Банктегі несиелік тәуекелділік. «Алматы сауда қаржы банкі» акцонерлік қоғамының несиелік қызметіне талдау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Ι. БАНКТЕГІ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Несиелік тәуекелділікті басқарудағы банк тәуекелділігінің маңызы және оның теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Банктік тәуекелдердің пайда болу кезеңдері мен көздері ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Банктік тәуекелдердің классификациясы мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... .27
2 «АЛМАТЫ САУДА ҚАРЖЫ БАНКІ» АКЦОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІНЕ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1 Коммерциялық банктерде тәуекелдерді басқаруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Банктің несиелік операциялары . активті операциялардың негізгі бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.3 Банктің несиелік операцияларының құрамы мен құрылымына талдау ... ... ..51
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.1 Коммерциялық банктерде тәуекелді бағалау және есептеу әдістерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2 Коммерциялық банктің несие портфелін секъюритизациялау ... ... ... ... ... ... 62
3.3 Екінші деңгейлі банктердің қызметінде туындайтын тәуекелдерді басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Ι. БАНКТЕГІ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Несиелік тәуекелділікті басқарудағы банк тәуекелділігінің маңызы және оның теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Банктік тәуекелдердің пайда болу кезеңдері мен көздері ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Банктік тәуекелдердің классификациясы мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... .27
2 «АЛМАТЫ САУДА ҚАРЖЫ БАНКІ» АКЦОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІНЕ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1 Коммерциялық банктерде тәуекелдерді басқаруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Банктің несиелік операциялары . активті операциялардың негізгі бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.3 Банктің несиелік операцияларының құрамы мен құрылымына талдау ... ... ..51
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.1 Коммерциялық банктерде тәуекелді бағалау және есептеу әдістерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2 Коммерциялық банктің несие портфелін секъюритизациялау ... ... ... ... ... ... 62
3.3 Екінші деңгейлі банктердің қызметінде туындайтын тәуекелдерді басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазіргі уақытта Қазақстанның қаржы жүйесінің тұрақтылығы банк саласы қызметінің сенімділігіне көп байланысты. Алайда дүниежүзілік дағдарыс кезеңдерінде елімізде банктердің барлық операциялары тәуекелділікпен жүргізілуі тиіс, дегенмен банк менеджментінің кемшіліктері көп жағдайда осы тәуекелділіктерге мән бермеуден туындауда. Тәуекел деп ־ банк қызметінің операциясын өткізу жөніндегі қабылданған шешімі кезіндегі болжанған нәтижелерден теріс жағына ауытқу мүмкіндіктерін түсінеміз. Тәуекел пайданы жоғалтуға, шығындарға, ресурстық базалардың азаюына, өтімділіктен айырылуына, және көп жағдайда банкротқа алып келуі мүмкін, банкіге қолайсыз сыртқы және ішкі жағдайлардың әсер етуі мен жиналуының ықтималдығымен көрінеді.
Тәукелдер ־ банк қызметінің өн бойында болуы заңдылықтан тұрады. Ал өз кезегінде қабылдаған шешімдерін парасаттылықпен, басқаруға келетін және қаржылық мүмкінділіктер мен шама шегінде болатын болса ғана банктер табысқа жетеді. Банк активтер қаржылардың қандай да болсын сыртқа кетуін, шығыстар мен зияндарды жаба алатындай жеткілікті өтімді болуы керек.
Тәуекелі жоғары аймақтағы қызметтер жетістіктерге жету үшін банктерге шешім қабылдаудың ерекше механизмін дамыту керек. Олар банктерге тәуекелдердің қандай түрлері және қандай көлемде екенін бағалауға мүмкіндік беру қажет; күтілген табыстылықтын сәйкес тәуекелділікті ақтайтындығын анықтау. Осының негізінде тәуекел факторларының әсерін төмендетуге мүмкіндік беретін шараларды құрастырып іске асыру қажет. Берілген мақсатты жүзеге асырудың әдісі болып банк басқармасына тәуекелділікті анықтауға, өлшеуге және бақылауға және сол арқылы оның әсерін минималдауға мүмкіндік беретін тәуекелді басқару жүйесін құрастыру болып саналады.
Қазіргі әлемдік дағдарыстың әсерлері қаржы институттарының қызметіне әсіресе екінші деңгейлі банктер үшін өте қауіпті де қатерлі сондықтан тәуекелді басқарудың маңызы өзектілікке әкеліп отыр. Өйткені, банктер нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын қаржылық институт.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда. Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Қазіргі жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан банктер қосымша капиталды қажет етеді. Банктік қызметтер тәуекелсіз жүруі мүмкін емес, өйткені банктің кез-келген операциясы тәуекелмен байланысты болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге болады.
Тәукелдер ־ банк қызметінің өн бойында болуы заңдылықтан тұрады. Ал өз кезегінде қабылдаған шешімдерін парасаттылықпен, басқаруға келетін және қаржылық мүмкінділіктер мен шама шегінде болатын болса ғана банктер табысқа жетеді. Банк активтер қаржылардың қандай да болсын сыртқа кетуін, шығыстар мен зияндарды жаба алатындай жеткілікті өтімді болуы керек.
Тәуекелі жоғары аймақтағы қызметтер жетістіктерге жету үшін банктерге шешім қабылдаудың ерекше механизмін дамыту керек. Олар банктерге тәуекелдердің қандай түрлері және қандай көлемде екенін бағалауға мүмкіндік беру қажет; күтілген табыстылықтын сәйкес тәуекелділікті ақтайтындығын анықтау. Осының негізінде тәуекел факторларының әсерін төмендетуге мүмкіндік беретін шараларды құрастырып іске асыру қажет. Берілген мақсатты жүзеге асырудың әдісі болып банк басқармасына тәуекелділікті анықтауға, өлшеуге және бақылауға және сол арқылы оның әсерін минималдауға мүмкіндік беретін тәуекелді басқару жүйесін құрастыру болып саналады.
Қазіргі әлемдік дағдарыстың әсерлері қаржы институттарының қызметіне әсіресе екінші деңгейлі банктер үшін өте қауіпті де қатерлі сондықтан тәуекелді басқарудың маңызы өзектілікке әкеліп отыр. Өйткені, банктер нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын қаржылық институт.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда. Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Қазіргі жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан банктер қосымша капиталды қажет етеді. Банктік қызметтер тәуекелсіз жүруі мүмкін емес, өйткені банктің кез-келген операциясы тәуекелмен байланысты болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге болады.
1. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 30 наурыз 1995 жыл.
2. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 31 сәуір 1995 жыл.
3. «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы, 28 сәуір 1997 жыл.
4. Положение Национального Банка Республики Казахстан о кредитном регистре от 31.12.1998 год. //Вестник Национального Банка Республики Казахстан - 1999 год.
5. Пруденциалдық нормативтер туралы ереже. 3 маусым,2002 жыл, № 213. Банки Казахстана, № 8, 2002 г.
6. «Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүргізу ережесіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы» Ұлттық банкі, 18 қаңтар 2002 жыл, №24 қаулы. Егемен Қазақстан 12 науырыз 2002 жыл, № 54.
7. Банковское дело. Учебник / Под ред. В.И.Колесникова, Л.П.Кроливецкой. Москва: Финансы и статистика, 1995год.
8. Банковское дело. Учебник / Под ред. О.И.Лаврушина. – Москва: Финансы и статистика, 1998 год.
9. Банковское дело. Учебник / Под ред. Г.С.Сейткасимова. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998 год.
10. Аленичев В.В., Аленичева Т.Д. Страхование валютных рисков, банковских и экспортных коммерческих кредитов. Москва, 1994 год. ИСТ-СЕРВИС.
11. Бор В., Пятенко В.В., Менеджмент банков: Организация, стратегия, планирование. – Москва: ИКЦ «ДИС», 1997 год.
12. Баканов М. Основы управления кредитными рисками в коммерческих банках. Москва: Финансист, 1996 год.
13. Вальравен К.Д. Управление рисками в коммерческом банке: Учеб. Пособие 2-ое изд.-Вашингтон: Институт экон. Развития Мирового Банка 1997 год.
14. Голобович А.Д., Кулагин М.В., Мирилеская О.М. Валютные операции в коммерческих банках. Москва: Менатеп-информ, 1994 год.
15. Грабовой П.Г. Риски в современном бизнесе, Москва: Аланс, 1994 год.
16. Жуков Е.Ф. Менеджмент и маркетинг в банках. Москва: Вузовская книга, 1998 год.
17. Ивасенко А.Г. Банковские риски, Учебное издание. – Москва: Вузовская книга, 1998 год.
18. Севрук В.Т. Банковские риски. – Москва: Дело ЛТД, 1995 год.
19. Спицин И.О. Маркетинг в банке. Москва, 1993 год.
20. Стратегия управления банковскими рисками. Новиков И.А., Чумаченко Б.П., Шалгимбаева Г.Н. Алматы, Қаржы-қаражат, 1998 год.
21. Хамитов Н.Н., Корнилова Л.П. Управление банковскими рисками. Алматы 2002 год.
22. Ахметов Д., Стратегия управления банковскими рисками и факторы, влияющие на ее выбор.\\ Қаржы - қаражат. №2, 2005 год.
23. Кондратюк Е.А., Понятие банковских рисков и их классификация.\\ Деньги и кредит. №6, 2004 год.
24. Козлов А.А., О типичных банковских рисках.\\ Деньги и кредит. №4,
2005 год.
25. Валениева Н.И., Красавина Л.Н., Проблемы управления рисками.\\ Деньги и кредит. №4, 2004 год.
26. Захаров В.С., О рисках банковской системы.\\ Деньги и кредит. №3,
2004 год.
27. Оситенко Т.В., Построение комплексной системы управления банковскими рисками.\\ Деньги и кредит. №3, 2004 год.
28. Сергеев С.С. Финансист 1996 год.
29. Платонов В.В. Банковкое Дело. Москва, 1998 год.
30. www.atfbank.kz сайтынан мәліметтер.
2. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 31 сәуір 1995 жыл.
3. «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы, 28 сәуір 1997 жыл.
4. Положение Национального Банка Республики Казахстан о кредитном регистре от 31.12.1998 год. //Вестник Национального Банка Республики Казахстан - 1999 год.
5. Пруденциалдық нормативтер туралы ереже. 3 маусым,2002 жыл, № 213. Банки Казахстана, № 8, 2002 г.
6. «Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүргізу ережесіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы» Ұлттық банкі, 18 қаңтар 2002 жыл, №24 қаулы. Егемен Қазақстан 12 науырыз 2002 жыл, № 54.
7. Банковское дело. Учебник / Под ред. В.И.Колесникова, Л.П.Кроливецкой. Москва: Финансы и статистика, 1995год.
8. Банковское дело. Учебник / Под ред. О.И.Лаврушина. – Москва: Финансы и статистика, 1998 год.
9. Банковское дело. Учебник / Под ред. Г.С.Сейткасимова. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998 год.
10. Аленичев В.В., Аленичева Т.Д. Страхование валютных рисков, банковских и экспортных коммерческих кредитов. Москва, 1994 год. ИСТ-СЕРВИС.
11. Бор В., Пятенко В.В., Менеджмент банков: Организация, стратегия, планирование. – Москва: ИКЦ «ДИС», 1997 год.
12. Баканов М. Основы управления кредитными рисками в коммерческих банках. Москва: Финансист, 1996 год.
13. Вальравен К.Д. Управление рисками в коммерческом банке: Учеб. Пособие 2-ое изд.-Вашингтон: Институт экон. Развития Мирового Банка 1997 год.
14. Голобович А.Д., Кулагин М.В., Мирилеская О.М. Валютные операции в коммерческих банках. Москва: Менатеп-информ, 1994 год.
15. Грабовой П.Г. Риски в современном бизнесе, Москва: Аланс, 1994 год.
16. Жуков Е.Ф. Менеджмент и маркетинг в банках. Москва: Вузовская книга, 1998 год.
17. Ивасенко А.Г. Банковские риски, Учебное издание. – Москва: Вузовская книга, 1998 год.
18. Севрук В.Т. Банковские риски. – Москва: Дело ЛТД, 1995 год.
19. Спицин И.О. Маркетинг в банке. Москва, 1993 год.
20. Стратегия управления банковскими рисками. Новиков И.А., Чумаченко Б.П., Шалгимбаева Г.Н. Алматы, Қаржы-қаражат, 1998 год.
21. Хамитов Н.Н., Корнилова Л.П. Управление банковскими рисками. Алматы 2002 год.
22. Ахметов Д., Стратегия управления банковскими рисками и факторы, влияющие на ее выбор.\\ Қаржы - қаражат. №2, 2005 год.
23. Кондратюк Е.А., Понятие банковских рисков и их классификация.\\ Деньги и кредит. №6, 2004 год.
24. Козлов А.А., О типичных банковских рисках.\\ Деньги и кредит. №4,
2005 год.
25. Валениева Н.И., Красавина Л.Н., Проблемы управления рисками.\\ Деньги и кредит. №4, 2004 год.
26. Захаров В.С., О рисках банковской системы.\\ Деньги и кредит. №3,
2004 год.
27. Оситенко Т.В., Построение комплексной системы управления банковскими рисками.\\ Деньги и кредит. №3, 2004 год.
28. Сергеев С.С. Финансист 1996 год.
29. Платонов В.В. Банковкое Дело. Москва, 1998 год.
30. www.atfbank.kz сайтынан мәліметтер.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Ι. БАНКТЕГІ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6
1.1 Несиелік тәуекелділікті басқарудағы банк тәуекелділігінің маңызы және
оның теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
1.2 Банктік тәуекелдердің пайда болу кезеңдері мен
көздері ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Банктік тәуекелдердің классификациясы мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...27
2 АЛМАТЫ САУДА ҚАРЖЫ БАНКІ АКЦОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІНЕ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1 Коммерциялық банктерде тәуекелдерді басқаруды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Банктің несиелік операциялары - активті операциялардың негізгі
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 Банктің несиелік операцияларының құрамы мен құрылымына
талдау ... ... ..51
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .57
3.1 Коммерциялық банктерде тәуекелді бағалау және есептеу әдістерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2 Коммерциялық банктің несие портфелін
секъюритизациялау ... ... ... ... .. ... ..62
3.3 Екінші деңгейлі банктердің қызметінде туындайтын тәуекелдерді
басқарудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .74
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазіргі уақытта Қазақстанның қаржы
жүйесінің тұрақтылығы банк саласы қызметінің сенімділігіне көп байланысты.
Алайда дүниежүзілік дағдарыс кезеңдерінде елімізде банктердің барлық
операциялары тәуекелділікпен жүргізілуі тиіс, дегенмен банк менеджментінің
кемшіліктері көп жағдайда осы тәуекелділіктерге мән бермеуден туындауда.
Тәуекел деп ־ банк қызметінің операциясын өткізу жөніндегі қабылданған
шешімі кезіндегі болжанған нәтижелерден теріс жағына ауытқу мүмкіндіктерін
түсінеміз. Тәуекел пайданы жоғалтуға, шығындарға, ресурстық базалардың
азаюына, өтімділіктен айырылуына, және көп жағдайда банкротқа алып келуі
мүмкін, банкіге қолайсыз сыртқы және ішкі жағдайлардың әсер етуі мен
жиналуының ықтималдығымен көрінеді.
Тәукелдер ־ банк қызметінің өн бойында болуы заңдылықтан тұрады. Ал
өз кезегінде қабылдаған шешімдерін парасаттылықпен, басқаруға келетін және
қаржылық мүмкінділіктер мен шама шегінде болатын болса ғана банктер табысқа
жетеді. Банк активтер қаржылардың қандай да болсын сыртқа кетуін, шығыстар
мен зияндарды жаба алатындай жеткілікті өтімді болуы керек.
Тәуекелі жоғары аймақтағы қызметтер жетістіктерге жету үшін
банктерге шешім қабылдаудың ерекше механизмін дамыту керек. Олар банктерге
тәуекелдердің қандай түрлері және қандай көлемде екенін бағалауға
мүмкіндік беру қажет; күтілген табыстылықтын сәйкес тәуекелділікті
ақтайтындығын анықтау. Осының негізінде тәуекел факторларының әсерін
төмендетуге мүмкіндік беретін шараларды құрастырып іске асыру қажет.
Берілген мақсатты жүзеге асырудың әдісі болып банк басқармасына
тәуекелділікті анықтауға, өлшеуге және бақылауға және сол арқылы оның
әсерін минималдауға мүмкіндік беретін тәуекелді басқару жүйесін құрастыру
болып саналады.
Қазіргі әлемдік дағдарыстың әсерлері қаржы институттарының қызметіне
әсіресе екінші деңгейлі банктер үшін өте қауіпті де қатерлі сондықтан
тәуекелді басқарудың маңызы өзектілікке әкеліп отыр. Өйткені, банктер
нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын қаржылық институт.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда.
Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты
болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып
табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық
мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер
тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Қазіргі жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан
банктер қосымша капиталды қажет етеді. Банктік қызметтер тәуекелсіз жүруі
мүмкін емес, өйткені банктің кез-келген операциясы тәуекелмен байланысты
болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына
байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге
болады.
Дипломдық жұмысты негізгі жаңалықтары қазіргі әлемдік дағдарыс
кезеңдері Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктерде кездесетін
тәуекелдерді басқару және оны Алматы сауда қаржы банкі акционерлік
қоғамының мысалында қарастыруымызда дағдарыс жолдарынан шығудың көптеген
жолдарын қарастыруға мән берілді, мысалға ислам банк жүйесінің кейбір
тиімді бағыттарын және қазақстандық өзіне тән спецификалық жолдарын
қарастыру.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты. Диплом жұмысын жазу барысында біз
келесідегідей мақсатқа жетуді көздедік. Банктік тәуекелдердің теориясына
талдау жасай отырып, олардың түрлерін, оларды бағалаудың әдістері мен
тәсілдерін, сол сияқты олардың Қазақстанның банктік жүйесінде қолданылу мен
басқарылуының теориялық аспектілерін анықтау және тәуекелдерді басқаруда
Алматы сауда қаржы банкі акционерлік қоғамының мысалында және шетелдік
тәжірибе мен отандық тәжірибені салыстыра отырып, коммерциялық банктер үшін
тәуекелді басқарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылған болатын:
- банктік тәуекелдердің табиғаты мен пайда болу алғы шарттарын, олардың
теориялық негізін және басқарудың негізгі жолдарын зерттеу;
- шетел банктерінің тәжірибесінен банктік тәуекелдерді басқарудың негізгі
әдістерін анықтап, Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктеріндегі
олардың қолданылуына талдау жасау;
- Қазақстанның екінші деңгейлі банктерінің іс-әрекетінде кездесетін
тәуекелдердің түрлерін анықтап, оларға талдау жасау және оларды бағалау мен
басқару әдістерін анықтау.
Диплом жұмысының негізгі объектісі – Қазақстан Республикасының
коммерциялық банктерде кездесетін тәуекелдерді басқару және оны Алматы
сауда қаржы банкі акционерлік қоғамының мысалында қарастырылды.
Диплом жұмысын жазуда теориялық – әдістемелік негізі ретінде шетел,
Ресей мен Қазақстанның алдыңғы қатарлы ғалым-қаржы және экономика
саласындағы қарыз алушылардың несиелік қабілетін анықтау және оны бағалау
әдістерінің мәселелері туралы ғылыми еңбектері мен монографиялары, сонымен
қатар Қазақстан Республикасының құқықтық-нормативтік құжаттары қолданылды.
Жалпы банк қызметі өзінің табиғаты бойынша банк өнімдері түрлерінің
қиындауына қарай тәуекелдер жүйесінің пайда болуымен ерекшеленеді. Банктік
тәуекелдерді басқару – бұл күрделі мәселе, бұл тәуекелді бақылау, бағалау
(өлшеу), сәйкестендіру күрделі процесі. Банктердің коммерциялық
операцияларын жүзеге асыру кезінде тәуекелді басқару маңызды болып
саналады.
Ендеше, дипломдық жобаны зерттеудің негізгі мақсаттары
мен міндеттеріне мыналар жатады:
несиелік қызметті дұрыс ұйымдастыру;
банкте лимиттерді белгілеу;
несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалау;
өз уақытысында несиелік тәуекел деңгейіне байланысты неселерге рейтинг қою
және белгіленген лимиттермен салыстыру;
несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала отырып, сыйақы
мөлшерлемесін анықтау;
несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзіретті бөлу;
несиелерді авторизациялау және несиелік мониторинг;
- несиелік портфельді басқару;
- проблемалық несиелерді қалпына келтіру.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасының 1995
жылдың 30 наурызындағы Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк" және 1995
жылдың 31 тамызындағы "Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік
қызмет туралы заңдары", "Алматы сауда қаржы банкі" акционерлік қоғамының
2008 жылдың 31 желтоқсанында аяқталған қаржы жылы бойынша жылдық есеп беру
мәліметтері, КАSЕ биржасының, Алматы сауда қаржы банкі" акционерлік
қоғамының ресми сайттарының мәліметтерінен қарастырылды.
1 БАНКТЕГІ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Несиелік тәуекелділікті басқарудағы банк тәуекелділігінің маңызы және
оның теориялық негіздері
Нарықты және нарықтық инфрақұрылымды шаруашылық байланыстарының жаңа
тетіктерін қалыптастыру және кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамыту
шаруашылық жүргізудің бүкіл ел аралық, республикалық, аймақтық жергілікті
сатыларында сондай-ақ меншік нысандарының түрлеріне қарамастан әрбір
шаруашылық деңгейінде экономикалық тәуекелдіктер теориясын оларды бақылау
мен реттеудің әдістерін әзірлеп жасауды талап етеді. Осы мәселелерді шешуде
банк жүйелері басты роль атқарды. Бұл ел экономикасының тұрақсыздығы
жағдайындағы банктер мен несие қатынастары ролінің өсе түсуіне және
нарықтық қатынастардың дамуымен айқындалады. Банктер ссудалық капитал,
бағалы кағаздар нарығы, валюта нарығын ғана қалыптастырмайды, сонымен бірге
тауар биржаларының және жаңа шаруашылық құрылымдардың кұруымен олардың
қызметін жүргізуге де қатысады. Негізінде ұйымдар мен кәсіпорындардың
қаржылық жағдайы тауар, сауда және валюта нарықтарының аймақтық
экономикалық қал-ахуалы туралы қажетті ақпараттардың бірден-бір иеленушісі
болып саналады.
Осылардың барлығы банктердің өз клиенттерінің сыртқы және ішкі
коммерциялық және саяси тәуекелдерін зерттеудің маңыздылығын растайды. Кез-
келген шаруашылық қызметінде қандай да бір шаруашылық операцияларының
өзіндік ерекшеліктерінен туындайтын әр қашанда ақша ұқыпсыздығының болуының
қаупі әсер етеді. Мұндай түрдегі қауіп-қатерлер, қаржыдағы қауіптердің
тәуекелдерін білдіреді.
Қазіргі қаржы қатынастардың қалыптасуына байланысты тәуекелділік
түсінігі банктер өміріне нақты кіруде. Жоспарлы экономика жағдайында
банктер қатал түрде КСРО Мемлекеттік банкісінің жоспар нұсқауы бойынша
қызмет атқарды, сондықтан банктік тәжірибеде тәуекелділік деген түсінік
те болған жоқ. Егер клиенттіқ шотында есеп айырысу құжаттарын төлеу кезінде
ақша қаражаттары болмаған жағдайда банк автоматты түрде оған төлем несиесін
ұсынады.
Қазіргі кезде банктік нарық тәуекелсіз болуы мүмкін емес. Ол кез-
келген операцияда болады, тек тәуекелділік әр түрлі көлемде болуы мүмкін.
Сондықтан да банктік қызмет үшін тәуекелділікті мүлдем жою, оны алдын-ала
болжап, ең төменгі деңгейге дейін жеткізу маңызды болып табылады.
Жалпы тәуекелділік түсінігін қалай түсінеміз. Тәуекелділік негізінде
ықтималдылықты, ал нақтырақ айтсақ, банктік қаржылық операцияларды жүргізу
кезінде өз ресурстарының табысының бір бөлігін жоғалту немесе косымша шығын
шығару қаупін түсіндіріледі. Банктік қызмет зиянсыз болуы үшін келесі
категорияларды ескеруі керек: жоғалтулар, шығындар және де зияншылықтар.
Қызметі банкке тән тәуекелділікті сипаттайтын жалпылама көрсеткіш
ретінде жоғалтуларды, банктік табыстың төмендеу алынады. Осы көрсеткіш
өзінде залалды үйлестіреді, сондықтан тәуекелділік деңгейін жақсы бейнеде
сипаттайды. Тәуекелділік пен жоғалту түсініктері өзара тығыз байланысты.
Сол себептен де тәуекелділікті жоғалту категориясын қолдану арқылы сан
жағынан да бейнелеуге болады. Бұл тәсіл тәуекел категориясының дамуы үшін
негіз болып табылады.
Шығындар. Банктердің өз қызметі барысында белгілі бір шығындары
болады:
- салымшыларға төленетін пайыздар;
- басқа қаржылық институттардан қарызға алынатын несиелік ресурстар үшін
төлем;
- есеп айырысу операцияларымен сондай-ақ, бағалы қағаздар мен байланысты
шығындар;
- жұмыскерлерді, ғимараттарды, тағы басқаларды ұстауға кететін шығындар.
Шығын категориясына қатысты тәуекел, көзге көрінбейтін жағдайларға
байланысты белгіленген мөлшерден көбірек шығын шегу нәтижесінде пайда
болады.
Табысты толық ала алмай немесе көзделген мөлшерден артық шығынның
жұмсалу формасында көрініс табатын залалдар алдағы операцияларды,
есептеулерге жасалатын талдаудың жеткіліксіздігінен немесе жағдайдың
болжана алмауына байланысты болады. Сол секілді залалдар тәуекелділігі
нашар несиелік портфельмен (ресурстарды нашар орналастыру), конъюнктураның
толық есептелінбеуімен байланысты болғанда банкке әрқашан қолайсыз
жағдайларға ұшырауына қауіп төндіреді. Жалпы кез- келген қызмет түрі
міндетті түрде белгілі бір тәуекелмен байланысты. Нарық жағдайында жұмыс
істейтін кез-келген кәсіпорын сияқты банк те жоғалтулар мен банк
тәуекелділігіне ұшырауы мүмкін. Негізінде банк жетекшілері пайданы
жоғарылатуға тырыса отырып, шығын мен зиянды барынша азайтуға ұмтылыс
жасайды. Мұның барлығы белгілі-бір шамада бір-біріне қарама-қайшылық
тудырады, оған банк иелері мен оның салымшыларының мүдделерінің қарсы келуі
негіз болады. Біріншілер, қосымша пайда табу үшін тәуекелділікке баруға
дайын болса, ал екіншілер үшін, банкке сеніп тапсырылған қаражаттардың
сақталуы ең маңызды. Табыстылық пен тәуекелділіктің арасындағы ықшамды
қатынасты ұстап тұру, банкті басқарудың біршама күрделі мәселелерін
құрайды.
Тәуекел - бұл табысқа жете алмаған жағдайдағы оның болуы мүмкін
зардаптары мен одан шығудың белгісіздік жа,дайын көрсететін кез- келген
өндірушінің оның ішінде банк қызметінің ахуалдық сипаттамасы болып
табылады.
Тәуекел пайданы жоғалту және берілген несиелерді уақытында
төлемеушіліктің салдарынан шығындардың пайда болуы, ресурстың, базаның
қысқаруының, баланстық операциялардан сыртқары түрде төмендеуді жүзеге
асыру сияқты қажетсіз нәтижелердің болу ықтималдылығынан көрінеді. Сонымен
бір мезгілде тәуекел деңгейі неғұрлым төмен болса, жоғары пайда алуға деген
сенім де соғұрлым аз болады. Сондықтан біріншіден кез- келген өндіруші
тәуекел дәрежесін барынша төмендетуге тырысады және бірнеше баламалы
шешімдердің ішіен әрқашанда тәуекел деңгейі төменді таңдайды, екіншіден
іскер белсенділік, кірістілік дәрежелері мен тәуекел деңгейінің оңтайлы
арақатынасын таңдауы қажет болады.
Егер:
- күтпеген жерден туындайтын болса;
- бұрынғы банктік тәжірибеге сәйкестілік негізде емес алдыға жаңа міндеттер
қойылған болса;
- басшылық қаржылық шығындарға әкелуі мүмкін (қажетті және қосымша пайда
мүмкіндіктерін нашарлататын) қажетті және жедел шаралар қабылдау жағдайында
емес болғанда, жетілдірілмегендігі нақты жағдайлар үшін кейбір оңтайлы
шешімдер қабылдауға кедергі келтіретін болса тәуекелдің деңгейі арта
түседі.
Банк операцияларының түгеліне жуық түрлері тәуекел жағдайында болады.
Өткен кезеңдегі Қазақстанның коммерциялық банктеріне талдау жасай келіп,
келесілерді атап көрсетуге болады:
- көптеген ұйымдардың өндірістік құлдырауы және қаржылық
тұрақсыздығымен бірсыпыра шаруашылық байланыстарының жойылуымен
байланысты экономикада болатын дағдарысты жағдайлар;
- банк жүйелерін құрудың аяқталмаушылығы;
- кейбір негізгі заң актілерінің жетілдірілмегендігі, база мен
нақты ахуал арасындағы сәйкессіздік;
- инфляция.
Бұл жағдайлардың туындауынан банк тәуекелдері мен оларды зерттеу
әдістеріне түбегейлі өзгерістер енеді. Дегенмен аталмыш жағдай
тәуекелдердің туындауымен олардың даму деңгейінің үрдістеріндегі ортақ
мәселелердің болуын жоққа шығармайды. Тәуекелдер нақты деректерден, бүгінгі
жағдай мен болашақ дамуға баға берудегі ауытқушылықтардың негізінде пайда
болады. Бұл ауытқулар оң және теріс болуы мүмкін.
Тәуекел болуы мүмкін қауіп пен сәтсіздіктің шегі. Сәтті бастау
негізінде үміт ете отырып жасалатын қызмет.
Теорияға негізделе сәйкестендірсек онда тәукелге мыналар тән болып
саналады:
- белгісіздік;
- баламалықты таңдаудың қажеттілігі;
- баламалықты жүзеге асырудың ықтималдығына баға беру мүмкіндігі.
Көрсетілген элементтер белгілі бір тәукел ету жағдайында шешім
қабылдайтын нақты тұлғалардың қызметімен тәуекелділіне байланысты екендігін
анықтайды. Соған сәйкес тәуекел шешім қабылдау мен оны жүзеге асыру
сатысында өмір сүреді.
Тәуекел қарама-қайшылық, баламалық, белгісіздік сияқты белгілермен
сипатталады.
Қарама-қайшылық мынадай жағдайларда көрініс табады деуімізге болады:
- тәуекел негізінен оң нәтижелер алуға бағытталған;
- ол субъективизимге және де объективті заңды түрдегі
елемеушілікке әкеледі.
Баламалық-екі немесе одан да көп мүмкіндіктерді іс-қимыл жасау
нұсқасын таңдауды болжайды.
Егер таңдау жоқ болса, онда тәуекел де жоқ. Баламалық әр түрлі
күрделілік дәрежесіне ие.
Белгісіздік-бұл ең алдымен сенімнің, бір жақтылықтың болмауы.
Тәуекелдің-субъективті және объективті екі негізгі тұжырымдамасының
аражігі ажыратылады. Объективті тұжырымдаманы салыстырмалы түрде алып
қарағанда оның болуы немесе болмауы тәуекелдерден туындайды. Ал субъективті
тұжырымдама бойынша тәуекел катердің кауіптілігі мен болуы мүмкін
зардаптарын ескере, мінсіз-құлық нұсқаларын тандауына негізделген
тұжырымдама болып саналады.
Сонымен шығындардың (тәуекелдердің) болуының мүмкіндігі күні бұрын
қарастырылғанда (арасалмағы есептелгенде) және сақтандырылғанда ғана
пайданы алуға болады. Сондықтан да коммерциялық банктердің қызметіндегі
экономикалық тәуекелдік проблемалық жағдайларына маңызды түрде назар
аударылуы тиіс.
Тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс. Өйткені, тәуекел
біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді. Тәуекел деп оқиғаның болу
немесе болмау мүмкіндігін жүз проценттік нақтылықпен болжай алмауын
айтамыз. Тәуекелдің жоғары деңгейімен сипатталатын банк қызметтерінің
түрлерінде банк табысқа ие болу үшін шешім қабылдаудың ерекше механизмін
дамытады. Банктер тәуекелдің мүмкін болатын деңгейін анықтап, оның табысты
қандай дәрежеде ақтайтынын есептейді. Осының негізінде банк тәуекелдерді
анықтауға өзгертуге, бақылауға, деңгейін төмендетуге байланысты іс-
шараларды дайындап жүзеге асырады. Банктердегі тәуекелдерді басқару жүйесі
төмендегі суретте көрсетілген элементтерден тұрады (сурет-1)1. Банк үшін
тәуекелдерді басқару өте маңызды болып келеді. Стратегиялық басқару мен
жоспарлау болып табылады. Осы арқылы банк өзіндегі бар ресурстар мен
мақсаттардың сәйкестігін қамтамыз етеді. Стратегиялық жоспарлау мен
басқарудың негізгі мақсаты – операциялардың көлемін, табыс деңгейін
жоғарлату, акциялардың нарықтық құнын жоғарлату мақсатында банктік
қызметтердің жаңа түрін енгізу.
Банктік тәуекелдерді басқару жүйесі нақты шаралар арқылы жүзеге асады.
Ондай шаралар стратегиялық басқару деңгейінде немесе ұйымдастырушылық
деңгейінде жүзеге асуы мүмкін. Банктік тәуекелдерді басқаруға байланысты
банктер тарапынан көптеген жалпы және арнайы әдістер қолданылады.
Сурет 1- Банктердегі тәуекелдерді басқару жүйесі
Олардың ішінде жиі кездесетіндер:
- диверсификация;
- нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды алу;
- лимиттеу;
- өзін-өзі сақтандыру;
- хеджирлеу;
- сапаны басқару.
1) Диверсификациялау арқылы банктік операциялардың бір түріне байланысты
тәуекелділікті жояды немесе төмендетеді. Банк өзінің портфелін төменде
көрсетілген бағыттарға байланысты жиі диверсификациялау керек.
a) Тартылған қаражаттың диверсификациясы:
- мерзімі бойынша;
- тартылу түрлері бойынша (заңды тұлғалардың депозиттері, жеке тұлғалардың
депозиттері, банк аралық несие, халық аралық қарыздар);
- тартылу көздері бойынша (сала, клиенттердің топтары бойынша);
ә) қолданылатын құралдардың диверсификациясы: активтер портфелінде төлем
құралдары көп болу керек;
б) қалыптастырылған портфельдің диверсификациясы:
- мерзімі бойынша: көбінесе ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып
бөлінеді;
- қарыз алушылар бойынша: ссудалық портфельде қарыздың аз мөлшерде бірақ
көп тұлғаларға берілуі керек.
2) Нәтижелер мен таңдаулар туралы қосымша ақпараттарды алу практикада
келесі шаралардың көмегімен жүзеге асады:
- банктің клиенттері, банктің қауіпсіздік бөлімшесінің материалдары және
мерзімді басылымдар бойынша ақпараттарды іздестіру;
- Блумберг, Телерейтер, Рейтер. Интернет сияқты маманданған фирмалардан
электрондық және ақпараттық қызметтерді алу және аналитикалық
агенттіктердің мерзімді басылымдарына жазылу.
3) Лимиттеу – банктік тәуекелдерді шектеу мақсатымен партнерлар, құралдар
және көлемдері бойынша банктік операцияларды зерттеуді шектеу. Шектеудің
келесідей көп тараған түрлері бар:
- әр контрпартнерлармен операциялар бойынша лимиттер;
- әр құрал, актив түрі, нақты бөлімше немесе дилерге лимиттер;
- бір қарыз алушыға минималды қарыз мөлшері;
- баланстан тыс міндеттемелердің минималды мөлшері;
- келесі күнге қалдыруға мүмкін ашық позицияның минималды мүмкін мөлшері;
- банктің әр бөлімшесі, әр құралы, әр позициясы бойынша пайда мен шығындар
лимиті.
4) Өзін-өзі сақтандыру. Банктің ссуда бойынша үмітсіз қарыздарды есептен
шығару және операциялар бойынша мүмкін шығындарды жабу үшін мемлекеттен
немесе құрылтайшылардан қосымша алған құралдар немесе банктің пайдасынан
құралған резервтік қоры болуы керек. Мейлінше, тәуекел деңгейі бар банк
активтерінің барлық түрлері сақтандырылуы керек;
5) Хеджирлеу. Қаржылық құралдарды сату-сатып алу бойынша ашық позициялар
кері мәмілелер арқылы хеджирлену керек;
6) Сапаны басқару – тәуекелді басқарудың қазіргі уақытқа ең көп
қолданылатын түрі. Оның негізгі мәні болып банк басқармасының тарапынан
тәуекелдердің алдын алу болып табылады. Мұндай тәсілмен басқару үшін банкке
маманданған қызметкерлер керек.
Несиелік тәуекелді басқару. Банк үшін несиелік тәуекелді басқарудың
маңызы зор болып табылады. Несиелік тәуекел – негізгі қарызды және берілген
қарыз бойынша есептелген проценттерді қайтармауға байланысты туындайтын
тәуеклдің түрі. Несиелік тәуекелдің бірдей дәрежеде клиентке және банкке
қатысы бар. Ол мынадай факторлармен байланысты туындауы мүмкін: кәсіби
белсенділіктің төмендеуі, сұраныс деңгейінің төмендеуі, келеңсіз жағдайлар
және тағы да басқа факторлар.
Банктердің несиелік тәуекелі негізінен екі тәуекелден тұрады: несиелік
тәуекел және контрпартнер тәуекелі. Несиелік тәуекел несиені уақтылы емес
немесе ішінара қайтаруға байланысты туындайды, ал контрпартнер тәуекелі
контрпартнердың қаржылық жағдайының нашарлауымен немесе банкроттыққа
ұшырауымен байланысты туындайды.
Несиелік тәуекел немесе негізгі соманың қайтарылмау тәуекелі келесідей
өндірістік мәселелермен түсіндіріледі: өндірістің құлдырауы, өнімге деген
сұраныстың төмендеуі және жеке өндіріс саласындағы кризистік жағдай.
Банктегі несиелік тәуекелдің деңгейі келесідей факторларға байланысты:
- ұзақ мерзімді приоритеттердің болмауы немесе банктің несиелік
саясатының жиі өзгеріп отыруы;
- банктердің жаңадан пайда болған клиенттерінің арасында несиенің үлкен
бөлігін орналастыруы;
- жағымсыз конъюктуралық өзгерістермен сипатталатын географиялық аймақтар
мен салалардағы банк клиенттерінің көп шоғырлануы;
- қамтамасыз етілмеген несиелер, күмәнді несиелер, қаржылық жағдайы нашар
клиенттерге берілген несиелердің үлес салмағының көп болуы;
- нарықтың жаңа сегменттеріндегі банк іс-әрекетінің тығыздығы.
Әр банк өзінің несиелік саясатын жеке құрастырады. Сондықтан да, әр
банкте несиелік процессті ұйымдастырудың, қарыз сомасы мен есептелген
проценттерді өтеу ерекшеліктері бар. Банктің несиелік саясаты үш бөліктен
тұрады:
- несиелеу туралы ұсынысты алдын ала талдау,
- несиелеу процесінде қарыз алушының қаржылық жағдайын анықтау,
- несиенің қайтарылу процесі.
Потенциалды қарыз алушыны алдын ала талдау келесідей тексеру
кезеңдерінен тұрады:
- Қарыз алушының әрекет қабілеттілігін тексеру. Әрекет қабілеттілігі
мемлекеттік тіркеу құжаттарымен тексеріледі.
- Қарыз алушының репутациясын тексеру, яғни қарыз алушының партнерлармен
және несие берушілермен кем дегенде бір жылдың ішіндегі қарым-қатынасын
тексеру. Ол қаржылық есеп және банктің қауіпсіздік қызметінің материалдары
негізінде жүргізіледі.
- Кәсіпорынның меншікті капиталының көлемі. Дамыған мемлекеттерде қарыз
алушы жоспарланған инвестициялық жобаға өз капиталын белгілі деңгейде
жұмсамаса, ешқандай банк мұндай жобаға қатыспайды. Көбінесе, меншікті
қаражаттар мен тартылған қаражаттардың ара қатынасы 70% 30%-ға тең.
- Нарықтық конъюктураның жағдайы. Ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде банк
қарыз алушының конъюктурасын толығымен анықтау керек, яғни несие алушының
өндіретін товарына нарықтағы сұраныс пен ұсыныс қатынасы.
- Міндетті түрде қарыз алушының негізгі қаржылық коэффиценттері анықталады
және кепілдік объектісі бағаланады. Банк әрқашан кепілдіктің сапасын,
өтімділігін, оның нарықтық бағасының несие көлеміне қатынасын реттеп
отырады.
Несиелендіру процесінің екінші кезеңі клиент іс-әрекетінің тиімділігін
периодты тексерумен сипатталады, яғни осыны тексеру арқылы банк клиенттің
ағымдағы қаржылық жағдайын анықтайды. Клиенттің ағымдағы төлем
қабілеттілігіне талдау жүргізу үшін келесідей ақпараттар керек:
- Жылдық, кварталдық және айлық қаржылық есептері.
- Товарлы материалдық қорлардың, дебиторлық және кредиторлық
қарыздардың құрылымдары немесе үлес салмағы.
- Қарыз алушының өндірген өнімінің өткізілу дәрежесіне талдау жасау.
- Қарыздың толығымен өтелуіне дейін қарыз алушының ақша қозғалысын
талдау.
Үшінші кезеңде қарыз алушы несиені өтейді. Жоғарыда айтылып өткен
кезеңдердің әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып
келеді.
Несиелік тәуекелді басқарудың тәжірибеде ең көп тараған тәсілдеріне
мыналарды жатқызуға болады:
- Банк, клиент іс-әрекеті туралы статистикалық ақпараттарды талдау арқылы
қарыз алушыға байланысты тәуекелдерді бағалау. Осы үшін коммерциялық
банктерде тәуекелдің деңгейін талдау жұмыстарымен айналысатын және
табыстарды басқаратын бөлімше құрылады;
- Қарыз алушының жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып тәуекелдерді
бағалау.
- Қарыздың нақты сомасы мен қайтарылу мерзімін анықтау.
- Несиені сақтандыру.
- Қайтарылмаған қарыздарға байланысты арнайы резервтер құру.
- Тәуекел деңгейі жоғары болса, қарыз беруден бас тарту.
- Несиелік тәуекелді диверсификациялау.
- Несие беруге байланысты келісім шартты заңға сәйкес құрастыру.
Несиелік процесс кезінде қарыз алушының несие қабілеттілігі мен төлем
қабілеттілігін алдын ала талдау өте маңызды болып келеді. Бұл процессті
тәжірибеде алты әдіспен зерттеуге болады. Олар:
- қаржыландыру бағытын талдау;
- несиені өтеу кезеңдерін талдау;
- тәуекелдерді талдау;
- менеджмент деңгейін талдау;
- қаржылық тұрақтылығын талдау: коэффиценттерді талдау және ақша қозғалысын
талдау;
- кепілдіктің жеткіліктік дәрежесін талдау.
Несиелік тәуекелді бағалаудың қорытынды нәтижелері болып мыналар
табылады – күтілген шығындар және күтілмеген шығындар. Несиелік тәуекелге
байланысты күтілген шығындар құралған резервтердің негізінде орны
толтырылады, ал күтілмеген шығындар банктің меншікті қаражаттарының
есебінен орны толтырылады.
Несиелік тәуекел бойынша жеке бір операция бойынша күтілетін
шығындардың сомасы мына формуламен есептеледі:
EL = CE*PD*SL (1);
Мұндағы:
EL – күтілген шығындар;
CE – тәуекелмен байланысты сома;
PD – дефолттың ықтималдығы;
SL – дефолт кезіндегі шығындардың көлемі.
Несие беруге байланысты күтілмеген шығындар сомасы:
UEL = CE*SL (2);
Мұндағы:
UEL – күтілмеген шығындар;
CE – тәуекелмен байланысты сома;
SL – дефолт болған жағдайдағы шығындар.
Әлемдік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалаудың екі негізгі әдісі
бар. Олар жеке және бір бірімен қолдануы мүмкін:
- несиелік инспекторлар мен сараптаушылардың субъективті қорытындысы;
- автоматтандырылған скоринг жүйесі.
Скоринг математикалық немесе статистикалық модель болып табылады. Осы
модель арқылы банк бұрынғы клиенттерге талдау жүргізудің негізінде
потенциалды клиенттердің қарызды уақытында қайтару немесе қайтармау
ықтималдығын есептейді.
Проценттік тәуекелдерді басқару. Проценттік тәуекелдер дегеніміз –
тартылған қаражаттар бойынша төленетін проценттік ставканың орналастырылған
активтер бойынша алынатын проценттік ставкалардан жоғарлап кетуге
байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі.
Жалпы қарастырсақ, банк ісінде көп қолданылатын пассивтер мен
активтерді басқару түсінігі нарықтық конънктураның өзгеруіне байланысты
активтер мен пассивтер бойынша проценттік ставкілерді басқару ұғымымен
сипатталады. Банктердегі проценттік тәуекелдерге талдау жүргізу үшін
активтер мен міндеттемелер өзгерісінің проценттік ставканың өзгерісіне
тәуелділігін анықтап алу керек.
Проценттік тәуекелдерді басқарудың мынадай құралдар қолданылады:
- проценттік тәуекелдерді сақтандыру;
- несиені өзгермелі проценттік ставкамен беру;
- ФРА (Forvard Rate Agreement) операцияларын жүргізу.
Валюталық тәуекелдерді басқару. Валюталық тәуекелдер - әр түрлі бағам
бойынша валютаны сату және сатып алу кезінде шығынға ұшырау. Бір валютаның
басқа валютамен салыстырғандағы бағамы әр түрлі факторларға байланысты
өзгереді. Ондай факторларға мыналар жатады: валютаның ішкі құны,
спекуляция, бір мемлекеттен екінші мемлекетке ақша ағымы. Валюталық тәуекел
ашық позиция жағдайында пайда болады.
Валюталық тәуекел әр банкте әр түрлі әдіспен басқарылады. Банктер
тарапынан ең жиі қолданылатын әдістердің бірі валюталық операцияларға шек
немесе лимит белгілеу болып табылады. Ондай лимиттерге мыналар жатады:
- шетел мемлекеттеріне байланысты лимиттер;
- клиенттермен жүргізілетін операциялар бойынша лимиттер;
- әр дилерге байланысты лимиттер;
- шығындарға байланысты лимиттер.
Өтімділік тәуекелін басқару. Өтімділік тәуекелі банк өзінің қысқа
мерзімді міндеттемелерін орындау барысында өтімді қаражаттардың жетіспеу
мүмкіндігіне байланысты пайда болады. Өтімділік тәуекелі басқа банктік
тәуекелдердің туындысы болып табылады, яғни несиелік, проценттік
тәуекелдердің шамадан тыс жоғарлап кетуі өтімділік тәуекелінің жоғарлауына
әсерін тигізеді.
Өтімділік тәуекелінің деңгейі пассивтер есебінен қаржыландырылатын
өтімділігі жоқ активтер дәрежесімен сипатталады. Өтімділік тәуекелінің
пайда болу көзі ретінде пассивтердің мерзімі мен активтер мерзімінің
арасындағы айырманы қарастыруға болады, яғни банктердің ағымдағы
инвестициялық жобаны қаржыландыру үшін қажетті пассивтерді уақтылы тарта
алмауы.
Дүниежүзілік тәжірибеде өтімділікті басқаруға байланысты бірнеше
әдістер қалыптасқан. Өтімділікті басқарудың базалық әдісі ресурстарды
активтер топтарының арасында бөлумен байланысты болып келеді. Ресурстарды
бөлу мынадай екі әдіске байланысты жүргізіледі: "жалпы қор" әдісі және
"банк ішіндегі банктер" әдісі.
"Жалпы қор" әдісінің мазмұны: ресурстардың қалыптасу көздеріне
қарамастан пассивтер сомасын әр түрлі активтердің арасында бөлу. Банк
белгілі бір активтік операцияны жүргізу кезінде осы әдіске сәйкес
ресурстардың қалыптасу көздерін есепке алмайды. Бұл тәсіл өтімділіктің
талаптарына жауап бермейді, сондықтан ол қарапайым немесе жай әдіс болып
саналады.
"Банк ішіндегі банктер" әдісіне сәйкес банктер тарапынан пассивтерді
бөлу барысында тартылған ресурстардың құрамына көңіл бөлінеді. Осылайша,
мерзімсіз депозиттер ретінде тартылған қаражаттар қысқа мерзімді және
өтімділігі жоғары активтерге орналастырылуы керек.
Өтімділік кризисі банктің банкроттыққа ұшырауына дейін пайда болады.
Ол негізінен банктік тәуекелдерді басқарумен байланысты проблемалардан
басталады. Өтімділік тәуекелін нашар басқару өтімділік кризисіне алып
келеді. Сондықтан банк төменде көрсетілген шараларды қолдана отырып
өтімділік тәуекелінің деңгейін төмендетуге тырысады:
- несиелік және проценттік тәуекелдерді тиімді басқару;
- өтімді активтердің жеткіліктігін қамтамасыз ету;
- баланстан тыс міндеттемелерді (кепіл, несиелік желі, овердрафт)
жоспарлау және реттеу;
- қызметкерлер арасында банктің қаржылық жағдайы туралы ақпараттарды
құпияда сақтау;
- банктің кез-келген уақытта нарықтан қарыз алу үшін жоғары репутациясын
сақтау немесе қалыптастыру.
Өтімді активтердің жеткіліктігін қамтамасыз етудің мынадай тәсілдері
бар. Өтімділікті басқарудың дәстүрлі әдісі болып, белгілі бір активтер
сомасын абсолютті өтімді түрде, яғни қолма-қол ақша түрінде сақтау. Бірақ
бұл әдіс банк тарапынан жиі қолданыс таппайды, өйткені бұл жағдайда банк
капиталының белгілі бір бөлігі жұмыс істемей, табыс деңгейі төмендейді.
Өтімділікті басқарудың екінші әдісі филиалдар жүйесін ашу арқылы тез арада
заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын қолма-қол ақша ретінде тартады.
Өтімділікті басқарудың үшінші әдісі өтімді пассивтер құрылымын
қалыптастыру, ал төртінші әдісі резервтік қаражат көздерін қалыптастыру
болып табылады.
1.2 Банктік тәуекелдердің пайда болу кезеңдері мен көздері
Кез келген қоғамда жеке тұлғаларда, заңды тұлғаларда қаржы жүйесінде
қауіп қатерден сақтану үшін тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады. Өйткені
жағымсыз оқиғаның болу жағдайында тәуекелге ұшыраған тұлғалар шығын шегеді.
Тәуекел деңгейін төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп
баламалардың бар болуын қалаймыз. Яғни, таңдау құқығына ие болғымыз келеді.
Тәуекел деңгейі мен табыстылық деңгейі өзара пропорционал болып келеді.
Яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен
болады. Сондықтан кез-келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, банк үшін тәуекелді басқару ең
маңызды мәселелердің бірі болып келетінін айтып кеткен жөн. Өйткені кез-
келген банктің қалыптасу процесінен бастап бүкіл қызмет ету уақтысында
банктің іс-әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып келеді.
Сондықтан банктің болашақта банкроттыққа ұшырауы немесе ұшырамауы банктің
тәуекелді басқаруымен байланысты. Банк ісінде тәуекел деп банктің табысы
мен капиталына кері әсер ететін оқиғалардың болу ықтималдығын айтамыз.
Тәуекел жағымсыз оқиғаның болу ықтималдығымен сипатталады. Бұл оқиғаларға
мыналар жатады:
- табыстың төмендеуі,
- берілген несиелердің қайтарылмауына байланысты шығындардың пайда
болуы,
- базалық ресурстардың азаюы,
- баланстан тыс операциялар бойынша төлемдердің төленбеуі және тағы
басқалары.
Бірақ тәуекел деңгейі қаншалықты төмен болса, жоғары табыс алу
ықтималдығы да соншалықты төмен болады. Сондықтан кез-келген банк өзінің
қаражаттарын табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс-әрекеттерге
жұмсауға тырысады.
Тәуекел мен табыс деңгейлерінің арасындағы байланысты төмендегі
сызбадан көруге болады (сурет-2). Бұл сызбада табыс пен тәуекел арасындағы
байланыс бірнеше бөліктерге бөлінген және әр бір бөліктің өзіне тән
ерекшеліктері бар.
Егер де банк өз қызметін бірінші бөлікте ұйымдастырса, мұндай банктің
табыс деңгейі өте төмен болады. Банк ұзақ мерзімде бұл бөлікте қызмет етсе
үлкен мәселелерге жүгінеді. Бұл бөлікті жеткіліксіз табыс бөлігі деп атауға
болады.
Ал, екінші бөлікте қызметін ұйымдастыратын банк өзіне тәуекелділікті
қабылдайды. Бірақ мұндай банктің жоғары табыс алу ықтималдығы төмендеп
кетеді. Бұл бөлікті бекер тәуекелге бару бөлігі деп атауға болады.
Банк өз қызметін үшінші бөлікте ұйымдастыратын болса, өзін қажетті
табыс деңгейімен қамтамасыз етеді және негізделген тәуекел деңгейін
қабылдайды. Тәуекел мен табыс деңгейлерінің оптималды қатынасы осы бөлікте
орнығады.
тәуекел
2
1 3
табыс
Сурет 2- Тәуекел мен табыс деңгейлерінің арасындағы байланыс
Банктің басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне және пайда болу
себептеріне аса маңызды көңіл бөледі (сурет-3). Тәуекелдің пайда болуының
үш көзін атап өтуге болады.
Алғашқы екі түрі объективті сипатта, яғни банктің іс-әрекеттеріне
байланыссыз немесе тәуелсіз болады. Ал, үшінші түрі субъективті сипатта
болады, яғни банк қызметіне тәуекелді болып келеді.
1. Нарықтық тәуекел деп әр түрлі активтер құнының өзгеруіне тәуелді
қаржылық жағдайды айтамыз.
Ол мыналардан тұрады:
- Проценттік тәуекел – ағымдағы проценттік тәуекелдің өзгеруімен байланысты
тәуекелдің түрі.
- Валюталық тәуекел – валюта бағамының өзгеруімен байланысты тәуекелдің
түрі.
- Инвестициялық тәуекел – қор нарығындағы өзгерістермен байланысты
тәуекелдің түрі.
2. Контрагент тәуекелі немесе несиелік тәуекел – контрагенттің өз
міндеттемелерін орындамауына немесе берілген несиені қайтармауына
байланысты тәуекелді айтамыз.
3. Басқару немесе менеджмент тәуекелі.
Сурет 3- Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері
Ол мыналардан тұрады:
- Оперативтік тәуекел – банктің кейбір функцияларымен байланысты тәуекелді
айтамыз. Оларға мыналар жатады: банктің ұйымдастырушылық құрылымы,
ақпараттық және технологиялық жабдықтармен қамтамасыз етілу дәрежесі,
кадрлардың мамандану деңгейі, банктің өз қызметін жедел және нақты орындау
қабілеті.
- Стратегиялық тәуекел–банк қызметінің дұрыс ұйымдаспауымен немесе
жіберілген қателермен байланысты тәуекелдің түрі.
Олар:
- шешім қабылдау үшін ақпараттық базаның жеткіліксіздігі,
- қаржы нарығының математикалық модельдерінің сапасының төмен болуы,
- болжау және жоспарлау әдістемелерінің толық еместігі.
Тәуекел дәңгейіне әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп екіге
бөлуге болады.
Жоғарыда келтірілген факторлар келесі жиі кездесетін банктік
тәуекелдердің пайда болуына себеп бола алады:
- Өтімділік тәуекелі активтерді тез арада ақшаға айналдыру немесе
міндеттемелерді орындау үшін керек ресурстарды тарту қабілетін жоғалтумен
байланысты.
- Проценттік тәуекел нарықтағы процеттік ставканың ауытқуымен байланысты.
- Несиелік тәуекел қарыз алушының өз міндеттемелерін орындамауымен
байланысты.
- Нарықтық немесе инвестициялық тәуекел бағалы қағаздардың мүмкін болатын
құнсыздануымен байланысты.
- Саяси тәуекел мемлекеттегі саяси жағдайдың тұрақтылығымен сипатталады.
- Валюталық тәуекел валюталық бағамның жоспарланған деңгейден ауытқуымен
байланысты.
- Операциондық тәуекел төлемдерді жүргізу барысында немесе мәліметтерді
электрондық өңдеу кезінде пайда болады.
- Экономикалық тәуекел өндіріс салаларында және қаржы нарығындағы болатын
жағымсыз жағдайларға байланысты пайда болады.
- Келеңсіз жағдай тәуекелі табиғи апаттармен немесе төтенше жағдайлармен
байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі.
Банктік тәуекелдерді жіктелуі банктің қызметіндегі экономикалық яғни
банктің, жекелеген қарыз алушылардың, кәсіпорындар топтарының, салалардың
саяси және өзге де тәуекелдерді есептеу әдістері мен негізгі түрде баға
берулері жатады. Ішкі тәуекелдер банктің түрімен өзіне тән белгілеріне,
қызмет сипатына және оның әріптестерінің құрамына қатысты болады. Банктің
түріне байланысты тәуекелдер банктермен, банк мекемелері мемлекеттік және
жекеменшік болуы мүмкін. Өздерінің тараптарынан олар кооперативті жіне
коммерциялық банктерге бөлінеді. Коммерциялық банктердің мамандандырылған,
салалық және әмбебап үш белгісі болады.
Тәуекелдердің барлық түрлері олардың әрбірінде болады. Дегенмен,
олардың туындау жиілігінің ықтималдығы мен өзгешелікті белгілері банк
мекемесінің үлгісінің өзіне қатысты болады.
Әмбебап коммерциялық банктер-іс жүзінде банк қызметінің барлык
түрлерімен (несие беру, есеп айырысу, қаржылық) айналысады. Соңғы кезде
әмбебап коммерциялық банктер әртүрлі бағалы кағаздар, лизинг, клиринг, тағы
басқа да дәстүрлі түрде жүзеге асыруды қолға ала бастады.
Мамандандырылған коммерциялық банктер-өздерінің қызметін негізінен
нақты қызметтер көрсетуге бағдарламалауда.
Мысалы, инновациялық, инвестициялық, ссудалық, жинақ, ипотекалық,
депозиттік, клирингтік және өзге де банктер.
Жекеленген банктер-өздерінің жұмыстарын салалық ауылшаруашылығы,
өнеркәсіп, құрылыс) немесе қызметтік (биржалық, сақтандыру, кооперативтік,
коммуналдық) белгілері бойынша бағдарлайды.
Сондай-ақ мамандандырылған коммерциялық банктер қызметінің нарықтық
бағдарламалауы болады, яғни олар аймақтық, аймақаралық, трансұлттық болуы
мүмкін. Мамандандырылған коммерциялық банктер, мысалы, инновациялық банктер
жаңа технологияларға несие берумен байланысты тәуекелдерге барады. Іріктеп
жасалынған статистикалық талдаулар нәтижелеріне сәйкес, олардың
тиімділігіне алдын-ала біліктілік тұрғысынан баға берусіз технологиялық
жаңалықтарды іске қосу, ең үлкен тәуекелдерді білдіреді. Соған қарамастан,
инвестициялық банктердің көпшілігі, мысалы, қаржылық тәуекелдердің неғұрлым
төмен деңгейіне ие. Өйткені олардың клиенттеріне бағалы қағаздардың несие
қоржындарын басқару бойынша әртүрлі қызмет ұсынады.
Банк операциялық сипатына қатысты тәуекелдер баланстық немесе
баланстан тыс операциялардың ерекшеліктерімен байланысты. Олар активті және
пассивті операциялар тәуекеліне бөлінеді.
Пассивті операциялар тәуекелі - банк осы пассивті операциялар
көмегімен активті банк операцияларын жүзеге асыру үшін өз ресурстарын
реттейді. Жарғылық капиталды қалыптастыруға пайдадан аударымдар жасау, өзге
заңды тұлғалардан алынған несиелердің мөлшері, депозиттік операциялар
коммерциялық банктердің пассивті операцияларына жатады.
Пассивті операциялардың тек бірінші түрі яғни тобы ғана банктің
меншікті қаражатын қалыптастырады. Депозиттік операциялар коммерциялық
банктердің пассивті операцияларына жатады. Депозиттік операциялар-бұл
салымшыларға немесе талап еткенге дейінгі немесе белгілі бір мерзімге заңды
тұлғалардың және жеке тұлғалардың қаражаттарын тарту операциясы.
Депозиттер шұғыл, талап еткенге дейінгі, жеке тұлғаларды жинақ
салымдары, бағалы қағаздар түрінде болады. Пассивтік операциялар тәуекелі
активті операцияларды ресурстармен қамтамасыз етуден болуы мүмкін
қиындыктырымен байланысты болады. Банктер депозиттерді қалыптастыру бойынша
тәуекелдің алдын-алу үшін пассивтік және активтік операцияларды, яғни
кәсіпорынның банктегі салымдарымен басқа банктерде орналыстырылған
салымдары арасындағы арақатынасты қарастырды. Активтік операциялар тәуекелі-
банктен өз қызметтерін жүргізу процесінде тұрақты түрде кездесетін пайыздық
тәуекелдің деңгейі болып табылады. Пайыздық тәуекелдерді басқару банктің
активтер мен пассивтерді басқаруынан тұрады. Активтерді басқару банктердің
өзінің өтімділік деңгейінен және бәсекелестік дәрежесіне, ал пассивтерді
басқару ссудаларды беру үшін қаржыларды ала алу мүмкіндігіне байланысты.
Қоржындық тәуекел- бағалы кағаздардың жекелеген үлгілері бойынша, сондай-ақ
ссудалардың бүкіл санаттары бойынша шығындар ықтималдығынан тұрады.
Банктің, АЌ-ың, кәсіпорының, оның ішінде бірлескен банктердің қарызға
терген қаржылары неғұрлым көп болса, олардың акционерлері мен
кұрылтайшылары үшін қаржылық тәуекел де соғұрлым жоғары болады. Өтімділік,
тәуекелі-бұл қаржы активтерінің нақты ақшаға жедел айналу қабілеті. Орталық
биржаларда акциялары.
Банктік қызметте тәуекелдікті басқаруды-менеджменттік–тәуекел деп
атаймыз. Банктік тәжірибеде тәуекел әр түрлі операциялардың жүргізілуі
негізінде туындайды, яғни-несиелік тәуекелі, өтімділік тәуекелі, ағымдағы
шығындардың өзгеру тәуекелділігі және тағы сол сияқты түрлерімен.
Сондықтан да банктің негізгі қызметтері мыналарға сәйкестендіріледі:
- тәуекелдің мүмкін болу жағдайларын анықтау;
- шығындардың болу мүмкіндігінің масштабын бағалау;
- шыққан шығынды жабу көздерін табу немесе олардың алдын - алу әдістерін
анықтау.
Жалпы қарыз алушының балансын талдау негізі мыналарды қарастырады:
1. Негізгі актив бөлімдерін үйрену - дебиторлар, тауарлық босалқылар және
негізгі қорлар. Бұл бөлімнің жоғарғы салыстырмалы салмағы өндірістік
өнеркәсіптер үшін пайдалы.
2. Баланстың қиын қиын бөлімдерін қайта талдау, олар ереже бойынша екі
топқа бөлінеді:
а) қарыз алушының қанағаттанарлықсыз жұмысын көрсету, негізінде
қаржылық жағдайы төмен. Оларға: шығындар (табыссыздық жайында),
несиелер және қарыздардың уақытында өтелмеуі (төлей алмау қабілеттілігі
жайында айтылады), Тауарлар және қызметтер үшін кредиторлармен есеп
айрысу (тек уақтылы төленбегендер қарастырылады).
б) қарыз алушының жұмысындағы жетіспеушілігін анықтау. Оларға:
Дебитормен есеп айырысу, Басқа да айналымдағы активтер жатады.
Дебиторлық қарыздарды талдау. Бұл оның өсуі байқалса, не үшін өскендігін
анықтауға арналған талдау.
Ағымдағы өтімділік формуласы:
АӨ = (А1 + А2 ) – ( П1 + П2 ) (3);
Егер есептеу кезінде оң таңбасы шықса, бұл кәсіпорынның төлемді
ойлаған уақытында төлей алатынын көрсетеді, егер минус таңбасы
шықса–керісінше.
Перспективалық өтімділік формуласы
ПӨ = А3 – П3 (4);
нәтижесіне сүйене отырып болашақтағы түсімдер мен төлемдер негізінде төлем
қабілеттілігін болжауға болады. Қарыз алушының өтімділігін талдау және оның
несиелік тәуекелділігініңдеңгейі – бұл байланыстың жетіспеуі және
артықшылығы баланс өтімділігін (ликвидность) түсіретінін есте сақтау керек.
Жетіспеушілік ағымдағы операциялардың төлемдерін уақытында төленбеуіне
негізделеді.
Кесте 1- Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері
Көрсеткіштер және оларға Есептеу формуласы Оптимальды мәні
сипаттама
Мостқа (автономияға) байланысты Капитал мен резервтер 0,4 төмен болмауы
емес коэффициент – кәсіпорын бөлім 4 пассив керек.
мүлкінің жалпы құны бойынша Баланс валютасы 0,5 жоғарғы (несие
иегерлердің үлесін көрсетеді. Ол(актив бойынша) берушілердің
50 пайыз шамасында болуы тиіс. тәуекелділіктерінің
минималдылығы)
Қаржылық тұрақтылық коэффициентіМеншікті және ұзақ 0,6 шамасында болуы
– қаржы көздерінің салыстырмалы мерзімді қарыздардың керек
салмағын анықтау, несие берушігесоммасы
шығын келтірмей кәсіпорын Баланс валютасы
шаруашылық қызметке мүлік құнын
қолдана алады.
Маневрлық коэффициент – Меншікті айналымды 0,5 төмен болмауы
тиімділікті талдау үшін капитал (дебиторлық керек.
өндірушінің меншік құралдарын қарыздар көлемі +
пайдалануы немесе жеке меншік тауарлы материалдық
капиталының қанда да бір бөлігінқосалқылар – несиелік
бағаның иммобилдік сипатына қарыздар – ссуда
негізделген және негізделмегенінбойынша қарыздар)
көрсетеді. Кәсіпорынның меншікті
капиталы
Иммобилизация коэффициенті Негізгі қордың құны 0,5 - 0,6 шамасы
немесе негізгі қордың нақты Баланс валютасы
құнының коэффициенті – қорлардың
тиімді
пайдалануын көрсетеді яғни
кәсіпорының иелігіндегі
кәсіпкерлік қызмет үшін, қарыз
алушының, өндірістің саласына
қаыстылығын көрсетеді
Модернизациялау коэффициенті Аммортизациясы 0,3 - 0,5 шамасы
–негізгі қорға салынған есептелінген. Негізгі
қаражаттардың интенсивтілігін капиталдың бастапқы
сипаттайды. Кәсіпорынның құны (материалды емес
спецификасына байланысты. активтер: патенттер,
лицензиялар кіреді).
1-кестенің жалғасы
Инвестицияны жасыру коэффициентіМеншік капиталының Мерзіміне
– баланстың актив бөлігін соммасы + орта және байланысты өседі.
сипаттайды, тұрақты көздермен ұзақ мерзімді несиелер.
қаржыландырылған
Баланс валютасы нетто
(актив бойынша)
Меншікті айналым қаражаттарының 4 бөлім + 5 бөлім – 1 Мерзіміне
бар болуы бөлім, яғни 490 бет + байланысты өседі.
590 бет – 190 бет
Негізгі көздердің көлемі қорлар (4 бөлім + 5 бөлім – Дұрыс мәні –
мен шығындардан құралады. 610 бет) – 1 бөлім, артықшылықты
Жетіспеушілік қаржылық жағдайдыңяғни 490 бет + 590 бет көрсетеді, теріс
тұрақсыздығымен сипатталады + 610 бет – 190 бет мәні –
жетіспеушілікті
көрсетеді
Ескерту: кесте мәліметтері автормен 34 ші әдебиеттің 72 бетінен алынған.
Өтімді қаражаттардың жетіспеушілігіне мыналардың әсері тиеді:
кәсіпорынның шығындары, бұл мақсатқа жиналған соммадан көп капиталды
салымдар. Қаржылық тұрақтылықты басқа көрсеткіштері 2 кестеде келтірілген.
Несиелік тәуекелдің деңгейін талдау үшін ең алдымен жоғарыда айтылған
коэффициенттерді шығарады және оны оптималды мәнімен салыстырады. Егер
коэффициенттердің шыққан мәні эталонды мәнге тең болса, онда таңдауды
тоқтату керек, себебі несиелік тәуекелдің деңгейі минималды. Кейбір
жағдайларда көрсеткіштер несиелік тәуекел деңгейінің жоғарғы екендігін
көрсетсе, ал басқалары – керсінше жағдайды көрсетеді. Енді, кестеге мән
беріп қарайық.
Қарыздық көрсеткіштер компания иелері мен несие беруші арасында
тәуекелді бөлуін көрсетеді.
Активтер жеке яғни негізгі қорлардың (акционерлік капитал) немесе
қарыздар есебінен қаржыландырады. Қарыз құрылымының қатынасы қаншалықты
жоғары болса, несие берушілерге соншалықты тәуекел жоғары болады.
Компанияның банкротқа ұшырауы, берілген қарыздарды дер кезінде өтелмеуі.
Бұл топтағы негізгі көрсеткіштердің бірі қаржыландыру коэффициенті:
Кқаржы == меншікті көздері
қарыз қаражаттарының соммасы
Есерту: оптималды коэффициенттің мәні 1 ден кіші болмауы керек. Егер
нақты мәні 1 ден кіші болса, онда мекеменің төлеу өабілеттілігіне қауіп
туады, несие алуға қиыншылық болады.
Кп.с.с = _негізгі қорлар__
меншікті капитал
Тәуекелді талдау оның шығу көздерін және әр түрлі себептерінен
басталады. Сол үшін ең алдымен олардың ішінде қайсысының маңызы зор екенін
анықтау керек және мүмкін шығындар мен табыстарды салыстыру керек. Ал
есептеумен сақтандырылмаған тәуекел әдетте шығынға әкеледі, бірақ оны дұрыс
және де кезінде тиісті іс - шараларды қолдана отырып болдырмауға болады.
Сондай-ақ тәуекелді бағалауға әр түрлі жағдайлар маңызды ролге ие, ол
әсіресе ақпарат жеткіліксіз болған жағдайларда қажет болады. Сондай-ақ бұл
есептеулер бірін-бірі толықтырып отырады.
Нарықтық экономикаға көшу барысында банктік тәуекелдің дұрыс
бағалануының маңызы зор. Нарықтық қатынастарда әрбір субъект заңға сүйене
отырып, өзінің ережесі негізінде жұмыс жасайды.
Экономикасы тұрақсыз мемлекеттердегі банктер өз бәсекелестерінің,
клиенттерінің барлық жағдайын, сонымен қатар заңдардың
өзгеруінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Ι. БАНКТЕГІ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6
1.1 Несиелік тәуекелділікті басқарудағы банк тәуекелділігінің маңызы және
оның теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
1.2 Банктік тәуекелдердің пайда болу кезеңдері мен
көздері ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Банктік тәуекелдердің классификациясы мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...27
2 АЛМАТЫ САУДА ҚАРЖЫ БАНКІ АКЦОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІНЕ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1 Коммерциялық банктерде тәуекелдерді басқаруды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Банктің несиелік операциялары - активті операциялардың негізгі
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 Банктің несиелік операцияларының құрамы мен құрылымына
талдау ... ... ..51
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .57
3.1 Коммерциялық банктерде тәуекелді бағалау және есептеу әдістерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2 Коммерциялық банктің несие портфелін
секъюритизациялау ... ... ... ... .. ... ..62
3.3 Екінші деңгейлі банктердің қызметінде туындайтын тәуекелдерді
басқарудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .74
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазіргі уақытта Қазақстанның қаржы
жүйесінің тұрақтылығы банк саласы қызметінің сенімділігіне көп байланысты.
Алайда дүниежүзілік дағдарыс кезеңдерінде елімізде банктердің барлық
операциялары тәуекелділікпен жүргізілуі тиіс, дегенмен банк менеджментінің
кемшіліктері көп жағдайда осы тәуекелділіктерге мән бермеуден туындауда.
Тәуекел деп ־ банк қызметінің операциясын өткізу жөніндегі қабылданған
шешімі кезіндегі болжанған нәтижелерден теріс жағына ауытқу мүмкіндіктерін
түсінеміз. Тәуекел пайданы жоғалтуға, шығындарға, ресурстық базалардың
азаюына, өтімділіктен айырылуына, және көп жағдайда банкротқа алып келуі
мүмкін, банкіге қолайсыз сыртқы және ішкі жағдайлардың әсер етуі мен
жиналуының ықтималдығымен көрінеді.
Тәукелдер ־ банк қызметінің өн бойында болуы заңдылықтан тұрады. Ал
өз кезегінде қабылдаған шешімдерін парасаттылықпен, басқаруға келетін және
қаржылық мүмкінділіктер мен шама шегінде болатын болса ғана банктер табысқа
жетеді. Банк активтер қаржылардың қандай да болсын сыртқа кетуін, шығыстар
мен зияндарды жаба алатындай жеткілікті өтімді болуы керек.
Тәуекелі жоғары аймақтағы қызметтер жетістіктерге жету үшін
банктерге шешім қабылдаудың ерекше механизмін дамыту керек. Олар банктерге
тәуекелдердің қандай түрлері және қандай көлемде екенін бағалауға
мүмкіндік беру қажет; күтілген табыстылықтын сәйкес тәуекелділікті
ақтайтындығын анықтау. Осының негізінде тәуекел факторларының әсерін
төмендетуге мүмкіндік беретін шараларды құрастырып іске асыру қажет.
Берілген мақсатты жүзеге асырудың әдісі болып банк басқармасына
тәуекелділікті анықтауға, өлшеуге және бақылауға және сол арқылы оның
әсерін минималдауға мүмкіндік беретін тәуекелді басқару жүйесін құрастыру
болып саналады.
Қазіргі әлемдік дағдарыстың әсерлері қаржы институттарының қызметіне
әсіресе екінші деңгейлі банктер үшін өте қауіпті де қатерлі сондықтан
тәуекелді басқарудың маңызы өзектілікке әкеліп отыр. Өйткені, банктер
нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын қаржылық институт.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда.
Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты
болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып
табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық
мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер
тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Қазіргі жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан
банктер қосымша капиталды қажет етеді. Банктік қызметтер тәуекелсіз жүруі
мүмкін емес, өйткені банктің кез-келген операциясы тәуекелмен байланысты
болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына
байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге
болады.
Дипломдық жұмысты негізгі жаңалықтары қазіргі әлемдік дағдарыс
кезеңдері Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктерде кездесетін
тәуекелдерді басқару және оны Алматы сауда қаржы банкі акционерлік
қоғамының мысалында қарастыруымызда дағдарыс жолдарынан шығудың көптеген
жолдарын қарастыруға мән берілді, мысалға ислам банк жүйесінің кейбір
тиімді бағыттарын және қазақстандық өзіне тән спецификалық жолдарын
қарастыру.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты. Диплом жұмысын жазу барысында біз
келесідегідей мақсатқа жетуді көздедік. Банктік тәуекелдердің теориясына
талдау жасай отырып, олардың түрлерін, оларды бағалаудың әдістері мен
тәсілдерін, сол сияқты олардың Қазақстанның банктік жүйесінде қолданылу мен
басқарылуының теориялық аспектілерін анықтау және тәуекелдерді басқаруда
Алматы сауда қаржы банкі акционерлік қоғамының мысалында және шетелдік
тәжірибе мен отандық тәжірибені салыстыра отырып, коммерциялық банктер үшін
тәуекелді басқарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылған болатын:
- банктік тәуекелдердің табиғаты мен пайда болу алғы шарттарын, олардың
теориялық негізін және басқарудың негізгі жолдарын зерттеу;
- шетел банктерінің тәжірибесінен банктік тәуекелдерді басқарудың негізгі
әдістерін анықтап, Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктеріндегі
олардың қолданылуына талдау жасау;
- Қазақстанның екінші деңгейлі банктерінің іс-әрекетінде кездесетін
тәуекелдердің түрлерін анықтап, оларға талдау жасау және оларды бағалау мен
басқару әдістерін анықтау.
Диплом жұмысының негізгі объектісі – Қазақстан Республикасының
коммерциялық банктерде кездесетін тәуекелдерді басқару және оны Алматы
сауда қаржы банкі акционерлік қоғамының мысалында қарастырылды.
Диплом жұмысын жазуда теориялық – әдістемелік негізі ретінде шетел,
Ресей мен Қазақстанның алдыңғы қатарлы ғалым-қаржы және экономика
саласындағы қарыз алушылардың несиелік қабілетін анықтау және оны бағалау
әдістерінің мәселелері туралы ғылыми еңбектері мен монографиялары, сонымен
қатар Қазақстан Республикасының құқықтық-нормативтік құжаттары қолданылды.
Жалпы банк қызметі өзінің табиғаты бойынша банк өнімдері түрлерінің
қиындауына қарай тәуекелдер жүйесінің пайда болуымен ерекшеленеді. Банктік
тәуекелдерді басқару – бұл күрделі мәселе, бұл тәуекелді бақылау, бағалау
(өлшеу), сәйкестендіру күрделі процесі. Банктердің коммерциялық
операцияларын жүзеге асыру кезінде тәуекелді басқару маңызды болып
саналады.
Ендеше, дипломдық жобаны зерттеудің негізгі мақсаттары
мен міндеттеріне мыналар жатады:
несиелік қызметті дұрыс ұйымдастыру;
банкте лимиттерді белгілеу;
несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалау;
өз уақытысында несиелік тәуекел деңгейіне байланысты неселерге рейтинг қою
және белгіленген лимиттермен салыстыру;
несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала отырып, сыйақы
мөлшерлемесін анықтау;
несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзіретті бөлу;
несиелерді авторизациялау және несиелік мониторинг;
- несиелік портфельді басқару;
- проблемалық несиелерді қалпына келтіру.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасының 1995
жылдың 30 наурызындағы Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк" және 1995
жылдың 31 тамызындағы "Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік
қызмет туралы заңдары", "Алматы сауда қаржы банкі" акционерлік қоғамының
2008 жылдың 31 желтоқсанында аяқталған қаржы жылы бойынша жылдық есеп беру
мәліметтері, КАSЕ биржасының, Алматы сауда қаржы банкі" акционерлік
қоғамының ресми сайттарының мәліметтерінен қарастырылды.
1 БАНКТЕГІ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Несиелік тәуекелділікті басқарудағы банк тәуекелділігінің маңызы және
оның теориялық негіздері
Нарықты және нарықтық инфрақұрылымды шаруашылық байланыстарының жаңа
тетіктерін қалыптастыру және кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамыту
шаруашылық жүргізудің бүкіл ел аралық, республикалық, аймақтық жергілікті
сатыларында сондай-ақ меншік нысандарының түрлеріне қарамастан әрбір
шаруашылық деңгейінде экономикалық тәуекелдіктер теориясын оларды бақылау
мен реттеудің әдістерін әзірлеп жасауды талап етеді. Осы мәселелерді шешуде
банк жүйелері басты роль атқарды. Бұл ел экономикасының тұрақсыздығы
жағдайындағы банктер мен несие қатынастары ролінің өсе түсуіне және
нарықтық қатынастардың дамуымен айқындалады. Банктер ссудалық капитал,
бағалы кағаздар нарығы, валюта нарығын ғана қалыптастырмайды, сонымен бірге
тауар биржаларының және жаңа шаруашылық құрылымдардың кұруымен олардың
қызметін жүргізуге де қатысады. Негізінде ұйымдар мен кәсіпорындардың
қаржылық жағдайы тауар, сауда және валюта нарықтарының аймақтық
экономикалық қал-ахуалы туралы қажетті ақпараттардың бірден-бір иеленушісі
болып саналады.
Осылардың барлығы банктердің өз клиенттерінің сыртқы және ішкі
коммерциялық және саяси тәуекелдерін зерттеудің маңыздылығын растайды. Кез-
келген шаруашылық қызметінде қандай да бір шаруашылық операцияларының
өзіндік ерекшеліктерінен туындайтын әр қашанда ақша ұқыпсыздығының болуының
қаупі әсер етеді. Мұндай түрдегі қауіп-қатерлер, қаржыдағы қауіптердің
тәуекелдерін білдіреді.
Қазіргі қаржы қатынастардың қалыптасуына байланысты тәуекелділік
түсінігі банктер өміріне нақты кіруде. Жоспарлы экономика жағдайында
банктер қатал түрде КСРО Мемлекеттік банкісінің жоспар нұсқауы бойынша
қызмет атқарды, сондықтан банктік тәжірибеде тәуекелділік деген түсінік
те болған жоқ. Егер клиенттіқ шотында есеп айырысу құжаттарын төлеу кезінде
ақша қаражаттары болмаған жағдайда банк автоматты түрде оған төлем несиесін
ұсынады.
Қазіргі кезде банктік нарық тәуекелсіз болуы мүмкін емес. Ол кез-
келген операцияда болады, тек тәуекелділік әр түрлі көлемде болуы мүмкін.
Сондықтан да банктік қызмет үшін тәуекелділікті мүлдем жою, оны алдын-ала
болжап, ең төменгі деңгейге дейін жеткізу маңызды болып табылады.
Жалпы тәуекелділік түсінігін қалай түсінеміз. Тәуекелділік негізінде
ықтималдылықты, ал нақтырақ айтсақ, банктік қаржылық операцияларды жүргізу
кезінде өз ресурстарының табысының бір бөлігін жоғалту немесе косымша шығын
шығару қаупін түсіндіріледі. Банктік қызмет зиянсыз болуы үшін келесі
категорияларды ескеруі керек: жоғалтулар, шығындар және де зияншылықтар.
Қызметі банкке тән тәуекелділікті сипаттайтын жалпылама көрсеткіш
ретінде жоғалтуларды, банктік табыстың төмендеу алынады. Осы көрсеткіш
өзінде залалды үйлестіреді, сондықтан тәуекелділік деңгейін жақсы бейнеде
сипаттайды. Тәуекелділік пен жоғалту түсініктері өзара тығыз байланысты.
Сол себептен де тәуекелділікті жоғалту категориясын қолдану арқылы сан
жағынан да бейнелеуге болады. Бұл тәсіл тәуекел категориясының дамуы үшін
негіз болып табылады.
Шығындар. Банктердің өз қызметі барысында белгілі бір шығындары
болады:
- салымшыларға төленетін пайыздар;
- басқа қаржылық институттардан қарызға алынатын несиелік ресурстар үшін
төлем;
- есеп айырысу операцияларымен сондай-ақ, бағалы қағаздар мен байланысты
шығындар;
- жұмыскерлерді, ғимараттарды, тағы басқаларды ұстауға кететін шығындар.
Шығын категориясына қатысты тәуекел, көзге көрінбейтін жағдайларға
байланысты белгіленген мөлшерден көбірек шығын шегу нәтижесінде пайда
болады.
Табысты толық ала алмай немесе көзделген мөлшерден артық шығынның
жұмсалу формасында көрініс табатын залалдар алдағы операцияларды,
есептеулерге жасалатын талдаудың жеткіліксіздігінен немесе жағдайдың
болжана алмауына байланысты болады. Сол секілді залалдар тәуекелділігі
нашар несиелік портфельмен (ресурстарды нашар орналастыру), конъюнктураның
толық есептелінбеуімен байланысты болғанда банкке әрқашан қолайсыз
жағдайларға ұшырауына қауіп төндіреді. Жалпы кез- келген қызмет түрі
міндетті түрде белгілі бір тәуекелмен байланысты. Нарық жағдайында жұмыс
істейтін кез-келген кәсіпорын сияқты банк те жоғалтулар мен банк
тәуекелділігіне ұшырауы мүмкін. Негізінде банк жетекшілері пайданы
жоғарылатуға тырыса отырып, шығын мен зиянды барынша азайтуға ұмтылыс
жасайды. Мұның барлығы белгілі-бір шамада бір-біріне қарама-қайшылық
тудырады, оған банк иелері мен оның салымшыларының мүдделерінің қарсы келуі
негіз болады. Біріншілер, қосымша пайда табу үшін тәуекелділікке баруға
дайын болса, ал екіншілер үшін, банкке сеніп тапсырылған қаражаттардың
сақталуы ең маңызды. Табыстылық пен тәуекелділіктің арасындағы ықшамды
қатынасты ұстап тұру, банкті басқарудың біршама күрделі мәселелерін
құрайды.
Тәуекел - бұл табысқа жете алмаған жағдайдағы оның болуы мүмкін
зардаптары мен одан шығудың белгісіздік жа,дайын көрсететін кез- келген
өндірушінің оның ішінде банк қызметінің ахуалдық сипаттамасы болып
табылады.
Тәуекел пайданы жоғалту және берілген несиелерді уақытында
төлемеушіліктің салдарынан шығындардың пайда болуы, ресурстың, базаның
қысқаруының, баланстық операциялардан сыртқары түрде төмендеуді жүзеге
асыру сияқты қажетсіз нәтижелердің болу ықтималдылығынан көрінеді. Сонымен
бір мезгілде тәуекел деңгейі неғұрлым төмен болса, жоғары пайда алуға деген
сенім де соғұрлым аз болады. Сондықтан біріншіден кез- келген өндіруші
тәуекел дәрежесін барынша төмендетуге тырысады және бірнеше баламалы
шешімдердің ішіен әрқашанда тәуекел деңгейі төменді таңдайды, екіншіден
іскер белсенділік, кірістілік дәрежелері мен тәуекел деңгейінің оңтайлы
арақатынасын таңдауы қажет болады.
Егер:
- күтпеген жерден туындайтын болса;
- бұрынғы банктік тәжірибеге сәйкестілік негізде емес алдыға жаңа міндеттер
қойылған болса;
- басшылық қаржылық шығындарға әкелуі мүмкін (қажетті және қосымша пайда
мүмкіндіктерін нашарлататын) қажетті және жедел шаралар қабылдау жағдайында
емес болғанда, жетілдірілмегендігі нақты жағдайлар үшін кейбір оңтайлы
шешімдер қабылдауға кедергі келтіретін болса тәуекелдің деңгейі арта
түседі.
Банк операцияларының түгеліне жуық түрлері тәуекел жағдайында болады.
Өткен кезеңдегі Қазақстанның коммерциялық банктеріне талдау жасай келіп,
келесілерді атап көрсетуге болады:
- көптеген ұйымдардың өндірістік құлдырауы және қаржылық
тұрақсыздығымен бірсыпыра шаруашылық байланыстарының жойылуымен
байланысты экономикада болатын дағдарысты жағдайлар;
- банк жүйелерін құрудың аяқталмаушылығы;
- кейбір негізгі заң актілерінің жетілдірілмегендігі, база мен
нақты ахуал арасындағы сәйкессіздік;
- инфляция.
Бұл жағдайлардың туындауынан банк тәуекелдері мен оларды зерттеу
әдістеріне түбегейлі өзгерістер енеді. Дегенмен аталмыш жағдай
тәуекелдердің туындауымен олардың даму деңгейінің үрдістеріндегі ортақ
мәселелердің болуын жоққа шығармайды. Тәуекелдер нақты деректерден, бүгінгі
жағдай мен болашақ дамуға баға берудегі ауытқушылықтардың негізінде пайда
болады. Бұл ауытқулар оң және теріс болуы мүмкін.
Тәуекел болуы мүмкін қауіп пен сәтсіздіктің шегі. Сәтті бастау
негізінде үміт ете отырып жасалатын қызмет.
Теорияға негізделе сәйкестендірсек онда тәукелге мыналар тән болып
саналады:
- белгісіздік;
- баламалықты таңдаудың қажеттілігі;
- баламалықты жүзеге асырудың ықтималдығына баға беру мүмкіндігі.
Көрсетілген элементтер белгілі бір тәукел ету жағдайында шешім
қабылдайтын нақты тұлғалардың қызметімен тәуекелділіне байланысты екендігін
анықтайды. Соған сәйкес тәуекел шешім қабылдау мен оны жүзеге асыру
сатысында өмір сүреді.
Тәуекел қарама-қайшылық, баламалық, белгісіздік сияқты белгілермен
сипатталады.
Қарама-қайшылық мынадай жағдайларда көрініс табады деуімізге болады:
- тәуекел негізінен оң нәтижелер алуға бағытталған;
- ол субъективизимге және де объективті заңды түрдегі
елемеушілікке әкеледі.
Баламалық-екі немесе одан да көп мүмкіндіктерді іс-қимыл жасау
нұсқасын таңдауды болжайды.
Егер таңдау жоқ болса, онда тәуекел де жоқ. Баламалық әр түрлі
күрделілік дәрежесіне ие.
Белгісіздік-бұл ең алдымен сенімнің, бір жақтылықтың болмауы.
Тәуекелдің-субъективті және объективті екі негізгі тұжырымдамасының
аражігі ажыратылады. Объективті тұжырымдаманы салыстырмалы түрде алып
қарағанда оның болуы немесе болмауы тәуекелдерден туындайды. Ал субъективті
тұжырымдама бойынша тәуекел катердің кауіптілігі мен болуы мүмкін
зардаптарын ескере, мінсіз-құлық нұсқаларын тандауына негізделген
тұжырымдама болып саналады.
Сонымен шығындардың (тәуекелдердің) болуының мүмкіндігі күні бұрын
қарастырылғанда (арасалмағы есептелгенде) және сақтандырылғанда ғана
пайданы алуға болады. Сондықтан да коммерциялық банктердің қызметіндегі
экономикалық тәуекелдік проблемалық жағдайларына маңызды түрде назар
аударылуы тиіс.
Тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс. Өйткені, тәуекел
біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді. Тәуекел деп оқиғаның болу
немесе болмау мүмкіндігін жүз проценттік нақтылықпен болжай алмауын
айтамыз. Тәуекелдің жоғары деңгейімен сипатталатын банк қызметтерінің
түрлерінде банк табысқа ие болу үшін шешім қабылдаудың ерекше механизмін
дамытады. Банктер тәуекелдің мүмкін болатын деңгейін анықтап, оның табысты
қандай дәрежеде ақтайтынын есептейді. Осының негізінде банк тәуекелдерді
анықтауға өзгертуге, бақылауға, деңгейін төмендетуге байланысты іс-
шараларды дайындап жүзеге асырады. Банктердегі тәуекелдерді басқару жүйесі
төмендегі суретте көрсетілген элементтерден тұрады (сурет-1)1. Банк үшін
тәуекелдерді басқару өте маңызды болып келеді. Стратегиялық басқару мен
жоспарлау болып табылады. Осы арқылы банк өзіндегі бар ресурстар мен
мақсаттардың сәйкестігін қамтамыз етеді. Стратегиялық жоспарлау мен
басқарудың негізгі мақсаты – операциялардың көлемін, табыс деңгейін
жоғарлату, акциялардың нарықтық құнын жоғарлату мақсатында банктік
қызметтердің жаңа түрін енгізу.
Банктік тәуекелдерді басқару жүйесі нақты шаралар арқылы жүзеге асады.
Ондай шаралар стратегиялық басқару деңгейінде немесе ұйымдастырушылық
деңгейінде жүзеге асуы мүмкін. Банктік тәуекелдерді басқаруға байланысты
банктер тарапынан көптеген жалпы және арнайы әдістер қолданылады.
Сурет 1- Банктердегі тәуекелдерді басқару жүйесі
Олардың ішінде жиі кездесетіндер:
- диверсификация;
- нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды алу;
- лимиттеу;
- өзін-өзі сақтандыру;
- хеджирлеу;
- сапаны басқару.
1) Диверсификациялау арқылы банктік операциялардың бір түріне байланысты
тәуекелділікті жояды немесе төмендетеді. Банк өзінің портфелін төменде
көрсетілген бағыттарға байланысты жиі диверсификациялау керек.
a) Тартылған қаражаттың диверсификациясы:
- мерзімі бойынша;
- тартылу түрлері бойынша (заңды тұлғалардың депозиттері, жеке тұлғалардың
депозиттері, банк аралық несие, халық аралық қарыздар);
- тартылу көздері бойынша (сала, клиенттердің топтары бойынша);
ә) қолданылатын құралдардың диверсификациясы: активтер портфелінде төлем
құралдары көп болу керек;
б) қалыптастырылған портфельдің диверсификациясы:
- мерзімі бойынша: көбінесе ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып
бөлінеді;
- қарыз алушылар бойынша: ссудалық портфельде қарыздың аз мөлшерде бірақ
көп тұлғаларға берілуі керек.
2) Нәтижелер мен таңдаулар туралы қосымша ақпараттарды алу практикада
келесі шаралардың көмегімен жүзеге асады:
- банктің клиенттері, банктің қауіпсіздік бөлімшесінің материалдары және
мерзімді басылымдар бойынша ақпараттарды іздестіру;
- Блумберг, Телерейтер, Рейтер. Интернет сияқты маманданған фирмалардан
электрондық және ақпараттық қызметтерді алу және аналитикалық
агенттіктердің мерзімді басылымдарына жазылу.
3) Лимиттеу – банктік тәуекелдерді шектеу мақсатымен партнерлар, құралдар
және көлемдері бойынша банктік операцияларды зерттеуді шектеу. Шектеудің
келесідей көп тараған түрлері бар:
- әр контрпартнерлармен операциялар бойынша лимиттер;
- әр құрал, актив түрі, нақты бөлімше немесе дилерге лимиттер;
- бір қарыз алушыға минималды қарыз мөлшері;
- баланстан тыс міндеттемелердің минималды мөлшері;
- келесі күнге қалдыруға мүмкін ашық позицияның минималды мүмкін мөлшері;
- банктің әр бөлімшесі, әр құралы, әр позициясы бойынша пайда мен шығындар
лимиті.
4) Өзін-өзі сақтандыру. Банктің ссуда бойынша үмітсіз қарыздарды есептен
шығару және операциялар бойынша мүмкін шығындарды жабу үшін мемлекеттен
немесе құрылтайшылардан қосымша алған құралдар немесе банктің пайдасынан
құралған резервтік қоры болуы керек. Мейлінше, тәуекел деңгейі бар банк
активтерінің барлық түрлері сақтандырылуы керек;
5) Хеджирлеу. Қаржылық құралдарды сату-сатып алу бойынша ашық позициялар
кері мәмілелер арқылы хеджирлену керек;
6) Сапаны басқару – тәуекелді басқарудың қазіргі уақытқа ең көп
қолданылатын түрі. Оның негізгі мәні болып банк басқармасының тарапынан
тәуекелдердің алдын алу болып табылады. Мұндай тәсілмен басқару үшін банкке
маманданған қызметкерлер керек.
Несиелік тәуекелді басқару. Банк үшін несиелік тәуекелді басқарудың
маңызы зор болып табылады. Несиелік тәуекел – негізгі қарызды және берілген
қарыз бойынша есептелген проценттерді қайтармауға байланысты туындайтын
тәуеклдің түрі. Несиелік тәуекелдің бірдей дәрежеде клиентке және банкке
қатысы бар. Ол мынадай факторлармен байланысты туындауы мүмкін: кәсіби
белсенділіктің төмендеуі, сұраныс деңгейінің төмендеуі, келеңсіз жағдайлар
және тағы да басқа факторлар.
Банктердің несиелік тәуекелі негізінен екі тәуекелден тұрады: несиелік
тәуекел және контрпартнер тәуекелі. Несиелік тәуекел несиені уақтылы емес
немесе ішінара қайтаруға байланысты туындайды, ал контрпартнер тәуекелі
контрпартнердың қаржылық жағдайының нашарлауымен немесе банкроттыққа
ұшырауымен байланысты туындайды.
Несиелік тәуекел немесе негізгі соманың қайтарылмау тәуекелі келесідей
өндірістік мәселелермен түсіндіріледі: өндірістің құлдырауы, өнімге деген
сұраныстың төмендеуі және жеке өндіріс саласындағы кризистік жағдай.
Банктегі несиелік тәуекелдің деңгейі келесідей факторларға байланысты:
- ұзақ мерзімді приоритеттердің болмауы немесе банктің несиелік
саясатының жиі өзгеріп отыруы;
- банктердің жаңадан пайда болған клиенттерінің арасында несиенің үлкен
бөлігін орналастыруы;
- жағымсыз конъюктуралық өзгерістермен сипатталатын географиялық аймақтар
мен салалардағы банк клиенттерінің көп шоғырлануы;
- қамтамасыз етілмеген несиелер, күмәнді несиелер, қаржылық жағдайы нашар
клиенттерге берілген несиелердің үлес салмағының көп болуы;
- нарықтың жаңа сегменттеріндегі банк іс-әрекетінің тығыздығы.
Әр банк өзінің несиелік саясатын жеке құрастырады. Сондықтан да, әр
банкте несиелік процессті ұйымдастырудың, қарыз сомасы мен есептелген
проценттерді өтеу ерекшеліктері бар. Банктің несиелік саясаты үш бөліктен
тұрады:
- несиелеу туралы ұсынысты алдын ала талдау,
- несиелеу процесінде қарыз алушының қаржылық жағдайын анықтау,
- несиенің қайтарылу процесі.
Потенциалды қарыз алушыны алдын ала талдау келесідей тексеру
кезеңдерінен тұрады:
- Қарыз алушының әрекет қабілеттілігін тексеру. Әрекет қабілеттілігі
мемлекеттік тіркеу құжаттарымен тексеріледі.
- Қарыз алушының репутациясын тексеру, яғни қарыз алушының партнерлармен
және несие берушілермен кем дегенде бір жылдың ішіндегі қарым-қатынасын
тексеру. Ол қаржылық есеп және банктің қауіпсіздік қызметінің материалдары
негізінде жүргізіледі.
- Кәсіпорынның меншікті капиталының көлемі. Дамыған мемлекеттерде қарыз
алушы жоспарланған инвестициялық жобаға өз капиталын белгілі деңгейде
жұмсамаса, ешқандай банк мұндай жобаға қатыспайды. Көбінесе, меншікті
қаражаттар мен тартылған қаражаттардың ара қатынасы 70% 30%-ға тең.
- Нарықтық конъюктураның жағдайы. Ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде банк
қарыз алушының конъюктурасын толығымен анықтау керек, яғни несие алушының
өндіретін товарына нарықтағы сұраныс пен ұсыныс қатынасы.
- Міндетті түрде қарыз алушының негізгі қаржылық коэффиценттері анықталады
және кепілдік объектісі бағаланады. Банк әрқашан кепілдіктің сапасын,
өтімділігін, оның нарықтық бағасының несие көлеміне қатынасын реттеп
отырады.
Несиелендіру процесінің екінші кезеңі клиент іс-әрекетінің тиімділігін
периодты тексерумен сипатталады, яғни осыны тексеру арқылы банк клиенттің
ағымдағы қаржылық жағдайын анықтайды. Клиенттің ағымдағы төлем
қабілеттілігіне талдау жүргізу үшін келесідей ақпараттар керек:
- Жылдық, кварталдық және айлық қаржылық есептері.
- Товарлы материалдық қорлардың, дебиторлық және кредиторлық
қарыздардың құрылымдары немесе үлес салмағы.
- Қарыз алушының өндірген өнімінің өткізілу дәрежесіне талдау жасау.
- Қарыздың толығымен өтелуіне дейін қарыз алушының ақша қозғалысын
талдау.
Үшінші кезеңде қарыз алушы несиені өтейді. Жоғарыда айтылып өткен
кезеңдердің әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып
келеді.
Несиелік тәуекелді басқарудың тәжірибеде ең көп тараған тәсілдеріне
мыналарды жатқызуға болады:
- Банк, клиент іс-әрекеті туралы статистикалық ақпараттарды талдау арқылы
қарыз алушыға байланысты тәуекелдерді бағалау. Осы үшін коммерциялық
банктерде тәуекелдің деңгейін талдау жұмыстарымен айналысатын және
табыстарды басқаратын бөлімше құрылады;
- Қарыз алушының жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып тәуекелдерді
бағалау.
- Қарыздың нақты сомасы мен қайтарылу мерзімін анықтау.
- Несиені сақтандыру.
- Қайтарылмаған қарыздарға байланысты арнайы резервтер құру.
- Тәуекел деңгейі жоғары болса, қарыз беруден бас тарту.
- Несиелік тәуекелді диверсификациялау.
- Несие беруге байланысты келісім шартты заңға сәйкес құрастыру.
Несиелік процесс кезінде қарыз алушының несие қабілеттілігі мен төлем
қабілеттілігін алдын ала талдау өте маңызды болып келеді. Бұл процессті
тәжірибеде алты әдіспен зерттеуге болады. Олар:
- қаржыландыру бағытын талдау;
- несиені өтеу кезеңдерін талдау;
- тәуекелдерді талдау;
- менеджмент деңгейін талдау;
- қаржылық тұрақтылығын талдау: коэффиценттерді талдау және ақша қозғалысын
талдау;
- кепілдіктің жеткіліктік дәрежесін талдау.
Несиелік тәуекелді бағалаудың қорытынды нәтижелері болып мыналар
табылады – күтілген шығындар және күтілмеген шығындар. Несиелік тәуекелге
байланысты күтілген шығындар құралған резервтердің негізінде орны
толтырылады, ал күтілмеген шығындар банктің меншікті қаражаттарының
есебінен орны толтырылады.
Несиелік тәуекел бойынша жеке бір операция бойынша күтілетін
шығындардың сомасы мына формуламен есептеледі:
EL = CE*PD*SL (1);
Мұндағы:
EL – күтілген шығындар;
CE – тәуекелмен байланысты сома;
PD – дефолттың ықтималдығы;
SL – дефолт кезіндегі шығындардың көлемі.
Несие беруге байланысты күтілмеген шығындар сомасы:
UEL = CE*SL (2);
Мұндағы:
UEL – күтілмеген шығындар;
CE – тәуекелмен байланысты сома;
SL – дефолт болған жағдайдағы шығындар.
Әлемдік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалаудың екі негізгі әдісі
бар. Олар жеке және бір бірімен қолдануы мүмкін:
- несиелік инспекторлар мен сараптаушылардың субъективті қорытындысы;
- автоматтандырылған скоринг жүйесі.
Скоринг математикалық немесе статистикалық модель болып табылады. Осы
модель арқылы банк бұрынғы клиенттерге талдау жүргізудің негізінде
потенциалды клиенттердің қарызды уақытында қайтару немесе қайтармау
ықтималдығын есептейді.
Проценттік тәуекелдерді басқару. Проценттік тәуекелдер дегеніміз –
тартылған қаражаттар бойынша төленетін проценттік ставканың орналастырылған
активтер бойынша алынатын проценттік ставкалардан жоғарлап кетуге
байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі.
Жалпы қарастырсақ, банк ісінде көп қолданылатын пассивтер мен
активтерді басқару түсінігі нарықтық конънктураның өзгеруіне байланысты
активтер мен пассивтер бойынша проценттік ставкілерді басқару ұғымымен
сипатталады. Банктердегі проценттік тәуекелдерге талдау жүргізу үшін
активтер мен міндеттемелер өзгерісінің проценттік ставканың өзгерісіне
тәуелділігін анықтап алу керек.
Проценттік тәуекелдерді басқарудың мынадай құралдар қолданылады:
- проценттік тәуекелдерді сақтандыру;
- несиені өзгермелі проценттік ставкамен беру;
- ФРА (Forvard Rate Agreement) операцияларын жүргізу.
Валюталық тәуекелдерді басқару. Валюталық тәуекелдер - әр түрлі бағам
бойынша валютаны сату және сатып алу кезінде шығынға ұшырау. Бір валютаның
басқа валютамен салыстырғандағы бағамы әр түрлі факторларға байланысты
өзгереді. Ондай факторларға мыналар жатады: валютаның ішкі құны,
спекуляция, бір мемлекеттен екінші мемлекетке ақша ағымы. Валюталық тәуекел
ашық позиция жағдайында пайда болады.
Валюталық тәуекел әр банкте әр түрлі әдіспен басқарылады. Банктер
тарапынан ең жиі қолданылатын әдістердің бірі валюталық операцияларға шек
немесе лимит белгілеу болып табылады. Ондай лимиттерге мыналар жатады:
- шетел мемлекеттеріне байланысты лимиттер;
- клиенттермен жүргізілетін операциялар бойынша лимиттер;
- әр дилерге байланысты лимиттер;
- шығындарға байланысты лимиттер.
Өтімділік тәуекелін басқару. Өтімділік тәуекелі банк өзінің қысқа
мерзімді міндеттемелерін орындау барысында өтімді қаражаттардың жетіспеу
мүмкіндігіне байланысты пайда болады. Өтімділік тәуекелі басқа банктік
тәуекелдердің туындысы болып табылады, яғни несиелік, проценттік
тәуекелдердің шамадан тыс жоғарлап кетуі өтімділік тәуекелінің жоғарлауына
әсерін тигізеді.
Өтімділік тәуекелінің деңгейі пассивтер есебінен қаржыландырылатын
өтімділігі жоқ активтер дәрежесімен сипатталады. Өтімділік тәуекелінің
пайда болу көзі ретінде пассивтердің мерзімі мен активтер мерзімінің
арасындағы айырманы қарастыруға болады, яғни банктердің ағымдағы
инвестициялық жобаны қаржыландыру үшін қажетті пассивтерді уақтылы тарта
алмауы.
Дүниежүзілік тәжірибеде өтімділікті басқаруға байланысты бірнеше
әдістер қалыптасқан. Өтімділікті басқарудың базалық әдісі ресурстарды
активтер топтарының арасында бөлумен байланысты болып келеді. Ресурстарды
бөлу мынадай екі әдіске байланысты жүргізіледі: "жалпы қор" әдісі және
"банк ішіндегі банктер" әдісі.
"Жалпы қор" әдісінің мазмұны: ресурстардың қалыптасу көздеріне
қарамастан пассивтер сомасын әр түрлі активтердің арасында бөлу. Банк
белгілі бір активтік операцияны жүргізу кезінде осы әдіске сәйкес
ресурстардың қалыптасу көздерін есепке алмайды. Бұл тәсіл өтімділіктің
талаптарына жауап бермейді, сондықтан ол қарапайым немесе жай әдіс болып
саналады.
"Банк ішіндегі банктер" әдісіне сәйкес банктер тарапынан пассивтерді
бөлу барысында тартылған ресурстардың құрамына көңіл бөлінеді. Осылайша,
мерзімсіз депозиттер ретінде тартылған қаражаттар қысқа мерзімді және
өтімділігі жоғары активтерге орналастырылуы керек.
Өтімділік кризисі банктің банкроттыққа ұшырауына дейін пайда болады.
Ол негізінен банктік тәуекелдерді басқарумен байланысты проблемалардан
басталады. Өтімділік тәуекелін нашар басқару өтімділік кризисіне алып
келеді. Сондықтан банк төменде көрсетілген шараларды қолдана отырып
өтімділік тәуекелінің деңгейін төмендетуге тырысады:
- несиелік және проценттік тәуекелдерді тиімді басқару;
- өтімді активтердің жеткіліктігін қамтамасыз ету;
- баланстан тыс міндеттемелерді (кепіл, несиелік желі, овердрафт)
жоспарлау және реттеу;
- қызметкерлер арасында банктің қаржылық жағдайы туралы ақпараттарды
құпияда сақтау;
- банктің кез-келген уақытта нарықтан қарыз алу үшін жоғары репутациясын
сақтау немесе қалыптастыру.
Өтімді активтердің жеткіліктігін қамтамасыз етудің мынадай тәсілдері
бар. Өтімділікті басқарудың дәстүрлі әдісі болып, белгілі бір активтер
сомасын абсолютті өтімді түрде, яғни қолма-қол ақша түрінде сақтау. Бірақ
бұл әдіс банк тарапынан жиі қолданыс таппайды, өйткені бұл жағдайда банк
капиталының белгілі бір бөлігі жұмыс істемей, табыс деңгейі төмендейді.
Өтімділікті басқарудың екінші әдісі филиалдар жүйесін ашу арқылы тез арада
заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын қолма-қол ақша ретінде тартады.
Өтімділікті басқарудың үшінші әдісі өтімді пассивтер құрылымын
қалыптастыру, ал төртінші әдісі резервтік қаражат көздерін қалыптастыру
болып табылады.
1.2 Банктік тәуекелдердің пайда болу кезеңдері мен көздері
Кез келген қоғамда жеке тұлғаларда, заңды тұлғаларда қаржы жүйесінде
қауіп қатерден сақтану үшін тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады. Өйткені
жағымсыз оқиғаның болу жағдайында тәуекелге ұшыраған тұлғалар шығын шегеді.
Тәуекел деңгейін төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп
баламалардың бар болуын қалаймыз. Яғни, таңдау құқығына ие болғымыз келеді.
Тәуекел деңгейі мен табыстылық деңгейі өзара пропорционал болып келеді.
Яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен
болады. Сондықтан кез-келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, банк үшін тәуекелді басқару ең
маңызды мәселелердің бірі болып келетінін айтып кеткен жөн. Өйткені кез-
келген банктің қалыптасу процесінен бастап бүкіл қызмет ету уақтысында
банктің іс-әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып келеді.
Сондықтан банктің болашақта банкроттыққа ұшырауы немесе ұшырамауы банктің
тәуекелді басқаруымен байланысты. Банк ісінде тәуекел деп банктің табысы
мен капиталына кері әсер ететін оқиғалардың болу ықтималдығын айтамыз.
Тәуекел жағымсыз оқиғаның болу ықтималдығымен сипатталады. Бұл оқиғаларға
мыналар жатады:
- табыстың төмендеуі,
- берілген несиелердің қайтарылмауына байланысты шығындардың пайда
болуы,
- базалық ресурстардың азаюы,
- баланстан тыс операциялар бойынша төлемдердің төленбеуі және тағы
басқалары.
Бірақ тәуекел деңгейі қаншалықты төмен болса, жоғары табыс алу
ықтималдығы да соншалықты төмен болады. Сондықтан кез-келген банк өзінің
қаражаттарын табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс-әрекеттерге
жұмсауға тырысады.
Тәуекел мен табыс деңгейлерінің арасындағы байланысты төмендегі
сызбадан көруге болады (сурет-2). Бұл сызбада табыс пен тәуекел арасындағы
байланыс бірнеше бөліктерге бөлінген және әр бір бөліктің өзіне тән
ерекшеліктері бар.
Егер де банк өз қызметін бірінші бөлікте ұйымдастырса, мұндай банктің
табыс деңгейі өте төмен болады. Банк ұзақ мерзімде бұл бөлікте қызмет етсе
үлкен мәселелерге жүгінеді. Бұл бөлікті жеткіліксіз табыс бөлігі деп атауға
болады.
Ал, екінші бөлікте қызметін ұйымдастыратын банк өзіне тәуекелділікті
қабылдайды. Бірақ мұндай банктің жоғары табыс алу ықтималдығы төмендеп
кетеді. Бұл бөлікті бекер тәуекелге бару бөлігі деп атауға болады.
Банк өз қызметін үшінші бөлікте ұйымдастыратын болса, өзін қажетті
табыс деңгейімен қамтамасыз етеді және негізделген тәуекел деңгейін
қабылдайды. Тәуекел мен табыс деңгейлерінің оптималды қатынасы осы бөлікте
орнығады.
тәуекел
2
1 3
табыс
Сурет 2- Тәуекел мен табыс деңгейлерінің арасындағы байланыс
Банктің басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне және пайда болу
себептеріне аса маңызды көңіл бөледі (сурет-3). Тәуекелдің пайда болуының
үш көзін атап өтуге болады.
Алғашқы екі түрі объективті сипатта, яғни банктің іс-әрекеттеріне
байланыссыз немесе тәуелсіз болады. Ал, үшінші түрі субъективті сипатта
болады, яғни банк қызметіне тәуекелді болып келеді.
1. Нарықтық тәуекел деп әр түрлі активтер құнының өзгеруіне тәуелді
қаржылық жағдайды айтамыз.
Ол мыналардан тұрады:
- Проценттік тәуекел – ағымдағы проценттік тәуекелдің өзгеруімен байланысты
тәуекелдің түрі.
- Валюталық тәуекел – валюта бағамының өзгеруімен байланысты тәуекелдің
түрі.
- Инвестициялық тәуекел – қор нарығындағы өзгерістермен байланысты
тәуекелдің түрі.
2. Контрагент тәуекелі немесе несиелік тәуекел – контрагенттің өз
міндеттемелерін орындамауына немесе берілген несиені қайтармауына
байланысты тәуекелді айтамыз.
3. Басқару немесе менеджмент тәуекелі.
Сурет 3- Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері
Ол мыналардан тұрады:
- Оперативтік тәуекел – банктің кейбір функцияларымен байланысты тәуекелді
айтамыз. Оларға мыналар жатады: банктің ұйымдастырушылық құрылымы,
ақпараттық және технологиялық жабдықтармен қамтамасыз етілу дәрежесі,
кадрлардың мамандану деңгейі, банктің өз қызметін жедел және нақты орындау
қабілеті.
- Стратегиялық тәуекел–банк қызметінің дұрыс ұйымдаспауымен немесе
жіберілген қателермен байланысты тәуекелдің түрі.
Олар:
- шешім қабылдау үшін ақпараттық базаның жеткіліксіздігі,
- қаржы нарығының математикалық модельдерінің сапасының төмен болуы,
- болжау және жоспарлау әдістемелерінің толық еместігі.
Тәуекел дәңгейіне әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп екіге
бөлуге болады.
Жоғарыда келтірілген факторлар келесі жиі кездесетін банктік
тәуекелдердің пайда болуына себеп бола алады:
- Өтімділік тәуекелі активтерді тез арада ақшаға айналдыру немесе
міндеттемелерді орындау үшін керек ресурстарды тарту қабілетін жоғалтумен
байланысты.
- Проценттік тәуекел нарықтағы процеттік ставканың ауытқуымен байланысты.
- Несиелік тәуекел қарыз алушының өз міндеттемелерін орындамауымен
байланысты.
- Нарықтық немесе инвестициялық тәуекел бағалы қағаздардың мүмкін болатын
құнсыздануымен байланысты.
- Саяси тәуекел мемлекеттегі саяси жағдайдың тұрақтылығымен сипатталады.
- Валюталық тәуекел валюталық бағамның жоспарланған деңгейден ауытқуымен
байланысты.
- Операциондық тәуекел төлемдерді жүргізу барысында немесе мәліметтерді
электрондық өңдеу кезінде пайда болады.
- Экономикалық тәуекел өндіріс салаларында және қаржы нарығындағы болатын
жағымсыз жағдайларға байланысты пайда болады.
- Келеңсіз жағдай тәуекелі табиғи апаттармен немесе төтенше жағдайлармен
байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі.
Банктік тәуекелдерді жіктелуі банктің қызметіндегі экономикалық яғни
банктің, жекелеген қарыз алушылардың, кәсіпорындар топтарының, салалардың
саяси және өзге де тәуекелдерді есептеу әдістері мен негізгі түрде баға
берулері жатады. Ішкі тәуекелдер банктің түрімен өзіне тән белгілеріне,
қызмет сипатына және оның әріптестерінің құрамына қатысты болады. Банктің
түріне байланысты тәуекелдер банктермен, банк мекемелері мемлекеттік және
жекеменшік болуы мүмкін. Өздерінің тараптарынан олар кооперативті жіне
коммерциялық банктерге бөлінеді. Коммерциялық банктердің мамандандырылған,
салалық және әмбебап үш белгісі болады.
Тәуекелдердің барлық түрлері олардың әрбірінде болады. Дегенмен,
олардың туындау жиілігінің ықтималдығы мен өзгешелікті белгілері банк
мекемесінің үлгісінің өзіне қатысты болады.
Әмбебап коммерциялық банктер-іс жүзінде банк қызметінің барлык
түрлерімен (несие беру, есеп айырысу, қаржылық) айналысады. Соңғы кезде
әмбебап коммерциялық банктер әртүрлі бағалы кағаздар, лизинг, клиринг, тағы
басқа да дәстүрлі түрде жүзеге асыруды қолға ала бастады.
Мамандандырылған коммерциялық банктер-өздерінің қызметін негізінен
нақты қызметтер көрсетуге бағдарламалауда.
Мысалы, инновациялық, инвестициялық, ссудалық, жинақ, ипотекалық,
депозиттік, клирингтік және өзге де банктер.
Жекеленген банктер-өздерінің жұмыстарын салалық ауылшаруашылығы,
өнеркәсіп, құрылыс) немесе қызметтік (биржалық, сақтандыру, кооперативтік,
коммуналдық) белгілері бойынша бағдарлайды.
Сондай-ақ мамандандырылған коммерциялық банктер қызметінің нарықтық
бағдарламалауы болады, яғни олар аймақтық, аймақаралық, трансұлттық болуы
мүмкін. Мамандандырылған коммерциялық банктер, мысалы, инновациялық банктер
жаңа технологияларға несие берумен байланысты тәуекелдерге барады. Іріктеп
жасалынған статистикалық талдаулар нәтижелеріне сәйкес, олардың
тиімділігіне алдын-ала біліктілік тұрғысынан баға берусіз технологиялық
жаңалықтарды іске қосу, ең үлкен тәуекелдерді білдіреді. Соған қарамастан,
инвестициялық банктердің көпшілігі, мысалы, қаржылық тәуекелдердің неғұрлым
төмен деңгейіне ие. Өйткені олардың клиенттеріне бағалы қағаздардың несие
қоржындарын басқару бойынша әртүрлі қызмет ұсынады.
Банк операциялық сипатына қатысты тәуекелдер баланстық немесе
баланстан тыс операциялардың ерекшеліктерімен байланысты. Олар активті және
пассивті операциялар тәуекеліне бөлінеді.
Пассивті операциялар тәуекелі - банк осы пассивті операциялар
көмегімен активті банк операцияларын жүзеге асыру үшін өз ресурстарын
реттейді. Жарғылық капиталды қалыптастыруға пайдадан аударымдар жасау, өзге
заңды тұлғалардан алынған несиелердің мөлшері, депозиттік операциялар
коммерциялық банктердің пассивті операцияларына жатады.
Пассивті операциялардың тек бірінші түрі яғни тобы ғана банктің
меншікті қаражатын қалыптастырады. Депозиттік операциялар коммерциялық
банктердің пассивті операцияларына жатады. Депозиттік операциялар-бұл
салымшыларға немесе талап еткенге дейінгі немесе белгілі бір мерзімге заңды
тұлғалардың және жеке тұлғалардың қаражаттарын тарту операциясы.
Депозиттер шұғыл, талап еткенге дейінгі, жеке тұлғаларды жинақ
салымдары, бағалы қағаздар түрінде болады. Пассивтік операциялар тәуекелі
активті операцияларды ресурстармен қамтамасыз етуден болуы мүмкін
қиындыктырымен байланысты болады. Банктер депозиттерді қалыптастыру бойынша
тәуекелдің алдын-алу үшін пассивтік және активтік операцияларды, яғни
кәсіпорынның банктегі салымдарымен басқа банктерде орналыстырылған
салымдары арасындағы арақатынасты қарастырды. Активтік операциялар тәуекелі-
банктен өз қызметтерін жүргізу процесінде тұрақты түрде кездесетін пайыздық
тәуекелдің деңгейі болып табылады. Пайыздық тәуекелдерді басқару банктің
активтер мен пассивтерді басқаруынан тұрады. Активтерді басқару банктердің
өзінің өтімділік деңгейінен және бәсекелестік дәрежесіне, ал пассивтерді
басқару ссудаларды беру үшін қаржыларды ала алу мүмкіндігіне байланысты.
Қоржындық тәуекел- бағалы кағаздардың жекелеген үлгілері бойынша, сондай-ақ
ссудалардың бүкіл санаттары бойынша шығындар ықтималдығынан тұрады.
Банктің, АЌ-ың, кәсіпорының, оның ішінде бірлескен банктердің қарызға
терген қаржылары неғұрлым көп болса, олардың акционерлері мен
кұрылтайшылары үшін қаржылық тәуекел де соғұрлым жоғары болады. Өтімділік,
тәуекелі-бұл қаржы активтерінің нақты ақшаға жедел айналу қабілеті. Орталық
биржаларда акциялары.
Банктік қызметте тәуекелдікті басқаруды-менеджменттік–тәуекел деп
атаймыз. Банктік тәжірибеде тәуекел әр түрлі операциялардың жүргізілуі
негізінде туындайды, яғни-несиелік тәуекелі, өтімділік тәуекелі, ағымдағы
шығындардың өзгеру тәуекелділігі және тағы сол сияқты түрлерімен.
Сондықтан да банктің негізгі қызметтері мыналарға сәйкестендіріледі:
- тәуекелдің мүмкін болу жағдайларын анықтау;
- шығындардың болу мүмкіндігінің масштабын бағалау;
- шыққан шығынды жабу көздерін табу немесе олардың алдын - алу әдістерін
анықтау.
Жалпы қарыз алушының балансын талдау негізі мыналарды қарастырады:
1. Негізгі актив бөлімдерін үйрену - дебиторлар, тауарлық босалқылар және
негізгі қорлар. Бұл бөлімнің жоғарғы салыстырмалы салмағы өндірістік
өнеркәсіптер үшін пайдалы.
2. Баланстың қиын қиын бөлімдерін қайта талдау, олар ереже бойынша екі
топқа бөлінеді:
а) қарыз алушының қанағаттанарлықсыз жұмысын көрсету, негізінде
қаржылық жағдайы төмен. Оларға: шығындар (табыссыздық жайында),
несиелер және қарыздардың уақытында өтелмеуі (төлей алмау қабілеттілігі
жайында айтылады), Тауарлар және қызметтер үшін кредиторлармен есеп
айрысу (тек уақтылы төленбегендер қарастырылады).
б) қарыз алушының жұмысындағы жетіспеушілігін анықтау. Оларға:
Дебитормен есеп айырысу, Басқа да айналымдағы активтер жатады.
Дебиторлық қарыздарды талдау. Бұл оның өсуі байқалса, не үшін өскендігін
анықтауға арналған талдау.
Ағымдағы өтімділік формуласы:
АӨ = (А1 + А2 ) – ( П1 + П2 ) (3);
Егер есептеу кезінде оң таңбасы шықса, бұл кәсіпорынның төлемді
ойлаған уақытында төлей алатынын көрсетеді, егер минус таңбасы
шықса–керісінше.
Перспективалық өтімділік формуласы
ПӨ = А3 – П3 (4);
нәтижесіне сүйене отырып болашақтағы түсімдер мен төлемдер негізінде төлем
қабілеттілігін болжауға болады. Қарыз алушының өтімділігін талдау және оның
несиелік тәуекелділігініңдеңгейі – бұл байланыстың жетіспеуі және
артықшылығы баланс өтімділігін (ликвидность) түсіретінін есте сақтау керек.
Жетіспеушілік ағымдағы операциялардың төлемдерін уақытында төленбеуіне
негізделеді.
Кесте 1- Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері
Көрсеткіштер және оларға Есептеу формуласы Оптимальды мәні
сипаттама
Мостқа (автономияға) байланысты Капитал мен резервтер 0,4 төмен болмауы
емес коэффициент – кәсіпорын бөлім 4 пассив керек.
мүлкінің жалпы құны бойынша Баланс валютасы 0,5 жоғарғы (несие
иегерлердің үлесін көрсетеді. Ол(актив бойынша) берушілердің
50 пайыз шамасында болуы тиіс. тәуекелділіктерінің
минималдылығы)
Қаржылық тұрақтылық коэффициентіМеншікті және ұзақ 0,6 шамасында болуы
– қаржы көздерінің салыстырмалы мерзімді қарыздардың керек
салмағын анықтау, несие берушігесоммасы
шығын келтірмей кәсіпорын Баланс валютасы
шаруашылық қызметке мүлік құнын
қолдана алады.
Маневрлық коэффициент – Меншікті айналымды 0,5 төмен болмауы
тиімділікті талдау үшін капитал (дебиторлық керек.
өндірушінің меншік құралдарын қарыздар көлемі +
пайдалануы немесе жеке меншік тауарлы материалдық
капиталының қанда да бір бөлігінқосалқылар – несиелік
бағаның иммобилдік сипатына қарыздар – ссуда
негізделген және негізделмегенінбойынша қарыздар)
көрсетеді. Кәсіпорынның меншікті
капиталы
Иммобилизация коэффициенті Негізгі қордың құны 0,5 - 0,6 шамасы
немесе негізгі қордың нақты Баланс валютасы
құнының коэффициенті – қорлардың
тиімді
пайдалануын көрсетеді яғни
кәсіпорының иелігіндегі
кәсіпкерлік қызмет үшін, қарыз
алушының, өндірістің саласына
қаыстылығын көрсетеді
Модернизациялау коэффициенті Аммортизациясы 0,3 - 0,5 шамасы
–негізгі қорға салынған есептелінген. Негізгі
қаражаттардың интенсивтілігін капиталдың бастапқы
сипаттайды. Кәсіпорынның құны (материалды емес
спецификасына байланысты. активтер: патенттер,
лицензиялар кіреді).
1-кестенің жалғасы
Инвестицияны жасыру коэффициентіМеншік капиталының Мерзіміне
– баланстың актив бөлігін соммасы + орта және байланысты өседі.
сипаттайды, тұрақты көздермен ұзақ мерзімді несиелер.
қаржыландырылған
Баланс валютасы нетто
(актив бойынша)
Меншікті айналым қаражаттарының 4 бөлім + 5 бөлім – 1 Мерзіміне
бар болуы бөлім, яғни 490 бет + байланысты өседі.
590 бет – 190 бет
Негізгі көздердің көлемі қорлар (4 бөлім + 5 бөлім – Дұрыс мәні –
мен шығындардан құралады. 610 бет) – 1 бөлім, артықшылықты
Жетіспеушілік қаржылық жағдайдыңяғни 490 бет + 590 бет көрсетеді, теріс
тұрақсыздығымен сипатталады + 610 бет – 190 бет мәні –
жетіспеушілікті
көрсетеді
Ескерту: кесте мәліметтері автормен 34 ші әдебиеттің 72 бетінен алынған.
Өтімді қаражаттардың жетіспеушілігіне мыналардың әсері тиеді:
кәсіпорынның шығындары, бұл мақсатқа жиналған соммадан көп капиталды
салымдар. Қаржылық тұрақтылықты басқа көрсеткіштері 2 кестеде келтірілген.
Несиелік тәуекелдің деңгейін талдау үшін ең алдымен жоғарыда айтылған
коэффициенттерді шығарады және оны оптималды мәнімен салыстырады. Егер
коэффициенттердің шыққан мәні эталонды мәнге тең болса, онда таңдауды
тоқтату керек, себебі несиелік тәуекелдің деңгейі минималды. Кейбір
жағдайларда көрсеткіштер несиелік тәуекел деңгейінің жоғарғы екендігін
көрсетсе, ал басқалары – керсінше жағдайды көрсетеді. Енді, кестеге мән
беріп қарайық.
Қарыздық көрсеткіштер компания иелері мен несие беруші арасында
тәуекелді бөлуін көрсетеді.
Активтер жеке яғни негізгі қорлардың (акционерлік капитал) немесе
қарыздар есебінен қаржыландырады. Қарыз құрылымының қатынасы қаншалықты
жоғары болса, несие берушілерге соншалықты тәуекел жоғары болады.
Компанияның банкротқа ұшырауы, берілген қарыздарды дер кезінде өтелмеуі.
Бұл топтағы негізгі көрсеткіштердің бірі қаржыландыру коэффициенті:
Кқаржы == меншікті көздері
қарыз қаражаттарының соммасы
Есерту: оптималды коэффициенттің мәні 1 ден кіші болмауы керек. Егер
нақты мәні 1 ден кіші болса, онда мекеменің төлеу өабілеттілігіне қауіп
туады, несие алуға қиыншылық болады.
Кп.с.с = _негізгі қорлар__
меншікті капитал
Тәуекелді талдау оның шығу көздерін және әр түрлі себептерінен
басталады. Сол үшін ең алдымен олардың ішінде қайсысының маңызы зор екенін
анықтау керек және мүмкін шығындар мен табыстарды салыстыру керек. Ал
есептеумен сақтандырылмаған тәуекел әдетте шығынға әкеледі, бірақ оны дұрыс
және де кезінде тиісті іс - шараларды қолдана отырып болдырмауға болады.
Сондай-ақ тәуекелді бағалауға әр түрлі жағдайлар маңызды ролге ие, ол
әсіресе ақпарат жеткіліксіз болған жағдайларда қажет болады. Сондай-ақ бұл
есептеулер бірін-бірі толықтырып отырады.
Нарықтық экономикаға көшу барысында банктік тәуекелдің дұрыс
бағалануының маңызы зор. Нарықтық қатынастарда әрбір субъект заңға сүйене
отырып, өзінің ережесі негізінде жұмыс жасайды.
Экономикасы тұрақсыз мемлекеттердегі банктер өз бәсекелестерінің,
клиенттерінің барлық жағдайын, сонымен қатар заңдардың
өзгеруінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz