Исламда сауда-саттықтың орны
1. ИСЛАМДА САУДА.САТТЫҚТЫҢ ОРНЫ
2. Ә. ИСЛАМИ САУДАҒА ҚАЖЕТТІ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
3. Пайдаланылған әдебиеттер
2. Ә. ИСЛАМИ САУДАҒА ҚАЖЕТТІ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
3. Пайдаланылған әдебиеттер
Адамзат тарихына қарайтын болсақ қоғамдық өмірді саудасыз елестету мүмкін емес. Адам жаратылыс тұрғысынан мәдениетке жақын; қаумаласып өмір сүруі тиіс, жалғыз өмір сүре алмайды. Мәнді де мағыналы өмір сүруі үшін міндетті түрде бір-біріне сүйеу болуы керек. Бұл жағдай адамдар арасында байлыныстың маңызды екендігін айқын көрсетеді. Сонымен қатар өмір талаптарының ішінде сауда-саттықтың орны ерек. Өйткені бір адамның барлық қажеттіліктерін жалғыз өзі шешуі мүмкін емес. Әртүрлі мамандардың болуы осының айғағы болса керек. Егер сауда болмағанда әрбір адам өз қажеттілігін өзі өтеуге тура келген болар еді. Ал бұл жағдай өмір сүруді қиынға апарып соқтырары талассыз. Міне сауданың маңызы осы жерде анық байқалады. Сондықтан да барша адам баласы қажетті дәрежеде саудамен айналысып келеді. Сауда материалдық әрі рухани тұрғыдан екіге бөлінеді. Сауданың материалдық жағы, сатылатын зат және ақша болса, рухани жағына саудагерлердің ар-ожданы мен есеп беру сезімі кіреді.
Біз аталмыш еңбегімізде сауданың рухани жағын қарастыратын боламыз. Осы рухани жағы, сауда сияқты қоғамдық ара-қатынаста жеке тұлғалардың байланысының нығая түсуіне септігін тигізіп қана қоймай, қоғамда келеңсіз жайттардың орын алуына тосқауыл болады. Өйткені адам бойындағы ар-ождан, жауапкершілік пен есеп беру сезімі олардың сауда-саттықта қалағанын істеуге, алдап-арбауға, айлакерлік жасауға мүмкін бермейді.
Исламда сауда
Сауда – затты сату мен сатып алу айналымы жөніндегі шаруашылық әрекеті./1/
Ислам діні сауда-саттыққа ерекше көңіл бөледі. Құран Кәрімнің көптеген аяттарында сауда-саттық пен оны адал түрде жасаудың жолдары жайлы айтылған. Сондай-ақ Пайғамбардың (с.а.у.) көптеген хадистерінде Исламдағы сауда-саттықтың үлгісі, мұсылмандардың өз араларында яки өзге дін өкілдерімен сауда жасағанда қандай мәселелерге мән беру керектігі баяндалған. Фикһ кітаптарында да сауда-саттыққа байланысты жайттарды «Сауда» атты бөлімінде кеңінен қарастырған.
Сауданың негізі; туралық, сенімділік, заманның талабын назарда ұстау, тұтынушыларға барынша сыпайылық көрсету әрі әдептілікті сақтау. Аталған мәселелердің біреуінде ағаттық жасаған саудагер, сауданың жанына жара салған болып есептеледі. Исламның экономикалық жүйесі, сауданы туралық пен шындыққа негіздеген.
Сауда, тұтынушы мен саудагердің арасын байланыстыратын көпір. Сауданы өндірілген заттарды айналымға әрі тұтынуға жіберетін процес десек те болады. Осыған орай сауда, екі жақты да, яғни өндіруші һәм өңдеушінің қызметі әрі екеуінің нәтижесінде туындаған пайдалы іс-шара. Сауда болғандықтан мұнда тек ұту ғана көзделмейді, мұнда ұтылу да болады.
Біз аталмыш еңбегімізде сауданың рухани жағын қарастыратын боламыз. Осы рухани жағы, сауда сияқты қоғамдық ара-қатынаста жеке тұлғалардың байланысының нығая түсуіне септігін тигізіп қана қоймай, қоғамда келеңсіз жайттардың орын алуына тосқауыл болады. Өйткені адам бойындағы ар-ождан, жауапкершілік пен есеп беру сезімі олардың сауда-саттықта қалағанын істеуге, алдап-арбауға, айлакерлік жасауға мүмкін бермейді.
Исламда сауда
Сауда – затты сату мен сатып алу айналымы жөніндегі шаруашылық әрекеті./1/
Ислам діні сауда-саттыққа ерекше көңіл бөледі. Құран Кәрімнің көптеген аяттарында сауда-саттық пен оны адал түрде жасаудың жолдары жайлы айтылған. Сондай-ақ Пайғамбардың (с.а.у.) көптеген хадистерінде Исламдағы сауда-саттықтың үлгісі, мұсылмандардың өз араларында яки өзге дін өкілдерімен сауда жасағанда қандай мәселелерге мән беру керектігі баяндалған. Фикһ кітаптарында да сауда-саттыққа байланысты жайттарды «Сауда» атты бөлімінде кеңінен қарастырған.
Сауданың негізі; туралық, сенімділік, заманның талабын назарда ұстау, тұтынушыларға барынша сыпайылық көрсету әрі әдептілікті сақтау. Аталған мәселелердің біреуінде ағаттық жасаған саудагер, сауданың жанына жара салған болып есептеледі. Исламның экономикалық жүйесі, сауданы туралық пен шындыққа негіздеген.
Сауда, тұтынушы мен саудагердің арасын байланыстыратын көпір. Сауданы өндірілген заттарды айналымға әрі тұтынуға жіберетін процес десек те болады. Осыған орай сауда, екі жақты да, яғни өндіруші һәм өңдеушінің қызметі әрі екеуінің нәтижесінде туындаған пайдалы іс-шара. Сауда болғандықтан мұнда тек ұту ғана көзделмейді, мұнда ұтылу да болады.
1. İbn Manzur, Cemâlüddin Muhammed bin Mükerrem, Lisanü’l Arab, Beyrut 1955.
2. Muhammed Esed, Kur’an Mesajı Meal-Tefsir, İstanbul 1999.
3. Ebû Dâvud, Süleyman bin Eş’as es- Sicistani Sünenü Ebi Davud, İstanbul 1992
4. Buhari, Ebu Abdillah Muhammed bin İsmail, Câmiu’s-sahih, İstanbul 1992.
5. Müslim, Ebul-Hüseyn bin Haccac el-Kuşeyri, el-Camiu’s-Sahih İstanbul1992.
6. İbn Mace, Ebu Abdillah Muhammed bin Yezid el-Kazvini Süneni İbn-i Mace, İstanbul 1992.
7. İbrahim Canan, Hadis Ansiklopedisi, Kütüb-i Site, İstanbul.
8. Münziri, Abdulazim bin Abdulkavi, et-Terğib ve’t- Terhib, Kahire 1934.
9. Osman Nuri Topbaş, Son Nefes, İstanbul 2003.
10. Hamdi Döndüren, Delilleriyle Ticaret ve İktisat İlmihali.
11. İskender Cerrahoğlu, Ekonomi Sözlüğü, İstanbul 1991.
12. Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuk-u İslamiye ve Islalahat-ı Fıkhıyye Kamusu İstanbul 1967.
13. İbn Abidin, Muhammed bin Emin, Reddü’l-Muhtar matbaatul babi el halebi Mısır
14. Malik bin Enes, Muvatta, Mısır1951.
15. Yazır, M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, İstanbul 1993.
Сілтемелер:
1. Қазақ тілінің сөздігі, беті 560. Алматы 1999.
2. Бұхари, Бүю, 24.
3. Суюти, әл-Жамиус-сағир, І, 113 б.
4. Бұхари, Зекет, 18.
5. Топбаш, Сон нефес, 204 б.
6. Кутуб, Физилал, ІІ, 438.
7. Тирмизи, Бүю, 4; Ибн Маже, Тижарет, 1.
8. Тирмизи, Бүю, 4; Ибн Маже, Тижарет, 3.
9. Жанан, Хадис энциклопедиясы, І, 423.
10. Тирмизи, Қиямет, 46.
11. Бұхари, Бүю; 16; Тирмизи, Бүю, 75.
12. Бұхари, Бүю; 17-18; Мүслим, Мүсакат, 26-31.
13. Зүхайли, Фикһ энциклопедиясы, Ү, 371 б.
14. Бұхари, Бүю 45; Мүслим, Бүю 44.
15. Бұхари, Бүю 19, 22, 42, 44, 46; ; Мүслим, Бүю 47.
16. Бұхари, Мәзалим 10, Рикак 48.
17. Мүслим, Имаре 119.
18. Мүслим, Имаре 120.
19. Бұхари, Бүю 48, Истикраз 19; Мүслим, Бүю 48, Әбу Дауыт, Бүю 68; Тирмизи, Бүю 28.
20. Мүслим, Иман, 164; Тирмизи, Бүю, 74; Әбу Дауыт, Бүю, 52; Ибн Маже, Тижарет, 36.
21. Бұхари, Бүю 19.
22. Муватта, Кәлам, 19.
23. Бұхари, Бүю 19, 22, 42, 44, 46; ; Мүслим, Бүю 47.
24. Тирмизи, Бүю, 4; Әбу Дауыт, Бүю, 1; Несай, Бүю, 26
25. Мүслим, Иман, 171, Әбу Дауыт, Либас, 28; Тирмизи, Бүю, 5; Несай, Бүю, 5.
26. Бұхари, Бүю, 26.
27. Диһләуи, Һүжжетуллаһи-Балиға, ІІ, 346.
28. Исра, 17/35
29. Кутуб, Физилал, ІХ, 319 б.
30. Мұтаффифин, 83/1-5
31. Тирмизи, Бүю, 9.
32. Бұхари, Бүю, 58; Мүслим, Бүю, 11; Ибн Маже, Тижарет, 14.
33. Бұхари, Бүю, 60; Мүслим, Бүю, 13; Ибн Маже, Тижарет, 14.
34. Бұхари, Бүю, 64,70, 71; Шурут, 8; Никаһ 45; Мүслим, Никаһ 49.
35. Ибн Маже, Тижарет, 6.
36. Мүслим, Мүсакат, 129; Әбу Дауыт, Бүю, 49; Тирмизи, Бүю, 40.
2. Muhammed Esed, Kur’an Mesajı Meal-Tefsir, İstanbul 1999.
3. Ebû Dâvud, Süleyman bin Eş’as es- Sicistani Sünenü Ebi Davud, İstanbul 1992
4. Buhari, Ebu Abdillah Muhammed bin İsmail, Câmiu’s-sahih, İstanbul 1992.
5. Müslim, Ebul-Hüseyn bin Haccac el-Kuşeyri, el-Camiu’s-Sahih İstanbul1992.
6. İbn Mace, Ebu Abdillah Muhammed bin Yezid el-Kazvini Süneni İbn-i Mace, İstanbul 1992.
7. İbrahim Canan, Hadis Ansiklopedisi, Kütüb-i Site, İstanbul.
8. Münziri, Abdulazim bin Abdulkavi, et-Terğib ve’t- Terhib, Kahire 1934.
9. Osman Nuri Topbaş, Son Nefes, İstanbul 2003.
10. Hamdi Döndüren, Delilleriyle Ticaret ve İktisat İlmihali.
11. İskender Cerrahoğlu, Ekonomi Sözlüğü, İstanbul 1991.
12. Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuk-u İslamiye ve Islalahat-ı Fıkhıyye Kamusu İstanbul 1967.
13. İbn Abidin, Muhammed bin Emin, Reddü’l-Muhtar matbaatul babi el halebi Mısır
14. Malik bin Enes, Muvatta, Mısır1951.
15. Yazır, M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, İstanbul 1993.
Сілтемелер:
1. Қазақ тілінің сөздігі, беті 560. Алматы 1999.
2. Бұхари, Бүю, 24.
3. Суюти, әл-Жамиус-сағир, І, 113 б.
4. Бұхари, Зекет, 18.
5. Топбаш, Сон нефес, 204 б.
6. Кутуб, Физилал, ІІ, 438.
7. Тирмизи, Бүю, 4; Ибн Маже, Тижарет, 1.
8. Тирмизи, Бүю, 4; Ибн Маже, Тижарет, 3.
9. Жанан, Хадис энциклопедиясы, І, 423.
10. Тирмизи, Қиямет, 46.
11. Бұхари, Бүю; 16; Тирмизи, Бүю, 75.
12. Бұхари, Бүю; 17-18; Мүслим, Мүсакат, 26-31.
13. Зүхайли, Фикһ энциклопедиясы, Ү, 371 б.
14. Бұхари, Бүю 45; Мүслим, Бүю 44.
15. Бұхари, Бүю 19, 22, 42, 44, 46; ; Мүслим, Бүю 47.
16. Бұхари, Мәзалим 10, Рикак 48.
17. Мүслим, Имаре 119.
18. Мүслим, Имаре 120.
19. Бұхари, Бүю 48, Истикраз 19; Мүслим, Бүю 48, Әбу Дауыт, Бүю 68; Тирмизи, Бүю 28.
20. Мүслим, Иман, 164; Тирмизи, Бүю, 74; Әбу Дауыт, Бүю, 52; Ибн Маже, Тижарет, 36.
21. Бұхари, Бүю 19.
22. Муватта, Кәлам, 19.
23. Бұхари, Бүю 19, 22, 42, 44, 46; ; Мүслим, Бүю 47.
24. Тирмизи, Бүю, 4; Әбу Дауыт, Бүю, 1; Несай, Бүю, 26
25. Мүслим, Иман, 171, Әбу Дауыт, Либас, 28; Тирмизи, Бүю, 5; Несай, Бүю, 5.
26. Бұхари, Бүю, 26.
27. Диһләуи, Һүжжетуллаһи-Балиға, ІІ, 346.
28. Исра, 17/35
29. Кутуб, Физилал, ІХ, 319 б.
30. Мұтаффифин, 83/1-5
31. Тирмизи, Бүю, 9.
32. Бұхари, Бүю, 58; Мүслим, Бүю, 11; Ибн Маже, Тижарет, 14.
33. Бұхари, Бүю, 60; Мүслим, Бүю, 13; Ибн Маже, Тижарет, 14.
34. Бұхари, Бүю, 64,70, 71; Шурут, 8; Никаһ 45; Мүслим, Никаһ 49.
35. Ибн Маже, Тижарет, 6.
36. Мүслим, Мүсакат, 129; Әбу Дауыт, Бүю, 49; Тирмизи, Бүю, 40.
ИСЛАМДА САУДА-САТТЫҚТЫҢ ОРНЫ
Адамзат тарихына қарайтын болсақ қоғамдық өмірді саудасыз елестету мүмкін
емес. Адам жаратылыс тұрғысынан мәдениетке жақын; қаумаласып өмір сүруі
тиіс, жалғыз өмір сүре алмайды. Мәнді де мағыналы өмір сүруі үшін міндетті
түрде бір-біріне сүйеу болуы керек. Бұл жағдай адамдар арасында байлыныстың
маңызды екендігін айқын көрсетеді. Сонымен қатар өмір талаптарының ішінде
сауда-саттықтың орны ерек. Өйткені бір адамның барлық қажеттіліктерін
жалғыз өзі шешуі мүмкін емес. Әртүрлі мамандардың болуы осының айғағы болса
керек. Егер сауда болмағанда әрбір адам өз қажеттілігін өзі өтеуге тура
келген болар еді. Ал бұл жағдай өмір сүруді қиынға апарып соқтырары
талассыз. Міне сауданың маңызы осы жерде анық байқалады. Сондықтан да барша
адам баласы қажетті дәрежеде саудамен айналысып келеді. Сауда материалдық
әрі рухани тұрғыдан екіге бөлінеді. Сауданың материалдық жағы, сатылатын
зат және ақша болса, рухани жағына саудагерлердің ар-ожданы мен есеп беру
сезімі кіреді.
Біз аталмыш еңбегімізде сауданың рухани жағын қарастыратын боламыз. Осы
рухани жағы, сауда сияқты қоғамдық ара-қатынаста жеке тұлғалардың
байланысының нығая түсуіне септігін тигізіп қана қоймай, қоғамда келеңсіз
жайттардың орын алуына тосқауыл болады. Өйткені адам бойындағы ар-ождан,
жауапкершілік пен есеп беру сезімі олардың сауда-саттықта қалағанын
істеуге, алдап-арбауға, айлакерлік жасауға мүмкін бермейді.
Исламда сауда
Сауда – затты сату мен сатып алу айналымы жөніндегі шаруашылық
әрекеті.1
Ислам діні сауда-саттыққа ерекше көңіл бөледі. Құран Кәрімнің көптеген
аяттарында сауда-саттық пен оны адал түрде жасаудың жолдары жайлы айтылған.
Сондай-ақ Пайғамбардың (с.а.у.) көптеген хадистерінде Исламдағы сауда-
саттықтың үлгісі, мұсылмандардың өз араларында яки өзге дін өкілдерімен
сауда жасағанда қандай мәселелерге мән беру керектігі баяндалған. Фикһ
кітаптарында да сауда-саттыққа байланысты жайттарды Сауда атты бөлімінде
кеңінен қарастырған.
Сауданың негізі; туралық, сенімділік, заманның талабын назарда ұстау,
тұтынушыларға барынша сыпайылық көрсету әрі әдептілікті сақтау. Аталған
мәселелердің біреуінде ағаттық жасаған саудагер, сауданың жанына жара
салған болып есептеледі. Исламның экономикалық жүйесі, сауданы туралық пен
шындыққа негіздеген.
Сауда, тұтынушы мен саудагердің арасын байланыстыратын көпір. Сауданы
өндірілген заттарды айналымға әрі тұтынуға жіберетін процес десек те
болады. Осыған орай сауда, екі жақты да, яғни өндіруші һәм өңдеушінің
қызметі әрі екеуінің нәтижесінде туындаған пайдалы іс-шара. Сауда
болғандықтан мұнда тек ұту ғана көзделмейді, мұнда ұтылу да болады.
Ислам дінінде сауданы жан-жақты қарастырып, оның қыруар пайда
түсретіндігін де ойластырып, сауда жасауды құптап, тіпті саудамен
айналасуға үгіттейді. Хз. Пайғамбар бірнеше хадистерінде сауда-саттықпен
айналысудың маңыздылығын айта отырып, оған үгіттеген. Адам баласы үшін
маңдай терімен тапқан адал табыстан артық табыс жоқ. Адамның өзіне,
жанұясына, бала-шағасы мен қызметшілеріне жұмсағандары садақа 2
Табыстың оннан тоғызы саудада3 хадистерінен саудаға не үшін
шақырғандығын оңай түсінуге болады. Енді бір жағынан Исламның бес негізінің
қаж және зекет бай-бақуат мүміндердің міндеті болуы, байлықтың маңызын
білдіреді. Хз. Пайғамбардың хадисіндегі берген қол алған қолдан жоғары4
деген жолдар осыны меңзейді.5 Аллаһ Тағала адамдар арасындағы әлеуметтік
жағдайдың жүйелі әрі орынды болуы үшін саудаға да белгі-бір қағида құралдар
қойған.
Құран Кәрімнің көптеген аяттарында туралық пен шындыққа сай әрі жалғандық
пен айлакерлік араласпаған сауда жайлы былай деген:
Әй мүміндер! Өзара малдарыңды бұзықтықпен жемеңдер. Бірақ өз
ризалықтарыңмен саудаласу басқа. Және бір-біріңді өлтірмеңдер. Расында
Аллаһ сендерге ерекше мейірімді. (Ниса, 429)
Араларыңдағы малдарыңды бұзық жолмен жемеңдер. Сондай-ақ біле тұра
адамдардың малынан бір бөлім жеу үшін билерге апармаңдар. (Бақара, 2188)
Жоғарыдағы аяттарда мүміндерге Өзара малдарды бұзықтықпен жеуге тыйым
салып, мал-дүние табудың адал жолы сауда екендігін білдірген. Бұзық
жолмен деген мағына, адамдар арасында орын алатын Аллаһтың рұқсат бермеген
жолдардың барлығын қамтиды. Алдау-арбау, өсім, құмар, аса қажетті заттардың
бағасын көтеру мақсатымен сақтап қою сияқты жолдармен табыс табудың
барлығына тыйым салынған. Өсім де осылардың қатарына кіреді. Өйткені өсім,
қанаудың бір түрі болғандықтан бұған тыйым салынған. Аятта сатушы мен
тұтынушының арасындағы келісім арқылы жүргізілген саудаға рұқсат
берілген.6
Жоғарыдағы аяттарда бұзықтық (арам) жолмен табыс табуға тыйым салынған.
Атақты тәпсірші ғалым М. Хамды Языр, (ө. 13601942) Хақ діні Құран тілі
деген тәпсірінде бұзық жолмен табыс табу мәселесін былай түсіндіріп береді:
Бұзықтық деген, қарақшылық, ұрлық, тартып алу, құмар, өсім, уәдені бұзу,
ысрап және осы сияқты себептерден түскен пайда мен оны жұмсау жағын да
қамтиды. Алайда мал дүниенің екі жақты келісім арқылы жүргізілген саудаға
рұқсат берілген. Екі жақты келісім арқылы болған саудаға рұқсат беріліп
қана қоймай оны істеуге шақырған. Осы саудадан басқа, бүтіндей беру,
садақа, жәрдем беру сияқтыларға да рұқсат берілген. Аятта сауданың арнайы
айтылуының себебі, сауда кең тараған әрі табыстың көзі болғандықтан деуге
негіз бар. Сонымен қатар сауданың нәтижесінде түскен табысты қалай болса
солай орынсыз жұмсамай, қолдағы дүниені дұрыс пайдаланып, өз малың ғана
емес, өзгелердің де дүниесін төгіп шашпай орнымен қолдану қажеттігі
айтылған.7
Осы аяттар мен тәпсірлерден адал сауданы, арадағы разылық әрі араға алдау-
арбау, өтірік, өсім мен ысрап араласпаған сауда деуге болады. Аталған осы
сипаттардың біреу ғанасы саудаға араласар болса, аят бойынша бұл сауда арам
болып есептеледі. Пайғамбарымыз (с.а.у.) бұл тұрғыда былай дейді:
Сенімділік пен туралыққа берік болған саудагер пайғамбарлар, сыддықтар,
шейіттер және салихтермен бірге болады.8 Қиямет күні саудагерлердің
ішінде Аллаһтан қорыққандар, игі іс істегендер мен туралықтан айнымағандар
басқалары күнәһар ретінде қайта тірілтіледі.9
Ә. ИСЛАМИ САУДАҒА ҚАЖЕТТІ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Жоғарыда айтып өткеніміздей Исламдағы сауданың негізі; туралық,
сенімділік, заманның талабын назарда ұстау, тұтынушыларға барынша сыпайылық
көрсету әрі әдептілікті сақтау. Аталған мәселелердің біреуінде ағаттық
жасаған саудагер, сауданың жанына жара салған болып есептеледі. Исламның
экономикалық жүйесі, сауданы туралық пен шындыққа негіздеген. Сондықтан да
сауданы адамның еркіне қалдырмай, белгі-бір қағида құралдар қойған. Егер
қағида-құралдар болмаған жағдайда келеңсіз жайттарға апарып соқтырарлығы
айтпаса да түсінікті. Сауда адамдардың еркіне берілгенде айлакерлік,
өтірік, шектен тыс баға, кемшілігі бар малдарды сату кең етек жайып,
қоғамның тыныштығы бұзылған болар еді. Негізінде сауда, барлық әлемнің
билеушісі болған Аллаһ Тағаланың билігіне берілуі тиіс. Техника мен ғылым
қаншалықты дамыса да Оның қойған қағидаларын аттап өтуге болмайды.10
Міне сондықтан да Ислам, саудаға да белгі-бір қағида құралдар қойған. Осы
құрал-қағидалар арқылы сатушы һәм тұтынушының құқықтарын қорғалып, екі
жақтың да пайдасы көзеделеді. Енді аталмыш қағидалар мен шарттарға ретімен
тоқталып өтелік:
1. Сауда-саттықта жеңілдік жасау
Ислам діні барша адам баласына мейірім мен еркеше ілипат көрсетуді әмір
етеді. Дөрекілік пен тас жүректі болудан тыйған. Осы әмір саудада да аса
қажетті. Бұл арқылы сатушы мен тұтынушының арасындағы түсіністік арта
түседі әрі жеңілдік жасалады. Осыған байланысты Хз. Пайғамбар бір хадисінде
былай деген: Өзі отқа харам болған әрі от та оған харам болған адамның кім
екендігі жайлы хабар берейін бе? (Халыққа) жақын жүретіндерге, мейірбан әрі
адамдарға жеңілдік жасағандарға от харам қылынды.11
Сатқанда, сатып алуда, қарыз өтеуде жеңілдік жасаған адамға Аллаһ
Тағаланың рахметі мол болсын.12 Аллаһ Тағала, сатудағы әрі сатып
алудағы, өтеудегі қол алысуды жақсы көреді, Аллаһ Тағала, сендерден бұрын
өмір сүрген біреуге рахмет етті. Өйткені ол адам, сатқанда жеңілдік жасап,
сатып алғанда жеңілдік жасайтын, әрі алашағын сұрағанда да жеңілдік
жасайтын-ды.13
Расулуллаһ (с.а.у.) сауда-саттықта екі жақтың да разы болатын әрекетін
істеп, жеңілдік жасауға шақырып, қол алысып екі жақ та түсіністікпен қарау
керектігіне назар аудартады. Сондай-ақ жеңілдік жасаған адамға Аллаһ Тағала
мейірім көрсететіндігін әрі жеңілдік жасағандығы үшін жұмаққа кіретіндігін
былай хабар береді:
Сендерден бұрын өмір сүрген бір адамның жанын алу үшін періште келіп,
былай сұрады:
- Істеген жақсы ісің бар ма? Адам:
- Білмеймін деп жауап берді. Одан тағы да:
- Ойланып көр, бәлкім есіңе түсер деді. Адам:
- Ойыма ештеңе түсіп тұрған жоқ, бірақ мен саудамен айналысатынмын. Осы
саудада байларға өтеудің мерзімін ұзатып, кедейлердің өтеуінде жеңілдік
жасайтынмын деді. Аллаһ Тағала оны (осы жақсылығы үшін) жұмаққа
кіргізді.14
Исламдағы саудаға жасалған жеңілдіктің бір түрі ретінде таңдаудағы
құқықты айтуға болады. Таңдау, келіскен адамның, келісімді қабылдау яки
қабылдамауға деген құқығы.15 Бұл сатушы мен тұтынушының бірбіріне деген
жеңілділігі болып табылады. Таңдау еркіндігінде тек бір жақтың құқығы емес,
екі жақтың да құқығы назарға алынады. Таңдау құқығы арқылы, екі жақтың
біреуі айлакерлік жасағанда немесе алдаған жағдайда келісімді бұзуға
мүмкіндігі болады. Егер мұндай ерік берілмеген жағдайда сауданың соңы орны
толмас өкініштерге жол ашып беруі әбден мүмкін. Ислам діні мұндай келеңсіз
жайттарға тосқауыл болуы үшін таңдау құқығын берген. Хз. Пайғамбарымыз бұл
жайында былай деген:
Екі адам сауда-саттық жасағанда, олар бір-бірінен айырылғанға немесе
біреуі екіншісіне таңдау еркін бергенге дейін екеуі де ерікті. Біреу
екіншісіне ерік беріп, осы шартпен алыс-беріс жаса келісім нақты болды
деген сөз. Алыс-беріс біткеннен кейін бір-бірінен айырылысқаннан соң
екеіуінің келісімнен бас тарпаса мұндай жағдайда саудалары нақты
болмақ.16
Сауда-саттық жасағандар бір-бірінен айырылғанға дейін ерікті. Егер
туралықтан айнымай заттың барлық ерекшеліктерін айтар болса, сауда-саттық
екеуі үшін де игі болмақ. Шындықты жасырып, өтірік айтар болса, сауданың
берекесі болмайды.17
Сауда-саттықта заттың бағасы, сапасы, төлемі, екі жаққа да тиісті
мәселелердің барлығы айтылуы қажет. Хадисте саудаға салынып отырған заттың
кемшіліктері жасырылмай айтылуы шарт екендігі айтылған.
Исламдағы саудада көрсетілетін жеңілдіктердің ендігі бір түрі қарсы
тараптың зиянға ұшырамауы үшін икалеге (келісімді бұзуға) шақыру. Бұл
келісім екі жақтың разылығымен бұзылуы шарт. Егер сатып алушы алған затына
қатты өкініп ұтылар болса, оған жеңілдік жасап, келісімді бұзудың үлкен
жәрдем екендігі айтылады. Мұндай жеңілдік жасағандарға қаншалықты сый-
сияпат берілетіндігі жайлы Хз. Пайғамбар бір хадисінде былай дейді: Кімде-
кім мұсылманның ұсынысын қабылдаса, Аллаһ да оның қателігін кешіреді.18
Сатқанда, сатып алғанда, қарызды өтегендерге жомарттық жасаған мен
жеңілдік жасағандарға Аллаһ Тағала мейірірім етсін.19
Икаленің қабыл болуы үшін екі жақтың да разылығы шарт. Өйткені икаледе
екінші бір жаққа зияны тиетіндіктен негізі разылықты сол беруі керек.
2. Саудада алдау-арбауға жол берілмейді
Аллаһ Тағаланың тыйым салған үлкен күнәлардың ендігі бір түрі құл ақысын
жеу. Қандайда бір адамның өзге адамдардың құғығына қол сұғып, рұқсатсыз
алуы, тартып алу мен көз салуына харам етілген. Хз. Пайғамбар да құл ақысын
жемеуді және жеген күнде де иесінен кешірім сұрауы керек. Кімде-кімнің
мойынында мұсылман бауырының ар-намысы немесе дүние-мүлкіне байланысты
ақысы болса, алтын мен күмістің ещқандай пайда бермейтін қияметкүні
келгенге дейін адалдық сұрасын. Адалдық сұрамаған жағдайда оның ізгі
амалдарынан зұлымдық жасағандай мөлшерде сауабынан алынып иесіне беріледі.
Егер ізгі амалдары болмаса, зұлымдық жасаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адамзат тарихына қарайтын болсақ қоғамдық өмірді саудасыз елестету мүмкін
емес. Адам жаратылыс тұрғысынан мәдениетке жақын; қаумаласып өмір сүруі
тиіс, жалғыз өмір сүре алмайды. Мәнді де мағыналы өмір сүруі үшін міндетті
түрде бір-біріне сүйеу болуы керек. Бұл жағдай адамдар арасында байлыныстың
маңызды екендігін айқын көрсетеді. Сонымен қатар өмір талаптарының ішінде
сауда-саттықтың орны ерек. Өйткені бір адамның барлық қажеттіліктерін
жалғыз өзі шешуі мүмкін емес. Әртүрлі мамандардың болуы осының айғағы болса
керек. Егер сауда болмағанда әрбір адам өз қажеттілігін өзі өтеуге тура
келген болар еді. Ал бұл жағдай өмір сүруді қиынға апарып соқтырары
талассыз. Міне сауданың маңызы осы жерде анық байқалады. Сондықтан да барша
адам баласы қажетті дәрежеде саудамен айналысып келеді. Сауда материалдық
әрі рухани тұрғыдан екіге бөлінеді. Сауданың материалдық жағы, сатылатын
зат және ақша болса, рухани жағына саудагерлердің ар-ожданы мен есеп беру
сезімі кіреді.
Біз аталмыш еңбегімізде сауданың рухани жағын қарастыратын боламыз. Осы
рухани жағы, сауда сияқты қоғамдық ара-қатынаста жеке тұлғалардың
байланысының нығая түсуіне септігін тигізіп қана қоймай, қоғамда келеңсіз
жайттардың орын алуына тосқауыл болады. Өйткені адам бойындағы ар-ождан,
жауапкершілік пен есеп беру сезімі олардың сауда-саттықта қалағанын
істеуге, алдап-арбауға, айлакерлік жасауға мүмкін бермейді.
Исламда сауда
Сауда – затты сату мен сатып алу айналымы жөніндегі шаруашылық
әрекеті.1
Ислам діні сауда-саттыққа ерекше көңіл бөледі. Құран Кәрімнің көптеген
аяттарында сауда-саттық пен оны адал түрде жасаудың жолдары жайлы айтылған.
Сондай-ақ Пайғамбардың (с.а.у.) көптеген хадистерінде Исламдағы сауда-
саттықтың үлгісі, мұсылмандардың өз араларында яки өзге дін өкілдерімен
сауда жасағанда қандай мәселелерге мән беру керектігі баяндалған. Фикһ
кітаптарында да сауда-саттыққа байланысты жайттарды Сауда атты бөлімінде
кеңінен қарастырған.
Сауданың негізі; туралық, сенімділік, заманның талабын назарда ұстау,
тұтынушыларға барынша сыпайылық көрсету әрі әдептілікті сақтау. Аталған
мәселелердің біреуінде ағаттық жасаған саудагер, сауданың жанына жара
салған болып есептеледі. Исламның экономикалық жүйесі, сауданы туралық пен
шындыққа негіздеген.
Сауда, тұтынушы мен саудагердің арасын байланыстыратын көпір. Сауданы
өндірілген заттарды айналымға әрі тұтынуға жіберетін процес десек те
болады. Осыған орай сауда, екі жақты да, яғни өндіруші һәм өңдеушінің
қызметі әрі екеуінің нәтижесінде туындаған пайдалы іс-шара. Сауда
болғандықтан мұнда тек ұту ғана көзделмейді, мұнда ұтылу да болады.
Ислам дінінде сауданы жан-жақты қарастырып, оның қыруар пайда
түсретіндігін де ойластырып, сауда жасауды құптап, тіпті саудамен
айналасуға үгіттейді. Хз. Пайғамбар бірнеше хадистерінде сауда-саттықпен
айналысудың маңыздылығын айта отырып, оған үгіттеген. Адам баласы үшін
маңдай терімен тапқан адал табыстан артық табыс жоқ. Адамның өзіне,
жанұясына, бала-шағасы мен қызметшілеріне жұмсағандары садақа 2
Табыстың оннан тоғызы саудада3 хадистерінен саудаға не үшін
шақырғандығын оңай түсінуге болады. Енді бір жағынан Исламның бес негізінің
қаж және зекет бай-бақуат мүміндердің міндеті болуы, байлықтың маңызын
білдіреді. Хз. Пайғамбардың хадисіндегі берген қол алған қолдан жоғары4
деген жолдар осыны меңзейді.5 Аллаһ Тағала адамдар арасындағы әлеуметтік
жағдайдың жүйелі әрі орынды болуы үшін саудаға да белгі-бір қағида құралдар
қойған.
Құран Кәрімнің көптеген аяттарында туралық пен шындыққа сай әрі жалғандық
пен айлакерлік араласпаған сауда жайлы былай деген:
Әй мүміндер! Өзара малдарыңды бұзықтықпен жемеңдер. Бірақ өз
ризалықтарыңмен саудаласу басқа. Және бір-біріңді өлтірмеңдер. Расында
Аллаһ сендерге ерекше мейірімді. (Ниса, 429)
Араларыңдағы малдарыңды бұзық жолмен жемеңдер. Сондай-ақ біле тұра
адамдардың малынан бір бөлім жеу үшін билерге апармаңдар. (Бақара, 2188)
Жоғарыдағы аяттарда мүміндерге Өзара малдарды бұзықтықпен жеуге тыйым
салып, мал-дүние табудың адал жолы сауда екендігін білдірген. Бұзық
жолмен деген мағына, адамдар арасында орын алатын Аллаһтың рұқсат бермеген
жолдардың барлығын қамтиды. Алдау-арбау, өсім, құмар, аса қажетті заттардың
бағасын көтеру мақсатымен сақтап қою сияқты жолдармен табыс табудың
барлығына тыйым салынған. Өсім де осылардың қатарына кіреді. Өйткені өсім,
қанаудың бір түрі болғандықтан бұған тыйым салынған. Аятта сатушы мен
тұтынушының арасындағы келісім арқылы жүргізілген саудаға рұқсат
берілген.6
Жоғарыдағы аяттарда бұзықтық (арам) жолмен табыс табуға тыйым салынған.
Атақты тәпсірші ғалым М. Хамды Языр, (ө. 13601942) Хақ діні Құран тілі
деген тәпсірінде бұзық жолмен табыс табу мәселесін былай түсіндіріп береді:
Бұзықтық деген, қарақшылық, ұрлық, тартып алу, құмар, өсім, уәдені бұзу,
ысрап және осы сияқты себептерден түскен пайда мен оны жұмсау жағын да
қамтиды. Алайда мал дүниенің екі жақты келісім арқылы жүргізілген саудаға
рұқсат берілген. Екі жақты келісім арқылы болған саудаға рұқсат беріліп
қана қоймай оны істеуге шақырған. Осы саудадан басқа, бүтіндей беру,
садақа, жәрдем беру сияқтыларға да рұқсат берілген. Аятта сауданың арнайы
айтылуының себебі, сауда кең тараған әрі табыстың көзі болғандықтан деуге
негіз бар. Сонымен қатар сауданың нәтижесінде түскен табысты қалай болса
солай орынсыз жұмсамай, қолдағы дүниені дұрыс пайдаланып, өз малың ғана
емес, өзгелердің де дүниесін төгіп шашпай орнымен қолдану қажеттігі
айтылған.7
Осы аяттар мен тәпсірлерден адал сауданы, арадағы разылық әрі араға алдау-
арбау, өтірік, өсім мен ысрап араласпаған сауда деуге болады. Аталған осы
сипаттардың біреу ғанасы саудаға араласар болса, аят бойынша бұл сауда арам
болып есептеледі. Пайғамбарымыз (с.а.у.) бұл тұрғыда былай дейді:
Сенімділік пен туралыққа берік болған саудагер пайғамбарлар, сыддықтар,
шейіттер және салихтермен бірге болады.8 Қиямет күні саудагерлердің
ішінде Аллаһтан қорыққандар, игі іс істегендер мен туралықтан айнымағандар
басқалары күнәһар ретінде қайта тірілтіледі.9
Ә. ИСЛАМИ САУДАҒА ҚАЖЕТТІ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Жоғарыда айтып өткеніміздей Исламдағы сауданың негізі; туралық,
сенімділік, заманның талабын назарда ұстау, тұтынушыларға барынша сыпайылық
көрсету әрі әдептілікті сақтау. Аталған мәселелердің біреуінде ағаттық
жасаған саудагер, сауданың жанына жара салған болып есептеледі. Исламның
экономикалық жүйесі, сауданы туралық пен шындыққа негіздеген. Сондықтан да
сауданы адамның еркіне қалдырмай, белгі-бір қағида құралдар қойған. Егер
қағида-құралдар болмаған жағдайда келеңсіз жайттарға апарып соқтырарлығы
айтпаса да түсінікті. Сауда адамдардың еркіне берілгенде айлакерлік,
өтірік, шектен тыс баға, кемшілігі бар малдарды сату кең етек жайып,
қоғамның тыныштығы бұзылған болар еді. Негізінде сауда, барлық әлемнің
билеушісі болған Аллаһ Тағаланың билігіне берілуі тиіс. Техника мен ғылым
қаншалықты дамыса да Оның қойған қағидаларын аттап өтуге болмайды.10
Міне сондықтан да Ислам, саудаға да белгі-бір қағида құралдар қойған. Осы
құрал-қағидалар арқылы сатушы һәм тұтынушының құқықтарын қорғалып, екі
жақтың да пайдасы көзеделеді. Енді аталмыш қағидалар мен шарттарға ретімен
тоқталып өтелік:
1. Сауда-саттықта жеңілдік жасау
Ислам діні барша адам баласына мейірім мен еркеше ілипат көрсетуді әмір
етеді. Дөрекілік пен тас жүректі болудан тыйған. Осы әмір саудада да аса
қажетті. Бұл арқылы сатушы мен тұтынушының арасындағы түсіністік арта
түседі әрі жеңілдік жасалады. Осыған байланысты Хз. Пайғамбар бір хадисінде
былай деген: Өзі отқа харам болған әрі от та оған харам болған адамның кім
екендігі жайлы хабар берейін бе? (Халыққа) жақын жүретіндерге, мейірбан әрі
адамдарға жеңілдік жасағандарға от харам қылынды.11
Сатқанда, сатып алуда, қарыз өтеуде жеңілдік жасаған адамға Аллаһ
Тағаланың рахметі мол болсын.12 Аллаһ Тағала, сатудағы әрі сатып
алудағы, өтеудегі қол алысуды жақсы көреді, Аллаһ Тағала, сендерден бұрын
өмір сүрген біреуге рахмет етті. Өйткені ол адам, сатқанда жеңілдік жасап,
сатып алғанда жеңілдік жасайтын, әрі алашағын сұрағанда да жеңілдік
жасайтын-ды.13
Расулуллаһ (с.а.у.) сауда-саттықта екі жақтың да разы болатын әрекетін
істеп, жеңілдік жасауға шақырып, қол алысып екі жақ та түсіністікпен қарау
керектігіне назар аудартады. Сондай-ақ жеңілдік жасаған адамға Аллаһ Тағала
мейірім көрсететіндігін әрі жеңілдік жасағандығы үшін жұмаққа кіретіндігін
былай хабар береді:
Сендерден бұрын өмір сүрген бір адамның жанын алу үшін періште келіп,
былай сұрады:
- Істеген жақсы ісің бар ма? Адам:
- Білмеймін деп жауап берді. Одан тағы да:
- Ойланып көр, бәлкім есіңе түсер деді. Адам:
- Ойыма ештеңе түсіп тұрған жоқ, бірақ мен саудамен айналысатынмын. Осы
саудада байларға өтеудің мерзімін ұзатып, кедейлердің өтеуінде жеңілдік
жасайтынмын деді. Аллаһ Тағала оны (осы жақсылығы үшін) жұмаққа
кіргізді.14
Исламдағы саудаға жасалған жеңілдіктің бір түрі ретінде таңдаудағы
құқықты айтуға болады. Таңдау, келіскен адамның, келісімді қабылдау яки
қабылдамауға деген құқығы.15 Бұл сатушы мен тұтынушының бірбіріне деген
жеңілділігі болып табылады. Таңдау еркіндігінде тек бір жақтың құқығы емес,
екі жақтың да құқығы назарға алынады. Таңдау құқығы арқылы, екі жақтың
біреуі айлакерлік жасағанда немесе алдаған жағдайда келісімді бұзуға
мүмкіндігі болады. Егер мұндай ерік берілмеген жағдайда сауданың соңы орны
толмас өкініштерге жол ашып беруі әбден мүмкін. Ислам діні мұндай келеңсіз
жайттарға тосқауыл болуы үшін таңдау құқығын берген. Хз. Пайғамбарымыз бұл
жайында былай деген:
Екі адам сауда-саттық жасағанда, олар бір-бірінен айырылғанға немесе
біреуі екіншісіне таңдау еркін бергенге дейін екеуі де ерікті. Біреу
екіншісіне ерік беріп, осы шартпен алыс-беріс жаса келісім нақты болды
деген сөз. Алыс-беріс біткеннен кейін бір-бірінен айырылысқаннан соң
екеіуінің келісімнен бас тарпаса мұндай жағдайда саудалары нақты
болмақ.16
Сауда-саттық жасағандар бір-бірінен айырылғанға дейін ерікті. Егер
туралықтан айнымай заттың барлық ерекшеліктерін айтар болса, сауда-саттық
екеуі үшін де игі болмақ. Шындықты жасырып, өтірік айтар болса, сауданың
берекесі болмайды.17
Сауда-саттықта заттың бағасы, сапасы, төлемі, екі жаққа да тиісті
мәселелердің барлығы айтылуы қажет. Хадисте саудаға салынып отырған заттың
кемшіліктері жасырылмай айтылуы шарт екендігі айтылған.
Исламдағы саудада көрсетілетін жеңілдіктердің ендігі бір түрі қарсы
тараптың зиянға ұшырамауы үшін икалеге (келісімді бұзуға) шақыру. Бұл
келісім екі жақтың разылығымен бұзылуы шарт. Егер сатып алушы алған затына
қатты өкініп ұтылар болса, оған жеңілдік жасап, келісімді бұзудың үлкен
жәрдем екендігі айтылады. Мұндай жеңілдік жасағандарға қаншалықты сый-
сияпат берілетіндігі жайлы Хз. Пайғамбар бір хадисінде былай дейді: Кімде-
кім мұсылманның ұсынысын қабылдаса, Аллаһ да оның қателігін кешіреді.18
Сатқанда, сатып алғанда, қарызды өтегендерге жомарттық жасаған мен
жеңілдік жасағандарға Аллаһ Тағала мейірірім етсін.19
Икаленің қабыл болуы үшін екі жақтың да разылығы шарт. Өйткені икаледе
екінші бір жаққа зияны тиетіндіктен негізі разылықты сол беруі керек.
2. Саудада алдау-арбауға жол берілмейді
Аллаһ Тағаланың тыйым салған үлкен күнәлардың ендігі бір түрі құл ақысын
жеу. Қандайда бір адамның өзге адамдардың құғығына қол сұғып, рұқсатсыз
алуы, тартып алу мен көз салуына харам етілген. Хз. Пайғамбар да құл ақысын
жемеуді және жеген күнде де иесінен кешірім сұрауы керек. Кімде-кімнің
мойынында мұсылман бауырының ар-намысы немесе дүние-мүлкіне байланысты
ақысы болса, алтын мен күмістің ещқандай пайда бермейтін қияметкүні
келгенге дейін адалдық сұрасын. Адалдық сұрамаған жағдайда оның ізгі
амалдарынан зұлымдық жасағандай мөлшерде сауабынан алынып иесіне беріледі.
Егер ізгі амалдары болмаса, зұлымдық жасаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz