Түркі халықтарының күнтізбесі, астрономиялық ілім-білімдері

Пән: Астрономия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 118 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертация түркі халықтарының дәстүрлі ілімдерін зерттеуге арналған. Оның ішінде астрономиялық ілімдері, халықтық медицинасы мен ветеринариясын қазақ және түркі халықтары тәжірибесі негізінде оның ішінде якут халықтарындағы халықтық ілімдерге басымдық бере отырып салыстырыла қарастырылады.

Тақырыптың өзектілігі . Бүгінгі таңда кең байтақ Еуразия алқабын бізге мұра етіп қалдырған бабаларымыздың мол дүниетанымға толы ілім-білімі мен мәдени құндылықтарының сырын ашу этнология ғылымының алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі. Аталған проблемалар жалпы түркі жұртына ортақ мұра. Бұл мәселенің маңызды екендігін елбасы Н. Ә. Назарбаев өзінің мынадай сөздерімен айқындап бергендей: «Түркі өркениеті, оның мәңгі өшпестей болып, мың жарым жылға жуық уақыт бұрын Еуразия құрлығының төсінде бедерленген көне жазбалары жалпы адамзат өркениетінің үлкен қазынасы болып отырғаны бүгін баршаға мәлім. Түркі әлемі әлі толық зерттелмеген терең тұңғиық. Біздің ұлы бабаларымыз Алтайдан Ақ теңізге дейінгі Ұлы далада өз билігін жүргізді. Тұңғыш рет әлемге өнеге болған ортақ шаңырақ - киіз үйді, темірді, шалбарды, жебені, етікті және өкшені, үзеңгіні ойлап тапты. Осындай батырлық эпосты дүниеге танытудың кезі келді деп ойлаймын» [1] . Демек, өркениеттің шыңына шыққан түркі халықтарының мұрасы қазіргі таңда кімді болса да қызықтырмай қоймасы анық.

Қазіргі жаһандану мен интеграциялық қоғамда рухани дүниетанымымыз бен мәдениетіміздің ерекшелігін көрсетіп, оны толықтай дәйектер негізінде жариялау мәселелері де туындап тұр. Сол мұралардың негізі - халықтық ілімде жатыр. Сандаған ғасырлар бойы қалыптасқан түркі халықтарының білімі тәжірибенің, сан-алуан шаруашылық түрлерін жүргізу тәсілі мен заттай және рухани мәдениетінің, таным-түсінігінің нәтижесі болды.

Алайда түркі мәдениетіне қатысты әлі де сыры ашылмаған құпиялар көп. Осындай түйткілді сұрақтардың бірі, алмағайып заманнан салт-дәстүр сабақтастығы ретінде түркі халықтарының арасында сақталып келе жатқан рухани мұраларының бірі бақсылық дәстүр. Бұл өте кең ауқымды тақырып болып саналатындықтан, қолда бар мәліметтер негізінде түркі жұртының түп қазығы саналатын қазақ халқы мен Сібір жеріндегі якут халқында өте жақсы сақталған. Адамзаттың пайда болуынан бастап жалғасын тауып келе жатқан тылсым құпия сырларының бірі бақсылық өнерінің тарихы тереңде екені белгілі. Бақсылық дәстүрі қазақ жерін мекен еткен көне тайпалардың дүниетанымының негізінде пайда болды. Бүгінгі күні, ата-бабаларымыздан қалған осы секілді мұраларды жаңа қырынан зерттеп жариялау ғылымда өзекті болып отыр.

Қазіргі кезеңде бір кездері ұмыт бола бастаған дәстүрлі ілім-білімдерімізді зерттеу, яғни ата-бабамыздың ілімдеріндегі маңызын алып, оны насихаттау, жарыққа шығару мәселесі этнология ғылымының өзекті тақырыптарының бірі. Соның ішінде халықтық астрономия мен күнтізбе мәселесі халықтың ертеден келе жатқан тәжірибелі ілімі. Шығыс халықтарының да күнтізбесі сонау ертеден келе жатқан күнделікті тұрмыс-тіршілікпен байланысты қалыптастырған ілімдерінің бірі болып саналады.

Көшпелі елдің барша тіршілік болмысы табиғатпен тамырлас. Олар тікелей шаруашылықтарымен етене жақын қайнасады. Ата кәсібіміз мал шаруашылығының қыры мен сырын егжей-тегжей меңгерген ата-бабаларымыздың халықтық мал емдеу тәсілдерін зерттеу, жариялау мен жаңғырту қазіргі таңда көкейтесті мәселе болып отыр. Демек, көшпелі қазақ және якут халықтарының барша тіршілік-болмысының табиғатпен тамырлас болуын олардың артықшылығы немесе кемшілігі ретінде емес, тарихи даму барысындағы өмір сүрудің кепілі ретінде қарастыру керек.

Көшпелілердің шаруашылығының тірегіне айналған төрт түлікте кездесетін әр түрлі індеттерге, көптеген аурулар мен апаттарға қарсы күресуде табыстарға жетіп отырған, сонымен қатар, мал шаруашылығына қатысты көптеген жосын-жолалғылар қалыптасқан. Қазақ және якут халықтары ежелден бері мал шаруашылығымен айналысқандықтан, төрт түліктің қадір-қасиетіне жете білген. Әсіресе, түйе мен жылқыны қасиетті мал ретінде қарастырған. Халық ветеринариясы этнография ғылымындағы өте аз зерттелген мәселелердің бірі, мал шаруашылығына арналған сан алуан әдебиеттер мен күрделі монографияларда бұл мәселе қарастырылмайды.

Жоғарыда аталған мәселелердің барлығын қорытындылай келе, түйетініміз тақырып бүгінгі күннің кезек күттірмес келелі мәселесі. Бұл зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігінің айғағы болып табылады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы түркі халықтарының тарихи -этнографиялық мәселелері, дүние танымы, наным-сенімдеріндегі ортақтық пен ерекшеліктері этнология ғылымында көп зерттелмеген мәселелерге жатады. Себебі, адамзат мәдениеті тек Европалық өркениетке телінді, түркі халықтарының тарихы адамзаттың дүниежүзілік тарихынан әдейі оқшаулатылды. Дегенмен де қазақ пен басқа да түркі халықтарының дәстүрлі ілімі салыстырмалы түрде зерттелмесе, халықтық ілімдер жөнінде жазылған зерттеулер баршылық. Мәселен, алдымен, қазақ халқының астрономиялық ілімдері, күнтізбесі мәселелері жайлы тоқталсақ. Құрбанғали Халид өзінің «Тауарих Хамса» атты кітабында күнтізбеге қатысты көптеген мәліметтер берген. Айталық, түнде жұлдызға қарап бағдарлай білу, табиғат құбылысына байланысты ауа райын алдын ала болжау т. б. қызықты мәліметтер келтіреді [2] .

Қазақ халқының революцияға дейінгі астрономиялық білімдерін сипаттайтын мағлұматтарды жинап, жүйеге келтіруде физика-математика ғылымдарының кандидаты, доцент Х. Ә. Әбішев елеулі еңбек етті. Оның «Халық астрономиясы» [3], «Аспан әлемі» [4] атты монографиялық еңбектері қазақ халқының аспан әлемі жайлы пайымдаулары мен таным-түсініктері жайлы құнды мәліметтер береді.

Сонымен қатар, халық календары, жыл санау мәселелері жайлы М. Исқақовтың «Қазақтың байырғы календары» [5], Г. С. Нұрғалымованың «Қазақ халқының күнтізбесі» [6] еңбектеріде тиянақты мәліметтер береді.

Келесі кезекте халық медицинасына қалам тартқан зерттеушілердің еңбектері қарастырылады. Қазақ халық медицинасы тақырыбында тұңғыш еңбек жазған автордың бірі - Н. П. Рычков. Жиырма бес жастағы орыс офицері, мамандығы географ, 1771 жылы әскери экспедиция қатарында жүріп, Солтүстік және Батыс Қазақстан жерін біраз аралайды. Жергілікті халықтың тұрмыс-тіршілігін, әдет ғұрпын, әсіресе қазақ емшілерінің әдіс-айлаларын хатқа түсірген [7] .

Халық медицинасы туралы құнды мұра қалдырған авторлардың ішінде кадет корпусының дәрігері Савва Большойдың орны бөлек. С. Большойдың өзі дәрігер болғандықтан, қазақ тәуіптері науқасты қалай емдегенін көріп, медиктік көзбен біршама обьективті талдау жасап отырады [8, 13 б. ] .

Орыс географиялық қоғамының мүшесі, саяхатшы А. И. Левшин ел арасында болғанда тәуіп, молданың науқасты емдеген әдістеріне өзінше баға береді. Емшілерді ол екі топқа жіктейді. Біріншісінің негізгі емдеу әдістері ауруды алдау-арбау, халықты жоққа сендіру болғандықтан оны көз бояушы гипноздарға - психотерапевтке жатқызады, ал екінші топтағыларды, олар негізінен өсімдіктен және басқа жұмбақ заттардан жасалған препараттарды емге қолданатындықтан, оларды дәрігер деп атайды [9] .

Қазақтың әдет-ғұрпын, салт-санасын әр автор өзінше түсінген. Оның ішінде, М. Я. Ястребов молда, бақсы, балгер, тәуіпті ілгерідегідей дәрігер атамай, қырғыз шамандары дейді [10] .

Қазақтың біртуар ғалымы Ш. Ш. Уәлихановтың «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы», «Тәңірі» атты еңбектері қазақ халқындағы бақсылық жайлы өте құнды мәліметтер береді [11; 12] . Ғалым былай деп жазады: «Шаман сиқырлық қасиеттермен қоса білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ол ақын да, ол күйші де, сәуегей және емші, ол сегіз қырлы, бір сырлы адам болған. Қазақтар шаманды бақсы дейді, ол сөз монғолша - оқытушы, ұйғырлар - бахшы десе, түрікмендер осы атаумен өздерінің ақындарын атайды [12, 14 б. ] .

Қазақ этнографиясына қатысты құнды мәліметтерді топтастырушы А. Е. Алекторовтың да еңбегінде қазақтардағы бақсылық, төрт түлікке байланысты әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері біршама кездеседі [13] .

Ә. Диваев өзінің «Тарту» атты еңбегінде мал пірлері туралы аңыз-әңгімелер, шаруашылыққа қатысты әдет-ғұрыптар, тіршілік циклі жүйесіндегі жосын-жоралғылардағы төрт-түліктің қызметі, ауру адамды төрт түлік пен түрлі магиялар арқылы бақсылардың емдегендері туралы қамтылған [14] .

Белгілі этнограф-ғалым Ә. Т. Төлеубаевтің «Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов» [15] деп аталатын еңбегінде ертедегі түрік кезеңі, қазақ халқындағы бақсылықты жан-жақты ғылыми тұрғыдан талдап көрсетеді. Атақты ғалым И. Кастанье халқымыздың материалдық мәдениетін зерттеумен ғана шектелмей, бақсылық жайында тамаша еңбек қалдырды. Қазақ тілін жақсы білген ол, бақсылық сарындарды түпнұсқада жариялап, параллелді түрде орыс тіліне аударып, өзіне дейінгі жарияланған мақалаларға сілтеме жасап отырады. И. Кастаньенің осындай еңбегі 1913 жылы Орынборда «Қазақ наным-сенімдерінен» деген атпен жарық көреді [16] .

С. Сейфуллин өзінің «Бақсының жырлары» еңбегінде былай дейді: «Қазақ арасында болған бұрынғы бақсылардың ең зоры, ең ескісі Қорқыт деп саналады. Қорқыт - бақсылардың атасы деп саналады. Бақсылардың тартатын күйлерінің ең әсерлісі, ең жақсысы Қорқыт күйі деген күйді қобызшылар біздің өмірдің басына шейін тартып келеді» [17] .

Қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі бақсылық туралы Мәлік Ғабдуллин өзінің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» атты еңбегінде атап өтеді. Ғалым бақсы сарыны, ауыз әдебиетіндегі бақсылық туралы жан-жақты атап өтеді [18] .

Сондай-ақ, қазақтағы бақсылық емі, өнері жайында И. А. Чеканинскийдің «Баксылык» [19], Ә. Марғұланның «Қазақтың халық музыкасындағы Қорқыт дәстүрі» [20], В. Н. Басиловтің «Шаманство у народов Средней Азии и Казахстана» [21], Р. Мустафинаның «Представления, культы, обряды у казахов» [22], К. Байбосыновтың «Бақсылар» [23], Е. Турсуновтың «Акыны и баксы - древнейшие из фольклорных типов» [24] т. б. зерттеу еңбектері өз құндылығын әлі күнге жоғалтқан жоқ.

Халық ветеринариясы қазақ этнографиясындағы мүлде аз зерттелген мәселелердің бірі, мал шаруашылығына арналған сан алуан әдебиеттер мен күрделі монографияларда бұл мәселе қарастырылмайды. Сол аз зерттеулердің бірегейі деп Х. А. Арғынбаевтың «Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк» атты монографиясының «О казахском народном опыты по лечению болезней сельского хозяственные жвотных», «Мал ауруларын емдеудегі қазақ халықтық тәжірибесі туралы» [25] деген тарауын айтуға болады.

C. Сейфуллин еңбектерінде төрт түлікке байланысты әдет-ғұрыптар, мысалы малдың түр-түстері мен қасиеттері, мінезі, құрбандыққа шалу, мал пірлері, адамды жылан, қарақұрт секілді улы жәндіктер шаққанда сөз киесінің магиялық-мистикалық сенімдері арқылы емдеу тәсілдері туралы мәліметтерді кездестіруге болады [26] . Осыған ұқсас, жылан адамды, малды шаққанда жылқы терін ішкізіп емдеу шаралары туралы деректерді қазақ жерінде ХІХ ғасырдың екінші жартысында айдауға болған А. Янушкевичте жазған [27] .

Белгілі этнограф-ғалым Жағда Бабалықұлының «Мал ауруларының қазақша атаулары» атты монографиясында құнды болып табылады. Автор бұл еңбегінде көнеден мұра болып жеткен емшілік өнері, оның қыр-сыры туралы, аурулардың түріне қарай дұрыс ем қолдану және малға, мал ауруларына байланысты атаулар жөнінде сөз етеді. Сондай-ақ, емдік шөп түрлері, дауалау кезінде қолданылатын құрал-саймандар, оны қалай пайдалану туралы қызықты мәліметтер келтірген [28] .

Түркі халықтарының шаруашылығында негізгі рөлді атқарған жылқы малын жан-жақты зерттеген ғалым А. У. Тоқтабайдың «Қазақ жылқысының тарихы» атты еңбегі соңғы жылдары жарық көрді. Автор еңбегінде жылқыны емдеу мәселесіне де жан-жақты тоқталып өтеді [29] .

Сонымен қатар, этнограф ғалымдар Бабақұмар Хинаятұлының «Қазақтардың төрт түлікке қатысты дәстүрлі ырым, жосын-жоралғы, әдет-ғұрыптары» [30], «Қазақтардың рухани мәдениетіндегі магияның орны» (төрт түлікке қатысты қырларынан) [31], «Дәстүрлі мал дәрігерлігінің ғылыми негіздерінің кейбір мәселелері» [32], «Төрт түліктің мінез-құлықтарына қатысты дәстүрлі таным» [33], «Жылқы түлігінде жиі кездесетін ауру-жарақаттарды халықтық тәсілмен емдеу[34], Ә. Төлеубаевтың «Қазақтың мал шаруашылығына байланысты кейбір көне сенімдері» [35] атты зерттеу мақалаларыда халықтық ветеринария ғылымына қосылған құнды еңбектерге жатады.

Ұлы Қазан төңкерісінен кейін якуттардың наным-сенімдері мен дәстүрлерін зерттеу қарқынды дамыды. Якут халықтарының дәстүрлі ілімдері жайлы толымды этнографиялық мәлімет берген негізгі ғалым В. Л. Серошевский болатын. Ол өзінің «Якуты. Опыт этнографического ислледование» атты еңбегінде бақсылық туралы егжей-тегжейлі талдаған. Сонымен қатар, якут халықтарының тұрмыс-тіршілігіндегі аспан денелері жайлы таным-түсініктері, халық медицинасы, мал шаруашылығындағы ветеринариясы жайлы құнды мәліметтер береді [36] .

А. Е. Кулаковский «Материалы для изучения верований якутов» атты еңбегінде жалпы якут халқының анимистикалық таным-түсініктерін жүйеге келтіріп, діни наным-сенімдерін кешенді түрде жазды. Автор негізінен тотемизм, магиялық, құдіретті күштер, рудың сиынатын тылсым күштеріне баса назар аударды [37] .

Якут халықтарындағы шамандық жайлы іргелі еңбектерге Г. В. Ксенофонтовтың «Легенды и рассказы о шаманах. Приложение к «Очеркам изучения Якутского края» [38], «Эллэйада. Материалы по мифологии и легендарной истории якутов» [39] атты монографиялық зерттеулері жатады. Ғалым зерттеулерінде Сібір халықтарының, оның ішінде, якуттардың дәстүрлі ілімдерін христиандықпен генетикалық байланыстыруға тырысып, діннің эволюциялық даму формасын ұсынады.

Якут халқының вилюй тобының діни наным-сенімдерінің ерекшелігі жайлы А. А. Попов деректер келтіреді. Автор «Материалы по истории религии якутов б. Вилюйского округа» атты мақаласында якут халқының әлемге көзқарасы жайлы ортақ мағлұматтар көрсетіледі, олар анимистикалық елестер, магиялық сенімдер, діни наным-сенімдері, болашақты болжаудың әртүрлі тәсілдері, тайпа мен рулардың рухтары мен жоғарғы күштерінің дәстүрлерінің үлгісін дәстүрлі ілімдермен байланыстылығын ашып көрсетеді [40] .

Г. Т. Эргистің «Очерки по якутскому фольклору» атты еңбегінде өте қызықты анықтамалар бар. Автор якут мифологиясы, яғни анимистикалық сенімдерге, шамандық туралы ортақ мінездемелер көрсетіледі [41] .

Якут халқының дәстүрлі ілімдері жайлы Е. Д. Прокофьеваның «Шаманские бубны» [42], «Шаманские костюмы народов Сибири» [43] атты еңбектеріде құнды мәліметтер береді. Автор өз зерттеулерінде шамандық бубналар мен Сібір халықтарындағы шамандарының киімдері жайлы айтылады.

А. Н. Алексеевтің «Традиционные религиозные верования тюркоязычных народов Сибири» атты еңбегі де якут халықтарынң дәстүрлі ілімдері туралы құнды еңбектердің қатарына жатады. Ғалым якуттардың діни көзқарастарын, салт-дәстүрлерін және шамандық наным-сенімдерін өзге түрік тектес Сібір халықтарымен салыстыра отырып талдаған [44] .

Сондай-ақ, С. А. Токаревтің «Очерк истории якутского народа» атты еңбегі якут халықтарының дәстүрлі ілімдері жайлы құнды мәліметтер береді [45] .

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Түркі халықтарының оның ішінде қазақ және якут халықтарының дәстүрлі мәдениетіндегі халықтық ілімдерді салыстыра отырып, олардағы ұқсастықтары мен ерекшеліктерді зерттеу тақырыптың негізгі мақсаты болып табылады.

Диссертациялық жұмыстың мақсатын ашуда мынадай міндеттерді іске асыру басшылыққа алынады:

қазақ және якут халықтарының астрономия және аспан денелеріне қатысты зерттеулер мен деректерге талдау жасау; қазақ және басқа да түркі халықтарының күнтізбесіндегі жыл мезгілдері, олардың уақыты мен атауын жан-жақты салыстыра отырып талдау; түркі халықтары мен жыл қайыру, ай жұлдызын санаудағы айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтау; халық медицинасына жататын бақсылықтың қазақ және якут халықтарының өміріндегі орны, емдеу тәсілдері мен ерекшеліктеріне тоқталу; халық медицинасының негізі болып табылатын оташылдықтың (сынықшылық) қазақ және түркі оның ішінде якут халықтарындағы дәстүріне сипаттама беру; түркі халықтарына жататын қазақ және якут халықтарындағы мал ауруларын емдеудің халықтық әдіс-тәсілдеріне тоқталу; мал ауруларын магиялық (бақсылық) емдеу әдіс-тәсілдерінің қазақ және якут халықтарының ветеринариясындағы көріністерін айқындау.

Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертацияның деректік негізіне түркі халықтарының көне ілімдері жайлы VIII ғасырдың басында музыка білімінің негізін салып, бақсылықтың атасы атанған Қорқыт атаның ілімдері қолданылды [46] . ІХ ғасырда медицина, философия, математика, физика, астрономия және т. б. ілімдердің ірге тасын қалаған әлемнің екінші ұстазы Әбу Насыр әл-Фараби [47], Х-ХІ ғасырлардағы Сайдана жинағында дәрілік медицинаны жазған Әбу Райхан әл-Бирунидің [48], денсаулыққа тікелей қажетті халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайларын жырлаған Жүсіп Баласағұнның [49], орта ғасырлық ғылыми медицинаны жинақтаған Әбу Әли Ибн Синаның [50], ал ХІІ ғасырдың халықтық рухани байлығы, сопылық-діндік жыр еткен Қожа Ахмет Иассауидің [51] . қазақ халқының ХV ғасырдағы халық медицинасыны туралы жазған Өтебойдақ Тілеуқабылұлының еңбектері қазіргі күнде құндылығымен жоғары тұрады [52] . Жоғарыда аты аталған тұлғалар түркі дүниесіне ортақ қазіргі күнге дейін өз құндылығын жоғалтпаған туындылар қалдырды.

Сондай ақ жоғарыда көрсетіп кеткен патша үкіметі кезіндегі дерек көздерін Н. П. Рычков [7], А. И. Левшин [9], М. Я. Ястребов [10], Ш. Ш. Уәлиханов [11], Ә. Диваев [14], А. Е. Алекторов [15], И. Кастанье [16] сияқты ғалымдардың еңбектері құрайды.

Ал, якут халықтарының дәстүрлі ілімдері туралы деректер өз алдына бір бөлек. Якуттардың салт-дәстүрлері ХІХ - ХХ ғасырдың басында зерттелді. Осы кезеңде жарияланған еңбектерді мынадай үш топқа бөлуге болады: 1) арнайы бағдарлама бойынша алынған якуттардың діни наным-сенім материалдары; 2) якуттар жайлы ғылыми экспедициялардың есептері, якут дәстүрлері; 3) арнайы діни ізденістер. Якут халықтары туралы дерек көздерді В. Л. Серошевский [36], А. Е. Кулаковский [37], Г. В. Ксенофонтов[38], А. А. Попов [40] т. б сияқты ғалымдардың зерттеулері құрайды.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста түркі халықтарының ішіндегі тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі, мәдениеті мен әдет-ғұрыптары өте ұқсас қазақ және якут халықтарының дәстүрлі ілімдерін зерттеу ең алғаш қолға алынып отыр.

зерттеу барысында түркі халықтарының дәстүлі халықтық ілімдері жөніндегі зерттеулер мен деректерге талдау жасалынды. Нәтижеде түркі халықтарының кейбір наным сенімдері ұқсастығы анықталды;
түркі халықтарының аспан денелері жайлы пайымдаулары мен таным түсініктері талданды. Нәтижеде «тәңірі бейнесі» барлық түрік халықтарына тән құбылыс екендігі анықталды
қазақ және якут халықтарының күнтізбесі әлемдік күнтізбелермен салыстырыла отырып қарастырылды. Олардың атауларында болмаса жалпы қолданыс мағынасы ұқсас екендігі анықталды.
қазақ және якут халықтарының діни наным-сенімдерінің ежелгі түркі кезеңіндегі шамандықтан бастау алатын бақсылықты салыстырмалы талдау жасаудың негізінде оның якуттар өмірінде әлі басымдығы көрсетілді.
халық медицинасының негізі болып табылатын оташылдықтың халық арасында әлі кездесетіндігі (сынықшылық) ондағы ұқсастықтар мен ерекшеліктер сипатталды.
түркі халықтарының ветеринариясы жайлы тың мәліметтерді негізге ала отырып қазіргі кездегі мал шаруашылығындағы қолданыс аясы, алатын орны анықталды.

Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.