Себебі: бұл ерекше қызмет
түрі нағыз білімділік пен біліктілікті талап етеді. Оның ішінде баспа
менеджменті баспа ісінің ілгерілеуі үшін жұмыс әдістерін ұтымды және
нәтижелі етуге мүмкіндік береді.
Жалпы алғанда, басқару – қоғамдық ұдайы өндірісті нысаналы түрде
үйлестіріп отыру17. Басқару қоғамдағы кез-келген барлық құбылыстарға тән
болғандықтан, баспа ісінің тыс қалмайтыны анық. Басқарудың 3 ірі тобы бар,
баспа ісіндегі басқару соның қандай түріне жататындығын айқындап алғанымыз
жөн. Техникалық жүйелерді басқару – адамның көрінуі қатынассыз өлі
табиғаттағы нысандарды басқару, биологиялық жүйелерді басқару –
философиялық сипаттағы басқару, ал әлеуметтік жүйелерді басқару дегеніміз
шындығына келгенде адамдарды басқару деген ұғымды береді 18. Демек,
баспадағы басқару осы үш түрлі жүйенің ішіндегі әлеуметтік басқару болып
табылады.
Экономикалық әдебиеттерге сүйенсек, әлеуметтік-экономикалық
процестердің өздері тұрақты және үздіксіз болғандықтан экономиканы да
басқару үздіксіз жалғаса береді. Басқару айналадағы дүние элементтерінің
бірі болғандықтан, мемлекет тарихының дамуынан тыс жүзеге аспайтындығы
белгілі. Қазақстан тәуелсіздігін алып, нарықтық экономикаға өткен тұста,
кітап нарығын басқару жөнінде мәселе туындады. Себебі баспа жүйесін таза
бизнес деуден гөрі, осыған дейін тарихи санада қалыптасқан рухани
құндылықтарымызды дамытудың бір тетігі деп таныдық. Нарық өз талаптарымен
келді. Заман талабына бейімделе алмау, артта қалу- тоқырау. Сондықтан
тығырақтан шығу үшін тиімді менеджменттің үлгісін игеру қажеттілігі
туындады.
Мемлекеттік баспалар менеджмент саласында бірқатар ізденістер жасады.
Біздің ұғымымызда осы саладағы менеджмент тек баспа ұжымын басқаратын
жетекшілер қызметі.
Соның салдарынан нарыққа енген алғашқы он жылдығымызда мемлекеттік
баспалар айтарлықтай қиыншылықтарға тап болды. Мемлекет қазынасынан дотация
бөлінгенмен, біртіндеп қаржыландыруды азайта бастады. Бұл өз кезегінде
нарық қатынасына баспалардың өздері бейімделіп, тығырықтан шығудың жаңаша
жолдарын өз бетінше қарастырып, тірі қалуына мүмкіндік береді.
Кітап ісі, кітап саудасымен айналысуға бет бұрған кәсіпорындар дер
кезінде басқарудың оңтайлы әдісін таппағанда, дағдарыс алдында тұр еді.
Негізінен қандайда өндірістік тәжірибелік мәселені шешу үшін оған ғылыми
талдау, сараптау жасалу керек. Ал біздің жағдайда баспа ісін ұйымдастыру
мен басқарудың тиімді тәсілін іздестіру мәселесі бар. Бүгінде әлемде
басқарушылардың, атап айтқанда, менеджердің біліктілігі мен білімділігін,
ойын жүйелі түрде іске асыруға бағыттайтын нағыз маман дайындау қажеттілігі
туып отыр. Елімізге де бұл жағдайдың өгей емес екендігі белгілі. Менеджмент
саласында маман бар болғанымен, баспа ісіне маманданғандар бар деп айта
алмаймыз 19.
Соның салдарынан да Қазақстандағы кітап ісінің артта қалғандығы анық
көрінеді. Кітаптану саласын зеттеп жүрген жас ғалымдардың бірі Б.
Асылбекова: бүгінгі күні баспа ісінде қызмет істеп жүрген менеджерлер
Мәскеу мен Санк-Петербордан оқып келген мамандар, өз түлектеріміз қашан
жұмыс істер екен20,-деп мәселені көтереді.
Баспа менеджменті дегеніміз өндіріс процесінің тиімді жолдары арқылы,
бүкіл баспалық, жекелеп алғанда кітап өндірісін онтайландыратын түрлі
түсініктерді қамтитын тұтас жүйе. Баспа менеджменті категориясы негізінен
ауқымды әлеуметтік басқарудың түріне жатады. Жекеменшік баспалар
мемлекеттен бөлінетін қаржының азаюы салдарынан тиімді басқарудың өзіндік
жолдарын қарастыра бастады. Олар нарықтық экономикаға бет бұрып, қатаң
қаржылық тапшылықтарды басқаруды менеджмент арқылы шешу міндетін берік
ұстанды 21.
Осы кезде олар ішкі резервті тиімді пайдалану үшін штаттағы
қызметкерлер санын шегереді. Бұрынғы көптеген бөлім, бірнеше жетекші
басқаратын қызмет ендігі жерде басшының мойнына жүктеледі. Бұрынғы
директордың нарық талабына сай ұйымдастырушы, басшы, психолог, заңгер,
экономист, саясаткер, кәсіпкер, кейде тіпті, педогог болуына тура келеді.
Баспаның басшысы ғана емес, кез-келген басшы білімді, білікті және
ұстамдылығымен ерекшеленуі керек. Баспа басшысында бұл қасиеттердің болуы
өз қызметін сапалы әрі пайдалы етіп жүргізуі үшін әбден қажет. Түсінікті
болу үшін жекелеп атап өтсек, баспа менеджментін тиімді ұйымдастыру үшін:
мамандарды таңдау, оларды бөлімдерге дұрыс бөлу, әр қызметкердің кәсіпқой
маман шеберлігін арттырып отыру, баспа өндірісінде жаңа технологияларды
қолдану, бүкіл ұжымның еңбек қатынасын реттеу керек.
Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, теория негізінде анықталып, тәжірибеде
қолданылған функционалды менеджмент жүйесінің бірнеше үлесі бар. Баспаға
қатысты арнайы сызба түрінде жобалары бар. Бұл жобалар баспа ісі
менеджментінің негізгі элементерімен қоса басшының жеке қызметінің
техникасы көрсетілген. Олар: ақпарат, мақсат пен міндет, басқарушының
шешімі, ұйымдастыру құрылымы мен қызметі, маман, тұлға – адамдар,
ресурстар, уақыт, кері байланыс –есеп, бақылау.
Кез-келген істе адамзат тапқан жаңалықтардан хабардар болып отыру–
басшылықты ұйымдастырудың тиімді тәсілі. Сол себептен негізгі мәселелердің
біріне айналып отырған менеджмент жөнінде ақпарат алғанымыз жөн. Осы
ақпарат негізінде анықтамалар айқындалып, шешімдер қабылданатындығы
белгілі. Бізде қандай ақпарат бар, одан қандай шешім шығарамыз?
Баспа менеджментті дамыту барысында біріншіден сұранысты зерттеу
аркылы, оқырманға қандай кітап керек екендігін анықтайды. Екіншіден баспа
өз атын танымалды ету үшін, тұрақты оқырман қалыптастыру барысында. Танымал
авторлардын кітабын,сапалы шығарды. Атақты автордың өзі – жақсы жарнама
деген баспагерлер арасындағы жүгірме сөз осы жерде орынды болар. Істі неден
бастау керек деген негізгі сұраққа баспа басшылығы осындай тиімді тәсілмен
жауап қатқан 22.
Баспа менеджменті жөнінде ғылыми тұрғыдан зерттеліп, оқулық
дәрежесінде ешқандай әдебиет шықпағандықтан баспагерлердің нарықтық
экономикаға бейімделіп, бәсекеге қабілетті баспа менеджментін
қалыптастырудағы өзіндік тәжірибелеріне сүйене отырып, ақпарат негізінде
беріп отырмын.
Кітаптың дамуы – бұл саяси және жалпыұлттық міндет. Бүгінде біз осы
міндетті шешкендей болдық. Өз кітаптарымызды ұлттық деңгейде жасадық.
Дегенмен, ол кітаптарымыздың біразы көптеген кейістіктер мен сындарлы
пікірлерді туғызуда. Кейбіреулерінен көптеген жөнсіздіктерді,
келеңсіздіктерді кезіктіреміз. Мысалы, мектеп оқулықтары бала логикасына
лайықты емес деген ойларды мамандар жиі айтып жатады. Балаларға шындығында
да академиялық тілдің ауыр соғытыны белгілі. Тұжырымдары да тым күрделі.
Сонымен қатар әдеби кітаптарда толып жатқан орфографиялық және
стилистикалық қателер көптеп кездеседі. Мұндай кітаптарды оқу қиындық
туғызатынын сол кітапты шығарушы да, шығарып беруші де жақсы түсіне тұра,
өз істеріне салғырт қарайтынына байқалады. Негізінде, статистика бойынша,
осы тәуелсіздік жылдарында шығарылған қазақ тіліндегі баспалар саны Кеңес
Одағының жетпіс жылдық кезеңге қарағанда біршама көп екен. Сондықтан ұлттық
кітаптарымызды өзіміздің ұлтымыз өсу үшін, өркендеу үшін көбейтуді ойласақ,
кітап ісі қазіргі кездегі ғылыми-технологиялық прогрестің перспективалық
үрдісіне сай келетін озық тұрғыда сапалы дамыту қажет. Себебі, заманымыз
белсенді мемлекеттік ғылыми және инновациялық саясат жүргізуді, ғылымда
құрлымдық өзгерістерді жүзеге асыруды, арттыруды талап етеді.
Мәдениет пен саясат тарихта ұдайы қатар жүріп келеді. Мәдени көрсеткіш
неғұрлым жоғары болған сайын, адам еркіндігі де соғұрлым арта түседі. Сол
сияқты тәуелсіздігін жеңіп алған, саяси мемлекетінің іргетасы қайта қалаған
халқымыздың да ұлттық және мәдени санасы мүлде басқа сипат алуда. Бұл енді
тіл мен әдет-ғұрыпты ғана сақтауды мақсат ететін сана ғана емес, өз
мемлекетінің мүддесін көздеген санаға айналуда. Соның бір көрінісі Ұлттық
кітапханамызда табылып жатады. Жалпы алғанда, кітап тарихы саясатпен,
мәдениетпен біте жалғасады. Кітапта қаншама азаптардан алапат замандардан
өтті. Өртелді және жойылды. Бірақ бәрі-бір асыл қазынасын, бағасын
көтермесе, жоғалтқан жоқ. Кітап тарихы жайында Ш.Елеукенов мынадай пікір
келтіреді: қолжазба күйінде ме, баспа түрінде ме, кітап өзін жарыққа
шығарған елдің, қала берді күллі әлемнің тарихына, оның мәдениетіне тікелей
катысты. Қазақ халқының кіндік Азиядағы туыстас, бауырлас түрік ел-жұртымен
ортақ тарихы және 1456 жылдан бастап жеке отау құрудан кейінгі тарихы бар.
Ал ХVІІІ ғасырдың отызыншы жылдарынан 1917 жылғы қазан революциясы
аралығындағы кезеңнің өз ерекшеліктері бар. Ресей құрамына кірген кезде,
қазіргі тілмен айтқанда, конфедерация дәрежесіне жүрген Қазақстан, бірте-
бірте отар қамытын киді. Бұл бағыт сол дәуірде тауып-қалыптаса бастаған
қазақ баспа кітабы репертуарына, кітап ісінің басқа да салаларының сипатына
өз әсерін тигізбей қойған жоқ 23.
Кітап өмір шындығына негізделіп, ақиқатпен ажарланғанда ғана қадірі
артып, оқырманның санасын қалады. Санаға орнаған таным-білік ешуақытта
адастырмайды. Рухы асқақ, саясаты мен мәдениеті өрелі, білім-парасаты биік
ұлттың ұрпағы ақыл-ойдың алтын қазынасы іспетті кітаптан көз жазып қалмауы
керек. Кітап саласының өте-мөте күрделілігін, нәзіктігін, оған
жасандылықтың жараспайтынын, тіпті қабылданбайтынын айтсақ та жеткілікті.
Әлемдегі әрбір халықтың өз әуені, өз сөз өнері, өз философиясы мен
мәдениеті өзгеге еш ұқсамайды. Ол сонысымен ұлттық, сонысымен құнды,
сонымен ерекше. Сондықтан кітапты айшықтауда, ұлттық төлтумаларды орынды
пайдалануда қазағымыздың табиғатын, қасиетін көрсете білуіміз қажет. Ол
үшін ұлттық кітаптарымыздың сипатындағы басты шарт – ұлттық үйлесімділік.
Үйлесімділіктің бір белгісі – қазақи ою-өрнектерімізді ұлттық кітаптың
мазмұнына сай орынды орналастыра білу.
Шындығында, кітап графикасы қызық та қиын өнер екендігін мойындаймыз.
Кітаптың мұқабасын мазмұнына қарай түрлендіру, оның үстіне ұлттық нақышта
беру сырт қарағанда жай көрінгенімен, оның қисынын келтіру оңай емес.
Дегенмен, кітаптың идеясын ашып, ойына ой, көркіне көрік қосып оқырманға
ұсыну бір ғанибет.
Баспадан шыққан бағасын асырып мақтап немесе жетпей тұрған тұстарын
бағалап талғам таразысына салу әдетке айналғанмен, ол тек мазмұндық жағынан
ғана өріс алуда. Мерзімді басылым беттерінде жаңа шыққан кітаптарға
рецензиялар, шолу-талдаулар жиі басылып жатады. Бірақ кітапқұмарлар
қауымның аса мән бере қоймайтын бір қыры да бар. Кітаптың жалпы
безендірілуі, мұқабадағы суреттің кітаптың атына сәйкес келмеуі
ескерілмейді. Оған кәсіби маман көзімен қазір саусақпен санарлықтай ғана.
Қандай кітап болсын, ол алдымен сыртқы көркімен қөз тартады. Әсем
безендірілген кітап мұндалап, оқырманды шақырып тұрса, талғамсыз
көркемделінген басылым бір көргенде-ақ көңілге олқы салып, оқырманды өзінен
бездіреді. Бірақ айшықты сәнінің де өз шегін мағыналық сапасын ескермесе
болмайды.
ХХІ ғасыр өз жаңалығымен келді. Қазақстан мемлекетінің жан-жақты дамуы
мен қалыптасуы, кітап мәдениетінің, оның сыртқы сипатының ұлттық мәнде
қанат жайып өркендеуіне жол ашты. Сол себепті оның безендірілу мәнері
өзгерді. Мұқабаны әспеттеуге көбірек көңіл бөлінетін болды. Сөзді нақты
бейнеге айналдыру өнері туды. Баспахана мүмкіншіліктері артқаны сондай,
шығарма идеясының мазмұнын жеткізетіндей қандай түрлі-түсті сурет салынса
да, оны қайталап айнытпай қағазға түсіруге полиграфия тілі әбден жетті. Оны
баспахананың көркемдік-техникалық тілі десеңіз де сыйымды. Кітап
безендіруге шығармашылық кең өріс ашылды. Фотосурет, коллаж түрлері жиі
қолданылып, кітап графикасында безендіру ісін бүгінгі заман талабындағы
техникада жүзеге асыратын маман – кітап дизайнерінің суретші екеуі
бірлескен шығармашылық еңбегі тиімді пайдаланылады.
Кітап қоғамдық құрылыс. Ол қоғамдық дамудың белгілі сатысында дамып,
өркендеді.
Қазақстанда дүниежүзiлiк кiтап күнi аталып өтiлетін. Бiр кезде кiтапты
жастанып оқитын кiтапқұмарлар елi болғанымыз көзiмiзден бұл-бұл ұшты
ма, бұл мерекенi соңғы уақытта атаусыз қалдыратын болдық. Кiтап мерекесi
түгiлi, кiтаптың өзi бағасын азайтып, құнын жоғалтып барады. Бiрақ мұның
бiрнеше түйткiлi бар.
Бiрiншiден, бағасы түскенде, кiтаптың саудадағы бағасы көтерiлдi, ал
рухани бағасы, оқырманды тарту құны төмендедi.
Екiншiден, басқа тiлдегi кiтаптар өтiмдi болып, қазақ кiтабының құны
түстi. Бiр кезде нарық заманының табалдырығынан аттап, капиталистiк қоғам
талабына бейiмделе алмай, өзiмiз қалай қиналсақ, ендi кiтабымыз да сол
күйдi бастан кешуде. Басқа елден келген өзге тiлдегi көздiң жауын алатын
түрлi-түстi кiтаптардың көлеңкесiнде қалып, сөрелерден тапжылмай тұр.
Оған кiтап кiнәлi емес, әрине. Кiтапты шығаруды, оны сапалы, мазмұнды
етiп шығаруды, баспадан шыққан жаңа өнiмдi насихаттауды, таратуды
ұйымдастыра алмай жатқан өзiмiз кiнәлiмiз.
Мына мақала авторының ойынан біз дәл қазіргі қазақ баспалары айналасындағы
ахуалды байқай аламыз: Қазақстанда iрiлi-ұсақты баспалар бар екен.
Олардың бәрi дерлiк қазiр жекеменшiкке өткен. Өкiнiшке қарай, “өттi” деген
аты-ау, өйткенi, бәрi де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz