Экономикадағы дағдарыс жағдайы және экономикаға оның әсері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАҒА ОНЫҢ ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 «Дағдарыс» түсінігі. Компаниядағы дағдарыстың ерекшеліктері ... ... ... .
1.2 Компаниядағы дағдарыс жағдайының пайда болуының негізгі себептері
1.3 Дағдарыстағы Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайы және одан шығу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4
2. «INTERGAZ» КОМПАНИЯСЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТАММА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 «Intergaz» компаниясы
2.2 жалпы талдау
2.3шаралар.>жоспарлау
3. ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚОМПАНИЯНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖОСПАРЛАУ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1
3.2
3.3
ҚОРЫТЫНДЫ
1. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАҒА ОНЫҢ ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 «Дағдарыс» түсінігі. Компаниядағы дағдарыстың ерекшеліктері ... ... ... .
1.2 Компаниядағы дағдарыс жағдайының пайда болуының негізгі себептері
1.3 Дағдарыстағы Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайы және одан шығу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4
2. «INTERGAZ» КОМПАНИЯСЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТАММА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 «Intergaz» компаниясы
2.2 жалпы талдау
2.3шаралар.>жоспарлау
3. ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚОМПАНИЯНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖОСПАРЛАУ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1
3.2
3.3
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі экономикалық дағдарыс әлемдік экономикаға айтарлықтай әсерін тигізуде. АҚШ-тан басталған қаржы дағдарысы соңғы уақытта Еуроодақ, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің қаржы рыногын туралатып тастады. Барлық көрші елдерімізге қаржы дүмпуінің нақты экономикаға қалай әсер етіп жатқанын көзіміз көріп отыр. әлемдік экономиканың 20-25 пайызын құрап отырған АҚШ мемлекеті биылғы бюджет жылын 450 миллиард долллардан астам тапшылықпен аяқтап отыр. Соңғы деректер бойынша, АҚШ-тағы жұмыссыздар саны 8 млн. адамға дейін өсіп кетіпті. АҚШ экономикасы өз тарихында ешқандай мұндай ірі тапшылыққа ұшырап көрген емес. Сондай-ақ, Жапония мен Қытайдың да жағдайлары мәз емес.
Бұл әлемдік дағдарыс Қазақстанда да шарпымай қалған жоқ. Экономикалық қатынастар барысында, әсіресе, ішкі рынокты қорғау, қолдау тұрғысынан мемлекеттік реттеу тетіктерінің тиімділкпен қолданылуы ел жағдайын тұрақты ұстауда үлкен нәтижеге жеткізетіндігін қазақстандық тәжірибе де барған сайын дәлелдей түсуде. Мұны еліміз өз тәуелсіздігіне ие болған 17 жылда Елбасының Қазақстанның даму бағытттары мен қағидаттары, елдің ішкі, сыртқы саясаттарын дұрыс белгілеуі деп түсінеміз. Алдағыны болжай отырып жүзеге асырылуы үстіндегі бұл саясаттың тиімділігі әсіресе, әлемді шарпыған қазіргідей дағдарыс жағдайында өз ақиқаттығын білдіруде. Мәселен, осыдан бірнеше жыл бұрын Ұлттық қор құрылып, мұнайдан түскен қаржының барлығы осы қорға шоғырландырылуы бірнеше кезекте «голланд сырқатынан» сақтануымызға себеп болса, екіншіден, бүкіл әлемде қаржы тапшылығы орнаған қазіргідей сәтте Қазақстан экономикасына берік тыл ретінде әрекет етуде.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан қаржы дағдарыс процессі әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Осыған орай, елімізде шұғыл тұрғыда, ғаламдық экономикалық дағдарысқа қарсы Үкіметтің 2009-2011 жылдарға арналған экономика мен қаржы секторын тұрақтандыруда Ұлттық банкпен, Қаржы қадағалау агенттігімен бірлесіп әрекет ету жөніндегі жоспары жасалды. Осы бағдарламаны жүзеге асыру мақсатында Қазақстан экономикасы республикалық бюджетте қаралған қаржыға қосымша 2,2 триллион теңгеден кем емес көлемде мемлекеттік қолдау алады, ол шамамен ІЖӨ-нің 20 пайызын құайды.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы «Intergaz компаниясының инвестицияларын дағдарыс жағдайында жоспарлау». Бұндай тақырып таңдаған себебім, кез-келген істі бастау үшін міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін анықтап және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің, ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру шаралары мен бағыттарын ұсыну.
Бұл әлемдік дағдарыс Қазақстанда да шарпымай қалған жоқ. Экономикалық қатынастар барысында, әсіресе, ішкі рынокты қорғау, қолдау тұрғысынан мемлекеттік реттеу тетіктерінің тиімділкпен қолданылуы ел жағдайын тұрақты ұстауда үлкен нәтижеге жеткізетіндігін қазақстандық тәжірибе де барған сайын дәлелдей түсуде. Мұны еліміз өз тәуелсіздігіне ие болған 17 жылда Елбасының Қазақстанның даму бағытттары мен қағидаттары, елдің ішкі, сыртқы саясаттарын дұрыс белгілеуі деп түсінеміз. Алдағыны болжай отырып жүзеге асырылуы үстіндегі бұл саясаттың тиімділігі әсіресе, әлемді шарпыған қазіргідей дағдарыс жағдайында өз ақиқаттығын білдіруде. Мәселен, осыдан бірнеше жыл бұрын Ұлттық қор құрылып, мұнайдан түскен қаржының барлығы осы қорға шоғырландырылуы бірнеше кезекте «голланд сырқатынан» сақтануымызға себеп болса, екіншіден, бүкіл әлемде қаржы тапшылығы орнаған қазіргідей сәтте Қазақстан экономикасына берік тыл ретінде әрекет етуде.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан қаржы дағдарыс процессі әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Осыған орай, елімізде шұғыл тұрғыда, ғаламдық экономикалық дағдарысқа қарсы Үкіметтің 2009-2011 жылдарға арналған экономика мен қаржы секторын тұрақтандыруда Ұлттық банкпен, Қаржы қадағалау агенттігімен бірлесіп әрекет ету жөніндегі жоспары жасалды. Осы бағдарламаны жүзеге асыру мақсатында Қазақстан экономикасы республикалық бюджетте қаралған қаржыға қосымша 2,2 триллион теңгеден кем емес көлемде мемлекеттік қолдау алады, ол шамамен ІЖӨ-нің 20 пайызын құайды.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы «Intergaz компаниясының инвестицияларын дағдарыс жағдайында жоспарлау». Бұндай тақырып таңдаған себебім, кез-келген істі бастау үшін міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін анықтап және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің, ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру шаралары мен бағыттарын ұсыну.
1. С.Финк «Кризис-менеджмент»
2. «Егемен Қазақстанның» апталық қосымшасы «Үкімет»// 28 қараша 2008 жыл
3. Сергеев Л. И. “Инвестиции. Экономика предприятия: учебное пособие”.. – Москва,2000
4. Политическая экономия. Экономическая энциклопедия. т.1. М. Наука. 1968
5. Войтов А.Г. Экономика. Общий курс. – М.: Информац.-внедренч. центр “Маркетинг”, 1999. – 492 с.
6. Крейнина М.Н. Финансовый менеджмент. Учебное пособие. − М.: Дело и Сервис, 1998.
7. Антикризисный менеджмент /под.ред. проф. Грязновой А.Г. − М.: Ассоциация авторов и издателей "ТАНДЕМ". Издательство ЭКМОС, 1999.
8. Едронова В.Н. Мизиковский Е. А. Учет и анализ финансовых активов. − М. Финансы и статистика, 1995.
9. Герчикова И.Н. Менеджмент. − М. ЮНИТИ, 1995
2. «Егемен Қазақстанның» апталық қосымшасы «Үкімет»// 28 қараша 2008 жыл
3. Сергеев Л. И. “Инвестиции. Экономика предприятия: учебное пособие”.. – Москва,2000
4. Политическая экономия. Экономическая энциклопедия. т.1. М. Наука. 1968
5. Войтов А.Г. Экономика. Общий курс. – М.: Информац.-внедренч. центр “Маркетинг”, 1999. – 492 с.
6. Крейнина М.Н. Финансовый менеджмент. Учебное пособие. − М.: Дело и Сервис, 1998.
7. Антикризисный менеджмент /под.ред. проф. Грязновой А.Г. − М.: Ассоциация авторов и издателей "ТАНДЕМ". Издательство ЭКМОС, 1999.
8. Едронова В.Н. Мизиковский Е. А. Учет и анализ финансовых активов. − М. Финансы и статистика, 1995.
9. Герчикова И.Н. Менеджмент. − М. ЮНИТИ, 1995
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАҒА ОНЫҢ ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Дағдарыс түсінігі. Компаниядағы дағдарыстың ерекшеліктері ... ... ... .
1.2 Компаниядағы дағдарыс жағдайының пайда болуының негізгі себептері
1.3 Дағдарыстағы Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайы және одан шығу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4
2. INTERGAZ КОМПАНИЯСЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТАММА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Intergaz компаниясы
2.2 жалпы талдау
2.3шаралар-жоспарлау
3. ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚОМПАНИЯНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖОСПАРЛАУ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1
3.2
3.3
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Қазіргі экономикалық дағдарыс әлемдік экономикаға айтарлықтай әсерін тигізуде. АҚШ-тан басталған қаржы дағдарысы соңғы уақытта Еуроодақ, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің қаржы рыногын туралатып тастады. Барлық көрші елдерімізге қаржы дүмпуінің нақты экономикаға қалай әсер етіп жатқанын көзіміз көріп отыр. әлемдік экономиканың 20-25 пайызын құрап отырған АҚШ мемлекеті биылғы бюджет жылын 450 миллиард долллардан астам тапшылықпен аяқтап отыр. Соңғы деректер бойынша, АҚШ-тағы жұмыссыздар саны 8 млн. адамға дейін өсіп кетіпті. АҚШ экономикасы өз тарихында ешқандай мұндай ірі тапшылыққа ұшырап көрген емес. Сондай-ақ, Жапония мен Қытайдың да жағдайлары мәз емес.
Бұл әлемдік дағдарыс Қазақстанда да шарпымай қалған жоқ. Экономикалық қатынастар барысында, әсіресе, ішкі рынокты қорғау, қолдау тұрғысынан мемлекеттік реттеу тетіктерінің тиімділкпен қолданылуы ел жағдайын тұрақты ұстауда үлкен нәтижеге жеткізетіндігін қазақстандық тәжірибе де барған сайын дәлелдей түсуде. Мұны еліміз өз тәуелсіздігіне ие болған 17 жылда Елбасының Қазақстанның даму бағытттары мен қағидаттары, елдің ішкі, сыртқы саясаттарын дұрыс белгілеуі деп түсінеміз. Алдағыны болжай отырып жүзеге асырылуы үстіндегі бұл саясаттың тиімділігі әсіресе, әлемді шарпыған қазіргідей дағдарыс жағдайында өз ақиқаттығын білдіруде. Мәселен, осыдан бірнеше жыл бұрын Ұлттық қор құрылып, мұнайдан түскен қаржының барлығы осы қорға шоғырландырылуы бірнеше кезекте голланд сырқатынан сақтануымызға себеп болса, екіншіден, бүкіл әлемде қаржы тапшылығы орнаған қазіргідей сәтте Қазақстан экономикасына берік тыл ретінде әрекет етуде.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан қаржы дағдарыс процессі әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Осыған орай, елімізде шұғыл тұрғыда, ғаламдық экономикалық дағдарысқа қарсы Үкіметтің 2009-2011 жылдарға арналған экономика мен қаржы секторын тұрақтандыруда Ұлттық банкпен, Қаржы қадағалау агенттігімен бірлесіп әрекет ету жөніндегі жоспары жасалды. Осы бағдарламаны жүзеге асыру мақсатында Қазақстан экономикасы республикалық бюджетте қаралған қаржыға қосымша 2,2 триллион теңгеден кем емес көлемде мемлекеттік қолдау алады, ол шамамен ІЖӨ-нің 20 пайызын құайды.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Intergaz компаниясының инвестицияларын дағдарыс жағдайында жоспарлау. Бұндай тақырып таңдаған себебім, кез-келген істі бастау үшін міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін анықтап және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің, ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру шаралары мен бағыттарын ұсыну.
Дипломдық жұмысымның басты мақсаты - 2007 жылы басталған дағдарыс жағдайын зерттеп білу. Соның ішінде Intergaz компаниясының мысалындағы дағдарыс жағдайында инвестицияларын бақылау, бағдарлау және жоспарлау болып табылады.
Міндеттері:
Бұл дипломдық жұмыс 3: негізгі, кіріспе және қорытынды бөлімдерден тұрады. Бірінші бөлімінде, жалпы дағдарыс туралы түсінік, олардың түрлері мен фазалары, пайда болу себептері мен мақсаттарын ашып көрсетілген. Екінші бөлімінде, белгілі бір (соның ішінді Intergaz мұнай және газ) компаниясының мысалында дағдарыстың сипаты анықталған. Осы компанияның жалпы талдауы жүргізілген және соңында жоспарлау барысында қолданылатын түрлі шаралар көрсетілген болу керек.
Ал соңғы үшінші бөлімінде, осы комапнияға келетін инвестиция түрлері, бағыттары мен мақсаттары, қай елдердің қатысуымен келетіндігі және қазіргі дағдарыс жағдайында келетін инвестицияларын жоспарлау жүргізу.
Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыста кіріспе, қорытынды бөлімдер бар. ... диаграмма, ... кесте, ... графтерден құралған. ---------------------
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде қаржыландырудың ұзақ мерзімді көздерін бастапқы түп тамыры қайдан алынады? Қалай жүзеге асырылады? Олардың әдістері мен бағыттары қандай? Деген сұрақтарға жауап жаздым. Сондай-ақ шетелдердегі күрделі қаржы салымдарының жүйесін қарастырдым. Дамушы мемлекеттердегі мұндай ұзақ мерзімді қаржыландыру көздері негізінен 60-шы жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды. Бұл банктерді құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты. Дамушы елдердің инвестициялық банктері орта және ұзак мерзімді несиелеумен, бағалы қағаздармен операциялармен айналысады.
Екінші бөлімде мен инвестиция туралы заңдылықтар мен нармативтік актілерді сараладым. Қаржыландырудың ұзақ мерзімді көздерін басқару аспекттілерін жаздым. Және де екінші бөлімнің соңғы бөлімшесінде Қазақстан Республикасының аумағындағы 2004-2006 жылдар арасындағы мәліметтер бойынша кәсіпкерліктердің ұзақ мерзімді қаржылық салымдарына талдау жасадым. Инвестициялық банктердін пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың акционерлік формасының пайда болуымен олар үлкен
компаниялар мен корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы ақша қаражатгарын мобилизациялайды, жаңа компаняларды құруда, қайта құруда, біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің барлық деңгейінің мемлекетгік бағалы қағаздарын орналастырады, оның ішінде орталық үкіметгін бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
Курстық жұмыстың соңғы бөлімінде ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерін басқаруда кездесетін бір қатар өзекті мәселелелерді талқыладым. Олардың алатын деңгейімен қаншалықты екенің анықтап, сондай-ақ қаржыландырудың ұзақ мерзімді көздері, яғни инвестициялар мен лизингтер, бағалы қағаздарда тууы мүмкін мәселелердін шешу және оңтайландыру бағыттары мен жетілдіру жолдарын қарастырдым.
1. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАҒА ОНЫҢ ӘСЕРІ
1.1 Дағдарыс түсінігі. Компаниядағы дағдарыстың ерекшеліктері
Дағдарыс – бұл тек жаман жаналық емес, ол фактілердің канстатациясы. Дағдарыс гректің кріσіς, crisis сөздерінен шыққан, белгілі бір жағдайлар мен сұрақтарға жауап табу деген мағынаны білдіреді. Дау-жанжалдардан шығу жолдарын табу мағынасын да білдіру мүмкін. Дәрігерлер мен Гиппократта дағдарыс сөзі бір аурудың даму фазасын – аурудың басқа күрделі ауруға ұласуы немесе оның өліммен байланысуын білдіреді. 6.
Дағдарыс сөзі XVII-XVIII ғасырларда барлық салаларда қолданылған, саяси дағдарыс, әскерде де, жалпы қоғамда да қолданылған.
Ал, XIX ғасырдың аяғында экономикалық терминге айналды. Сол кездегі экономикадағы классикалық түсінігі, капиталистік экономикалық жүйедегі керекті және драммалық фазаны сипаттаған. Экономикадағы коньюктураның даму теориясының дағдарыс түсінігі ұзақ уақыт белгілі орын алған. Осылай Шпитхоффтің схемасында белгіленген:
Спад-бірінші көтеріліс-екінші көтеріліс-пик-капиталдың жетіспеушілігі-кризис
Ғасырдың басындағы Харвардтың схемасында ерекшеліктер бар:
Depression-Recovery-Prosperity-Fina ncial Strain-Industrial Crisis
(Депрессия-Возраждение-Процветацие- Финансовая стагнация-Промышленный кризис)
Бірақ та бұл анықтама, экономиканың құрылуы мен дамуындағы стадиялар мен схемаларды ескермейді. Сондықтан да дағдарыстың классикалық түсінігін экономикалық дағдарыс түсінігіне айырбастады. Осы экономикалық дағдарысты көптеген экономистер түсіндірген, соның ішінде Мечлапа айтқан, экономикалық қатынастардың қажет емес жағдайлары. Ал Сомбарт негативті экономикалық көрініс деп анықтайды. Микроэкономикада кәсіпорындағы дағдарыс түсінігі қолданылады, ол сол кәсіпорынның өмір сүру жағдайына қауіп төндіру деп түсіндіріледі. Вебстердің сөздігінде дағдарыс сөзі өзгерістердің болуын анықтайтын кезең немесе нүкте деп атаған.
Дағдарыс – тұрақсыздылық периоды немесе кәсіпкерліктің сондай жағдайы, күрделі бір өзгерістердің болуын айтады. Ол өзгерістердің нәтижесі жаманмен қатар, жақсы да болуы мүмкін. Дағдарыстың нәтижесі 50х50 болуы мүмкін, бірақ та білікті менеджердің арқасын ол қатынасты өзгертуге болады.
Дағдарыс, тек банкротқа ұшырау, крах болу, жұмыстан босату деген сөзді білдірмейді, сонымен қатар ол белгілі бір тәуекелділік деңгейін және белгісіздікті сипаттайды.
Кәсіпоырндардағы дағдарыс түсінігі қазіргі экономикалық әдебиеттерде кәсіпорынның өміріндгі әртүрлі экономикалық жағдайлардың болуы, жәй кәспорындардағы жағдайлармен қатар кәсіпорынның жойылуына дейін алып келуі мүмкін. Сонымен қатаркәсіпорындағы дағдарыс жоспарланбаған және қажеті жоқ деп түсінеміз.
Сонымен дағдарыс дегеніміз тәуекелділіктің пайда болатын кез келген стандартты емес жағдайлар деп айтуға болады 7.
Кәсіпорындағы дағдарыс кәсіпорынның жағдайындағы немесе өміріндегі сынық бөлік деп те атауға болады. Одан шығудың екі түрі болуы мүмкін. Біріншісі кәсіпорынды түгелімен жою, ал екіншісі дағдарысты аз шығынмен жеңіп шығу.
Дағдарыстың басталуы мен аяқталуының ортасындағы мерзім әртүрлі болуы мүмкін. Ұзақ мерзімді дағдарыстар бар, олар жәй жойылатын дағдарыс процесстері. Ал қысқа мерзімді дағдарыс, ол тез басталып, интенсивті және қарқынды түрде жүріп өтеді.
Экономика туралы кітаптарда дағдарыстың бірнеше түрлері бар, олар әртүрлі категориялар мен критерийлерге байланысты бөлінеді.
Кәсіпорынның стратегиялық дамуы. Дағдарыстың өсуі, стагнациясы және құлдырауы туралы түрлері болады;
Кәсіпорынның өмірлік циклдар стадиясы. Өсу және қартаю дағдарыстары;
Мақсат дағдарыстары: экзогенды және эндогенді;
Агрегатталған жағдай: латенттік және ащы дағдарыстар;
Кәсіпорынның мақсаттарына қауіп: пассивтердің активтерден көп болуы және төлемқабілеттілікті жоғалтпау. 8
Дағдарыс классификациясының жіктелуі:
“ішкі ” талдырудың дағдарыстағы нәтижесі негізінде. Бұл жағдайда дағдарыс түсінігі, экономикалық шаруашылық жалғасы, ол географиялық болып табылады.
Дағдарыс кезеңі. Экономиканың көтерілуі механизмі мен әлеуметтік процесс.
Құрылымдық дағдарыс. Экономикалық және жалпы динамика шаруашылыққа кіру барысында тұрақты импульс береді.
Өндірістік дағдарыс тәсілі. Қарама-қайшы дағдарыс мінездемесінің шиеленісуі.
Белгілі француз экономисі Робер Буайс 4 негізгі дағдарыс типологиясын ойлап тапты.
Дағдарыстың бірінші типі - сипатты бұзу
Екінші типі - жүйе реттеуіндегі ішінараны бұзу.
Үшінші типі - жүйе реттеу дағдарысы
Төртінші типі - жүйе реттеу және қор жинаудағы дағдарыс тәртібі.
Бұл типтік дағдарыстардың ішіндегілерді жіктесек.
Бірінші дағдарыс типі-“ішкі” талдыру дағдарыс нәтижесіне жатады.
Екінші типтік дағдарыс-құрылымдық кезеңге сәйкес.
Үшінші және төртінші типтік дағдарыс - тағы да басқа кезеңдер негізінде.
Кәсіпорындағы дағдарыс түсінігін толығымен түсіну үшін, оның фазаларының дифференциялдануын анықтау қажет болып табылады.
Бірінші фаза – рентабельділік пен табыс көлемін төмендету. Осының салдарынан, кәсіпорынның қаржылық жағдайының күрт өзгеруі, даму резервтерінің азаюы байқалады. Проблеманы шешу жолдарында стратегиялық (стратегияны қайта қарау, кәсіпорынды қайдақұрылымдау) және тактикалық (өндірісті көбейту, издержкілерді төмендету) басқаруды қадағалау қажет етді.
Екінші фаза – өндірістің шығынға ұщырауы. Кәсіпорынның резерв қорларының азаюы (қордың болған жағдайында, егер қор болмаса онда бірден үшінші фазаға көшеміз) байқалады. Бұл проблеманың шешімі стратегиялық басқару облысында және кәсіпорынды қайта құрылымдауда болып отыр.
Үшінші фаза – резерв қорларының болмауы немесе мүлдем жойылуы. Шығындарды жабу мақсатында айналым қаражаттарын жұмсайды, соның есесінде өндірісті немесе қайтаөндірісті азайтады. Қайта құрылымдау проблеманы шешуге қажет етілмейді, себебі оны ұйымдастыратын ақша қаражаты жоқ. Кәсіпооынның қаржылық жағдайын тұрақтандыру үшін, жедел шаралар қажет. Егер олар орындалмаған жағдайда дағдарыс төртінші фазаға ауысады.
Төртінші фаза – төлемқабілетсізділік. Кәсіпорын ең төменгі критикалық жағдайда, азайтылған өндіріті қаржыландыратын қаражат жоқ. Өндірістің тоқтау немесе банкротқа ұшырау қауіпі төніп тұр. Кәсіпорынның төлемқабілеттілігін қайта құру және өндіріс процессін қолдауға шұғыл шаралар қолдану қажет 9.
Осыған байланысты, дағдарыстың үшінші және төртінші фазаларында шұғыл шаралар қолдану арқасында, дағдарыстан құтылу мүмкіндігі туады. Басты момент болып төлемқабілетсіздік болып табылады. Авторлардың ойынша, төлемқабілетсіздік дағдарысқа қарсы шараларды басқаруды қолдану шараларының ең бастысы және бірінші болып келеді.
Дағдарысты кәсіпорынның өміріне келтіретін кедергі ретінде қарастыратын болсақ, онда оның екі аспектісі бар деп қарастыруыызға болады. Біріншісі ол ішкі, екіншісі – сыртқы. Сыртқы аспектісі, ол кредиторлар алдында қарыздарын қайтару үкіндігін тудыру. Ал ішкі аспектісі – шаруашылық жүргізу үшін, айналым қаражаттар көлемін ұлғайту болып табылады. Осыған орай, эконоикалық мағынада дағдарыс шаруашылық және қаржылық қажеттіліктерді поддерживатететін ақша қаражаттарының дефицитін айтады. Авторлардың ойынша, экономикалық дағдарыстың формуласы ынадай түрде болуы керек7:
Ақша қаражаттарыАйналым қаражаттарындағы ағымдағы шаруашылық жағдай+айналым қаражаттарындағы ағымдағы қаржылық жағдай.
Айналым қаражаттарындағы ағымдағы қаржылық жағдайы дегенііз формуланың жәй және түсінікті бөлігі. Ол алдағы төленетін қарыз сомасы, пенилер мен штрафтар болп табылады.
Айналым қаражаттарындағы ағымдағы шаруашылық жағдайы дегеніміз жоспарланған периодқа өндірілген және өндірілмеген шығындар айырмасын айтады. Олар смета арқылы жасалынады.
Психологиялық нүктеден қарасақ, дағдарыс жағдайында аспекті, құлдырап бара жатқан кәсіпорынның болашағы жоқ. Егер үш айдан соң кәсіпорын банкроттық туралы арбитражды жағдайда жауап беруші болса, онда әрбір болашақтағы жоспар абстрактілік сипаттама алады. Егер кәсіпорын дағдарысты жеңіп шықса, онда оның болашағы бар деген сөз. Бірақта психиологиялық қысымға түскен кәсіпорындардың көбі банктроттыққа ұшырайды.
Елдер сарапшыларының еске алу жиілігі кесте
Әзірбайжан
Армения
Беларусь
Грузия
Қазақстан
Қырғызстан
Латвия
Литва
Молдова
Ресей
Тәжікстан
Түркіменстан
Өзбекстан
Украина
Эстонаия
Қай елдердің үкіметтері дағдарысқа қарсы бағдарламаларды жүйелі жүзеге асыруда
4
3
8
3
36
2
12
15
3
47
3
4
4
12
15
Қай елдерде үкіметтерің дағдарысқа қарсы іс-қимылы барынша нәтижелі
22
6
31
2
63
2
13
17
5
71
3
11
8
8
18
Қай елдерде адекватты жағдайларда шаралар барынша өз уақытында және жедел қолға алынды
9
4
16
4
41
0
4
4
1
51
0
5
5
7
8
Қай елдерде үкіметтерің дағдарысқа қарсы іс-қимылы нәтижесіз
2
4
7
17
8
12
33
23
6
33
6
4
2
89
24
Қай елдерде әлеуметтік шиеленістің артуы болжанып отыр
8
9
12
38
18
23
36
24
17
43
17
5
5
78
28
Қай елдерде экономикалық және саяси дағдарыстың барынша өткір салдары болжанған
2
5
16
33
11
23
21
16
9
39
21
6
13
91
20
Қай ел басқаларға қарағанда дағдарыстан тез шығады
20
1
25
5
56
3
20
21
6
60
4
9
7
17
21
Экономикалык циклдің міндетті кезеңі болып табылатын экономикалық дағдарыстардың ең басты себептерінің бірі — өндіріс пен тұтыну арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы болып табылады: шығарылған тауарлар рыногіндегі ұсыныс оларға деген төлем кабілеті — сұраныстан асып кетеді. Тауарлар жатып калмасын деп өндірушілер әдетте дағдарыс кездерінде бағаны кемітеді, өндірісті азайтады, жұмысшыларды қысқартады, капитал салымын кемітеді. Өндірісті рыноктің тарлығын көлеміне дейін теңестіру циклдік дағдарыстан автоматты түрде шығудың алғашкы адымы болып табылады. Бұл бұрын болған экономикалық дағдарыстарға тән көрініс болатын. Бірақ қазіргі 2007 жылы басталған дағдарыс ерекше болды.
Дағдарыстан шығудың автоматтық механизмінің "істемей калуы" көп жағдайда капиталистік шаруашылықтың кұрылымының өзгерістерімен байланысты болды. Капитал мен өндірістің аса ірі бірлестіктерде шоғырлануы ірі бірлестіктерге олардың өндіріске монополиялықтарына байланысты бағаны төмендетпей, бір мезгілде өндірісті қысқартуға мүмкіндік берді. Дағдарыстың аса ұзақка созылуы (кей елдерде бес жыл бойына) дағдарыстан автоматты түрде шығудың дәстүрлі рыноктік механизмінің бұл жағдайда істемейтіндігін, сол себепті мемлекеттік реттеу механизмімен толықтырылуы тиіс екендігін көрсетті. Халықаралық тауар алмасу процестеріне кедергі келтірген қолдаушылык саясаты да дағдарыстан шығуды қиындатты.
Акырында, дағдарыс бұрын болып көрмеген мөлшерде тұрақты жаппай жұмыссыздық туғызды, миллиондаған адамдар үшін аштық, бүліктер мен көтерілістер каупін төндірді, яғни әлеуметтік мәселелер шиеленісе түсті.
Дүниежүзілік экономикалык дағдарыстың аса маңызды ерекшелігі циклдік дағдарыстың ұзақ мерзімдік құрылымдық дағдарыспен тура келуінде болды. 30-жж. циклдік экономикалык дағдарыс әдетте әрбір 10—15 жылда бір рет келетін кұрылымдық дағдарыска тура келді. Орыс ғалымы Н.Д.Кондратьев 20-жж. өзінде-ақ экономикалық дамудағы "үлкен циклдер", немесе "ұзын толкындар" теориясын тұжырымдаған болатын. XX ғ. аса ірі экономикалық және саяси сілкіністері экономикадағы "ұзын толқындар" теориясының дұрыстығын дәлелдеп берді.
Экономикада "ұзын толқындар" деп үзактығы шамамен алғанда 48—55 жылға созылатын экономикалық белсенділіктің оқтын-оқтын ауыткып тұруын айтады. Мұндай жартығасырлық аралық келетін кезеңдерде индустриялық қоғамның техникалық және технологиялық негізі жаңарып, бұл құбылыс капиталистік өркениеттің басты-басты экономикалык аймақтарының шаруашылықтарының барлық салаларын камтиды. Мұндай циклдер XVIII ғ. 80-ж. соңы мен 90-шы жж. басынан басталған болатын. Сол кезден бастап батыс елдері төрт "ұзын толқындарды" бастарынан өткізді, олардың әрқайсысының бірінші жартысында конъюнктураны арттыратын кезеңі болса, соңынан төмендетін кезеңі болады. Арттыратын және төмендететін кезеңдердщ түйіскен жерінің үлесіне өлеуметтік сілкіністердің көп бөлігі (соғыстар, революциялар, аса ірі әлеуметтік-саяси қактығыстар) келеді. Бүл үлкен циклдердің шеңберлері шамамен мына төмендегідей: 1780 ж. соңы — 1840 ж.; 1840 ж. соңы -1890 ж.; 1890 ж. соңы — 1940 ж. басы; 1940 ж. басы — 1982—1985 жж. Сөйтіп, XX ғ. екі толык "үзын тол-қындар" орын алды, ал 1980 жж. басталған бесінші "үзын толқындар" немесе кезең XXI ғ. аяқталмакшы.
1.2 Компаниядағы дағдарыс жағдайының пайда болуының негізгі себептері
Экономика дамуының төмендеуіне нашар көріністердің болуына алдағы кезеңде жіберілген қателіктер әсерін тигізді. Кәсіпрындарға толық экономикалық дербестік беру көзделді. Жалақыны да өз қалаулары бойынша берді. Мемлекеттік директивалық жоспар мемлекеттік тапсырмамен ауыстырылады. Мемлекеттік тапсырма бақылау сандары, лимит, норматив болатын болды.
Екінші қателік - мемлекеттің экономиканы реттеп отырмауы. Ведомствалар мен министрліктер қайта құрудың жүргізушісі емес, тек бақылаушысы болды. Олардың іс-қимылын ешкім бақыламады. Соның салдарынын халықтың ақшалай табысының өсуіне ешкім бақылау жасамады.
Үшінші қателік - мемлекеттің кәсіпорындарға деген немқұрайды қарым-қатынасынан туындады.
Нарыққа өтпелі кезеңнің басынан бастап экономиканы мемлекет дұрыс реттеп отырғанда, экономикалық дағдарыс болмаған болар еді, тек 1993 жылы ғана экономиканы экономикалық тәсілмен басқару керек екендігі, мемлекеттің экономиканы реттеу қажеттігі түсінікті бола бастады.
Реттеу дегеніміз - ол басқару функциясы. Экономикалық жүйенің институттық білімінің қамтамасыз етілу жиынтығы.
Экономикалық эффекттің анықталуы мыналар:
кәсіпкерліктің эффекті , максималды шығумен қамтамасыз етеді. Оның түсінігі инженер-технологиямен сәйкес.
Тамақтану эффектісінің құрылымы, тауар өндіру мен оңтайлы ұштастыру.
Қажеттілік эффектісі –мінезделуі тұтынушы кірісінің бөлінуімен, тауардың максималды шегіне жетуі.
Дағдарыс жағдайындағы әлемдік экономиканың кезеңдері:
Инновацияны іздеу. Экономикалық өсуге өзгеріс енгізу. Ол ішкі ұйымның және бәсеке қабілетінің кәсіпкерлікке жылжуы.
Инновацияны тарату шарты.инновация қажет болуы да мүмкін емес, шарт микро және макро кезеңде болса, онда бейімделуді қабылдау. Сол себептен факторға сұрақ қойылып. Инновацияны тарту қандай дағдарыс шартымен анықталады.
Локольды және глобальды өзгертуді анықтау. Құрылымдық өзгертумен шартты тексеру инновациялық өзгерту арасында.
Құрылымның бір қалыпты өзгеруі. Бұл дағдарыс жағдайындағы реттеу процессі қисындық ығыстыру өндірістік өзгерту, өткізу мақсаты мен салдары.
Ұйымның-құрылымдық ортасы, Әкімшілдік механизмнің аспектісін іздеу.
Мемлекет өзінің басқару функциясын көптеген сферадан өткізеді.
Біріншіден бұл – кәсіпорынның федеральды бағыныштылығы. Ұйымның басқару мүлкін кешенді жүзеге асыру мемлекеттік министрлігі Ресей мүлкінде.
Екіншіден - мемлекет қатысуы кәсіпорынның жарғы капиталында. Осы негізде кәсіпорындар мемлекет қатысуымен акцияны сатуға жібермейді және де олар мемлекет жағы объектінің қатынасы. Басқару органының осы кәсіпорынды мемлекеттік танысуды қосу.
Үшіншіден - мемлекеттің жылжымайтын мүлік кешені. Бұл мемлекет негізіндегі алтын қор. Бұл әрқашанда эффективті жұмыс істейді.
Төртіншіден - жер қатынасымен тығыз байланыста.
Бұл жүйеде көптеген заңдық актілер бар.
Мемлекеттік реттеу өз аймағында жүзеге асады. Бұл базада оңтайлы жұмыскерлер ынтасын өткізеді, және кәсіпорын мен мемлекетте өнімді өткізу еңбектен материалды және қаржылық ресурспен байланыста болады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу маңызды міндеттерінің бірі болып, кәсіпорын қызметіндегі дағдарыстық құбылыстардан өтуге жағдайлар жасау табылады. Бұл міндет дағдарысты мемлекеттік реттеу шараларын жасау мен өткізу арқылы шешіледі. Дағдарысты мемлекеттік реттеу - мемлекеттің кәсіпорынды дағдарыстық жағдайлардан, банкроттың алдын-алудан қорғау немесе оның арғы қызметін тоқтату үшін пайда болатын ұйымдастырушылық-экономикалық және құқықтық қатынастарын көрсететін макроэкономикалық категория.
Дағдарысты мемлекеттік реттеу- нормативті құбылыс. Ол қызметті талдаудан және нақты, ашық мақсаттарды қоюдан, мүмкіндігінше дағдарыстың жағдайларды оң түрде өзгертетін құралдардан тұрады.
Дағдарысты мемлекеттік реттеу тәжірибесін нарықтың экономикалы елдердің бірі - Германия мысалынан бастайық. Ел экономиканың маңызды ерекшеліктерінің бірі болып, өнеркәсіп шоғырлануының жоғары деңгейі табылады. Басқа көптеген Еуропалық елдермен қатар. Германияны жеткілікті деңгейде дамыған экономиканың инфрақұрылым және оның элементтерінің – жылжымайтын мүлік, ақпараттар, технологиялар, қаржылар және бағалы қағаздар нарықтарының бүтіндігі сипаттайды. Бұл бизнестің жоғары деңгейінің, және оның салдары ретінде жоғары ұйымдастыру шығындарын анықтайды. Осындай макроэкономикалық тенденциялар төлем қабілетсіз кәсіпорындарды басқару механизмдерінің типологиясын қалыптастырады. Кәсіпорындар санациясын тікелей мемлекеттік қаржыландыру әдетте аймақтық маңызы бар өте ірі зауыттарға ғана қолданылады.
Германия тәжірибесінде белгіленгендей кәсіпорынды қаржылық сауықтыру нысандарына ұқсас, бұл нормалар дәрменсіз фирмалардың құрылымын қайта құрудың қатаң шараларын реттейді. Банкроттың басқару және бақылау функцияларын меншік иесінен тартып алуды. Сондай-ақ оның мүлкін, тікелей сатуды қарастыратын ең өктемді шара болып табылады. Оның үстіне, Италия банкроттығының еркіндік аясын және банкроттық құқық қабілеттілігін шектейтін дербес салдары бар. Экономиканы дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің аспектілері әр елде әртүрлі. Мысалы: АҚШ-та бұл, жұмысбастылық саласында заңдылықты жетілдіру, әсіресе жастарға жұмыс орындарын көбейту, аймақтық құрылымдық бағдарламалар жасаудан көрінеді. АҚШ-тың заңдар жинағында үкіметтің тиімді іс-шаралары жеке аймақтардағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейін төмендету жөнінде арнайы әзірленген бағдарламаларды қамту. Экспорт рөлін көбейтуге және ауыл-шаруашылықтың, машина жасаудың және өнеркәсіптің бәсеке қабілеттілігін жақсартуға көбірек көңіл бөлу керек деп айтылған. Бұл саясат жастарды жұмыс орындарымен қамтамасыз ету бағдарламаларын және штаттар жалпы ел үшін маңызы зор. Салаларда жұмыс орындарын құру бағдарламаларын қамтиды.
Кей елдерде мемлекеттік органдар жекелендіру бағдарламаларын әзірлейді, ал олардың жүзеге асырылуы жеке кәсіпорынды және тұтастай экономикалық салаларды дағдарыстан шығаруға немесе оны болдырмауға бағытталған оң шаралар ретінде қарастырылады. Ондай жекешелендірудің мақсаты-кәсіпорындардың жаңа, жетілдірілген құрылымдарын іздеу олардың бәсеке қабілеттілігін және тиімділігін жоғарлату. Жекешелендірудің әр елде өз ерекшеліктері бар.мысалы: Ұлыбританиядағы жекешелендіруге тән белгі болып бірыңғайлылық , Германияда – сақтық, Италияда-анық көрсетілген прогматизм табылады.Чехияда Республикасындағы жекешелендірудің басты мақсаты – жеке меншік бөлігіндегі мемлекеттің үлесін азайту және мемлекеттік мүліктің үлес салмағы 10-15 пайызға дейін жеткізуге болады.
Тағы бір айта кететін жайт, дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің әр түрлі елдердегі ұлттық механизмдері бір-біріне ұқсамайтыны соншалық. Әлі күнге дейін бірегей нұсқаулар, бұл механизм стандарттары әлі әзірленбеген әлем елдеріндегі дағдарысқа қарсы басқарудың мемлекеттік механизмін шартты түрде бірнеше белгілері бойынша жіктеуге болады. Негізгі мүддесі-барышқор кәсіпорындарды қорғайтын заңдылықтар да бар. Бейтарап немесе мүдделерді “фифти-фифти” түрінде қарастыратын заңдылықтарда бар. Ақырында радикальды, кредиторлар талаптарын қанағаттандаруға ұмтылатын заңдылықтар да бар.
Әрбір кезек талаптары алдыңғы талап толық қанағаттандырылғаннан кейін орындалады.Банкрот мүлкі жетпегеннен орындалмай қалған, сонымен қатар сотпен тарату балансы бекітілгенге дейін жарияланбаған талаптар өтелген деп саналады. Көрсетілген сомалар кредиторлар мен дебиторлық борыштан есептен шығарылуы керек. Әлемнің нарықтық экономикасы әртүрлі деңгейде дамыған елдерінің дағдарысты мемлекеттік реттеу аспектілерін салыстыра отырып, біз дағдарысты мемлекеттік реттеуді бірнеше белгілері бойынша жіктедік. Дағадарысты мемлекеттік реттеуді түрлі белгілері бойынша жіктеуді 1-кестеде келтіріп отырмыз.
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеуді түрлі белгілері бойынша жіктеу кесте
№
Жіктеу белгілері
Дағдарысқа қарсы
мемлекеттік реттеу түрлері
1
Тараптарды қорғау
-кредиторлар
мүдделерін қорғайтын:
бейтарап:
кәсіпорын мүдделерін
қорғайтын:
2
Кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін тану
төлем сомасы:
төлем мерзімі
3
Сауықтыру мерзімінің ұзақтғы
үш айға дейін:
үш айдан алты айға дейін
алты айдан бір жылға дейін
4
Конкурстық салмақты өткізу
әлеуметтік бағытталған:
әлеуметтік бағытталмаған
5
Төлем қабілетсіздік диагностикасын өткізу
жедел диагностика:
терең талдау жүргізу
Бұл кестеде келтірілген белгілері бойынша Қазақстандағы дағдарысты мемлекеттік реттеуді кредиторлар мүддесін қорғайтын, төлемдер мерзімі бойынша төлем қабілеттілігін анықтайтын, оңалту мерзімі алып айға дейінгі, әлеуметтік бағытталған жедел диагностикалы заңдылық пен қарастыруға болады. Төлем қабілеттілікті анықтау диагностикасы Қазақстан Республикасының заңдылығы бойынша тек қана екі коэффициент арқылы жүргізіледі де өткізіледі. Ал экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесі үшін дағдарысты жан-жақты көрсетпейді, оны мәселенің әдістемелік туыстарын бір толығырақ қарастыруды жөн көрдік.
1.3 Дағдарыстағы Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайы және одан шығу жолдары
Халықарасында тарап кеткен Заман өзгереді, оны әлі көз көреді деген сөз бар. Сол айтқандайын, еліміздің соңғы жиырма жыл ішіндегі кезеңі үлкен өзгерістерге толы болады. Еліміз өз тәуелсіздігін алып, әлемдік қауымдастықтың бір мүшесіне айналды. Экономикамыз нарық жолына түсіп, әлемдік экономикаға интеграциялана түсті. Ал әлемдік нарықтың ХVI-XVII ғасырларда капитализм орныға бастаған тұста экономика классиктері айқындаған ортақ қағидаттары бар. Сонда айқындалған ақиқаттарының бірі нарық экономикасының кезеңдік циклдардан тұратындығы. Яғни, экономиканың даму барысында дағдарыстың болмай тұрмайтындығы. Дағдарыс экономикалық дамудың белгілі бір кезеңін түйіндейді және келесі дамуға жол ашады.
Жер бетінде классикалық экономика аталарының бірі атанған Адам Смит енгізген көрінбейтін қол теориясы 170 жылдай уақыт салтанат құрып келген еді. Дегенмен қоғамның даму барысында бір идеяны екінші бір идеяның, бір жаналықты екінші бір жаңалықтың бекерге шығарып отыратыны секілді, соңғы жетпіс жылдың аясында бұл теорияға да сынық түсті. Адам Смит экономиканың сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы арқылы өздігінен реттелетіндігін, оған әкімшілік шаралары арқылы араласуға болмайтындығын айтқан болатын. Алайда 1920 жылдары басталып, ұлы дипрессия деген атқа ие болған, адамзаттың төрттен бір бөлігін жұмыссыз қалдырған, моральдік қағидаттарға едәуір салқынын тигізген дағдарыс нарықтық қатынастардың бәрі де кез келген заманда өздігінен өзі реттеле бермейтіндігін көрсетті. Осы тұстан бастап әлемде макроэкономикалық теориялар үстемдік құра бастады. Оның көрнекті өкілі және негізін қалаушы Кейнс іргелі мәселелерді ұйымдастыруда экономикаға мемлекеттің араласуы қажет екендігін дәлелдеп берді. Бірақ бұл теорияның өзі де нарықтық либералдық қағидаттарын, яғни кәсіпкерліктің еркіндігін, бағаға тікелей қысым жасауға болмайтындығын жоққа шығармайды.
Еліміз өз тәуелсіздігіне ие болған 17 жылда Елбасының Қазақстанның даму бағыттары мен қағидаттарын, елдің ішкі, сыртқы саясатын дұрыс белгілеуінің нәтижесі деп түсінеміз. Алдағыны болжай отырып, жүзеге асырылуы үстіндегі бұл саясаттың тиімділігі әсіресе, әлемді шарпыған қазіргідей дағдарыс жағдайында өз ақиқаттығын айқын білдіруде. Мәселен, осыдан бірнеше жыл бұрын Ұлттық қор құрылып, мұнайдан түскен қаржының осы қорға шоғырландырылуы бірінші кезекте голланд сырқатынан сақтануымызға себеп болса, екіншіден, бүкіл әлемде қаржы тапшылығы орнаған қазіргідей сәтте Қазақстан экономикасына берік тыл ретінде әрекет етуде.
Салмағы 1930 жылдардағы ұлы депрессиядан артпаса, кем соқпайтын қазіргі әлемді шарлаған ауыр дағдарыстың алғашқы толқындары біздің елімізге өткен жылдың екінші жартысынан бастап әсерін тигізе бастады. Бұл тұста Үкімет Елбасының тапсырмасына сәйкес тоқырай бастаған қаржы мен құрылыс салаларын жедел қолдау шараларын жасай бастап, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін тұрақтандыру қорларын құра бастады. Бұл шара өз нәтижесін берді. 2008 жылдың қаңтар-қазан айларында республикада барлық қаржы көздерінен 5,2 миллион шаршы метр тұрғын үй алаңы пайдалануға берілді. Бұл 2007 жылмен салыстырғанда 1,7%-ға артық. Сондай-ақ еліміздің ішкі азық-түлік рыногы тұрақты жағдайда сақталынып, бірінші кезекте қажет етілетін азық-түлік қорлары қалыптасты. Ал осындай сәтте дағдарыстың бірінші толқынын қамсыз қарсы алған кейбір елдер дефолтқа ұрынса, екінші бір елдер азық-түлікті карточкамен босатуға мәжбүр болды.
Дағдарыстың мұнан кейінгі толқындары Исландия, Пәкістан секілді қиындыққа душар болған шағын және орта дәрежелі елдерді былай қойып, әлемдік үлкен экономикаларды шайқалтып кетті. Әлемдік экономиканың 20-25% құрап отырған АҚШ мемлекеті биылғы бюджет жылын (бұл елде бюджет жылы қазан айында аяқталады) 450 миллиард доллардан астам тапшылықпен аяқтады. Америка экономикасы өз тарихында ешқашан мұндай ірі тапшылыққа ұрынып көрген емес. Салыстыру үшін айта кетейік, өткен жылғы ондағы бюджет тапшылығы 170 миллиард доллар шамасында қалыптасқан болатын.
Әлемнің көптеген ірі банктері тоқырау сәттерін бастан кешіріп, алды банкротқа ұрынды. Міне, осындай жағдайда дамыған еуропалық елдердің өзі экономикаларын қорғау мақсатында қазақстандық тәжірибелерді қайталай бастады. Осы жағдайдың өзі-ақ ел Үкіметінің Елбасы тапсырмасына сәйкес дер кезінде әрекет етіп, ауыртпалықтың алдын ала білгендігін дәлелдейді, елімізде жағдайға сайма-сай әрекет ете алатын кәсіби Үкіметтің қалыптасқандығын көрсетеді.
Дегенмен 2008 жылдың екінші жартысында әлемдік қаржы рыногында және бүтіндей экономикада қалыптасқан қолайсыз жағдай ел басшылығын неғұрлым батыл шараларға баруға мәжбүр етті.
Міне, осындай сәтте мәселенің күрделілігіне орай үстіміздегі жылдың 13 қазанында өткен Үкіметтің кеңейтілген отырысында Елбасы Үкіметке жағдайға сайма-сай әрекет ету жөнінде кең көлемді өкілеттіктер бере отырып, еліміздің экономикасы мен оның қаржы секторындағы тұрақтылықты қамтамасыз етудің кешенді шараларын әзірлеудә тапсырды. АҚШ-тан басталған қаржы дағдарысы соңғы уақытта Еуроодақ, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің қаржы рыногын тұралатып тастады. Бұл дағдарыс жаһандық қаржы жүйесімен тығыз байланысты болғандықтан Қазақстанды да айналып өтпейді. Бізге де қамданбаса болмайды. Үкіметтің 2009-2010 жылғы жұмысының басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАҒА ОНЫҢ ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Дағдарыс түсінігі. Компаниядағы дағдарыстың ерекшеліктері ... ... ... .
1.2 Компаниядағы дағдарыс жағдайының пайда болуының негізгі себептері
1.3 Дағдарыстағы Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайы және одан шығу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4
2. INTERGAZ КОМПАНИЯСЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТАММА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Intergaz компаниясы
2.2 жалпы талдау
2.3шаралар-жоспарлау
3. ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚОМПАНИЯНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖОСПАРЛАУ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1
3.2
3.3
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Қазіргі экономикалық дағдарыс әлемдік экономикаға айтарлықтай әсерін тигізуде. АҚШ-тан басталған қаржы дағдарысы соңғы уақытта Еуроодақ, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің қаржы рыногын туралатып тастады. Барлық көрші елдерімізге қаржы дүмпуінің нақты экономикаға қалай әсер етіп жатқанын көзіміз көріп отыр. әлемдік экономиканың 20-25 пайызын құрап отырған АҚШ мемлекеті биылғы бюджет жылын 450 миллиард долллардан астам тапшылықпен аяқтап отыр. Соңғы деректер бойынша, АҚШ-тағы жұмыссыздар саны 8 млн. адамға дейін өсіп кетіпті. АҚШ экономикасы өз тарихында ешқандай мұндай ірі тапшылыққа ұшырап көрген емес. Сондай-ақ, Жапония мен Қытайдың да жағдайлары мәз емес.
Бұл әлемдік дағдарыс Қазақстанда да шарпымай қалған жоқ. Экономикалық қатынастар барысында, әсіресе, ішкі рынокты қорғау, қолдау тұрғысынан мемлекеттік реттеу тетіктерінің тиімділкпен қолданылуы ел жағдайын тұрақты ұстауда үлкен нәтижеге жеткізетіндігін қазақстандық тәжірибе де барған сайын дәлелдей түсуде. Мұны еліміз өз тәуелсіздігіне ие болған 17 жылда Елбасының Қазақстанның даму бағытттары мен қағидаттары, елдің ішкі, сыртқы саясаттарын дұрыс белгілеуі деп түсінеміз. Алдағыны болжай отырып жүзеге асырылуы үстіндегі бұл саясаттың тиімділігі әсіресе, әлемді шарпыған қазіргідей дағдарыс жағдайында өз ақиқаттығын білдіруде. Мәселен, осыдан бірнеше жыл бұрын Ұлттық қор құрылып, мұнайдан түскен қаржының барлығы осы қорға шоғырландырылуы бірнеше кезекте голланд сырқатынан сақтануымызға себеп болса, екіншіден, бүкіл әлемде қаржы тапшылығы орнаған қазіргідей сәтте Қазақстан экономикасына берік тыл ретінде әрекет етуде.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан қаржы дағдарыс процессі әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Осыған орай, елімізде шұғыл тұрғыда, ғаламдық экономикалық дағдарысқа қарсы Үкіметтің 2009-2011 жылдарға арналған экономика мен қаржы секторын тұрақтандыруда Ұлттық банкпен, Қаржы қадағалау агенттігімен бірлесіп әрекет ету жөніндегі жоспары жасалды. Осы бағдарламаны жүзеге асыру мақсатында Қазақстан экономикасы республикалық бюджетте қаралған қаржыға қосымша 2,2 триллион теңгеден кем емес көлемде мемлекеттік қолдау алады, ол шамамен ІЖӨ-нің 20 пайызын құайды.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Intergaz компаниясының инвестицияларын дағдарыс жағдайында жоспарлау. Бұндай тақырып таңдаған себебім, кез-келген істі бастау үшін міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін анықтап және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің, ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру шаралары мен бағыттарын ұсыну.
Дипломдық жұмысымның басты мақсаты - 2007 жылы басталған дағдарыс жағдайын зерттеп білу. Соның ішінде Intergaz компаниясының мысалындағы дағдарыс жағдайында инвестицияларын бақылау, бағдарлау және жоспарлау болып табылады.
Міндеттері:
Бұл дипломдық жұмыс 3: негізгі, кіріспе және қорытынды бөлімдерден тұрады. Бірінші бөлімінде, жалпы дағдарыс туралы түсінік, олардың түрлері мен фазалары, пайда болу себептері мен мақсаттарын ашып көрсетілген. Екінші бөлімінде, белгілі бір (соның ішінді Intergaz мұнай және газ) компаниясының мысалында дағдарыстың сипаты анықталған. Осы компанияның жалпы талдауы жүргізілген және соңында жоспарлау барысында қолданылатын түрлі шаралар көрсетілген болу керек.
Ал соңғы үшінші бөлімінде, осы комапнияға келетін инвестиция түрлері, бағыттары мен мақсаттары, қай елдердің қатысуымен келетіндігі және қазіргі дағдарыс жағдайында келетін инвестицияларын жоспарлау жүргізу.
Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыста кіріспе, қорытынды бөлімдер бар. ... диаграмма, ... кесте, ... графтерден құралған. ---------------------
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде қаржыландырудың ұзақ мерзімді көздерін бастапқы түп тамыры қайдан алынады? Қалай жүзеге асырылады? Олардың әдістері мен бағыттары қандай? Деген сұрақтарға жауап жаздым. Сондай-ақ шетелдердегі күрделі қаржы салымдарының жүйесін қарастырдым. Дамушы мемлекеттердегі мұндай ұзақ мерзімді қаржыландыру көздері негізінен 60-шы жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды. Бұл банктерді құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты. Дамушы елдердің инвестициялық банктері орта және ұзак мерзімді несиелеумен, бағалы қағаздармен операциялармен айналысады.
Екінші бөлімде мен инвестиция туралы заңдылықтар мен нармативтік актілерді сараладым. Қаржыландырудың ұзақ мерзімді көздерін басқару аспекттілерін жаздым. Және де екінші бөлімнің соңғы бөлімшесінде Қазақстан Республикасының аумағындағы 2004-2006 жылдар арасындағы мәліметтер бойынша кәсіпкерліктердің ұзақ мерзімді қаржылық салымдарына талдау жасадым. Инвестициялық банктердін пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың акционерлік формасының пайда болуымен олар үлкен
компаниялар мен корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы ақша қаражатгарын мобилизациялайды, жаңа компаняларды құруда, қайта құруда, біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің барлық деңгейінің мемлекетгік бағалы қағаздарын орналастырады, оның ішінде орталық үкіметгін бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
Курстық жұмыстың соңғы бөлімінде ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерін басқаруда кездесетін бір қатар өзекті мәселелелерді талқыладым. Олардың алатын деңгейімен қаншалықты екенің анықтап, сондай-ақ қаржыландырудың ұзақ мерзімді көздері, яғни инвестициялар мен лизингтер, бағалы қағаздарда тууы мүмкін мәселелердін шешу және оңтайландыру бағыттары мен жетілдіру жолдарын қарастырдым.
1. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАҒА ОНЫҢ ӘСЕРІ
1.1 Дағдарыс түсінігі. Компаниядағы дағдарыстың ерекшеліктері
Дағдарыс – бұл тек жаман жаналық емес, ол фактілердің канстатациясы. Дағдарыс гректің кріσіς, crisis сөздерінен шыққан, белгілі бір жағдайлар мен сұрақтарға жауап табу деген мағынаны білдіреді. Дау-жанжалдардан шығу жолдарын табу мағынасын да білдіру мүмкін. Дәрігерлер мен Гиппократта дағдарыс сөзі бір аурудың даму фазасын – аурудың басқа күрделі ауруға ұласуы немесе оның өліммен байланысуын білдіреді. 6.
Дағдарыс сөзі XVII-XVIII ғасырларда барлық салаларда қолданылған, саяси дағдарыс, әскерде де, жалпы қоғамда да қолданылған.
Ал, XIX ғасырдың аяғында экономикалық терминге айналды. Сол кездегі экономикадағы классикалық түсінігі, капиталистік экономикалық жүйедегі керекті және драммалық фазаны сипаттаған. Экономикадағы коньюктураның даму теориясының дағдарыс түсінігі ұзақ уақыт белгілі орын алған. Осылай Шпитхоффтің схемасында белгіленген:
Спад-бірінші көтеріліс-екінші көтеріліс-пик-капиталдың жетіспеушілігі-кризис
Ғасырдың басындағы Харвардтың схемасында ерекшеліктер бар:
Depression-Recovery-Prosperity-Fina ncial Strain-Industrial Crisis
(Депрессия-Возраждение-Процветацие- Финансовая стагнация-Промышленный кризис)
Бірақ та бұл анықтама, экономиканың құрылуы мен дамуындағы стадиялар мен схемаларды ескермейді. Сондықтан да дағдарыстың классикалық түсінігін экономикалық дағдарыс түсінігіне айырбастады. Осы экономикалық дағдарысты көптеген экономистер түсіндірген, соның ішінде Мечлапа айтқан, экономикалық қатынастардың қажет емес жағдайлары. Ал Сомбарт негативті экономикалық көрініс деп анықтайды. Микроэкономикада кәсіпорындағы дағдарыс түсінігі қолданылады, ол сол кәсіпорынның өмір сүру жағдайына қауіп төндіру деп түсіндіріледі. Вебстердің сөздігінде дағдарыс сөзі өзгерістердің болуын анықтайтын кезең немесе нүкте деп атаған.
Дағдарыс – тұрақсыздылық периоды немесе кәсіпкерліктің сондай жағдайы, күрделі бір өзгерістердің болуын айтады. Ол өзгерістердің нәтижесі жаманмен қатар, жақсы да болуы мүмкін. Дағдарыстың нәтижесі 50х50 болуы мүмкін, бірақ та білікті менеджердің арқасын ол қатынасты өзгертуге болады.
Дағдарыс, тек банкротқа ұшырау, крах болу, жұмыстан босату деген сөзді білдірмейді, сонымен қатар ол белгілі бір тәуекелділік деңгейін және белгісіздікті сипаттайды.
Кәсіпоырндардағы дағдарыс түсінігі қазіргі экономикалық әдебиеттерде кәсіпорынның өміріндгі әртүрлі экономикалық жағдайлардың болуы, жәй кәспорындардағы жағдайлармен қатар кәсіпорынның жойылуына дейін алып келуі мүмкін. Сонымен қатаркәсіпорындағы дағдарыс жоспарланбаған және қажеті жоқ деп түсінеміз.
Сонымен дағдарыс дегеніміз тәуекелділіктің пайда болатын кез келген стандартты емес жағдайлар деп айтуға болады 7.
Кәсіпорындағы дағдарыс кәсіпорынның жағдайындағы немесе өміріндегі сынық бөлік деп те атауға болады. Одан шығудың екі түрі болуы мүмкін. Біріншісі кәсіпорынды түгелімен жою, ал екіншісі дағдарысты аз шығынмен жеңіп шығу.
Дағдарыстың басталуы мен аяқталуының ортасындағы мерзім әртүрлі болуы мүмкін. Ұзақ мерзімді дағдарыстар бар, олар жәй жойылатын дағдарыс процесстері. Ал қысқа мерзімді дағдарыс, ол тез басталып, интенсивті және қарқынды түрде жүріп өтеді.
Экономика туралы кітаптарда дағдарыстың бірнеше түрлері бар, олар әртүрлі категориялар мен критерийлерге байланысты бөлінеді.
Кәсіпорынның стратегиялық дамуы. Дағдарыстың өсуі, стагнациясы және құлдырауы туралы түрлері болады;
Кәсіпорынның өмірлік циклдар стадиясы. Өсу және қартаю дағдарыстары;
Мақсат дағдарыстары: экзогенды және эндогенді;
Агрегатталған жағдай: латенттік және ащы дағдарыстар;
Кәсіпорынның мақсаттарына қауіп: пассивтердің активтерден көп болуы және төлемқабілеттілікті жоғалтпау. 8
Дағдарыс классификациясының жіктелуі:
“ішкі ” талдырудың дағдарыстағы нәтижесі негізінде. Бұл жағдайда дағдарыс түсінігі, экономикалық шаруашылық жалғасы, ол географиялық болып табылады.
Дағдарыс кезеңі. Экономиканың көтерілуі механизмі мен әлеуметтік процесс.
Құрылымдық дағдарыс. Экономикалық және жалпы динамика шаруашылыққа кіру барысында тұрақты импульс береді.
Өндірістік дағдарыс тәсілі. Қарама-қайшы дағдарыс мінездемесінің шиеленісуі.
Белгілі француз экономисі Робер Буайс 4 негізгі дағдарыс типологиясын ойлап тапты.
Дағдарыстың бірінші типі - сипатты бұзу
Екінші типі - жүйе реттеуіндегі ішінараны бұзу.
Үшінші типі - жүйе реттеу дағдарысы
Төртінші типі - жүйе реттеу және қор жинаудағы дағдарыс тәртібі.
Бұл типтік дағдарыстардың ішіндегілерді жіктесек.
Бірінші дағдарыс типі-“ішкі” талдыру дағдарыс нәтижесіне жатады.
Екінші типтік дағдарыс-құрылымдық кезеңге сәйкес.
Үшінші және төртінші типтік дағдарыс - тағы да басқа кезеңдер негізінде.
Кәсіпорындағы дағдарыс түсінігін толығымен түсіну үшін, оның фазаларының дифференциялдануын анықтау қажет болып табылады.
Бірінші фаза – рентабельділік пен табыс көлемін төмендету. Осының салдарынан, кәсіпорынның қаржылық жағдайының күрт өзгеруі, даму резервтерінің азаюы байқалады. Проблеманы шешу жолдарында стратегиялық (стратегияны қайта қарау, кәсіпорынды қайдақұрылымдау) және тактикалық (өндірісті көбейту, издержкілерді төмендету) басқаруды қадағалау қажет етді.
Екінші фаза – өндірістің шығынға ұщырауы. Кәсіпорынның резерв қорларының азаюы (қордың болған жағдайында, егер қор болмаса онда бірден үшінші фазаға көшеміз) байқалады. Бұл проблеманың шешімі стратегиялық басқару облысында және кәсіпорынды қайта құрылымдауда болып отыр.
Үшінші фаза – резерв қорларының болмауы немесе мүлдем жойылуы. Шығындарды жабу мақсатында айналым қаражаттарын жұмсайды, соның есесінде өндірісті немесе қайтаөндірісті азайтады. Қайта құрылымдау проблеманы шешуге қажет етілмейді, себебі оны ұйымдастыратын ақша қаражаты жоқ. Кәсіпооынның қаржылық жағдайын тұрақтандыру үшін, жедел шаралар қажет. Егер олар орындалмаған жағдайда дағдарыс төртінші фазаға ауысады.
Төртінші фаза – төлемқабілетсізділік. Кәсіпорын ең төменгі критикалық жағдайда, азайтылған өндіріті қаржыландыратын қаражат жоқ. Өндірістің тоқтау немесе банкротқа ұшырау қауіпі төніп тұр. Кәсіпорынның төлемқабілеттілігін қайта құру және өндіріс процессін қолдауға шұғыл шаралар қолдану қажет 9.
Осыған байланысты, дағдарыстың үшінші және төртінші фазаларында шұғыл шаралар қолдану арқасында, дағдарыстан құтылу мүмкіндігі туады. Басты момент болып төлемқабілетсіздік болып табылады. Авторлардың ойынша, төлемқабілетсіздік дағдарысқа қарсы шараларды басқаруды қолдану шараларының ең бастысы және бірінші болып келеді.
Дағдарысты кәсіпорынның өміріне келтіретін кедергі ретінде қарастыратын болсақ, онда оның екі аспектісі бар деп қарастыруыызға болады. Біріншісі ол ішкі, екіншісі – сыртқы. Сыртқы аспектісі, ол кредиторлар алдында қарыздарын қайтару үкіндігін тудыру. Ал ішкі аспектісі – шаруашылық жүргізу үшін, айналым қаражаттар көлемін ұлғайту болып табылады. Осыған орай, эконоикалық мағынада дағдарыс шаруашылық және қаржылық қажеттіліктерді поддерживатететін ақша қаражаттарының дефицитін айтады. Авторлардың ойынша, экономикалық дағдарыстың формуласы ынадай түрде болуы керек7:
Ақша қаражаттарыАйналым қаражаттарындағы ағымдағы шаруашылық жағдай+айналым қаражаттарындағы ағымдағы қаржылық жағдай.
Айналым қаражаттарындағы ағымдағы қаржылық жағдайы дегенііз формуланың жәй және түсінікті бөлігі. Ол алдағы төленетін қарыз сомасы, пенилер мен штрафтар болп табылады.
Айналым қаражаттарындағы ағымдағы шаруашылық жағдайы дегеніміз жоспарланған периодқа өндірілген және өндірілмеген шығындар айырмасын айтады. Олар смета арқылы жасалынады.
Психологиялық нүктеден қарасақ, дағдарыс жағдайында аспекті, құлдырап бара жатқан кәсіпорынның болашағы жоқ. Егер үш айдан соң кәсіпорын банкроттық туралы арбитражды жағдайда жауап беруші болса, онда әрбір болашақтағы жоспар абстрактілік сипаттама алады. Егер кәсіпорын дағдарысты жеңіп шықса, онда оның болашағы бар деген сөз. Бірақта психиологиялық қысымға түскен кәсіпорындардың көбі банктроттыққа ұшырайды.
Елдер сарапшыларының еске алу жиілігі кесте
Әзірбайжан
Армения
Беларусь
Грузия
Қазақстан
Қырғызстан
Латвия
Литва
Молдова
Ресей
Тәжікстан
Түркіменстан
Өзбекстан
Украина
Эстонаия
Қай елдердің үкіметтері дағдарысқа қарсы бағдарламаларды жүйелі жүзеге асыруда
4
3
8
3
36
2
12
15
3
47
3
4
4
12
15
Қай елдерде үкіметтерің дағдарысқа қарсы іс-қимылы барынша нәтижелі
22
6
31
2
63
2
13
17
5
71
3
11
8
8
18
Қай елдерде адекватты жағдайларда шаралар барынша өз уақытында және жедел қолға алынды
9
4
16
4
41
0
4
4
1
51
0
5
5
7
8
Қай елдерде үкіметтерің дағдарысқа қарсы іс-қимылы нәтижесіз
2
4
7
17
8
12
33
23
6
33
6
4
2
89
24
Қай елдерде әлеуметтік шиеленістің артуы болжанып отыр
8
9
12
38
18
23
36
24
17
43
17
5
5
78
28
Қай елдерде экономикалық және саяси дағдарыстың барынша өткір салдары болжанған
2
5
16
33
11
23
21
16
9
39
21
6
13
91
20
Қай ел басқаларға қарағанда дағдарыстан тез шығады
20
1
25
5
56
3
20
21
6
60
4
9
7
17
21
Экономикалык циклдің міндетті кезеңі болып табылатын экономикалық дағдарыстардың ең басты себептерінің бірі — өндіріс пен тұтыну арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы болып табылады: шығарылған тауарлар рыногіндегі ұсыныс оларға деген төлем кабілеті — сұраныстан асып кетеді. Тауарлар жатып калмасын деп өндірушілер әдетте дағдарыс кездерінде бағаны кемітеді, өндірісті азайтады, жұмысшыларды қысқартады, капитал салымын кемітеді. Өндірісті рыноктің тарлығын көлеміне дейін теңестіру циклдік дағдарыстан автоматты түрде шығудың алғашкы адымы болып табылады. Бұл бұрын болған экономикалық дағдарыстарға тән көрініс болатын. Бірақ қазіргі 2007 жылы басталған дағдарыс ерекше болды.
Дағдарыстан шығудың автоматтық механизмінің "істемей калуы" көп жағдайда капиталистік шаруашылықтың кұрылымының өзгерістерімен байланысты болды. Капитал мен өндірістің аса ірі бірлестіктерде шоғырлануы ірі бірлестіктерге олардың өндіріске монополиялықтарына байланысты бағаны төмендетпей, бір мезгілде өндірісті қысқартуға мүмкіндік берді. Дағдарыстың аса ұзақка созылуы (кей елдерде бес жыл бойына) дағдарыстан автоматты түрде шығудың дәстүрлі рыноктік механизмінің бұл жағдайда істемейтіндігін, сол себепті мемлекеттік реттеу механизмімен толықтырылуы тиіс екендігін көрсетті. Халықаралық тауар алмасу процестеріне кедергі келтірген қолдаушылык саясаты да дағдарыстан шығуды қиындатты.
Акырында, дағдарыс бұрын болып көрмеген мөлшерде тұрақты жаппай жұмыссыздық туғызды, миллиондаған адамдар үшін аштық, бүліктер мен көтерілістер каупін төндірді, яғни әлеуметтік мәселелер шиеленісе түсті.
Дүниежүзілік экономикалык дағдарыстың аса маңызды ерекшелігі циклдік дағдарыстың ұзақ мерзімдік құрылымдық дағдарыспен тура келуінде болды. 30-жж. циклдік экономикалык дағдарыс әдетте әрбір 10—15 жылда бір рет келетін кұрылымдық дағдарыска тура келді. Орыс ғалымы Н.Д.Кондратьев 20-жж. өзінде-ақ экономикалық дамудағы "үлкен циклдер", немесе "ұзын толкындар" теориясын тұжырымдаған болатын. XX ғ. аса ірі экономикалық және саяси сілкіністері экономикадағы "ұзын толқындар" теориясының дұрыстығын дәлелдеп берді.
Экономикада "ұзын толқындар" деп үзактығы шамамен алғанда 48—55 жылға созылатын экономикалық белсенділіктің оқтын-оқтын ауыткып тұруын айтады. Мұндай жартығасырлық аралық келетін кезеңдерде индустриялық қоғамның техникалық және технологиялық негізі жаңарып, бұл құбылыс капиталистік өркениеттің басты-басты экономикалык аймақтарының шаруашылықтарының барлық салаларын камтиды. Мұндай циклдер XVIII ғ. 80-ж. соңы мен 90-шы жж. басынан басталған болатын. Сол кезден бастап батыс елдері төрт "ұзын толқындарды" бастарынан өткізді, олардың әрқайсысының бірінші жартысында конъюнктураны арттыратын кезеңі болса, соңынан төмендетін кезеңі болады. Арттыратын және төмендететін кезеңдердщ түйіскен жерінің үлесіне өлеуметтік сілкіністердің көп бөлігі (соғыстар, революциялар, аса ірі әлеуметтік-саяси қактығыстар) келеді. Бүл үлкен циклдердің шеңберлері шамамен мына төмендегідей: 1780 ж. соңы — 1840 ж.; 1840 ж. соңы -1890 ж.; 1890 ж. соңы — 1940 ж. басы; 1940 ж. басы — 1982—1985 жж. Сөйтіп, XX ғ. екі толык "үзын тол-қындар" орын алды, ал 1980 жж. басталған бесінші "үзын толқындар" немесе кезең XXI ғ. аяқталмакшы.
1.2 Компаниядағы дағдарыс жағдайының пайда болуының негізгі себептері
Экономика дамуының төмендеуіне нашар көріністердің болуына алдағы кезеңде жіберілген қателіктер әсерін тигізді. Кәсіпрындарға толық экономикалық дербестік беру көзделді. Жалақыны да өз қалаулары бойынша берді. Мемлекеттік директивалық жоспар мемлекеттік тапсырмамен ауыстырылады. Мемлекеттік тапсырма бақылау сандары, лимит, норматив болатын болды.
Екінші қателік - мемлекеттің экономиканы реттеп отырмауы. Ведомствалар мен министрліктер қайта құрудың жүргізушісі емес, тек бақылаушысы болды. Олардың іс-қимылын ешкім бақыламады. Соның салдарынын халықтың ақшалай табысының өсуіне ешкім бақылау жасамады.
Үшінші қателік - мемлекеттің кәсіпорындарға деген немқұрайды қарым-қатынасынан туындады.
Нарыққа өтпелі кезеңнің басынан бастап экономиканы мемлекет дұрыс реттеп отырғанда, экономикалық дағдарыс болмаған болар еді, тек 1993 жылы ғана экономиканы экономикалық тәсілмен басқару керек екендігі, мемлекеттің экономиканы реттеу қажеттігі түсінікті бола бастады.
Реттеу дегеніміз - ол басқару функциясы. Экономикалық жүйенің институттық білімінің қамтамасыз етілу жиынтығы.
Экономикалық эффекттің анықталуы мыналар:
кәсіпкерліктің эффекті , максималды шығумен қамтамасыз етеді. Оның түсінігі инженер-технологиямен сәйкес.
Тамақтану эффектісінің құрылымы, тауар өндіру мен оңтайлы ұштастыру.
Қажеттілік эффектісі –мінезделуі тұтынушы кірісінің бөлінуімен, тауардың максималды шегіне жетуі.
Дағдарыс жағдайындағы әлемдік экономиканың кезеңдері:
Инновацияны іздеу. Экономикалық өсуге өзгеріс енгізу. Ол ішкі ұйымның және бәсеке қабілетінің кәсіпкерлікке жылжуы.
Инновацияны тарату шарты.инновация қажет болуы да мүмкін емес, шарт микро және макро кезеңде болса, онда бейімделуді қабылдау. Сол себептен факторға сұрақ қойылып. Инновацияны тарту қандай дағдарыс шартымен анықталады.
Локольды және глобальды өзгертуді анықтау. Құрылымдық өзгертумен шартты тексеру инновациялық өзгерту арасында.
Құрылымның бір қалыпты өзгеруі. Бұл дағдарыс жағдайындағы реттеу процессі қисындық ығыстыру өндірістік өзгерту, өткізу мақсаты мен салдары.
Ұйымның-құрылымдық ортасы, Әкімшілдік механизмнің аспектісін іздеу.
Мемлекет өзінің басқару функциясын көптеген сферадан өткізеді.
Біріншіден бұл – кәсіпорынның федеральды бағыныштылығы. Ұйымның басқару мүлкін кешенді жүзеге асыру мемлекеттік министрлігі Ресей мүлкінде.
Екіншіден - мемлекет қатысуы кәсіпорынның жарғы капиталында. Осы негізде кәсіпорындар мемлекет қатысуымен акцияны сатуға жібермейді және де олар мемлекет жағы объектінің қатынасы. Басқару органының осы кәсіпорынды мемлекеттік танысуды қосу.
Үшіншіден - мемлекеттің жылжымайтын мүлік кешені. Бұл мемлекет негізіндегі алтын қор. Бұл әрқашанда эффективті жұмыс істейді.
Төртіншіден - жер қатынасымен тығыз байланыста.
Бұл жүйеде көптеген заңдық актілер бар.
Мемлекеттік реттеу өз аймағында жүзеге асады. Бұл базада оңтайлы жұмыскерлер ынтасын өткізеді, және кәсіпорын мен мемлекетте өнімді өткізу еңбектен материалды және қаржылық ресурспен байланыста болады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу маңызды міндеттерінің бірі болып, кәсіпорын қызметіндегі дағдарыстық құбылыстардан өтуге жағдайлар жасау табылады. Бұл міндет дағдарысты мемлекеттік реттеу шараларын жасау мен өткізу арқылы шешіледі. Дағдарысты мемлекеттік реттеу - мемлекеттің кәсіпорынды дағдарыстық жағдайлардан, банкроттың алдын-алудан қорғау немесе оның арғы қызметін тоқтату үшін пайда болатын ұйымдастырушылық-экономикалық және құқықтық қатынастарын көрсететін макроэкономикалық категория.
Дағдарысты мемлекеттік реттеу- нормативті құбылыс. Ол қызметті талдаудан және нақты, ашық мақсаттарды қоюдан, мүмкіндігінше дағдарыстың жағдайларды оң түрде өзгертетін құралдардан тұрады.
Дағдарысты мемлекеттік реттеу тәжірибесін нарықтың экономикалы елдердің бірі - Германия мысалынан бастайық. Ел экономиканың маңызды ерекшеліктерінің бірі болып, өнеркәсіп шоғырлануының жоғары деңгейі табылады. Басқа көптеген Еуропалық елдермен қатар. Германияны жеткілікті деңгейде дамыған экономиканың инфрақұрылым және оның элементтерінің – жылжымайтын мүлік, ақпараттар, технологиялар, қаржылар және бағалы қағаздар нарықтарының бүтіндігі сипаттайды. Бұл бизнестің жоғары деңгейінің, және оның салдары ретінде жоғары ұйымдастыру шығындарын анықтайды. Осындай макроэкономикалық тенденциялар төлем қабілетсіз кәсіпорындарды басқару механизмдерінің типологиясын қалыптастырады. Кәсіпорындар санациясын тікелей мемлекеттік қаржыландыру әдетте аймақтық маңызы бар өте ірі зауыттарға ғана қолданылады.
Германия тәжірибесінде белгіленгендей кәсіпорынды қаржылық сауықтыру нысандарына ұқсас, бұл нормалар дәрменсіз фирмалардың құрылымын қайта құрудың қатаң шараларын реттейді. Банкроттың басқару және бақылау функцияларын меншік иесінен тартып алуды. Сондай-ақ оның мүлкін, тікелей сатуды қарастыратын ең өктемді шара болып табылады. Оның үстіне, Италия банкроттығының еркіндік аясын және банкроттық құқық қабілеттілігін шектейтін дербес салдары бар. Экономиканы дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің аспектілері әр елде әртүрлі. Мысалы: АҚШ-та бұл, жұмысбастылық саласында заңдылықты жетілдіру, әсіресе жастарға жұмыс орындарын көбейту, аймақтық құрылымдық бағдарламалар жасаудан көрінеді. АҚШ-тың заңдар жинағында үкіметтің тиімді іс-шаралары жеке аймақтардағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейін төмендету жөнінде арнайы әзірленген бағдарламаларды қамту. Экспорт рөлін көбейтуге және ауыл-шаруашылықтың, машина жасаудың және өнеркәсіптің бәсеке қабілеттілігін жақсартуға көбірек көңіл бөлу керек деп айтылған. Бұл саясат жастарды жұмыс орындарымен қамтамасыз ету бағдарламаларын және штаттар жалпы ел үшін маңызы зор. Салаларда жұмыс орындарын құру бағдарламаларын қамтиды.
Кей елдерде мемлекеттік органдар жекелендіру бағдарламаларын әзірлейді, ал олардың жүзеге асырылуы жеке кәсіпорынды және тұтастай экономикалық салаларды дағдарыстан шығаруға немесе оны болдырмауға бағытталған оң шаралар ретінде қарастырылады. Ондай жекешелендірудің мақсаты-кәсіпорындардың жаңа, жетілдірілген құрылымдарын іздеу олардың бәсеке қабілеттілігін және тиімділігін жоғарлату. Жекешелендірудің әр елде өз ерекшеліктері бар.мысалы: Ұлыбританиядағы жекешелендіруге тән белгі болып бірыңғайлылық , Германияда – сақтық, Италияда-анық көрсетілген прогматизм табылады.Чехияда Республикасындағы жекешелендірудің басты мақсаты – жеке меншік бөлігіндегі мемлекеттің үлесін азайту және мемлекеттік мүліктің үлес салмағы 10-15 пайызға дейін жеткізуге болады.
Тағы бір айта кететін жайт, дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің әр түрлі елдердегі ұлттық механизмдері бір-біріне ұқсамайтыны соншалық. Әлі күнге дейін бірегей нұсқаулар, бұл механизм стандарттары әлі әзірленбеген әлем елдеріндегі дағдарысқа қарсы басқарудың мемлекеттік механизмін шартты түрде бірнеше белгілері бойынша жіктеуге болады. Негізгі мүддесі-барышқор кәсіпорындарды қорғайтын заңдылықтар да бар. Бейтарап немесе мүдделерді “фифти-фифти” түрінде қарастыратын заңдылықтарда бар. Ақырында радикальды, кредиторлар талаптарын қанағаттандаруға ұмтылатын заңдылықтар да бар.
Әрбір кезек талаптары алдыңғы талап толық қанағаттандырылғаннан кейін орындалады.Банкрот мүлкі жетпегеннен орындалмай қалған, сонымен қатар сотпен тарату балансы бекітілгенге дейін жарияланбаған талаптар өтелген деп саналады. Көрсетілген сомалар кредиторлар мен дебиторлық борыштан есептен шығарылуы керек. Әлемнің нарықтық экономикасы әртүрлі деңгейде дамыған елдерінің дағдарысты мемлекеттік реттеу аспектілерін салыстыра отырып, біз дағдарысты мемлекеттік реттеуді бірнеше белгілері бойынша жіктедік. Дағадарысты мемлекеттік реттеуді түрлі белгілері бойынша жіктеуді 1-кестеде келтіріп отырмыз.
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеуді түрлі белгілері бойынша жіктеу кесте
№
Жіктеу белгілері
Дағдарысқа қарсы
мемлекеттік реттеу түрлері
1
Тараптарды қорғау
-кредиторлар
мүдделерін қорғайтын:
бейтарап:
кәсіпорын мүдделерін
қорғайтын:
2
Кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін тану
төлем сомасы:
төлем мерзімі
3
Сауықтыру мерзімінің ұзақтғы
үш айға дейін:
үш айдан алты айға дейін
алты айдан бір жылға дейін
4
Конкурстық салмақты өткізу
әлеуметтік бағытталған:
әлеуметтік бағытталмаған
5
Төлем қабілетсіздік диагностикасын өткізу
жедел диагностика:
терең талдау жүргізу
Бұл кестеде келтірілген белгілері бойынша Қазақстандағы дағдарысты мемлекеттік реттеуді кредиторлар мүддесін қорғайтын, төлемдер мерзімі бойынша төлем қабілеттілігін анықтайтын, оңалту мерзімі алып айға дейінгі, әлеуметтік бағытталған жедел диагностикалы заңдылық пен қарастыруға болады. Төлем қабілеттілікті анықтау диагностикасы Қазақстан Республикасының заңдылығы бойынша тек қана екі коэффициент арқылы жүргізіледі де өткізіледі. Ал экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесі үшін дағдарысты жан-жақты көрсетпейді, оны мәселенің әдістемелік туыстарын бір толығырақ қарастыруды жөн көрдік.
1.3 Дағдарыстағы Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайы және одан шығу жолдары
Халықарасында тарап кеткен Заман өзгереді, оны әлі көз көреді деген сөз бар. Сол айтқандайын, еліміздің соңғы жиырма жыл ішіндегі кезеңі үлкен өзгерістерге толы болады. Еліміз өз тәуелсіздігін алып, әлемдік қауымдастықтың бір мүшесіне айналды. Экономикамыз нарық жолына түсіп, әлемдік экономикаға интеграциялана түсті. Ал әлемдік нарықтың ХVI-XVII ғасырларда капитализм орныға бастаған тұста экономика классиктері айқындаған ортақ қағидаттары бар. Сонда айқындалған ақиқаттарының бірі нарық экономикасының кезеңдік циклдардан тұратындығы. Яғни, экономиканың даму барысында дағдарыстың болмай тұрмайтындығы. Дағдарыс экономикалық дамудың белгілі бір кезеңін түйіндейді және келесі дамуға жол ашады.
Жер бетінде классикалық экономика аталарының бірі атанған Адам Смит енгізген көрінбейтін қол теориясы 170 жылдай уақыт салтанат құрып келген еді. Дегенмен қоғамның даму барысында бір идеяны екінші бір идеяның, бір жаналықты екінші бір жаңалықтың бекерге шығарып отыратыны секілді, соңғы жетпіс жылдың аясында бұл теорияға да сынық түсті. Адам Смит экономиканың сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы арқылы өздігінен реттелетіндігін, оған әкімшілік шаралары арқылы араласуға болмайтындығын айтқан болатын. Алайда 1920 жылдары басталып, ұлы дипрессия деген атқа ие болған, адамзаттың төрттен бір бөлігін жұмыссыз қалдырған, моральдік қағидаттарға едәуір салқынын тигізген дағдарыс нарықтық қатынастардың бәрі де кез келген заманда өздігінен өзі реттеле бермейтіндігін көрсетті. Осы тұстан бастап әлемде макроэкономикалық теориялар үстемдік құра бастады. Оның көрнекті өкілі және негізін қалаушы Кейнс іргелі мәселелерді ұйымдастыруда экономикаға мемлекеттің араласуы қажет екендігін дәлелдеп берді. Бірақ бұл теорияның өзі де нарықтық либералдық қағидаттарын, яғни кәсіпкерліктің еркіндігін, бағаға тікелей қысым жасауға болмайтындығын жоққа шығармайды.
Еліміз өз тәуелсіздігіне ие болған 17 жылда Елбасының Қазақстанның даму бағыттары мен қағидаттарын, елдің ішкі, сыртқы саясатын дұрыс белгілеуінің нәтижесі деп түсінеміз. Алдағыны болжай отырып, жүзеге асырылуы үстіндегі бұл саясаттың тиімділігі әсіресе, әлемді шарпыған қазіргідей дағдарыс жағдайында өз ақиқаттығын айқын білдіруде. Мәселен, осыдан бірнеше жыл бұрын Ұлттық қор құрылып, мұнайдан түскен қаржының осы қорға шоғырландырылуы бірінші кезекте голланд сырқатынан сақтануымызға себеп болса, екіншіден, бүкіл әлемде қаржы тапшылығы орнаған қазіргідей сәтте Қазақстан экономикасына берік тыл ретінде әрекет етуде.
Салмағы 1930 жылдардағы ұлы депрессиядан артпаса, кем соқпайтын қазіргі әлемді шарлаған ауыр дағдарыстың алғашқы толқындары біздің елімізге өткен жылдың екінші жартысынан бастап әсерін тигізе бастады. Бұл тұста Үкімет Елбасының тапсырмасына сәйкес тоқырай бастаған қаржы мен құрылыс салаларын жедел қолдау шараларын жасай бастап, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін тұрақтандыру қорларын құра бастады. Бұл шара өз нәтижесін берді. 2008 жылдың қаңтар-қазан айларында республикада барлық қаржы көздерінен 5,2 миллион шаршы метр тұрғын үй алаңы пайдалануға берілді. Бұл 2007 жылмен салыстырғанда 1,7%-ға артық. Сондай-ақ еліміздің ішкі азық-түлік рыногы тұрақты жағдайда сақталынып, бірінші кезекте қажет етілетін азық-түлік қорлары қалыптасты. Ал осындай сәтте дағдарыстың бірінші толқынын қамсыз қарсы алған кейбір елдер дефолтқа ұрынса, екінші бір елдер азық-түлікті карточкамен босатуға мәжбүр болды.
Дағдарыстың мұнан кейінгі толқындары Исландия, Пәкістан секілді қиындыққа душар болған шағын және орта дәрежелі елдерді былай қойып, әлемдік үлкен экономикаларды шайқалтып кетті. Әлемдік экономиканың 20-25% құрап отырған АҚШ мемлекеті биылғы бюджет жылын (бұл елде бюджет жылы қазан айында аяқталады) 450 миллиард доллардан астам тапшылықпен аяқтады. Америка экономикасы өз тарихында ешқашан мұндай ірі тапшылыққа ұрынып көрген емес. Салыстыру үшін айта кетейік, өткен жылғы ондағы бюджет тапшылығы 170 миллиард доллар шамасында қалыптасқан болатын.
Әлемнің көптеген ірі банктері тоқырау сәттерін бастан кешіріп, алды банкротқа ұрынды. Міне, осындай жағдайда дамыған еуропалық елдердің өзі экономикаларын қорғау мақсатында қазақстандық тәжірибелерді қайталай бастады. Осы жағдайдың өзі-ақ ел Үкіметінің Елбасы тапсырмасына сәйкес дер кезінде әрекет етіп, ауыртпалықтың алдын ала білгендігін дәлелдейді, елімізде жағдайға сайма-сай әрекет ете алатын кәсіби Үкіметтің қалыптасқандығын көрсетеді.
Дегенмен 2008 жылдың екінші жартысында әлемдік қаржы рыногында және бүтіндей экономикада қалыптасқан қолайсыз жағдай ел басшылығын неғұрлым батыл шараларға баруға мәжбүр етті.
Міне, осындай сәтте мәселенің күрделілігіне орай үстіміздегі жылдың 13 қазанында өткен Үкіметтің кеңейтілген отырысында Елбасы Үкіметке жағдайға сайма-сай әрекет ету жөнінде кең көлемді өкілеттіктер бере отырып, еліміздің экономикасы мен оның қаржы секторындағы тұрақтылықты қамтамасыз етудің кешенді шараларын әзірлеудә тапсырды. АҚШ-тан басталған қаржы дағдарысы соңғы уақытта Еуроодақ, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің қаржы рыногын тұралатып тастады. Бұл дағдарыс жаһандық қаржы жүйесімен тығыз байланысты болғандықтан Қазақстанды да айналып өтпейді. Бізге де қамданбаса болмайды. Үкіметтің 2009-2010 жылғы жұмысының басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz