Түркі халықтарының күнтізбесі, астрономиялық ілім-білімдері
Кіріспе
I ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ КҮНТІЗБЕСІ, АСТРОНОМИЯЛЫҚ ІЛІМ.БІЛІМДЕРІ
1.1 Астрономиясы және аспан денелері туралы ілімдік таным
1.2 Халық күнтізбесі, жыл қайыру мәселелері
II ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ МЕДИЦИНАСЫ
2.1 Түркі халықтарындағы бақсылық
2.2 Түркі халықтарындағы оташылдық (сынықшы)
III ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ВЕТЕРИНАРИЯСЫ
3.1 Мал ауру түрлерін емдеудің халықтық әдіс.тәсілдері
3.2 Мал ауруларының түрлерін магиялық (бақсылық) емдеу тәсілдері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
I ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ КҮНТІЗБЕСІ, АСТРОНОМИЯЛЫҚ ІЛІМ.БІЛІМДЕРІ
1.1 Астрономиясы және аспан денелері туралы ілімдік таным
1.2 Халық күнтізбесі, жыл қайыру мәселелері
II ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ МЕДИЦИНАСЫ
2.1 Түркі халықтарындағы бақсылық
2.2 Түркі халықтарындағы оташылдық (сынықшы)
III ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ВЕТЕРИНАРИЯСЫ
3.1 Мал ауру түрлерін емдеудің халықтық әдіс.тәсілдері
3.2 Мал ауруларының түрлерін магиялық (бақсылық) емдеу тәсілдері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертация түркі халықтарының дәстүрлі ілімдерін зерттеуге арналған. Оның ішінде астрономиялық ілімдері, халықтық медицинасы мен ветеринариясын қазақ және түркі халықтары тәжірибесі негізінде оның ішінде якут халықтарындағы халықтық ілімдерге басымдық бере отырып салыстырыла қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда кең байтақ Еуразия алқабын бізге мұра етіп қалдырған бабаларымыздың мол дүниетанымға толы ілім-білімі мен мәдени құндылықтарының сырын ашу этнология ғылымының алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі. Аталған проблемалар жалпы түркі жұртына ортақ мұра. Бұл мәселенің маңызды екендігін елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің мынадай сөздерімен айқындап бергендей: «Түркі өркениеті, оның мәңгі өшпестей болып, мың жарым жылға жуық уақыт бұрын Еуразия құрлығының төсінде бедерленген көне жазбалары жалпы адамзат өркениетінің үлкен қазынасы болып отырғаны бүгін баршаға мәлім. Түркі әлемі әлі толық зерттелмеген терең тұңғиық. Біздің ұлы бабаларымыз Алтайдан Ақ теңізге дейінгі Ұлы далада өз билігін жүргізді. Тұңғыш рет әлемге өнеге болған ортақ шаңырақ – киіз үйді, темірді, шалбарды, жебені, етікті және өкшені, үзеңгіні ойлап тапты. Осындай батырлық эпосты дүниеге танытудың кезі келді деп ойлаймын» [1]. Демек, өркениеттің шыңына шыққан түркі халықтарының мұрасы қазіргі таңда кімді болса да қызықтырмай қоймасы анық.
Қазіргі жаһандану мен интеграциялық қоғамда рухани дүниетанымымыз бен мәдениетіміздің ерекшелігін көрсетіп, оны толықтай дәйектер негізінде жариялау мәселелері де туындап тұр. Сол мұралардың негізі – халықтық ілімде жатыр. Сандаған ғасырлар бойы қалыптасқан түркі халықтарының білімі тәжірибенің, сан-алуан шаруашылық түрлерін жүргізу тәсілі мен заттай және рухани мәдениетінің, таным-түсінігінің нәтижесі болды.
Алайда түркі мәдениетіне қатысты әлі де сыры ашылмаған құпиялар көп. Осындай түйткілді сұрақтардың бірі, алмағайып заманнан салт-дәстүр сабақтастығы ретінде түркі халықтарының арасында сақталып келе жатқан рухани мұраларының бірі бақсылық дәстүр. Бұл өте кең ауқымды тақырып болып саналатындықтан, қолда бар мәліметтер негізінде түркі жұртының түп қазығы саналатын қазақ халқы мен Сібір жеріндегі якут халқында өте жақсы сақталған. Адамзаттың пайда болуынан бастап жалғасын тауып келе жатқан тылсым құпия сырларының бірі бақсылық өнерінің тарихы тереңде екені белгілі. Бақсылық дәстүрі қазақ жерін мекен еткен көне тайпалардың дүниетанымының негізінде пайда болды. Бүгінгі күні, ата-бабаларымыздан қалған осы секілді мұраларды жаңа қырынан зерттеп жариялау ғылымда өзекті болып отыр.
Қазіргі кезеңде бір кездері ұмыт бола бастаған дәстүрлі ілім-білімдерімізді зерттеу, яғни ата-бабамыздың ілімдеріндегі маңызын алып, оны насихаттау, жарыққа шығару мәселесі этнология ғылымының өзекті тақырыптарының бірі. Соның ішінде халықтық астрономия мен күнтізбе мәселесі халықтың ертеден келе жатқан тәжірибелі ілімі. Шығыс халықтарының да күнтізбесі сонау ертеден келе жатқан күнделікті тұрмыс-тіршілікпен байланысты қалыптастырған ілімдерінің бірі болып саналады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда кең байтақ Еуразия алқабын бізге мұра етіп қалдырған бабаларымыздың мол дүниетанымға толы ілім-білімі мен мәдени құндылықтарының сырын ашу этнология ғылымының алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі. Аталған проблемалар жалпы түркі жұртына ортақ мұра. Бұл мәселенің маңызды екендігін елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің мынадай сөздерімен айқындап бергендей: «Түркі өркениеті, оның мәңгі өшпестей болып, мың жарым жылға жуық уақыт бұрын Еуразия құрлығының төсінде бедерленген көне жазбалары жалпы адамзат өркениетінің үлкен қазынасы болып отырғаны бүгін баршаға мәлім. Түркі әлемі әлі толық зерттелмеген терең тұңғиық. Біздің ұлы бабаларымыз Алтайдан Ақ теңізге дейінгі Ұлы далада өз билігін жүргізді. Тұңғыш рет әлемге өнеге болған ортақ шаңырақ – киіз үйді, темірді, шалбарды, жебені, етікті және өкшені, үзеңгіні ойлап тапты. Осындай батырлық эпосты дүниеге танытудың кезі келді деп ойлаймын» [1]. Демек, өркениеттің шыңына шыққан түркі халықтарының мұрасы қазіргі таңда кімді болса да қызықтырмай қоймасы анық.
Қазіргі жаһандану мен интеграциялық қоғамда рухани дүниетанымымыз бен мәдениетіміздің ерекшелігін көрсетіп, оны толықтай дәйектер негізінде жариялау мәселелері де туындап тұр. Сол мұралардың негізі – халықтық ілімде жатыр. Сандаған ғасырлар бойы қалыптасқан түркі халықтарының білімі тәжірибенің, сан-алуан шаруашылық түрлерін жүргізу тәсілі мен заттай және рухани мәдениетінің, таным-түсінігінің нәтижесі болды.
Алайда түркі мәдениетіне қатысты әлі де сыры ашылмаған құпиялар көп. Осындай түйткілді сұрақтардың бірі, алмағайып заманнан салт-дәстүр сабақтастығы ретінде түркі халықтарының арасында сақталып келе жатқан рухани мұраларының бірі бақсылық дәстүр. Бұл өте кең ауқымды тақырып болып саналатындықтан, қолда бар мәліметтер негізінде түркі жұртының түп қазығы саналатын қазақ халқы мен Сібір жеріндегі якут халқында өте жақсы сақталған. Адамзаттың пайда болуынан бастап жалғасын тауып келе жатқан тылсым құпия сырларының бірі бақсылық өнерінің тарихы тереңде екені белгілі. Бақсылық дәстүрі қазақ жерін мекен еткен көне тайпалардың дүниетанымының негізінде пайда болды. Бүгінгі күні, ата-бабаларымыздан қалған осы секілді мұраларды жаңа қырынан зерттеп жариялау ғылымда өзекті болып отыр.
Қазіргі кезеңде бір кездері ұмыт бола бастаған дәстүрлі ілім-білімдерімізді зерттеу, яғни ата-бабамыздың ілімдеріндегі маңызын алып, оны насихаттау, жарыққа шығару мәселесі этнология ғылымының өзекті тақырыптарының бірі. Соның ішінде халықтық астрономия мен күнтізбе мәселесі халықтың ертеден келе жатқан тәжірибелі ілімі. Шығыс халықтарының да күнтізбесі сонау ертеден келе жатқан күнделікті тұрмыс-тіршілікпен байланысты қалыптастырған ілімдерінің бірі болып саналады.
1 Дүйсенбі А.К. Түркі аңыздары мен әпсаналары. – Астана: Сарыарқа баспасы, 2011. – 260 б.
2 Халид Құрбанғали. Тауарих хамса: (Бес тарих). – Алматы: Қазақстан, 1992. – 304 б.
3 Әбішев Х.Ә. Халық астрономиясы. – Алматы, 1959. –170 б.
4 Әбішев Х.Ә. Аспан сыры. – Алматы: Жазушы, 2009. – 264 б.
5 Исқақов М. Қазақтың байырғы календары. – Алматы, 1960. – 100 б.
6 Нұрғалымова Г.С. Қазақ халқының күнтізбесі. – Алматы, 2002. – 104 б.
7 Рычков Н.П. Рычков П.И. Капитан жазбалары. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 104 б.
8 Оразақов Е. Қазақ халық медицинасы. – Алматы: Ғылым, 1989. – 80 б.
9 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы: Санат, 1996. – 656 с.
10 Ястребов М.Я. Киргизские шаманы // Москвитянин - 1851. – №87. Кн. 2.
11 Уәлиханов Ш. Қазақтардағы шамандықтың қалдығы //Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 8-36 б.б.
12 Уәлиханов Ш. Тәңірі // Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 36-40 б.б.
13 Алекторов А.Е. Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах. – Казань, 1900. – 985 с.
14 Диваев Ә. Тарту. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 256 б.
15 Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов. – Алма-Ата: Гылым, 1991. – 214 с.
16 Кастанье И. Қазақ наным-сенімдерінен // Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 41-48 б б.
17 Сейфуллин С. Бақсының жырлары // «Қорқыт ата» энциклопедиялық жинақ: -Алматы, 1999. – 738-741 б б.
18 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Санат, 1996. – 368 б.
19 Чеканинский И.А. Баксылык (Следы древних верований казахов) // Записки Семипалатинского Отдела общества изучения Казахстана. – Семипалатинск, 1929. – Т. 1. – Вып. XVIII. – 75 с.
20 Марғұлан Ә. Қазақтың халық музыкасындағы Қорқыт дәстүрі //Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 99-116 б б.
21 Басилов В.Н. Шаманство у народов Средней Азии и Казахстана. – М.: Наука, 1992. – 328 с.
22 Мустафина Р.М. Предчтавления, культы, обряды у казахов. – Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. – 171 с.
23 Байбосынов Қ., Исахов Ә. Бақсылар: тарихи-этнографиялық очерктер. – Алматы: Мерей, 1995. – 111 б.
24 Турсунов Е. Акыны и баксы – древнейшие из фольклорных типов // Рух-Мирас. – 2004.– №1. – 46-51 С.
25 Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. – Алматы: Ғылым, 1969. – 172 б.
26 Сейфуллин С. Шығармалар. Т. 6. – Алматы: Жазушы, 1964. – 455 б.
27 Янушкевич А. Дневники и письма из путешествия по казахским степям. – Алма-Ата: Казахстан, 1966. – 226 с.
28 Бабалықұлы Жағда. Мал ауруларының қазақша атаулары. – Алматы: Қайнар, 1986. – 240 б.
29 Тоқтабай А. Қазақ жылқысының тарихы. – Алматы: «Алматыкітап» баспасы, 2010. – 446 б.
30 Хинаятұлы Б. Қазақтардың төрт түлікке қатысты дәстүрлі ырым, жосын-жоралғы, әдет-ғұрыптары // Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. Мақалалар жинағы. – Алматы: Ғылым, 2001. – 173-191 б б.
31 Хинаят Б. Қазақтардың рухани мәдениетіндегі магияның орны (төрт түлікке қатысты қырларынан) // ҚР ҰҒА Хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы, – Алматы, 1998. №6 – 78-86 б б.
32 Қинаятұлы Б., Мырзабеков Ж.Б. Дәстүрлі мал дәрігерлігінің ғылыми негіздерінің кейбір мәселелері // ҚР Ұлттық Академияық Аграрлық зерттеулер орталығының ғылыми-теориялық журналы. Жаршы.– Алматы, 1997. №7– 21-28 б б.
33 Хинаят Б. Төрт түліктің мінез-құлықтарына қатысты дәстүрлі таным // Жұлдыз. №8-9. – Алматы, 2000. – 123-129 б б.
34 Қинаятұлы Б. Жылқы түлігінде жиі кездесетін ауру-жарақаттарды халықтық тәсілмен емдеу // ҚР Ұлттық Академияық Аграрлық зерттеулер орталығының ғылыми-теориялық журналы. Жаршы.– Алматы, 1998. №4 – 28-35 б б.
35 Төлеубаев Ә. Қазақтың мал шаруашылығына байланысты кейбір көне сенімдері // Вестник АН КазССР – 1984 - №12. – 56-60 б б.
36 Серошевский В.Л. Якуты. Опыт этнографического исследования. – 2-е изд., – М., 1993. – 736 с.
37 Кулаковский А.Е. Материалы для изучения верований якутов // А.Е. Кулаковский. Научные труды. – Якутск, 1979. – С. 7-101.
38 Ксенофонтов Г.В. Легенды и рассказы о шаманах. Приложение к «Очеркам узичения Якутского края». – Иркутск, 1928. – Вып. 2. – С. 1-77.
39Ксенофонтов Г.В. Эллэйада. Материалы по мифологии и легендарной истории якутов. – М.: Наука, 1977. – 248 с.
40 Попов А.А. Материалы по истории религии якутов б. Вилюйского округа. – М.; Л.: Изд-во АН ССР, 1949. – С. 255-323.
41 Эргис Г.У. Очерки по якутскому фольклору. – М.: Наука, 1974. – 403 с.
42 Прокофьева Е.Д. Шаманские бубны // Историко-этнографический атлас Сибири. – М.- Л.: Изд-во АН ССР, 1961. – С. 435-490.
43 Прокофьева Е.Д. Шаманские костюмы народов Сибири // Религиозные прдеставления и обряды народов Сибири в ХІХ – начале ХХ в. – Л.: Наука, 1971. – С. 5-100.
44 Алексеев Н.А. Традиционные религиозные верования тюркоязчных народов Сибири. – Новосибирск: Наука, 1992. – 242 с.
45 Токарев С.А. Очерк истории якутского народа. – М., 1940. – 248 с.
46 Қорқыт ата: Оғыздардың батырлық эпосы. – Алматы: Қазақстан, 1993. – 64 б.
47 Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. 3 т. Әл-Фараби философиясы. – Астана: Аударма, 2005. – 496 б.
48 Абурейхан Бируни. Извранные произведения. – Ташкент: Ан Узбекской ССР, 1957. – І т. – 485 с.
49 Әдеби жәдігерлер. Жиырма томдық. 5-т. Жүсіп Баласағұн. Құтты Білік. – Алматы: «Таймас» баспа үйі, 2007. – 536 б.
50 Ибн-Сина. Канон врачебной науки. Кн. ІІІ-IV. Ташкент, 1954, 1956.
51 Иассауи Қожа Ахмет. Диуани Хикмет. – Алматы: Арыс, 2001. – 272 б.
52 Тілеуқабылұлы Өтебойдақ. Шипагерлік баян. – Алматы: Жалын, 1996. – 464 б.
53 Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. – Алматы, 2011. 1-том. А-Д. – 736 б.
54 Қазақ әдебиеті газеті. 1959, – №2(210).
55 Абдуллаева А.Т. Қазақ халқының мал шаруашылығы негізінде қалыптасқан аспан әлемі туралы түсініктері // «Өзбекәлі Жәнібеков оқулары – 2010» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Түркістан, 2010. – 35-37 б б.
56 Ысқақов М. Халық календары. – Алматы: Жазушы, 2009. – 328 б.
57 Арғынбаев Х. Халық білімі хақында // ҚР ҰҒА Хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. -1994. – №1. – 21-30 б б.
58 Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: 2010.
59 Ысқақов М. Халық календары. – Алматы: Жазушы, 2009. – 328 б.
60 Қазақ ССР қысқаша энциклопедиясы. – Т.III. – Алматы, – 263-265 б.
61 Захарова И.В. Двенадцатилетний животный цикл у народов Центральной Азии.//Тдуды ИИАЭ АН Каз ССР. – Т. 8. Алма-аты, 1963.- С.32-36.
62 Ахметова З. Қазақтың көне күнтізбесінің көрінісі - мүшел есебі // Айқын, 2010.
63 Хинаят Б. «ХХІ ғасырдың басындағы Отандық археология және этнологияның мәселелері мен жетістіктері» атты Ә.М. Оразбаевтың 90-жылдығына арналған «IV Оразбаев оқулары» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары.– Алматы: Қазақ университеті, 2012. – 300-302 б б.
64 Тогома Т.И. Истоки мифологи и традиционный каленьдар якутов. – Якутск, 1982. – 202 с.
65 Төлеубаев Ә. Қазақтағы бақсылық / Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том. Біртұтастығы мен ерекшелігі. – Алматы: Арыс, 2005. – 291-315 б б.
66 «Қазақстан». Ұлттық энциклопедиясы. 2-том. – Алматы: 1999.
67 Алдашев А., Әлімханов Ж. Қазақтың халық медицинасының құпиясы. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 160 б.
68 Сырлыбаев Б. Бақсылық өнерінің ерекшелігі // «Қазақтың көріпкел және болжампаз бабалары» атты Республикалық форумның ғылыми-теориялық материалдары. – Ақтөбе, 2008.
69 Әбдіраман Ө. Қазақтың дәстүрлі халық емшілігі. – Алматы, 2002.
70 Сейфуллин С. Бақсының жырлары // «Қорқыт ата» энциклопедиялық жинақ: -Алматы, 1999. – 738-741 б б.
71 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1981. – 288 б.
72 Басилов В.Н. Культ святых в исламе. – М.: Мысль, 1970. – 144 с.
73 Марғұлан Ә. Қорқыт: аңыз және ақиқат // Қорқыт ата энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. – 34-89 б б.
74 Ыбыраев Ш. Мәңгілік мұра // Қорқыт ата энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. – 14-34 б б.
75 Жүсіпов Б. Сыр бойының жыраулық-жыршылық дәстүрі: Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1999. – 167 б.
76 Дала уалаятының газеті. – Алматы, 1994. – 816 б.
77 Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: Жалын, 1994. – 400 б.
78 Жексембекова Г. Қазақ басқылары мен олардың емдеу тәсілдері // Алаш. – 2009. – № 3(24). – 87-93 б б.
79 Очерки по истории народной медицины Казахстана. – Алма-Ата: 1978. – 209 с.
80 Хазретәліқызы Р. Қазақ халық медицинасындағы сынықшылар мен оташылардың алатын орны // «Өзбекәлі Жәнібеков оқулары – 2011» атты ІІ республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. І-том. – Түркістан, 2011. – 156-159 б.б.
81 Арғынбаев Х. Мал ауруларын емдеудегі халық тәжірибесі. – Алматы, 1963. – 51 б.
82 Құнанбаев А., Қазбеков Е. Малдың паразит аурулары. – Үрімші, 1952. – 58 б.
83 Токтабай А. Культ коня у казахов. – Алматы: 2004. – 124 с.
84 Садырбаев С. Қазақ халық әдебиеті. Алматы: Рауан, 1990. – 239 б.
2 Халид Құрбанғали. Тауарих хамса: (Бес тарих). – Алматы: Қазақстан, 1992. – 304 б.
3 Әбішев Х.Ә. Халық астрономиясы. – Алматы, 1959. –170 б.
4 Әбішев Х.Ә. Аспан сыры. – Алматы: Жазушы, 2009. – 264 б.
5 Исқақов М. Қазақтың байырғы календары. – Алматы, 1960. – 100 б.
6 Нұрғалымова Г.С. Қазақ халқының күнтізбесі. – Алматы, 2002. – 104 б.
7 Рычков Н.П. Рычков П.И. Капитан жазбалары. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 104 б.
8 Оразақов Е. Қазақ халық медицинасы. – Алматы: Ғылым, 1989. – 80 б.
9 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы: Санат, 1996. – 656 с.
10 Ястребов М.Я. Киргизские шаманы // Москвитянин - 1851. – №87. Кн. 2.
11 Уәлиханов Ш. Қазақтардағы шамандықтың қалдығы //Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 8-36 б.б.
12 Уәлиханов Ш. Тәңірі // Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 36-40 б.б.
13 Алекторов А.Е. Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах. – Казань, 1900. – 985 с.
14 Диваев Ә. Тарту. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 256 б.
15 Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов. – Алма-Ата: Гылым, 1991. – 214 с.
16 Кастанье И. Қазақ наным-сенімдерінен // Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 41-48 б б.
17 Сейфуллин С. Бақсының жырлары // «Қорқыт ата» энциклопедиялық жинақ: -Алматы, 1999. – 738-741 б б.
18 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Санат, 1996. – 368 б.
19 Чеканинский И.А. Баксылык (Следы древних верований казахов) // Записки Семипалатинского Отдела общества изучения Казахстана. – Семипалатинск, 1929. – Т. 1. – Вып. XVIII. – 75 с.
20 Марғұлан Ә. Қазақтың халық музыкасындағы Қорқыт дәстүрі //Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 99-116 б б.
21 Басилов В.Н. Шаманство у народов Средней Азии и Казахстана. – М.: Наука, 1992. – 328 с.
22 Мустафина Р.М. Предчтавления, культы, обряды у казахов. – Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. – 171 с.
23 Байбосынов Қ., Исахов Ә. Бақсылар: тарихи-этнографиялық очерктер. – Алматы: Мерей, 1995. – 111 б.
24 Турсунов Е. Акыны и баксы – древнейшие из фольклорных типов // Рух-Мирас. – 2004.– №1. – 46-51 С.
25 Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. – Алматы: Ғылым, 1969. – 172 б.
26 Сейфуллин С. Шығармалар. Т. 6. – Алматы: Жазушы, 1964. – 455 б.
27 Янушкевич А. Дневники и письма из путешествия по казахским степям. – Алма-Ата: Казахстан, 1966. – 226 с.
28 Бабалықұлы Жағда. Мал ауруларының қазақша атаулары. – Алматы: Қайнар, 1986. – 240 б.
29 Тоқтабай А. Қазақ жылқысының тарихы. – Алматы: «Алматыкітап» баспасы, 2010. – 446 б.
30 Хинаятұлы Б. Қазақтардың төрт түлікке қатысты дәстүрлі ырым, жосын-жоралғы, әдет-ғұрыптары // Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. Мақалалар жинағы. – Алматы: Ғылым, 2001. – 173-191 б б.
31 Хинаят Б. Қазақтардың рухани мәдениетіндегі магияның орны (төрт түлікке қатысты қырларынан) // ҚР ҰҒА Хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы, – Алматы, 1998. №6 – 78-86 б б.
32 Қинаятұлы Б., Мырзабеков Ж.Б. Дәстүрлі мал дәрігерлігінің ғылыми негіздерінің кейбір мәселелері // ҚР Ұлттық Академияық Аграрлық зерттеулер орталығының ғылыми-теориялық журналы. Жаршы.– Алматы, 1997. №7– 21-28 б б.
33 Хинаят Б. Төрт түліктің мінез-құлықтарына қатысты дәстүрлі таным // Жұлдыз. №8-9. – Алматы, 2000. – 123-129 б б.
34 Қинаятұлы Б. Жылқы түлігінде жиі кездесетін ауру-жарақаттарды халықтық тәсілмен емдеу // ҚР Ұлттық Академияық Аграрлық зерттеулер орталығының ғылыми-теориялық журналы. Жаршы.– Алматы, 1998. №4 – 28-35 б б.
35 Төлеубаев Ә. Қазақтың мал шаруашылығына байланысты кейбір көне сенімдері // Вестник АН КазССР – 1984 - №12. – 56-60 б б.
36 Серошевский В.Л. Якуты. Опыт этнографического исследования. – 2-е изд., – М., 1993. – 736 с.
37 Кулаковский А.Е. Материалы для изучения верований якутов // А.Е. Кулаковский. Научные труды. – Якутск, 1979. – С. 7-101.
38 Ксенофонтов Г.В. Легенды и рассказы о шаманах. Приложение к «Очеркам узичения Якутского края». – Иркутск, 1928. – Вып. 2. – С. 1-77.
39Ксенофонтов Г.В. Эллэйада. Материалы по мифологии и легендарной истории якутов. – М.: Наука, 1977. – 248 с.
40 Попов А.А. Материалы по истории религии якутов б. Вилюйского округа. – М.; Л.: Изд-во АН ССР, 1949. – С. 255-323.
41 Эргис Г.У. Очерки по якутскому фольклору. – М.: Наука, 1974. – 403 с.
42 Прокофьева Е.Д. Шаманские бубны // Историко-этнографический атлас Сибири. – М.- Л.: Изд-во АН ССР, 1961. – С. 435-490.
43 Прокофьева Е.Д. Шаманские костюмы народов Сибири // Религиозные прдеставления и обряды народов Сибири в ХІХ – начале ХХ в. – Л.: Наука, 1971. – С. 5-100.
44 Алексеев Н.А. Традиционные религиозные верования тюркоязчных народов Сибири. – Новосибирск: Наука, 1992. – 242 с.
45 Токарев С.А. Очерк истории якутского народа. – М., 1940. – 248 с.
46 Қорқыт ата: Оғыздардың батырлық эпосы. – Алматы: Қазақстан, 1993. – 64 б.
47 Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. 3 т. Әл-Фараби философиясы. – Астана: Аударма, 2005. – 496 б.
48 Абурейхан Бируни. Извранные произведения. – Ташкент: Ан Узбекской ССР, 1957. – І т. – 485 с.
49 Әдеби жәдігерлер. Жиырма томдық. 5-т. Жүсіп Баласағұн. Құтты Білік. – Алматы: «Таймас» баспа үйі, 2007. – 536 б.
50 Ибн-Сина. Канон врачебной науки. Кн. ІІІ-IV. Ташкент, 1954, 1956.
51 Иассауи Қожа Ахмет. Диуани Хикмет. – Алматы: Арыс, 2001. – 272 б.
52 Тілеуқабылұлы Өтебойдақ. Шипагерлік баян. – Алматы: Жалын, 1996. – 464 б.
53 Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. – Алматы, 2011. 1-том. А-Д. – 736 б.
54 Қазақ әдебиеті газеті. 1959, – №2(210).
55 Абдуллаева А.Т. Қазақ халқының мал шаруашылығы негізінде қалыптасқан аспан әлемі туралы түсініктері // «Өзбекәлі Жәнібеков оқулары – 2010» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Түркістан, 2010. – 35-37 б б.
56 Ысқақов М. Халық календары. – Алматы: Жазушы, 2009. – 328 б.
57 Арғынбаев Х. Халық білімі хақында // ҚР ҰҒА Хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. -1994. – №1. – 21-30 б б.
58 Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: 2010.
59 Ысқақов М. Халық календары. – Алматы: Жазушы, 2009. – 328 б.
60 Қазақ ССР қысқаша энциклопедиясы. – Т.III. – Алматы, – 263-265 б.
61 Захарова И.В. Двенадцатилетний животный цикл у народов Центральной Азии.//Тдуды ИИАЭ АН Каз ССР. – Т. 8. Алма-аты, 1963.- С.32-36.
62 Ахметова З. Қазақтың көне күнтізбесінің көрінісі - мүшел есебі // Айқын, 2010.
63 Хинаят Б. «ХХІ ғасырдың басындағы Отандық археология және этнологияның мәселелері мен жетістіктері» атты Ә.М. Оразбаевтың 90-жылдығына арналған «IV Оразбаев оқулары» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары.– Алматы: Қазақ университеті, 2012. – 300-302 б б.
64 Тогома Т.И. Истоки мифологи и традиционный каленьдар якутов. – Якутск, 1982. – 202 с.
65 Төлеубаев Ә. Қазақтағы бақсылық / Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том. Біртұтастығы мен ерекшелігі. – Алматы: Арыс, 2005. – 291-315 б б.
66 «Қазақстан». Ұлттық энциклопедиясы. 2-том. – Алматы: 1999.
67 Алдашев А., Әлімханов Ж. Қазақтың халық медицинасының құпиясы. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 160 б.
68 Сырлыбаев Б. Бақсылық өнерінің ерекшелігі // «Қазақтың көріпкел және болжампаз бабалары» атты Республикалық форумның ғылыми-теориялық материалдары. – Ақтөбе, 2008.
69 Әбдіраман Ө. Қазақтың дәстүрлі халық емшілігі. – Алматы, 2002.
70 Сейфуллин С. Бақсының жырлары // «Қорқыт ата» энциклопедиялық жинақ: -Алматы, 1999. – 738-741 б б.
71 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1981. – 288 б.
72 Басилов В.Н. Культ святых в исламе. – М.: Мысль, 1970. – 144 с.
73 Марғұлан Ә. Қорқыт: аңыз және ақиқат // Қорқыт ата энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. – 34-89 б б.
74 Ыбыраев Ш. Мәңгілік мұра // Қорқыт ата энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. – 14-34 б б.
75 Жүсіпов Б. Сыр бойының жыраулық-жыршылық дәстүрі: Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1999. – 167 б.
76 Дала уалаятының газеті. – Алматы, 1994. – 816 б.
77 Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: Жалын, 1994. – 400 б.
78 Жексембекова Г. Қазақ басқылары мен олардың емдеу тәсілдері // Алаш. – 2009. – № 3(24). – 87-93 б б.
79 Очерки по истории народной медицины Казахстана. – Алма-Ата: 1978. – 209 с.
80 Хазретәліқызы Р. Қазақ халық медицинасындағы сынықшылар мен оташылардың алатын орны // «Өзбекәлі Жәнібеков оқулары – 2011» атты ІІ республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. І-том. – Түркістан, 2011. – 156-159 б.б.
81 Арғынбаев Х. Мал ауруларын емдеудегі халық тәжірибесі. – Алматы, 1963. – 51 б.
82 Құнанбаев А., Қазбеков Е. Малдың паразит аурулары. – Үрімші, 1952. – 58 б.
83 Токтабай А. Культ коня у казахов. – Алматы: 2004. – 124 с.
84 Садырбаев С. Қазақ халық әдебиеті. Алматы: Рауан, 1990. – 239 б.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертация түркі халықтарының
дәстүрлі ілімдерін зерттеуге арналған. Оның ішінде астрономиялық ілімдері,
халықтық медицинасы мен ветеринариясын қазақ және түркі халықтары
тәжірибесі негізінде оның ішінде якут халықтарындағы халықтық ілімдерге
басымдық бере отырып салыстырыла қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда кең байтақ Еуразия алқабын бізге
мұра етіп қалдырған бабаларымыздың мол дүниетанымға толы ілім-білімі мен
мәдени құндылықтарының сырын ашу этнология ғылымының алдында тұрған өзекті
мәселелердің бірі. Аталған проблемалар жалпы түркі жұртына ортақ мұра. Бұл
мәселенің маңызды екендігін елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің мынадай сөздерімен
айқындап бергендей: Түркі өркениеті, оның мәңгі өшпестей болып, мың жарым
жылға жуық уақыт бұрын Еуразия құрлығының төсінде бедерленген көне
жазбалары жалпы адамзат өркениетінің үлкен қазынасы болып отырғаны бүгін
баршаға мәлім. Түркі әлемі әлі толық зерттелмеген терең тұңғиық. Біздің ұлы
бабаларымыз Алтайдан Ақ теңізге дейінгі Ұлы далада өз билігін жүргізді.
Тұңғыш рет әлемге өнеге болған ортақ шаңырақ – киіз үйді, темірді,
шалбарды, жебені, етікті және өкшені, үзеңгіні ойлап тапты. Осындай
батырлық эпосты дүниеге танытудың кезі келді деп ойлаймын [1]. Демек,
өркениеттің шыңына шыққан түркі халықтарының мұрасы қазіргі таңда кімді
болса да қызықтырмай қоймасы анық.
Қазіргі жаһандану мен интеграциялық қоғамда рухани дүниетанымымыз бен
мәдениетіміздің ерекшелігін көрсетіп, оны толықтай дәйектер негізінде
жариялау мәселелері де туындап тұр. Сол мұралардың негізі – халықтық ілімде
жатыр. Сандаған ғасырлар бойы қалыптасқан түркі халықтарының білімі
тәжірибенің, сан-алуан шаруашылық түрлерін жүргізу тәсілі мен заттай және
рухани мәдениетінің, таным-түсінігінің нәтижесі болды.
Алайда түркі мәдениетіне қатысты әлі де сыры ашылмаған құпиялар көп.
Осындай түйткілді сұрақтардың бірі, алмағайып заманнан салт-дәстүр
сабақтастығы ретінде түркі халықтарының арасында сақталып келе жатқан
рухани мұраларының бірі бақсылық дәстүр. Бұл өте кең ауқымды тақырып болып
саналатындықтан, қолда бар мәліметтер негізінде түркі жұртының түп қазығы
саналатын қазақ халқы мен Сібір жеріндегі якут халқында өте жақсы
сақталған. Адамзаттың пайда болуынан бастап жалғасын тауып келе жатқан
тылсым құпия сырларының бірі бақсылық өнерінің тарихы тереңде екені
белгілі. Бақсылық дәстүрі қазақ жерін мекен еткен көне тайпалардың
дүниетанымының негізінде пайда болды. Бүгінгі күні, ата-бабаларымыздан
қалған осы секілді мұраларды жаңа қырынан зерттеп жариялау ғылымда өзекті
болып отыр.
Қазіргі кезеңде бір кездері ұмыт бола бастаған дәстүрлі ілім-
білімдерімізді зерттеу, яғни ата-бабамыздың ілімдеріндегі маңызын алып, оны
насихаттау, жарыққа шығару мәселесі этнология ғылымының өзекті
тақырыптарының бірі. Соның ішінде халықтық астрономия мен күнтізбе мәселесі
халықтың ертеден келе жатқан тәжірибелі ілімі. Шығыс халықтарының да
күнтізбесі сонау ертеден келе жатқан күнделікті тұрмыс-тіршілікпен
байланысты қалыптастырған ілімдерінің бірі болып саналады.
Көшпелі елдің барша тіршілік болмысы табиғатпен тамырлас. Олар тікелей
шаруашылықтарымен етене жақын қайнасады. Ата кәсібіміз мал шаруашылығының
қыры мен сырын егжей-тегжей меңгерген ата-бабаларымыздың халықтық мал емдеу
тәсілдерін зерттеу, жариялау мен жаңғырту қазіргі таңда көкейтесті мәселе
болып отыр. Демек, көшпелі қазақ және якут халықтарының барша тіршілік-
болмысының табиғатпен тамырлас болуын олардың артықшылығы немесе кемшілігі
ретінде емес, тарихи даму барысындағы өмір сүрудің кепілі ретінде қарастыру
керек.
Көшпелілердің шаруашылығының тірегіне айналған төрт түлікте кездесетін
әр түрлі індеттерге, көптеген аурулар мен апаттарға қарсы күресуде
табыстарға жетіп отырған, сонымен қатар, мал шаруашылығына қатысты көптеген
жосын-жолалғылар қалыптасқан. Қазақ және якут халықтары ежелден бері мал
шаруашылығымен айналысқандықтан, төрт түліктің қадір-қасиетіне жете білген.
Әсіресе, түйе мен жылқыны қасиетті мал ретінде қарастырған. Халық
ветеринариясы этнография ғылымындағы өте аз зерттелген мәселелердің бірі,
мал шаруашылығына арналған сан алуан әдебиеттер мен күрделі монографияларда
бұл мәселе қарастырылмайды.
Жоғарыда аталған мәселелердің барлығын қорытындылай келе, түйетініміз
тақырып бүгінгі күннің кезек күттірмес келелі мәселесі. Бұл зерттеліп
отырған тақырыптың өзектілігінің айғағы болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы түркі халықтарының тарихи
–этнографиялық мәселелері, дүние танымы, наным-сенімдеріндегі ортақтық пен
ерекшеліктері этнология ғылымында көп зерттелмеген мәселелерге жатады.
Себебі, адамзат мәдениеті тек Европалық өркениетке телінді, түркі
халықтарының тарихы адамзаттың дүниежүзілік тарихынан әдейі оқшаулатылды.
Дегенмен де қазақ пен басқа да түркі халықтарының дәстүрлі ілімі
салыстырмалы түрде зерттелмесе, халықтық ілімдер жөнінде жазылған
зерттеулер баршылық. Мәселен, алдымен, қазақ халқының астрономиялық
ілімдері, күнтізбесі мәселелері жайлы тоқталсақ. Құрбанғали Халид өзінің
Тауарих Хамса атты кітабында күнтізбеге қатысты көптеген мәліметтер
берген. Айталық, түнде жұлдызға қарап бағдарлай білу, табиғат құбылысына
байланысты ауа райын алдын ала болжау т.б. қызықты мәліметтер келтіреді
[2].
Қазақ халқының революцияға дейінгі астрономиялық білімдерін сипаттайтын
мағлұматтарды жинап, жүйеге келтіруде физика-математика ғылымдарының
кандидаты, доцент Х.Ә. Әбішев елеулі еңбек етті. Оның Халық астрономиясы
[3], Аспан әлемі [4] атты монографиялық еңбектері қазақ халқының аспан
әлемі жайлы пайымдаулары мен таным-түсініктері жайлы құнды мәліметтер
береді.
Сонымен қатар, халық календары, жыл санау мәселелері жайлы М.
Исқақовтың Қазақтың байырғы календары [5], Г.С. Нұрғалымованың Қазақ
халқының күнтізбесі [6] еңбектеріде тиянақты мәліметтер береді.
Келесі кезекте халық медицинасына қалам тартқан зерттеушілердің
еңбектері қарастырылады. Қазақ халық медицинасы тақырыбында тұңғыш еңбек
жазған автордың бірі – Н.П. Рычков. Жиырма бес жастағы орыс офицері,
мамандығы географ, 1771 жылы әскери экспедиция қатарында жүріп, Солтүстік
және Батыс Қазақстан жерін біраз аралайды. Жергілікті халықтың тұрмыс-
тіршілігін, әдет ғұрпын, әсіресе қазақ емшілерінің әдіс-айлаларын хатқа
түсірген [7].
Халық медицинасы туралы құнды мұра қалдырған авторлардың ішінде кадет
корпусының дәрігері Савва Большойдың орны бөлек. С. Большойдың өзі дәрігер
болғандықтан, қазақ тәуіптері науқасты қалай емдегенін көріп, медиктік
көзбен біршама обьективті талдау жасап отырады [8, 13 б.].
Орыс географиялық қоғамының мүшесі, саяхатшы А.И. Левшин ел арасында
болғанда тәуіп, молданың науқасты емдеген әдістеріне өзінше баға береді.
Емшілерді ол екі топқа жіктейді. Біріншісінің негізгі емдеу әдістері ауруды
алдау-арбау, халықты жоққа сендіру болғандықтан оны көз бояушы гипноздарға
– психотерапевтке жатқызады, ал екінші топтағыларды, олар негізінен
өсімдіктен және басқа жұмбақ заттардан жасалған препараттарды емге
қолданатындықтан, оларды дәрігер деп атайды [9].
Қазақтың әдет-ғұрпын, салт-санасын әр автор өзінше түсінген. Оның
ішінде, М.Я. Ястребов молда, бақсы, балгер, тәуіпті ілгерідегідей дәрігер
атамай, қырғыз шамандары дейді [10].
Қазақтың біртуар ғалымы Ш.Ш. Уәлихановтың Қазақтардағы шамандықтың
қалдығы, Тәңірі атты еңбектері қазақ халқындағы бақсылық жайлы өте құнды
мәліметтер береді [11; 12]. Ғалым былай деп жазады: Шаман сиқырлық
қасиеттермен қоса білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ол ақын
да, ол күйші де, сәуегей және емші, ол сегіз қырлы, бір сырлы адам болған.
Қазақтар шаманды бақсы дейді, ол сөз монғолша – оқытушы, ұйғырлар – бахшы
десе, түрікмендер осы атаумен өздерінің ақындарын атайды [12, 14 б.].
Қазақ этнографиясына қатысты құнды мәліметтерді топтастырушы А.Е.
Алекторовтың да еңбегінде қазақтардағы бақсылық, төрт түлікке байланысты
әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері біршама кездеседі [13].
Ә. Диваев өзінің Тарту атты еңбегінде мал пірлері туралы аңыз-
әңгімелер, шаруашылыққа қатысты әдет-ғұрыптар, тіршілік циклі жүйесіндегі
жосын-жоралғылардағы төрт-түліктің қызметі, ауру адамды төрт түлік пен
түрлі магиялар арқылы бақсылардың емдегендері туралы қамтылған [14].
Белгілі этнограф-ғалым Ә.Т. Төлеубаевтің Реликты доисламских верований
в семейной обрядности казахов [15] деп аталатын еңбегінде ертедегі түрік
кезеңі, қазақ халқындағы бақсылықты жан-жақты ғылыми тұрғыдан талдап
көрсетеді. Атақты ғалым И. Кастанье халқымыздың материалдық мәдениетін
зерттеумен ғана шектелмей, бақсылық жайында тамаша еңбек қалдырды. Қазақ
тілін жақсы білген ол, бақсылық сарындарды түпнұсқада жариялап, параллелді
түрде орыс тіліне аударып, өзіне дейінгі жарияланған мақалаларға сілтеме
жасап отырады. И. Кастаньенің осындай еңбегі 1913 жылы Орынборда Қазақ
наным-сенімдерінен деген атпен жарық көреді [16].
С. Сейфуллин өзінің Бақсының жырлары еңбегінде былай дейді: Қазақ
арасында болған бұрынғы бақсылардың ең зоры, ең ескісі Қорқыт деп саналады.
Қорқыт – бақсылардың атасы деп саналады. Бақсылардың тартатын күйлерінің ең
әсерлісі, ең жақсысы Қорқыт күйі деген күйді қобызшылар біздің өмірдің
басына шейін тартып келеді [17].
Қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі бақсылық туралы Мәлік Ғабдуллин
өзінің Қазақ халқының ауыз әдебиеті атты еңбегінде атап өтеді. Ғалым
бақсы сарыны, ауыз әдебиетіндегі бақсылық туралы жан-жақты атап өтеді [18].
Сондай-ақ, қазақтағы бақсылық емі, өнері жайында И.А. Чеканинскийдің
Баксылык [19], Ә. Марғұланның Қазақтың халық музыкасындағы Қорқыт
дәстүрі [20], В.Н. Басиловтің Шаманство у народов Средней Азии и
Казахстана [21], Р. Мустафинаның Представления, культы, обряды у казахов
[22], К. Байбосыновтың Бақсылар [23], Е. Турсуновтың Акыны и баксы –
древнейшие из фольклорных типов [24] т.б. зерттеу еңбектері өз құндылығын
әлі күнге жоғалтқан жоқ.
Халық ветеринариясы қазақ этнографиясындағы мүлде аз зерттелген
мәселелердің бірі, мал шаруашылығына арналған сан алуан әдебиеттер мен
күрделі монографияларда бұл мәселе қарастырылмайды. Сол аз зерттеулердің
бірегейі деп Х.А. Арғынбаевтың Қазақтың мал шаруашылығы жайында
этнографиялық очерк атты монографиясының О казахском народном опыты по
лечению болезней сельского хозяственные жвотных, Мал ауруларын емдеудегі
қазақ халықтық тәжірибесі туралы [25] деген тарауын айтуға болады.
C. Сейфуллин еңбектерінде төрт түлікке байланысты әдет-ғұрыптар, мысалы
малдың түр-түстері мен қасиеттері, мінезі, құрбандыққа шалу, мал пірлері,
адамды жылан, қарақұрт секілді улы жәндіктер шаққанда сөз киесінің магиялық-
мистикалық сенімдері арқылы емдеу тәсілдері туралы мәліметтерді
кездестіруге болады [26]. Осыған ұқсас, жылан адамды, малды шаққанда жылқы
терін ішкізіп емдеу шаралары туралы деректерді қазақ жерінде ХІХ ғасырдың
екінші жартысында айдауға болған А. Янушкевичте жазған [27].
Белгілі этнограф-ғалым Жағда Бабалықұлының Мал ауруларының қазақша
атаулары атты монографиясында құнды болып табылады. Автор бұл еңбегінде
көнеден мұра болып жеткен емшілік өнері, оның қыр-сыры туралы, аурулардың
түріне қарай дұрыс ем қолдану және малға, мал ауруларына байланысты атаулар
жөнінде сөз етеді. Сондай-ақ, емдік шөп түрлері, дауалау кезінде
қолданылатын құрал-саймандар, оны қалай пайдалану туралы қызықты мәліметтер
келтірген [28].
Түркі халықтарының шаруашылығында негізгі рөлді атқарған жылқы малын
жан-жақты зерттеген ғалым А.У.Тоқтабайдың Қазақ жылқысының тарихы атты
еңбегі соңғы жылдары жарық көрді. Автор еңбегінде жылқыны емдеу мәселесіне
де жан-жақты тоқталып өтеді [29].
Сонымен қатар, этнограф ғалымдар Бабақұмар Хинаятұлының Қазақтардың
төрт түлікке қатысты дәстүрлі ырым, жосын-жоралғы, әдет-ғұрыптары [30],
Қазақтардың рухани мәдениетіндегі магияның орны (төрт түлікке қатысты
қырларынан) [31], Дәстүрлі мал дәрігерлігінің ғылыми негіздерінің кейбір
мәселелері [32], Төрт түліктің мінез-құлықтарына қатысты дәстүрлі таным
[33], Жылқы түлігінде жиі кездесетін ауру-жарақаттарды халықтық тәсілмен
емдеу[34], Ә. Төлеубаевтың Қазақтың мал шаруашылығына байланысты кейбір
көне сенімдері [35] атты зерттеу мақалаларыда халықтық ветеринария
ғылымына қосылған құнды еңбектерге жатады.
Ұлы Қазан төңкерісінен кейін якуттардың наным-сенімдері мен дәстүрлерін
зерттеу қарқынды дамыды. Якут халықтарының дәстүрлі ілімдері жайлы толымды
этнографиялық мәлімет берген негізгі ғалым В.Л. Серошевский болатын. Ол
өзінің Якуты. Опыт этнографического ислледование атты еңбегінде бақсылық
туралы егжей-тегжейлі талдаған. Сонымен қатар, якут халықтарының тұрмыс-
тіршілігіндегі аспан денелері жайлы таным-түсініктері, халық медицинасы,
мал шаруашылығындағы ветеринариясы жайлы құнды мәліметтер береді [36].
А.Е. Кулаковский Материалы для изучения верований якутов атты
еңбегінде жалпы якут халқының анимистикалық таным-түсініктерін жүйеге
келтіріп, діни наным-сенімдерін кешенді түрде жазды. Автор негізінен
тотемизм, магиялық, құдіретті күштер, рудың сиынатын тылсым күштеріне баса
назар аударды [37].
Якут халықтарындағы шамандық жайлы іргелі еңбектерге Г.В.
Ксенофонтовтың Легенды и рассказы о шаманах. Приложение к Очеркам
изучения Якутского края [38], Эллэйада. Материалы по мифологии и
легендарной истории якутов [39] атты монографиялық зерттеулері жатады.
Ғалым зерттеулерінде Сібір халықтарының, оның ішінде, якуттардың дәстүрлі
ілімдерін христиандықпен генетикалық байланыстыруға тырысып, діннің
эволюциялық даму формасын ұсынады.
Якут халқының вилюй тобының діни наным-сенімдерінің ерекшелігі жайлы
А.А. Попов деректер келтіреді. Автор Материалы по истории религии якутов
б. Вилюйского округа атты мақаласында якут халқының әлемге көзқарасы жайлы
ортақ мағлұматтар көрсетіледі, олар анимистикалық елестер, магиялық
сенімдер, діни наным-сенімдері, болашақты болжаудың әртүрлі тәсілдері,
тайпа мен рулардың рухтары мен жоғарғы күштерінің дәстүрлерінің үлгісін
дәстүрлі ілімдермен байланыстылығын ашып көрсетеді [40].
Г.Т. Эргистің Очерки по якутскому фольклору атты еңбегінде өте
қызықты анықтамалар бар. Автор якут мифологиясы, яғни анимистикалық
сенімдерге, шамандық туралы ортақ мінездемелер көрсетіледі [41].
Якут халқының дәстүрлі ілімдері жайлы Е.Д. Прокофьеваның Шаманские
бубны [42], Шаманские костюмы народов Сибири [43] атты еңбектеріде құнды
мәліметтер береді. Автор өз зерттеулерінде шамандық бубналар мен Сібір
халықтарындағы шамандарының киімдері жайлы айтылады.
А.Н. Алексеевтің Традиционные религиозные верования тюркоязычных
народов Сибири атты еңбегі де якут халықтарынң дәстүрлі ілімдері туралы
құнды еңбектердің қатарына жатады. Ғалым якуттардың діни көзқарастарын,
салт-дәстүрлерін және шамандық наным-сенімдерін өзге түрік тектес Сібір
халықтарымен салыстыра отырып талдаған [44].
Сондай-ақ, С.А. Токаревтің Очерк истории якутского народа атты еңбегі
якут халықтарының дәстүрлі ілімдері жайлы құнды мәліметтер береді [45].
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Түркі халықтарының оның
ішінде қазақ және якут халықтарының дәстүрлі мәдениетіндегі халықтық
ілімдерді салыстыра отырып, олардағы ұқсастықтары мен ерекшеліктерді
зерттеу тақырыптың негізгі мақсаты болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың мақсатын ашуда мынадай міндеттерді іске асыру
басшылыққа алынады:
– қазақ және якут халықтарының астрономия және аспан денелеріне
қатысты зерттеулер мен деректерге талдау жасау;
– қазақ және басқа да түркі халықтарының күнтізбесіндегі жыл
мезгілдері, олардың уақыты мен атауын жан-жақты салыстыра отырып
талдау;
– түркі халықтары мен жыл қайыру, ай жұлдызын санаудағы
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтау;
– халық медицинасына жататын бақсылықтың қазақ және якут
халықтарының өміріндегі орны, емдеу тәсілдері мен
ерекшеліктеріне тоқталу;
– халық медицинасының негізі болып табылатын оташылдықтың
(сынықшылық) қазақ және түркі оның ішінде якут халықтарындағы
дәстүріне сипаттама беру;
– түркі халықтарына жататын қазақ және якут халықтарындағы мал
ауруларын емдеудің халықтық әдіс-тәсілдеріне тоқталу;
– мал ауруларын магиялық (бақсылық) емдеу әдіс-тәсілдерінің қазақ
және якут халықтарының ветеринариясындағы көріністерін айқындау.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертацияның деректік негізіне
түркі халықтарының көне ілімдері жайлы VIII ғасырдың басында музыка
білімінің негізін салып, бақсылықтың атасы атанған Қорқыт атаның ілімдері
қолданылды [46]. ІХ ғасырда медицина, философия, математика, физика,
астрономия және т.б. ілімдердің ірге тасын қалаған әлемнің екінші ұстазы
Әбу Насыр әл-Фараби [47], Х-ХІ ғасырлардағы Сайдана жинағында дәрілік
медицинаны жазған Әбу Райхан әл-Бирунидің [48], денсаулыққа тікелей қажетті
халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайларын жырлаған Жүсіп Баласағұнның [49],
орта ғасырлық ғылыми медицинаны жинақтаған Әбу Әли Ибн Синаның [50], ал ХІІ
ғасырдың халықтық рухани байлығы, сопылық-діндік жыр еткен Қожа Ахмет
Иассауидің [51]. қазақ халқының ХV ғасырдағы халық медицинасыны туралы
жазған Өтебойдақ Тілеуқабылұлының еңбектері қазіргі күнде құндылығымен
жоғары тұрады [52]. Жоғарыда аты аталған тұлғалар түркі дүниесіне ортақ
қазіргі күнге дейін өз құндылығын жоғалтпаған туындылар қалдырды.
Сондай ақ жоғарыда көрсетіп кеткен патша үкіметі кезіндегі дерек
көздерін Н.П. Рычков [7], А.И. Левшин [9], М.Я. Ястребов [10], Ш.Ш.
Уәлиханов [11], Ә. Диваев [14], А.Е. Алекторов [15], И. Кастанье [16]
сияқты ғалымдардың еңбектері құрайды.
Ал, якут халықтарының дәстүрлі ілімдері туралы деректер өз алдына бір
бөлек. Якуттардың салт-дәстүрлері ХІХ – ХХ ғасырдың басында зерттелді. Осы
кезеңде жарияланған еңбектерді мынадай үш топқа бөлуге болады: 1) арнайы
бағдарлама бойынша алынған якуттардың діни наным-сенім материалдары; 2)
якуттар жайлы ғылыми экспедициялардың есептері, якут дәстүрлері; 3) арнайы
діни ізденістер. Якут халықтары туралы дерек көздерді В.Л. Серошевский
[36], А.Е. Кулаковский [37], Г.В. Ксенофонтов[38], А.А. Попов [40] т.б
сияқты ғалымдардың зерттеулері құрайды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста түркі халықтарының
ішіндегі тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі, мәдениеті мен әдет-ғұрыптары өте
ұқсас қазақ және якут халықтарының дәстүрлі ілімдерін зерттеу ең алғаш
қолға алынып отыр.
- зерттеу барысында түркі халықтарының дәстүлі халықтық ілімдері
жөніндегі зерттеулер мен деректерге талдау жасалынды. Нәтижеде түркі
халықтарының кейбір наным сенімдері ұқсастығы анықталды;
- түркі халықтарының аспан денелері жайлы пайымдаулары мен таным
түсініктері талданды. Нәтижеде тәңірі бейнесі барлық түрік
халықтарына тән құбылыс екендігі анықталды
- қазақ және якут халықтарының күнтізбесі әлемдік күнтізбелермен
салыстырыла отырып қарастырылды. Олардың атауларында болмаса жалпы
қолданыс мағынасы ұқсас екендігі анықталды.
- қазақ және якут халықтарының діни наным-сенімдерінің ежелгі түркі
кезеңіндегі шамандықтан бастау алатын бақсылықты салыстырмалы талдау
жасаудың негізінде оның якуттар өмірінде әлі басымдығы көрсетілді.
- халық медицинасының негізі болып табылатын оташылдықтың халық
арасында әлі кездесетіндігі (сынықшылық) ондағы ұқсастықтар мен
ерекшеліктер сипатталды.
- түркі халықтарының ветеринариясы жайлы тың мәліметтерді негізге ала
отырып қазіргі кездегі мал шаруашылығындағы қолданыс аясы, алатын
орны анықталды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар.
1. Қазіргі кезеңде бір кездері ұмыт бола бастаған дәстүрлі ілім
білімдерімізді зерттеу, яғни ата-бабамыздың ілімдеріндегі маңызын алып,
оны насихаттау керек. Соның ішінде халықтық астрономия мен күнтізбе
мәселесі халықтың ертеден келе жатқан тәжірбиелі ілімі. Шығыс
халықтарының да күнтізбесі сонау ертеден келе жатқан күнделікті тұрмыс-
тіршілікпен байланысты қалыптастырған ілімдерінің бірі болып саналады.
2. Қазақ және якут халықтары әр түрлі аңыздық-мифтік оқиғаларға байланысты
аспан жұлдыздарына өз тұрмыс-тіршілігіне қатысты атаулар беріп, олардың
орын ауыстырулары мен тууына байланысты өз шаруаларын ыңғайлап, уақытты
өлшеп, жыл мезгілдерін айқындай білген. Жылдар өте бұл тәжірибелер
сарапталып нағыз халық күнтізбесіне айналды.
3. Түркі халықтарының алғашқы бақсысы, дара абызы, ұлы сазгері Қорқыт
саналады. Қорқытты бүкіл түркі әлемі – баба аруақ тұтады. Ол – түркі
халықтарына ортақ. Ғылымға белгілі болған барлық деректерге сүйенер
болсақ, Қорқыт сегіз қырлы, бір сырлы, қасиеті мен қызметі жан-жақты
тұлға. Ол бақсы, болашақты болжайтын сәуегей, көріпкел әулие, асқан
күйші, емші, жырау, ру мен тайпа кеңесшісі, ислам дінінің жақтаушысы.
4. Халықтық дүниетанымда кім көрінген бақсы бола алмайды деген түсінік
қалыптасқан. Себебі, бақсылық қасиет тек қуалайды. Атадан балаға,
немереге беріледі. Кейде бірнеше ұрпақ үзіліп қайта жалғасын табады.
Әдетте бақсылық жеті атаға дейін жалғаса береді деген ойлар да бар.
Бақсы болар адамға түсінде аян береді, қасиет қонады.
5. Қазақ және якут халықтары ежелден бері мал шаруашылығымен
айналысқандықтан, төрт түліктің қадір-қасиетіне жете білган. Әсіресе
түйе мен жылқыны қасиетті мал ретінде қарастырған. Халық ветеренариясы
қазақ этнографиясындағы мүлде аз зерттелген мәселелердің бірі, мал
шаруашылығына арналған сан алуан әдебиеттер мен күрделі монографияларда
бұл мәселе қарастырылмайды.
6. Түркі халықтарының, соның ішінде қазақтар мен якуттарда мал ауруларын
емдеудің өзіндік халықтық әдіс-тәсілдері бар. Халықтық ветеринария
көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан түркі халықтарының ұзақ жылдардағы
тұрмыс-тіршілігінің нәтижесінде қалыптасқан.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны – түркі халықтарының ішіндегі қазақ
және якуттардың дәстүрлі ілімдері, халықтық наным сенімдері талданады.
Зерттеудің субьектілері – есепші, жұлдызшылар, бақсылар, шамандар,
оташылар, сынықшылар, емсектер және т.б. болып табылады.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. Зерттеліп отырған тақырыбымыз түркі
халықтарының дәстүрлі ілімдері дүниетанымы және рухани тұрғыда
зерделенетіндіктен, оның хронологиялық мерзімді шегін белгілі бір уақыттың
деңгейінде көрсету өте қиын, тіпті мүмкін емес. Себебі, дәстүрлі ілімдер
ықылым дәуірден бастау алып, қазіргі кезеңге дейінгі үрдістерді қамтиды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Аса
ауқымды кеңістік пен уақыт аясында болып өткен тарихи оқиғаларға дұрыс баға
берудің қалыптасқан дәстүрлі тәсілі – топтап жинақтау, салыстырып сараптау
арқылы ғылыми қорытынды жасауға ұмтылдық. Түп нұсқалық материалдар
негізінен жаулаушы империялардың орда бітікшілері қолымен жазылғандығын
ескеріп, оның әсіре саясиланған, астам державалық сипатына нақтылы талдау
жасай отырып, тарихқа, ғылымға, адал болу принципін негіз етіп алдық.
Этникалық атаулардың түпнұсқалық қалыбын орнына келтіру үшін түркологиялық-
лингвистиканың тарихи салыстырма тәсілін ұтымды қолдануға тырыстық.
Зерттеудің әдістемелік негізіне нақтылық, тарихилық, салыстырмалы
талдау қағидаларын, назарда ұстай отырып, Қазақстан Республикасындағы
тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасына сәйкес, отандық этнология
ғылымында мемлекеттіліктің дәстүрлі жалғастылығы тұғырнамасын орнықтыру мен
тәуелсіздікті одан әрі дамытып, көркейту идеясы басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Бұл зерттеу жұмысы түркі
халықтарының дәстүрлі ілімдері жайлы арнайы жазылған кешенді еңбек ретінде
болашақта осы тақырып аясында даярланар басқа да жұмыстарға теориялық және
методологиялық негіз жасауға мүмкіндік беретін ғылыми туынды рөлін
атқаратын болады.
Қазақ және якут халықтарының дәстүрлі ілімдері болып табылатын
астрономиясы, халық медицинасы және ветеринариясының өзекті мәселелерін
қарастыра отырып, тәуелсіз Қазақстанның тарихи дәстүрлерін берік ұстанған
бейбіт мемлекет ретіндегі халықаралық қатынастардағы рөлін бағалауға,
ұлттық мәдениетіміздің дәстүрлері мен сабақтастығы туралы ғылыми
көзқарастарды нақтылай түсуге, болашақ ұрпақты өз мемлекетіміздің жарқын
тарихи үрдістері арқылы Қазақстандық патриотизмге тәрбиелейді.
Диссертациялық жұмыста тұжырымдалған негізгі қорытындыларды
Қазақстанның этнология ғылымы бойынша іргелі еңбектер, оқулықтар, оқу
құралдарын дайындауда және жоғары оқу орындарының тарих факультеті
студенттеріне арнайы курстар мен семинарлар жүргізуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары ғылыми мақалалар түрінде жарық көріп, бірнеше халықаралық
конференциялар мен басылымдарда баяндалып, 3 мақала түрінде жарияланған, 1
–баспада.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, әрқайсысы екі бөлімшеден
тұратын үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және
қосымшалардан тұрады.
I ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ КҮНТІЗБЕСІ, АСТРОНОМИЯЛЫҚ ІЛІМ-
БІЛІМДЕРІ
1.1 Астрономиясы және аспан денелері туралы ілімдік таным
Көшпенділік немесе жартылай отырықшылық жағдайда мал өсіріп, егін еккен
түркі халықтары өз дамуында әжептеуір кенжелеп қалғандығы белгілі. Мұндай
тағдырды басынан өткізген халықтар үшін, әсіресе, олардың күнделікті өмір
тәжірибесінде халықтық білімнің алатын орны мен маңызы айтарлықтай болатын.
Сандаған ғасырлар бойы қалыптасқан түркі халықтарының білімі тәжірибенің,
шаруашылықтың сан-алуан түрлерін жүргізу тәсілінің, халықтың заттық және
рухани мәдениетінің, адам мен табиғат, қоршаған орта туралы таным –
түсініктің нәтижесі болды.
Көшпелі елдің барша тіршілік болмысы табиғатпен тамырлас. Жыл
маусымдарымен санаса отырып, бойлық бойынша тербеліп көшіп-қонуға
бейімделген көшпелі түркі халықтары материалдық өндіріс жүйесі
шаруашылықтың біртұтас құрылымын қалыптастырып, бұның өзі бір-бірімен өзара
біте қайнасқан, әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-мәдени жүйені
орнықтырған. Мұндай жүйе барша өмір салты, әлеуметтік тарихтың қарқынын,
материалдық және рухани мәдениеттің төлтума қасиетін, салт-дәстүр мен
талғам-танымды реттеп әрі өміршең етіп отырады.
Демек, көшпелі қазақтың және якуттың тіршілік-болмысының табиғатпен
тамырлас болуы олардың артықшылығы немесе кемшілігі ретінде емес, тарихи
даму барысындағы өмір сүрудің кепілі ретінде қарастыру керек.
Көшпелілер табиғат құбылысына, қоршаған ортаға қарсыласы ретінде
қарамаған. Неғұрлым табиғат сырын терең танып, табиғатпен етене болған
сайын өмір сүруге қолайлы мүмкіндіктердің де молая түсетінін жақсы білген.
Сондықтан да олар табиғатты бағындыру арқылы емес, табиғатпен тіл табысу
арқылы бақытты өмір сүруге болатынын таным-тәжірибе деңгейінде ғана біліп
қоймаған, мұның өзі олардың моралдық-этикалық қалыптарына айналған.
Сондықтан да, көшпелілер үшін қоршаған орта, тау-тас, өзен-көл, дала-орман,
табиғат құбылыстары мен аспан денелеріне дейін баршасы тұлғаланған,
кейіптенген немесе жанданған қалпында қабылданады.
Айсыз түнде жол жүру, кең далада мал бағып, аң аулау, сапарға шығу және
көшіп-қону, түнқату қазақтарға жұлдызды аспанға қарап бағыт-бағдарды
белгілеп, жыл мезгілдерінің сипатын білуге үйретті. Жылқы бағып, қой
күзетіп жүріп олар аспан денелерін жақсы танып жылтыраған жұлдыздардың қай
мезгілде шығып, қандай жұлдыздар бір-бірімен орын ауыстыратынын байқап,
олардан адаспау мақсатында өздерінің мал шаруашылығына, тұрмысына
байланысты атаулар беріп отырған. Сонымен қатар, аспан жұлдыздарын халық
шығармаларының барлық сатысынан кездестіре аламыз. Олардың ішінен
жұлдыздардың аттары, олардың саны, орналасуы, қозғалысы жайында бірталай
нақтылы дерек аламыз.
Ұлы ұлан байтақ кең далада ежелден мал шаруашылығымен айналысып,
күндерін кең табиғат құшағындағы мал өрісінде, түндерін ашық аспан астында
мал күзетінде аттың жалында өмір сүріп келген қазақ халқы табиғат
құбылыстарының негізінде туындаған көпжылдық тәжірибелерін қорытып аспан
әлемі туралы астрономиялық түсініктерін қалыптастырған.
Түркі халықтарының бірі – якуттардың түсінігінше ағаштардың, гүлдердің
және тағы басқалардың рухтары бар. Жұлдыздардың біразында да ондай
кездеседі; жұлдыздар туралы алуан түрлі пікірлер қалыптасқан: кейбіреулер
өзеннің аспанмен шағылысу сәулесі десе, енді біреулер бұл аспан
күмбезіндегі жарықтың жұбанышы, яғни бізге енетін аспан жарығы дейді. Енді
біреулердің пікірі бойынша Құс жолы, ол жай ғана аспан тігісі (халлан
сисе), ал тағы басқалардың айтуы бойынша, аспанды әлемді түсіну жолында
сол жерде жүрген кезде, құдайдың жүрген жолдарының баспалдақтары қалаған
[36, C. 643] т.б. пайымдаулары якут халқының астрономиялық таным-
түсініктерінен хабар береді.
Ежелгі халықтардың қайсысы болса да астрономиялық білімдерін күннен
бастаған. Өйткені жердегі тіршілік көктегі Күнге байланысты. Қазақтармен
қанаттас өмір сүрген, шаруашылығы қазақтың шаруашылығына ұқсас қалмақтардың
күнге жасайтын батасы мынадай болған: Күнді тапқан көкке рахмет, шөпті
шығарған күнге рахмет, төрт түлікке азық болған шөпке рахмет. Бұл түсінік
қазақтың: Көктен береді, жерден иеді деген мақалынан аңғарылады [5, 12
б.].
Күн деген сөз өте ерте заманда шыққан, ол түркі тілдерінің бәрінде де
бар (күн, күнәш, күніс, құлаш, қояш, т.с.с.). Мұнымен қатар түркі
халықтарында күннің өркен деген есімі де болған. Өркенің өссін – Күнің
өссін, бақытты бол! деген сөз. Сібір халықтарында, якуттарда күнді үлкен
өркен, айды кіші өркен дейді.
Күн дөңгелегі көшпелі қауымның тұрмысына әбден сіңісіп кеткен. Киіз
үйдің дөңгелек болуы, жайлауға қонған ауылдың дөңгеленіп отыруы, ыдыс-
аяқтардың дөңгелек түрде жасалуы, қуанғанда айнала жүгіру, жақсы көрген
баланы айналайын! деу т.б. еліктеудің салдары. Киіз үйдің есігі әрдайым
шығысқа қаратылады. Г.Н. Потаниннің бақылауынша телеңгіт, якут, тува, хакас
бақсылары жындарын шақырғанда күннің айналу бағытымен билеген, дүрбіттер
мен монғолдардың бақсылары әлгіге қарсы бағытта жүгірген. Қазақ бақсылары
күн бағытымен айналған.
Түркі халықтарының сиынған екінші құдайы – ай. Айға табынушылық
мұсылман діні тарағаннан кейін тіптен өршіп кетті. Ай күнмен қатар, кейде
тіпті одан да жоғары орын алатын болған. Соғыстарда айбалталар қолданылды,
мешіттер мен зираттарға ай орақтары орнатылды. Халық әдебиетінде ай
мүйізді ақ қошқар сияқты мәнерлер шықты [5, 14 б.].
Ай – ең алдымен, қазақтардың исламға дейінгі байырғы дүниетанымындағы
киелі рух иесі ретінде мінәжат еткен аспан денесі. Ай көрдім, аман
көрдім, – деген тұрақты сөз тіркесінде көрініс тапқан айға тәу ету ғұрпы
осы аспан денесіне байланысты ежелгі наным-сенімдер және осыған байланысты
атқарылатын ғұрыптардың кіріспесі іспеттес. Айға сәлем беру ғұрпы туралы Ш.
Уәлиханов еңбегінде: Ертеде қазақтар жаңа туған айға тізерлеп отырып, үш
рет мінәжат етеді. Жаздыгүні болса, сол тізе бүккен жерінің шөбін жұлып,
отқа тастайды, – деп жазды. Ғұрыптың мәні – әулетім оттай қаулап өсе
берсін, пәле-қазадан аман болайық дегенді білдіреді [53, 74 б.].
В.Л. Серошевский еңбегінде ай туралы былай дейді: Якут халқы үйлену
тойларын жаңа айдың туылуымен тойлау қажет болды. Мен Қолым ұлысының үйлену
тойына келген бір поезды көрдім. Олар жаңа айдың толуына тоғыз күн
жетпегендіктен, қалыңдықтың үйіне бармай, қашықтықта, яғни поезда болды. О
дүниеге аттанғанда, жаңа ай туылмай тұрып, кейбір жұмыстарды да атқаруға
болмайды. Мысалы, көрші жатқан өзеннен балық аулауға болмайды, ұста өлім
шыққан үйде ештеңені қақпайды [36, C. 643].
Якут халқының ай туралы аңыз-әңгімелерін В.Л. Серошевский еңбегінде:
Айлар өздері рух пен адами қасиеттерге ие; қыстың ызғарында жалаң аяқ
жүріп, өгей шешесі қинаған жетім қызды ол өзі ұрлап әкетеді; енді ол қыз
айда иін ағашта иығына артып тұр, ал оның тұсында өзімен бірге ұрланған
талдар өсіп тұр; Айдың толған кезінде жақсы көрінеді, және де ол жетім,
айдың жүрегі деп аталады.
Зарар тиер сәтте ай жетім қызбен тұратын үйге кіреді; ол Айдың толған
кезінде жетім қызбен бірге судан шығады. Қызды ұрлағандықтан айды қасқырлар
мен аюлар жейді. Ол әр ай толған сайын, оны жануарлар жеп қойып отырады.
Жаңа айда ауа-райы өзгереді [36, C. 644] – деп жеткізеді.
Түркі халықтары ежелден ай мен күннің екеуіне қатар табынған. Күн мен
ай қазақ ауыз әдебиетінің бейнесі болды. Ф. Рузбехан өзінің Меһманнамэ-и-
Бұхара атты кітабында қазақтардың күн мен айдың екеуіне де табынатынын
айтады [5, 14-15 б.б].
Ежелден түркі халықтары көптеген жұлдыздарды білген. Жұлдыз татарша –
юлдуз, башқұртша – йондуз, туваша – зылдыз, якутша – зұлыс, азербайжанша –
ұлдыз, қырғызша – жылдыз, чувашша – зелтер. Демек, жұлдыз сөзі ерте заманда
шыққан.
Доцент А.Машанов жұлдыз сөзі жол түзеу немесе түз жолы сөздерінен
шыққан болу керек деп топшылайды. Бірақ бұл топшылау қисынсыз сияқты.
Жұлдыздарға қарап жол табу әдісі ашық теңіздерде, қиырсыз шөлдерде айлап
жүргенде қолданылады. Олай болса жұлдыз сөзі бертін шыққан болу керек.
Шынында, бұл тағылық дәуірден келе жатқан сөз болса керек. Ол кездің
адамдары үңгірлерінен ұзап кетпейтін. Жұлдыз сөзі күн, ай сөздерімен
құрбылас болуға тиісті, оның түпкі мағынасы көп, жыпырлаған, жылт-жылт
еткен болуы ықтимал. Ескі атаулар заттардың ішкі мазмұнына, химиялық
құрамына, физикалық қасиеттеріне, пайда-залалына қарай жасалмаған, сыртқы
көріністен алынған [5, 15-16 б.б].
Қазақ халқына Жеті қарақшы атауымен таныс жеті жұлдыз түркі
халықтарының бәріне де бұрыннан таныс. Оларды татарларда – Джидған,
қырғыздарда – Жетіген, туваларда – Жеті ұрған, якуттарда – Тьедгар т.б.
атаулармен аталады.
Аспан жарықтарының Күн мен Айдан кейінгі елеулісі, олар жоқ сағаттарда
адамға ес, сүйеу болатыны осы жеті жұлдыз. Олар күнде көрінеді, түнде
жарқырап тұрады. Түркі халықтарының түсінігінше, аспанды күзетіп, халықты
жыртқыш аңдардан, жын-шайтаннан қорғап, қорып тұрады. Күзетші, қорып тұрушы
– ескі түркі тілінде қорықшы. Қазіргі қараушы, қарауыл сөздерінің тегі де
сол. Сондықтан қарақшыны ұры мағынасында емес, қарап тұрушы мағынасында
түсіну керек. Үркердің қызының ұрлануы жайлы аңыз орта ғасырларда шыққан.
Жеті қарақшы жайында басқа да аңыздар мен ертегілер бар [5, 18 б.].
Айталық аспан денелері туралы мына өлеңде көп мағына жатыр:
Күн батып жоғалды, нұрыңнан ұялып,
Жұлдыз бен Ай қалды сәулеңнен нәр алып.
Жетіқарақшы сені іздеп, айналып жүр,
Бәрі де сені ойлап, мас болып сандалып.
Үркер мен Таразы шашылды шашуға
Шолпан да қарады, мауқын басуға;
Темірқазық арқандап Ақбоз атын,
Жаратып ойы бар тойыңа қосуға [54].
Осы өлең жолдарындағы Жетіқарақшы – халық арасында бау кеспе ұры болған
деседі. Халық болып соңына түскен соң қылмысы басынан асқан жеті ұры
жеткізбей аспанға қашып шыққан. Бастаған алдыңғы төртеуі, ана артындағы
үшеуі ерер-ерімес болып жүрген олардың құйыршығы. Ана екі бүйірдегі екі
жарық жұлдыз екі батыр. Сонау көрінген қатар екі жұлдыз Ақбозат пен
Көкбозат батырлардың аттары. Олар Темірқазыққа арқандаулы. Шұбатылған
арқандары да көрінеді. Аттар Темірқазықты айнала оттайды. Оларды аңдыған
жеті ұры да, түнімен төңіректеп, айналып жүреді. Ұрылар қайтсе де осы
аттарды түсіріп алмақшы. Сақ күзетші алдындағысынан көз жазбайды. Сөйтіп
жүргенде таң атады. Таң атысымен Жетіқарақшы қақындағы ертегінің бүгінгі
таңдағы бізге жеткен негізгі мағынасы да осыны түсіндіреді [55, 37 б.].
Жеті қарақшыға тетелес, сонымен бір уақытта, қатар көрінетін,
көмескілеу жеті жұлдыздан құралған тағы бір үйір бар. Бұлар Кіші қарақшы
деп аталады. Мұның бас жұлдызы негізінен алғанда қозғалмай, бір нүктеде
тұрады (шынында ол өте баяу жылжиды). Бұл жұлдыз – кәдімгі жырға шыққан
Темірқазық. Темірқазықты дүние полюсіне жақын болғандықтан, астрономдар
полюстік жұлдыз дейді [5, 19 б.]
Темірқазық жұлдызы алтайлықтарда – алтын қазық, татарларда – тимер
қазық, өзбектерде – қутб юлдузи, якуттарда – хотугу сулус (солтүстік
жұлдыз) т.б. атаулармен аталады [4, 255-256 б.б].
ХІХ ғасырдағы шығысты зерттеушілердің түсіндіруінше, Темірқазық
қозғалмайтын болғандықтан осылай аталған. Басқа жұлдыздар аспанмен бірге
айналып тұрғанда, ол бір орында ғана болады. Кіші қарақшының шеткі екі
жұлдызы Ақбоз ат, Көкбоз ат деп аталады, олар Темірқазыққа арқандаулы деп
есептеледі [5, 19 б.]. Ол жылжымайтын бірден-бір жұлдыз. Басқа жұлдыздар,
арқандаулы аттардай, сол Темірқазықтың төңірегінде айналып жүреді.
Темірқазықтың тұрақты орны аспанның дәл солтүстік жағында. Оны тапқан адам
дүниенің төрт тарапын оңай табады: Темірқазық әрдайым солтүстікті
көрсетеді, оның қарсысында оңтүстік, сағат тілінің бағыты бойынша
солтүстіктен оңтүстікке қарай күннің шығысы, оның қарсысында – батысы
болады [56, 212-213 б.б].
Темір сөзінің өзінде де үлкен тарих бар. Бұл арада мынадай бір
мәліметтерді келтіруге болады. Металл темірді халық темір қорыту өнері жоқ
кезде-ақ білген. Аспаннан түскен метеориттер көбінесе қара темір болады. Ел
осыларды тауып пайдаланған. Бірақ метеорит темірі өте сирек
кездесетіндіктен, ол аса қымбат және қадірлі болған. Ежелгі мысырлықтар
бұдан 3000 жыл бұрын осындай темірді пайдаланған, оны тұтамы ту бие етіп,
үнемдеп ұстап, аса жауапты құрылыстарда қолданған, аспан металы деп атаған.
Исландиялықтар метеорит темірінен қанжар соққан. Түркі тілдес халықтар да
осы жолмен тапты деуге болады [5, 19 б.].
Қыдырма жұлдыздардың қатарында түн ішінде уақытты, бағыт-бағдарды
айыруға ең қолайлысы үркер болған. Өйткені, ол жылдың ең қысқа түндері (10
мамырдан – 20 шілдеге дейін) болмаса, басқа уақыттың бәрінде аспанда
тұрған, екіншіден үркер қалыпты түрде шығыстан батысқа қарай қозғалады.
Оның үстіне жыл мезгіліне қарай үркер әр тұстан көрінеді [4, 92-96 б.б].
Үркер түркі халықтарында былай аталады: өзбекше – хулкар, туваша –
ұлғыр, башқұртша – өлкәр, якутша – уртәл, ұйғырша – үкәр, қырғызша – үлкер
[4, 255-256 б.б].
Жаз күндері Күн Торпақ жұлдызына барғанда шамасы 40 күндей Үркер
көрінбей қалады. Бұл кезді қазақ шілде дейді. Халық ұғымында шілдеде Үркер
жерге түседі [5, 20 б.].
Үркер көкке шығып, жоғары өрлеген сайын күн суытып, ол төмендеген
сайын жылына береді. Халықтың Үркерлі айдың бәрі қыс дейтіні осыдан.
Әсіресе Үркердің жануарлар үшін жерге түскен кезі жағымды-ақ. Үркер жерге
түскен кезде ол жерде жатып, көк шөпті айдап шығарып жатады-мыс.
Бір қыста жер жүзін мұз басып, мал қырылып, қалғандары сіңірі шығып,
әупірімдеп жазға зорға жетіпті. Ауыр қыстан әбден запыс болған жануарлар
есін жия келе ақылдасыпты, пәле Үркердің жерге жатпай, көкке шығып кетуінен
болды. Ендеше Үркерді көкке шығармай кезек-кезек басып тұрайық деп олар
пәтуа жасап, пәлен жерде Үркер жатыр дегенді естіп іздеп шығады.
Жылқы, сиыр, түйе өзара мен жүйрікпін, мен жүйрікпін деп бәстесіп
жарысып келе жатса, алдарында шөптің арасында бірдеме жылтырап жатыр.
Сөйтсе, ол Үркер екен. Бұрын жеткен жылқы Үркерді басайын десе, сиыр мен
басамын, – деп мүйізін шайқап, оны жолатпайды. Халық аңызына қарағанда
Үркер басында 12 жұлдыз екен. Сиыр Үркердің алтауын ғана басып қалып,
қалған алтауы тұяғының арасынан шығып аспанға ұшып кетеді. Міне, қыстың
алты ай, жаздың алты ай болып қалғаны сондықтан. Егер жылқы тұяғымен басса,
онда Үркер түгел жерде жатар еді де, мәңгі-бақи жаз болар еді деседі [4,
11-12 б.б], – деп Х. Әбішев халық аңызын өз еңбегінде айтып өтеді.
Үркер жұлдызының қазақтар үшін мәнісі аса зор болған. Бұл шашырап бара
жатқан топ жұлдыз. Қашып, үркіп бара жатқан үйір жылқы, не қой сияқты.
Осыған байланысты қазақтар оны үркер деп атаған. Сондай-ақ, үркер
жұлдызынын – үркердей селдір, аз, шашыраңқы сөздерінің орнына теңеу ретінде
көп қолданған [55, 37 б.].
Сонымен қатар, қазақ халқы Үркердің тууы мен батуын ұдайы бақылап
отырған, шаруашылық маусымдарын соған сәйкестендірген. Үркер жерге түсерде
қой қырылады, Үркер жерге түспей жер қызбайды, Үркерлі айдың бәрі –
қыс, Үркер туса сорпа ас болады, т.б. ұғымдар халық арасында көп
айтылады.
Орион атты шоқжұлдызды қазақтың көпшілігі – Таразы дейді. Таразы
парсының таразық – өлшеуіш сөзінен шыққан. Таразықтың өзі арабтың Мизан,
гректің Зугас деген сөздерінің аудармасы. Орион – грек аңызындағы батырдың
есімі, парсылар оны қате түсінген.
Бұл шоқжұлдыз ромбы сияқты. Оның кіші диагоналындағы үш жұлдыз қазақша
–Үш арқар, алтайлықтарша – Үш арқа, қырғызша – Учар-кар, татарша – Үчерек,
қатонша – Үш гүш, туваша – Үш миғақ [4, 255-256 б.б] атайды.
Үш арқардан түзу жүргізіп, оны төмен созсақ, жарық, үлкен бір ақ
жұлдызға кездесеміз. Бұл қазақтың Сүмбілесі, латынша – Сириус, азербайжанша
– Сүмбүл делінетін жұлдыз.
Сүмбіле жұлдызы Қазақстан жерінде тамыз айының басында туып, қыстай
көрініп тұрады, көктемде ғана батады. Аспанның оңтүстік жартысында
көрінеді.
Сүмбіле туатын айдың алғашқы жартысын қазақтар лақ Сүмбіле, соңғы
жартысын теке Сүмбіле деп атаған. Сүмбіле жайында мақал-мәтелдер көп.
Мысалы: Сүмбіле туса су суыр, Таразы туса таң суыр, Сүмбіле туар
сүмпиіп, ат семірер құнтиып т.б. Сүмбіледе егін піседі. Егіннің сабағы
көне парсы тілінде – сүмбіл. Бұл атау бертін Орта Азия мен Қазақстанға
жайылған [5, 23 б.].
Қазақтың халықтық астрономиясында Үркер, Үшарқар-Таразы және Сүмбіле
жұлдыздарын бақылап, олардың кейбір қыр-сырын түсінудің үлкен маңызы болды.
Бұл аспан шырақтарының тууы мен батуын және қозғалысын қадағалаған
есепшілер олардың жылдың әр мезгілінде қалай көрініп, шаруашылық барысына
қалай әсер ететіндіктерін болжайтын. Сондықтан халықта Үркер, Үшарқар-
Таразы және Сүмбіле үш айда туып, бір айда тіпті бір түнде батады, яғни
жерге түседі дейтін. Шынында да жыл сайын 10-мамырда бір сағаттың ішінде
алдымен Үркер, содан соң Үшарқар-Таразы және Сүмбіле батады да түнге қарай
көпке дейін аспан әлемінен көрінбейді, өйткені бұл кезде күндіз туып-
батады. Қырық тәулік өткен соң 20-маусымда Үркер, шілденің аяғында Үшарқар-
Таразы, тамыздың аяғы мен қыркүйектің басында Сүмбіле туады [4, 165-166
б.б].
Осы жұлдыздардың тууы мен батуы және аспан әлеміндегі көріну орнына
қарай халық олардың ауа райына, сол арқылы шаруашылық барысына әсерін
болжайтын. Мәселен Үркер қараңғы түнде тым жоғары тұрса мұны қатты аяздың
нышаны деп түсінген, немесе түнгі 11-12 сағаттар шамасында Үркердің
жамбасқа таман көрінуін келе жатқан көктемнің белгісі дейтін, мұндай
көрініс наурыз айының ортасына таман болатын. Мамыр айының екінші жартысына
қарай көк толысып, жайлаудың сәні кіреді де дәл осы кезде Үшарқар-Таразы,
Үркер және Сүмбіленің көрінуімен байланысты салқын түсіп, күздің басталуына
байланысты Қошқар, Текелерге арамза болмау үшін күйек байлайтын болған.
Желтоқсанның басында көктен Үркер мен Үшарқар-Таразы туып, олар түн
ортасына қарай тас төбеге көтерілген кезде Сүмбіленің тууына байланысты
қазақ Сүмбіле туа қошқар басын көтереді немесе Сүмбіле туа арқар тастан
ұшады дейтін. Мұндай сөз тіркесінің қалыптасуы осы мезгілдн арқар,
ақбөкен, тау теке сияқты жабайы аңдардың шағылысу кезеңі басталатындығын
меңзейді [57, 24 б.].
Аспан шырақтары туралы қазақтың халық білімі мұнымен ғана шектелмейді,
бұлардан басқа да көптеген аспан денелерін білген, олар туралы сан-алуан
аңыз-әңгімелер құрастырған.
Якут халқының мифологиясы бойынша аспанда өмір сүретін Айыы жарық
жұлдызынан тек Айыы-Ойууны деп аталатын (жоғары күшке ие шамандар)
культтардың рухтары мен ру басшылары көмек сұрай алған. Соңынан мынадай
аңыздар қалыптаса бастады: якуттардың ру басыларының дүниеге келуі,
тұрмысқа шықпаған қыздар немесе ру басыларының қартайған әйелдері жоғарғы
әлемнің жасөспірімдерімен бірге пайда болды дейді. Кейбір тұстарда бұл
жасөспірімдер Юрюнг айын – тойонның ұлдары деп есептесе, ал кей жағдайларда
оны жоғарғы әлемнің абаасы атты жаман күштердің басшыларының балалары деп
есептеген. Сонымен қатар, болашақта ру басыларын қандай наным-сенімге
сенетінін айтып отырған, ол олардың жарқындығын, биліктегі құдіреттілігін
анықтайды. Бұның тойон миф тайпасының билігін бекіту үшін құрылғанын,
қосалқы құдайлардың құдіретіне өтуге, орталық әлемді бақылауға арналғанын
түсіну қиын емес [44, С. 101-102].
Ежелгі түркі тілдес халықтар бес үлкен планетаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертация түркі халықтарының
дәстүрлі ілімдерін зерттеуге арналған. Оның ішінде астрономиялық ілімдері,
халықтық медицинасы мен ветеринариясын қазақ және түркі халықтары
тәжірибесі негізінде оның ішінде якут халықтарындағы халықтық ілімдерге
басымдық бере отырып салыстырыла қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда кең байтақ Еуразия алқабын бізге
мұра етіп қалдырған бабаларымыздың мол дүниетанымға толы ілім-білімі мен
мәдени құндылықтарының сырын ашу этнология ғылымының алдында тұрған өзекті
мәселелердің бірі. Аталған проблемалар жалпы түркі жұртына ортақ мұра. Бұл
мәселенің маңызды екендігін елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің мынадай сөздерімен
айқындап бергендей: Түркі өркениеті, оның мәңгі өшпестей болып, мың жарым
жылға жуық уақыт бұрын Еуразия құрлығының төсінде бедерленген көне
жазбалары жалпы адамзат өркениетінің үлкен қазынасы болып отырғаны бүгін
баршаға мәлім. Түркі әлемі әлі толық зерттелмеген терең тұңғиық. Біздің ұлы
бабаларымыз Алтайдан Ақ теңізге дейінгі Ұлы далада өз билігін жүргізді.
Тұңғыш рет әлемге өнеге болған ортақ шаңырақ – киіз үйді, темірді,
шалбарды, жебені, етікті және өкшені, үзеңгіні ойлап тапты. Осындай
батырлық эпосты дүниеге танытудың кезі келді деп ойлаймын [1]. Демек,
өркениеттің шыңына шыққан түркі халықтарының мұрасы қазіргі таңда кімді
болса да қызықтырмай қоймасы анық.
Қазіргі жаһандану мен интеграциялық қоғамда рухани дүниетанымымыз бен
мәдениетіміздің ерекшелігін көрсетіп, оны толықтай дәйектер негізінде
жариялау мәселелері де туындап тұр. Сол мұралардың негізі – халықтық ілімде
жатыр. Сандаған ғасырлар бойы қалыптасқан түркі халықтарының білімі
тәжірибенің, сан-алуан шаруашылық түрлерін жүргізу тәсілі мен заттай және
рухани мәдениетінің, таным-түсінігінің нәтижесі болды.
Алайда түркі мәдениетіне қатысты әлі де сыры ашылмаған құпиялар көп.
Осындай түйткілді сұрақтардың бірі, алмағайып заманнан салт-дәстүр
сабақтастығы ретінде түркі халықтарының арасында сақталып келе жатқан
рухани мұраларының бірі бақсылық дәстүр. Бұл өте кең ауқымды тақырып болып
саналатындықтан, қолда бар мәліметтер негізінде түркі жұртының түп қазығы
саналатын қазақ халқы мен Сібір жеріндегі якут халқында өте жақсы
сақталған. Адамзаттың пайда болуынан бастап жалғасын тауып келе жатқан
тылсым құпия сырларының бірі бақсылық өнерінің тарихы тереңде екені
белгілі. Бақсылық дәстүрі қазақ жерін мекен еткен көне тайпалардың
дүниетанымының негізінде пайда болды. Бүгінгі күні, ата-бабаларымыздан
қалған осы секілді мұраларды жаңа қырынан зерттеп жариялау ғылымда өзекті
болып отыр.
Қазіргі кезеңде бір кездері ұмыт бола бастаған дәстүрлі ілім-
білімдерімізді зерттеу, яғни ата-бабамыздың ілімдеріндегі маңызын алып, оны
насихаттау, жарыққа шығару мәселесі этнология ғылымының өзекті
тақырыптарының бірі. Соның ішінде халықтық астрономия мен күнтізбе мәселесі
халықтың ертеден келе жатқан тәжірибелі ілімі. Шығыс халықтарының да
күнтізбесі сонау ертеден келе жатқан күнделікті тұрмыс-тіршілікпен
байланысты қалыптастырған ілімдерінің бірі болып саналады.
Көшпелі елдің барша тіршілік болмысы табиғатпен тамырлас. Олар тікелей
шаруашылықтарымен етене жақын қайнасады. Ата кәсібіміз мал шаруашылығының
қыры мен сырын егжей-тегжей меңгерген ата-бабаларымыздың халықтық мал емдеу
тәсілдерін зерттеу, жариялау мен жаңғырту қазіргі таңда көкейтесті мәселе
болып отыр. Демек, көшпелі қазақ және якут халықтарының барша тіршілік-
болмысының табиғатпен тамырлас болуын олардың артықшылығы немесе кемшілігі
ретінде емес, тарихи даму барысындағы өмір сүрудің кепілі ретінде қарастыру
керек.
Көшпелілердің шаруашылығының тірегіне айналған төрт түлікте кездесетін
әр түрлі індеттерге, көптеген аурулар мен апаттарға қарсы күресуде
табыстарға жетіп отырған, сонымен қатар, мал шаруашылығына қатысты көптеген
жосын-жолалғылар қалыптасқан. Қазақ және якут халықтары ежелден бері мал
шаруашылығымен айналысқандықтан, төрт түліктің қадір-қасиетіне жете білген.
Әсіресе, түйе мен жылқыны қасиетті мал ретінде қарастырған. Халық
ветеринариясы этнография ғылымындағы өте аз зерттелген мәселелердің бірі,
мал шаруашылығына арналған сан алуан әдебиеттер мен күрделі монографияларда
бұл мәселе қарастырылмайды.
Жоғарыда аталған мәселелердің барлығын қорытындылай келе, түйетініміз
тақырып бүгінгі күннің кезек күттірмес келелі мәселесі. Бұл зерттеліп
отырған тақырыптың өзектілігінің айғағы болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы түркі халықтарының тарихи
–этнографиялық мәселелері, дүние танымы, наным-сенімдеріндегі ортақтық пен
ерекшеліктері этнология ғылымында көп зерттелмеген мәселелерге жатады.
Себебі, адамзат мәдениеті тек Европалық өркениетке телінді, түркі
халықтарының тарихы адамзаттың дүниежүзілік тарихынан әдейі оқшаулатылды.
Дегенмен де қазақ пен басқа да түркі халықтарының дәстүрлі ілімі
салыстырмалы түрде зерттелмесе, халықтық ілімдер жөнінде жазылған
зерттеулер баршылық. Мәселен, алдымен, қазақ халқының астрономиялық
ілімдері, күнтізбесі мәселелері жайлы тоқталсақ. Құрбанғали Халид өзінің
Тауарих Хамса атты кітабында күнтізбеге қатысты көптеген мәліметтер
берген. Айталық, түнде жұлдызға қарап бағдарлай білу, табиғат құбылысына
байланысты ауа райын алдын ала болжау т.б. қызықты мәліметтер келтіреді
[2].
Қазақ халқының революцияға дейінгі астрономиялық білімдерін сипаттайтын
мағлұматтарды жинап, жүйеге келтіруде физика-математика ғылымдарының
кандидаты, доцент Х.Ә. Әбішев елеулі еңбек етті. Оның Халық астрономиясы
[3], Аспан әлемі [4] атты монографиялық еңбектері қазақ халқының аспан
әлемі жайлы пайымдаулары мен таным-түсініктері жайлы құнды мәліметтер
береді.
Сонымен қатар, халық календары, жыл санау мәселелері жайлы М.
Исқақовтың Қазақтың байырғы календары [5], Г.С. Нұрғалымованың Қазақ
халқының күнтізбесі [6] еңбектеріде тиянақты мәліметтер береді.
Келесі кезекте халық медицинасына қалам тартқан зерттеушілердің
еңбектері қарастырылады. Қазақ халық медицинасы тақырыбында тұңғыш еңбек
жазған автордың бірі – Н.П. Рычков. Жиырма бес жастағы орыс офицері,
мамандығы географ, 1771 жылы әскери экспедиция қатарында жүріп, Солтүстік
және Батыс Қазақстан жерін біраз аралайды. Жергілікті халықтың тұрмыс-
тіршілігін, әдет ғұрпын, әсіресе қазақ емшілерінің әдіс-айлаларын хатқа
түсірген [7].
Халық медицинасы туралы құнды мұра қалдырған авторлардың ішінде кадет
корпусының дәрігері Савва Большойдың орны бөлек. С. Большойдың өзі дәрігер
болғандықтан, қазақ тәуіптері науқасты қалай емдегенін көріп, медиктік
көзбен біршама обьективті талдау жасап отырады [8, 13 б.].
Орыс географиялық қоғамының мүшесі, саяхатшы А.И. Левшин ел арасында
болғанда тәуіп, молданың науқасты емдеген әдістеріне өзінше баға береді.
Емшілерді ол екі топқа жіктейді. Біріншісінің негізгі емдеу әдістері ауруды
алдау-арбау, халықты жоққа сендіру болғандықтан оны көз бояушы гипноздарға
– психотерапевтке жатқызады, ал екінші топтағыларды, олар негізінен
өсімдіктен және басқа жұмбақ заттардан жасалған препараттарды емге
қолданатындықтан, оларды дәрігер деп атайды [9].
Қазақтың әдет-ғұрпын, салт-санасын әр автор өзінше түсінген. Оның
ішінде, М.Я. Ястребов молда, бақсы, балгер, тәуіпті ілгерідегідей дәрігер
атамай, қырғыз шамандары дейді [10].
Қазақтың біртуар ғалымы Ш.Ш. Уәлихановтың Қазақтардағы шамандықтың
қалдығы, Тәңірі атты еңбектері қазақ халқындағы бақсылық жайлы өте құнды
мәліметтер береді [11; 12]. Ғалым былай деп жазады: Шаман сиқырлық
қасиеттермен қоса білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ол ақын
да, ол күйші де, сәуегей және емші, ол сегіз қырлы, бір сырлы адам болған.
Қазақтар шаманды бақсы дейді, ол сөз монғолша – оқытушы, ұйғырлар – бахшы
десе, түрікмендер осы атаумен өздерінің ақындарын атайды [12, 14 б.].
Қазақ этнографиясына қатысты құнды мәліметтерді топтастырушы А.Е.
Алекторовтың да еңбегінде қазақтардағы бақсылық, төрт түлікке байланысты
әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері біршама кездеседі [13].
Ә. Диваев өзінің Тарту атты еңбегінде мал пірлері туралы аңыз-
әңгімелер, шаруашылыққа қатысты әдет-ғұрыптар, тіршілік циклі жүйесіндегі
жосын-жоралғылардағы төрт-түліктің қызметі, ауру адамды төрт түлік пен
түрлі магиялар арқылы бақсылардың емдегендері туралы қамтылған [14].
Белгілі этнограф-ғалым Ә.Т. Төлеубаевтің Реликты доисламских верований
в семейной обрядности казахов [15] деп аталатын еңбегінде ертедегі түрік
кезеңі, қазақ халқындағы бақсылықты жан-жақты ғылыми тұрғыдан талдап
көрсетеді. Атақты ғалым И. Кастанье халқымыздың материалдық мәдениетін
зерттеумен ғана шектелмей, бақсылық жайында тамаша еңбек қалдырды. Қазақ
тілін жақсы білген ол, бақсылық сарындарды түпнұсқада жариялап, параллелді
түрде орыс тіліне аударып, өзіне дейінгі жарияланған мақалаларға сілтеме
жасап отырады. И. Кастаньенің осындай еңбегі 1913 жылы Орынборда Қазақ
наным-сенімдерінен деген атпен жарық көреді [16].
С. Сейфуллин өзінің Бақсының жырлары еңбегінде былай дейді: Қазақ
арасында болған бұрынғы бақсылардың ең зоры, ең ескісі Қорқыт деп саналады.
Қорқыт – бақсылардың атасы деп саналады. Бақсылардың тартатын күйлерінің ең
әсерлісі, ең жақсысы Қорқыт күйі деген күйді қобызшылар біздің өмірдің
басына шейін тартып келеді [17].
Қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі бақсылық туралы Мәлік Ғабдуллин
өзінің Қазақ халқының ауыз әдебиеті атты еңбегінде атап өтеді. Ғалым
бақсы сарыны, ауыз әдебиетіндегі бақсылық туралы жан-жақты атап өтеді [18].
Сондай-ақ, қазақтағы бақсылық емі, өнері жайында И.А. Чеканинскийдің
Баксылык [19], Ә. Марғұланның Қазақтың халық музыкасындағы Қорқыт
дәстүрі [20], В.Н. Басиловтің Шаманство у народов Средней Азии и
Казахстана [21], Р. Мустафинаның Представления, культы, обряды у казахов
[22], К. Байбосыновтың Бақсылар [23], Е. Турсуновтың Акыны и баксы –
древнейшие из фольклорных типов [24] т.б. зерттеу еңбектері өз құндылығын
әлі күнге жоғалтқан жоқ.
Халық ветеринариясы қазақ этнографиясындағы мүлде аз зерттелген
мәселелердің бірі, мал шаруашылығына арналған сан алуан әдебиеттер мен
күрделі монографияларда бұл мәселе қарастырылмайды. Сол аз зерттеулердің
бірегейі деп Х.А. Арғынбаевтың Қазақтың мал шаруашылығы жайында
этнографиялық очерк атты монографиясының О казахском народном опыты по
лечению болезней сельского хозяственные жвотных, Мал ауруларын емдеудегі
қазақ халықтық тәжірибесі туралы [25] деген тарауын айтуға болады.
C. Сейфуллин еңбектерінде төрт түлікке байланысты әдет-ғұрыптар, мысалы
малдың түр-түстері мен қасиеттері, мінезі, құрбандыққа шалу, мал пірлері,
адамды жылан, қарақұрт секілді улы жәндіктер шаққанда сөз киесінің магиялық-
мистикалық сенімдері арқылы емдеу тәсілдері туралы мәліметтерді
кездестіруге болады [26]. Осыған ұқсас, жылан адамды, малды шаққанда жылқы
терін ішкізіп емдеу шаралары туралы деректерді қазақ жерінде ХІХ ғасырдың
екінші жартысында айдауға болған А. Янушкевичте жазған [27].
Белгілі этнограф-ғалым Жағда Бабалықұлының Мал ауруларының қазақша
атаулары атты монографиясында құнды болып табылады. Автор бұл еңбегінде
көнеден мұра болып жеткен емшілік өнері, оның қыр-сыры туралы, аурулардың
түріне қарай дұрыс ем қолдану және малға, мал ауруларына байланысты атаулар
жөнінде сөз етеді. Сондай-ақ, емдік шөп түрлері, дауалау кезінде
қолданылатын құрал-саймандар, оны қалай пайдалану туралы қызықты мәліметтер
келтірген [28].
Түркі халықтарының шаруашылығында негізгі рөлді атқарған жылқы малын
жан-жақты зерттеген ғалым А.У.Тоқтабайдың Қазақ жылқысының тарихы атты
еңбегі соңғы жылдары жарық көрді. Автор еңбегінде жылқыны емдеу мәселесіне
де жан-жақты тоқталып өтеді [29].
Сонымен қатар, этнограф ғалымдар Бабақұмар Хинаятұлының Қазақтардың
төрт түлікке қатысты дәстүрлі ырым, жосын-жоралғы, әдет-ғұрыптары [30],
Қазақтардың рухани мәдениетіндегі магияның орны (төрт түлікке қатысты
қырларынан) [31], Дәстүрлі мал дәрігерлігінің ғылыми негіздерінің кейбір
мәселелері [32], Төрт түліктің мінез-құлықтарына қатысты дәстүрлі таным
[33], Жылқы түлігінде жиі кездесетін ауру-жарақаттарды халықтық тәсілмен
емдеу[34], Ә. Төлеубаевтың Қазақтың мал шаруашылығына байланысты кейбір
көне сенімдері [35] атты зерттеу мақалаларыда халықтық ветеринария
ғылымына қосылған құнды еңбектерге жатады.
Ұлы Қазан төңкерісінен кейін якуттардың наным-сенімдері мен дәстүрлерін
зерттеу қарқынды дамыды. Якут халықтарының дәстүрлі ілімдері жайлы толымды
этнографиялық мәлімет берген негізгі ғалым В.Л. Серошевский болатын. Ол
өзінің Якуты. Опыт этнографического ислледование атты еңбегінде бақсылық
туралы егжей-тегжейлі талдаған. Сонымен қатар, якут халықтарының тұрмыс-
тіршілігіндегі аспан денелері жайлы таным-түсініктері, халық медицинасы,
мал шаруашылығындағы ветеринариясы жайлы құнды мәліметтер береді [36].
А.Е. Кулаковский Материалы для изучения верований якутов атты
еңбегінде жалпы якут халқының анимистикалық таным-түсініктерін жүйеге
келтіріп, діни наным-сенімдерін кешенді түрде жазды. Автор негізінен
тотемизм, магиялық, құдіретті күштер, рудың сиынатын тылсым күштеріне баса
назар аударды [37].
Якут халықтарындағы шамандық жайлы іргелі еңбектерге Г.В.
Ксенофонтовтың Легенды и рассказы о шаманах. Приложение к Очеркам
изучения Якутского края [38], Эллэйада. Материалы по мифологии и
легендарной истории якутов [39] атты монографиялық зерттеулері жатады.
Ғалым зерттеулерінде Сібір халықтарының, оның ішінде, якуттардың дәстүрлі
ілімдерін христиандықпен генетикалық байланыстыруға тырысып, діннің
эволюциялық даму формасын ұсынады.
Якут халқының вилюй тобының діни наным-сенімдерінің ерекшелігі жайлы
А.А. Попов деректер келтіреді. Автор Материалы по истории религии якутов
б. Вилюйского округа атты мақаласында якут халқының әлемге көзқарасы жайлы
ортақ мағлұматтар көрсетіледі, олар анимистикалық елестер, магиялық
сенімдер, діни наным-сенімдері, болашақты болжаудың әртүрлі тәсілдері,
тайпа мен рулардың рухтары мен жоғарғы күштерінің дәстүрлерінің үлгісін
дәстүрлі ілімдермен байланыстылығын ашып көрсетеді [40].
Г.Т. Эргистің Очерки по якутскому фольклору атты еңбегінде өте
қызықты анықтамалар бар. Автор якут мифологиясы, яғни анимистикалық
сенімдерге, шамандық туралы ортақ мінездемелер көрсетіледі [41].
Якут халқының дәстүрлі ілімдері жайлы Е.Д. Прокофьеваның Шаманские
бубны [42], Шаманские костюмы народов Сибири [43] атты еңбектеріде құнды
мәліметтер береді. Автор өз зерттеулерінде шамандық бубналар мен Сібір
халықтарындағы шамандарының киімдері жайлы айтылады.
А.Н. Алексеевтің Традиционные религиозные верования тюркоязычных
народов Сибири атты еңбегі де якут халықтарынң дәстүрлі ілімдері туралы
құнды еңбектердің қатарына жатады. Ғалым якуттардың діни көзқарастарын,
салт-дәстүрлерін және шамандық наным-сенімдерін өзге түрік тектес Сібір
халықтарымен салыстыра отырып талдаған [44].
Сондай-ақ, С.А. Токаревтің Очерк истории якутского народа атты еңбегі
якут халықтарының дәстүрлі ілімдері жайлы құнды мәліметтер береді [45].
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Түркі халықтарының оның
ішінде қазақ және якут халықтарының дәстүрлі мәдениетіндегі халықтық
ілімдерді салыстыра отырып, олардағы ұқсастықтары мен ерекшеліктерді
зерттеу тақырыптың негізгі мақсаты болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың мақсатын ашуда мынадай міндеттерді іске асыру
басшылыққа алынады:
– қазақ және якут халықтарының астрономия және аспан денелеріне
қатысты зерттеулер мен деректерге талдау жасау;
– қазақ және басқа да түркі халықтарының күнтізбесіндегі жыл
мезгілдері, олардың уақыты мен атауын жан-жақты салыстыра отырып
талдау;
– түркі халықтары мен жыл қайыру, ай жұлдызын санаудағы
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтау;
– халық медицинасына жататын бақсылықтың қазақ және якут
халықтарының өміріндегі орны, емдеу тәсілдері мен
ерекшеліктеріне тоқталу;
– халық медицинасының негізі болып табылатын оташылдықтың
(сынықшылық) қазақ және түркі оның ішінде якут халықтарындағы
дәстүріне сипаттама беру;
– түркі халықтарына жататын қазақ және якут халықтарындағы мал
ауруларын емдеудің халықтық әдіс-тәсілдеріне тоқталу;
– мал ауруларын магиялық (бақсылық) емдеу әдіс-тәсілдерінің қазақ
және якут халықтарының ветеринариясындағы көріністерін айқындау.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертацияның деректік негізіне
түркі халықтарының көне ілімдері жайлы VIII ғасырдың басында музыка
білімінің негізін салып, бақсылықтың атасы атанған Қорқыт атаның ілімдері
қолданылды [46]. ІХ ғасырда медицина, философия, математика, физика,
астрономия және т.б. ілімдердің ірге тасын қалаған әлемнің екінші ұстазы
Әбу Насыр әл-Фараби [47], Х-ХІ ғасырлардағы Сайдана жинағында дәрілік
медицинаны жазған Әбу Райхан әл-Бирунидің [48], денсаулыққа тікелей қажетті
халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайларын жырлаған Жүсіп Баласағұнның [49],
орта ғасырлық ғылыми медицинаны жинақтаған Әбу Әли Ибн Синаның [50], ал ХІІ
ғасырдың халықтық рухани байлығы, сопылық-діндік жыр еткен Қожа Ахмет
Иассауидің [51]. қазақ халқының ХV ғасырдағы халық медицинасыны туралы
жазған Өтебойдақ Тілеуқабылұлының еңбектері қазіргі күнде құндылығымен
жоғары тұрады [52]. Жоғарыда аты аталған тұлғалар түркі дүниесіне ортақ
қазіргі күнге дейін өз құндылығын жоғалтпаған туындылар қалдырды.
Сондай ақ жоғарыда көрсетіп кеткен патша үкіметі кезіндегі дерек
көздерін Н.П. Рычков [7], А.И. Левшин [9], М.Я. Ястребов [10], Ш.Ш.
Уәлиханов [11], Ә. Диваев [14], А.Е. Алекторов [15], И. Кастанье [16]
сияқты ғалымдардың еңбектері құрайды.
Ал, якут халықтарының дәстүрлі ілімдері туралы деректер өз алдына бір
бөлек. Якуттардың салт-дәстүрлері ХІХ – ХХ ғасырдың басында зерттелді. Осы
кезеңде жарияланған еңбектерді мынадай үш топқа бөлуге болады: 1) арнайы
бағдарлама бойынша алынған якуттардың діни наным-сенім материалдары; 2)
якуттар жайлы ғылыми экспедициялардың есептері, якут дәстүрлері; 3) арнайы
діни ізденістер. Якут халықтары туралы дерек көздерді В.Л. Серошевский
[36], А.Е. Кулаковский [37], Г.В. Ксенофонтов[38], А.А. Попов [40] т.б
сияқты ғалымдардың зерттеулері құрайды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста түркі халықтарының
ішіндегі тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі, мәдениеті мен әдет-ғұрыптары өте
ұқсас қазақ және якут халықтарының дәстүрлі ілімдерін зерттеу ең алғаш
қолға алынып отыр.
- зерттеу барысында түркі халықтарының дәстүлі халықтық ілімдері
жөніндегі зерттеулер мен деректерге талдау жасалынды. Нәтижеде түркі
халықтарының кейбір наным сенімдері ұқсастығы анықталды;
- түркі халықтарының аспан денелері жайлы пайымдаулары мен таным
түсініктері талданды. Нәтижеде тәңірі бейнесі барлық түрік
халықтарына тән құбылыс екендігі анықталды
- қазақ және якут халықтарының күнтізбесі әлемдік күнтізбелермен
салыстырыла отырып қарастырылды. Олардың атауларында болмаса жалпы
қолданыс мағынасы ұқсас екендігі анықталды.
- қазақ және якут халықтарының діни наным-сенімдерінің ежелгі түркі
кезеңіндегі шамандықтан бастау алатын бақсылықты салыстырмалы талдау
жасаудың негізінде оның якуттар өмірінде әлі басымдығы көрсетілді.
- халық медицинасының негізі болып табылатын оташылдықтың халық
арасында әлі кездесетіндігі (сынықшылық) ондағы ұқсастықтар мен
ерекшеліктер сипатталды.
- түркі халықтарының ветеринариясы жайлы тың мәліметтерді негізге ала
отырып қазіргі кездегі мал шаруашылығындағы қолданыс аясы, алатын
орны анықталды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар.
1. Қазіргі кезеңде бір кездері ұмыт бола бастаған дәстүрлі ілім
білімдерімізді зерттеу, яғни ата-бабамыздың ілімдеріндегі маңызын алып,
оны насихаттау керек. Соның ішінде халықтық астрономия мен күнтізбе
мәселесі халықтың ертеден келе жатқан тәжірбиелі ілімі. Шығыс
халықтарының да күнтізбесі сонау ертеден келе жатқан күнделікті тұрмыс-
тіршілікпен байланысты қалыптастырған ілімдерінің бірі болып саналады.
2. Қазақ және якут халықтары әр түрлі аңыздық-мифтік оқиғаларға байланысты
аспан жұлдыздарына өз тұрмыс-тіршілігіне қатысты атаулар беріп, олардың
орын ауыстырулары мен тууына байланысты өз шаруаларын ыңғайлап, уақытты
өлшеп, жыл мезгілдерін айқындай білген. Жылдар өте бұл тәжірибелер
сарапталып нағыз халық күнтізбесіне айналды.
3. Түркі халықтарының алғашқы бақсысы, дара абызы, ұлы сазгері Қорқыт
саналады. Қорқытты бүкіл түркі әлемі – баба аруақ тұтады. Ол – түркі
халықтарына ортақ. Ғылымға белгілі болған барлық деректерге сүйенер
болсақ, Қорқыт сегіз қырлы, бір сырлы, қасиеті мен қызметі жан-жақты
тұлға. Ол бақсы, болашақты болжайтын сәуегей, көріпкел әулие, асқан
күйші, емші, жырау, ру мен тайпа кеңесшісі, ислам дінінің жақтаушысы.
4. Халықтық дүниетанымда кім көрінген бақсы бола алмайды деген түсінік
қалыптасқан. Себебі, бақсылық қасиет тек қуалайды. Атадан балаға,
немереге беріледі. Кейде бірнеше ұрпақ үзіліп қайта жалғасын табады.
Әдетте бақсылық жеті атаға дейін жалғаса береді деген ойлар да бар.
Бақсы болар адамға түсінде аян береді, қасиет қонады.
5. Қазақ және якут халықтары ежелден бері мал шаруашылығымен
айналысқандықтан, төрт түліктің қадір-қасиетіне жете білган. Әсіресе
түйе мен жылқыны қасиетті мал ретінде қарастырған. Халық ветеренариясы
қазақ этнографиясындағы мүлде аз зерттелген мәселелердің бірі, мал
шаруашылығына арналған сан алуан әдебиеттер мен күрделі монографияларда
бұл мәселе қарастырылмайды.
6. Түркі халықтарының, соның ішінде қазақтар мен якуттарда мал ауруларын
емдеудің өзіндік халықтық әдіс-тәсілдері бар. Халықтық ветеринария
көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан түркі халықтарының ұзақ жылдардағы
тұрмыс-тіршілігінің нәтижесінде қалыптасқан.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны – түркі халықтарының ішіндегі қазақ
және якуттардың дәстүрлі ілімдері, халықтық наным сенімдері талданады.
Зерттеудің субьектілері – есепші, жұлдызшылар, бақсылар, шамандар,
оташылар, сынықшылар, емсектер және т.б. болып табылады.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. Зерттеліп отырған тақырыбымыз түркі
халықтарының дәстүрлі ілімдері дүниетанымы және рухани тұрғыда
зерделенетіндіктен, оның хронологиялық мерзімді шегін белгілі бір уақыттың
деңгейінде көрсету өте қиын, тіпті мүмкін емес. Себебі, дәстүрлі ілімдер
ықылым дәуірден бастау алып, қазіргі кезеңге дейінгі үрдістерді қамтиды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Аса
ауқымды кеңістік пен уақыт аясында болып өткен тарихи оқиғаларға дұрыс баға
берудің қалыптасқан дәстүрлі тәсілі – топтап жинақтау, салыстырып сараптау
арқылы ғылыми қорытынды жасауға ұмтылдық. Түп нұсқалық материалдар
негізінен жаулаушы империялардың орда бітікшілері қолымен жазылғандығын
ескеріп, оның әсіре саясиланған, астам державалық сипатына нақтылы талдау
жасай отырып, тарихқа, ғылымға, адал болу принципін негіз етіп алдық.
Этникалық атаулардың түпнұсқалық қалыбын орнына келтіру үшін түркологиялық-
лингвистиканың тарихи салыстырма тәсілін ұтымды қолдануға тырыстық.
Зерттеудің әдістемелік негізіне нақтылық, тарихилық, салыстырмалы
талдау қағидаларын, назарда ұстай отырып, Қазақстан Республикасындағы
тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасына сәйкес, отандық этнология
ғылымында мемлекеттіліктің дәстүрлі жалғастылығы тұғырнамасын орнықтыру мен
тәуелсіздікті одан әрі дамытып, көркейту идеясы басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Бұл зерттеу жұмысы түркі
халықтарының дәстүрлі ілімдері жайлы арнайы жазылған кешенді еңбек ретінде
болашақта осы тақырып аясында даярланар басқа да жұмыстарға теориялық және
методологиялық негіз жасауға мүмкіндік беретін ғылыми туынды рөлін
атқаратын болады.
Қазақ және якут халықтарының дәстүрлі ілімдері болып табылатын
астрономиясы, халық медицинасы және ветеринариясының өзекті мәселелерін
қарастыра отырып, тәуелсіз Қазақстанның тарихи дәстүрлерін берік ұстанған
бейбіт мемлекет ретіндегі халықаралық қатынастардағы рөлін бағалауға,
ұлттық мәдениетіміздің дәстүрлері мен сабақтастығы туралы ғылыми
көзқарастарды нақтылай түсуге, болашақ ұрпақты өз мемлекетіміздің жарқын
тарихи үрдістері арқылы Қазақстандық патриотизмге тәрбиелейді.
Диссертациялық жұмыста тұжырымдалған негізгі қорытындыларды
Қазақстанның этнология ғылымы бойынша іргелі еңбектер, оқулықтар, оқу
құралдарын дайындауда және жоғары оқу орындарының тарих факультеті
студенттеріне арнайы курстар мен семинарлар жүргізуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары ғылыми мақалалар түрінде жарық көріп, бірнеше халықаралық
конференциялар мен басылымдарда баяндалып, 3 мақала түрінде жарияланған, 1
–баспада.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, әрқайсысы екі бөлімшеден
тұратын үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және
қосымшалардан тұрады.
I ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ КҮНТІЗБЕСІ, АСТРОНОМИЯЛЫҚ ІЛІМ-
БІЛІМДЕРІ
1.1 Астрономиясы және аспан денелері туралы ілімдік таным
Көшпенділік немесе жартылай отырықшылық жағдайда мал өсіріп, егін еккен
түркі халықтары өз дамуында әжептеуір кенжелеп қалғандығы белгілі. Мұндай
тағдырды басынан өткізген халықтар үшін, әсіресе, олардың күнделікті өмір
тәжірибесінде халықтық білімнің алатын орны мен маңызы айтарлықтай болатын.
Сандаған ғасырлар бойы қалыптасқан түркі халықтарының білімі тәжірибенің,
шаруашылықтың сан-алуан түрлерін жүргізу тәсілінің, халықтың заттық және
рухани мәдениетінің, адам мен табиғат, қоршаған орта туралы таным –
түсініктің нәтижесі болды.
Көшпелі елдің барша тіршілік болмысы табиғатпен тамырлас. Жыл
маусымдарымен санаса отырып, бойлық бойынша тербеліп көшіп-қонуға
бейімделген көшпелі түркі халықтары материалдық өндіріс жүйесі
шаруашылықтың біртұтас құрылымын қалыптастырып, бұның өзі бір-бірімен өзара
біте қайнасқан, әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-мәдени жүйені
орнықтырған. Мұндай жүйе барша өмір салты, әлеуметтік тарихтың қарқынын,
материалдық және рухани мәдениеттің төлтума қасиетін, салт-дәстүр мен
талғам-танымды реттеп әрі өміршең етіп отырады.
Демек, көшпелі қазақтың және якуттың тіршілік-болмысының табиғатпен
тамырлас болуы олардың артықшылығы немесе кемшілігі ретінде емес, тарихи
даму барысындағы өмір сүрудің кепілі ретінде қарастыру керек.
Көшпелілер табиғат құбылысына, қоршаған ортаға қарсыласы ретінде
қарамаған. Неғұрлым табиғат сырын терең танып, табиғатпен етене болған
сайын өмір сүруге қолайлы мүмкіндіктердің де молая түсетінін жақсы білген.
Сондықтан да олар табиғатты бағындыру арқылы емес, табиғатпен тіл табысу
арқылы бақытты өмір сүруге болатынын таным-тәжірибе деңгейінде ғана біліп
қоймаған, мұның өзі олардың моралдық-этикалық қалыптарына айналған.
Сондықтан да, көшпелілер үшін қоршаған орта, тау-тас, өзен-көл, дала-орман,
табиғат құбылыстары мен аспан денелеріне дейін баршасы тұлғаланған,
кейіптенген немесе жанданған қалпында қабылданады.
Айсыз түнде жол жүру, кең далада мал бағып, аң аулау, сапарға шығу және
көшіп-қону, түнқату қазақтарға жұлдызды аспанға қарап бағыт-бағдарды
белгілеп, жыл мезгілдерінің сипатын білуге үйретті. Жылқы бағып, қой
күзетіп жүріп олар аспан денелерін жақсы танып жылтыраған жұлдыздардың қай
мезгілде шығып, қандай жұлдыздар бір-бірімен орын ауыстыратынын байқап,
олардан адаспау мақсатында өздерінің мал шаруашылығына, тұрмысына
байланысты атаулар беріп отырған. Сонымен қатар, аспан жұлдыздарын халық
шығармаларының барлық сатысынан кездестіре аламыз. Олардың ішінен
жұлдыздардың аттары, олардың саны, орналасуы, қозғалысы жайында бірталай
нақтылы дерек аламыз.
Ұлы ұлан байтақ кең далада ежелден мал шаруашылығымен айналысып,
күндерін кең табиғат құшағындағы мал өрісінде, түндерін ашық аспан астында
мал күзетінде аттың жалында өмір сүріп келген қазақ халқы табиғат
құбылыстарының негізінде туындаған көпжылдық тәжірибелерін қорытып аспан
әлемі туралы астрономиялық түсініктерін қалыптастырған.
Түркі халықтарының бірі – якуттардың түсінігінше ағаштардың, гүлдердің
және тағы басқалардың рухтары бар. Жұлдыздардың біразында да ондай
кездеседі; жұлдыздар туралы алуан түрлі пікірлер қалыптасқан: кейбіреулер
өзеннің аспанмен шағылысу сәулесі десе, енді біреулер бұл аспан
күмбезіндегі жарықтың жұбанышы, яғни бізге енетін аспан жарығы дейді. Енді
біреулердің пікірі бойынша Құс жолы, ол жай ғана аспан тігісі (халлан
сисе), ал тағы басқалардың айтуы бойынша, аспанды әлемді түсіну жолында
сол жерде жүрген кезде, құдайдың жүрген жолдарының баспалдақтары қалаған
[36, C. 643] т.б. пайымдаулары якут халқының астрономиялық таным-
түсініктерінен хабар береді.
Ежелгі халықтардың қайсысы болса да астрономиялық білімдерін күннен
бастаған. Өйткені жердегі тіршілік көктегі Күнге байланысты. Қазақтармен
қанаттас өмір сүрген, шаруашылығы қазақтың шаруашылығына ұқсас қалмақтардың
күнге жасайтын батасы мынадай болған: Күнді тапқан көкке рахмет, шөпті
шығарған күнге рахмет, төрт түлікке азық болған шөпке рахмет. Бұл түсінік
қазақтың: Көктен береді, жерден иеді деген мақалынан аңғарылады [5, 12
б.].
Күн деген сөз өте ерте заманда шыққан, ол түркі тілдерінің бәрінде де
бар (күн, күнәш, күніс, құлаш, қояш, т.с.с.). Мұнымен қатар түркі
халықтарында күннің өркен деген есімі де болған. Өркенің өссін – Күнің
өссін, бақытты бол! деген сөз. Сібір халықтарында, якуттарда күнді үлкен
өркен, айды кіші өркен дейді.
Күн дөңгелегі көшпелі қауымның тұрмысына әбден сіңісіп кеткен. Киіз
үйдің дөңгелек болуы, жайлауға қонған ауылдың дөңгеленіп отыруы, ыдыс-
аяқтардың дөңгелек түрде жасалуы, қуанғанда айнала жүгіру, жақсы көрген
баланы айналайын! деу т.б. еліктеудің салдары. Киіз үйдің есігі әрдайым
шығысқа қаратылады. Г.Н. Потаниннің бақылауынша телеңгіт, якут, тува, хакас
бақсылары жындарын шақырғанда күннің айналу бағытымен билеген, дүрбіттер
мен монғолдардың бақсылары әлгіге қарсы бағытта жүгірген. Қазақ бақсылары
күн бағытымен айналған.
Түркі халықтарының сиынған екінші құдайы – ай. Айға табынушылық
мұсылман діні тарағаннан кейін тіптен өршіп кетті. Ай күнмен қатар, кейде
тіпті одан да жоғары орын алатын болған. Соғыстарда айбалталар қолданылды,
мешіттер мен зираттарға ай орақтары орнатылды. Халық әдебиетінде ай
мүйізді ақ қошқар сияқты мәнерлер шықты [5, 14 б.].
Ай – ең алдымен, қазақтардың исламға дейінгі байырғы дүниетанымындағы
киелі рух иесі ретінде мінәжат еткен аспан денесі. Ай көрдім, аман
көрдім, – деген тұрақты сөз тіркесінде көрініс тапқан айға тәу ету ғұрпы
осы аспан денесіне байланысты ежелгі наным-сенімдер және осыған байланысты
атқарылатын ғұрыптардың кіріспесі іспеттес. Айға сәлем беру ғұрпы туралы Ш.
Уәлиханов еңбегінде: Ертеде қазақтар жаңа туған айға тізерлеп отырып, үш
рет мінәжат етеді. Жаздыгүні болса, сол тізе бүккен жерінің шөбін жұлып,
отқа тастайды, – деп жазды. Ғұрыптың мәні – әулетім оттай қаулап өсе
берсін, пәле-қазадан аман болайық дегенді білдіреді [53, 74 б.].
В.Л. Серошевский еңбегінде ай туралы былай дейді: Якут халқы үйлену
тойларын жаңа айдың туылуымен тойлау қажет болды. Мен Қолым ұлысының үйлену
тойына келген бір поезды көрдім. Олар жаңа айдың толуына тоғыз күн
жетпегендіктен, қалыңдықтың үйіне бармай, қашықтықта, яғни поезда болды. О
дүниеге аттанғанда, жаңа ай туылмай тұрып, кейбір жұмыстарды да атқаруға
болмайды. Мысалы, көрші жатқан өзеннен балық аулауға болмайды, ұста өлім
шыққан үйде ештеңені қақпайды [36, C. 643].
Якут халқының ай туралы аңыз-әңгімелерін В.Л. Серошевский еңбегінде:
Айлар өздері рух пен адами қасиеттерге ие; қыстың ызғарында жалаң аяқ
жүріп, өгей шешесі қинаған жетім қызды ол өзі ұрлап әкетеді; енді ол қыз
айда иін ағашта иығына артып тұр, ал оның тұсында өзімен бірге ұрланған
талдар өсіп тұр; Айдың толған кезінде жақсы көрінеді, және де ол жетім,
айдың жүрегі деп аталады.
Зарар тиер сәтте ай жетім қызбен тұратын үйге кіреді; ол Айдың толған
кезінде жетім қызбен бірге судан шығады. Қызды ұрлағандықтан айды қасқырлар
мен аюлар жейді. Ол әр ай толған сайын, оны жануарлар жеп қойып отырады.
Жаңа айда ауа-райы өзгереді [36, C. 644] – деп жеткізеді.
Түркі халықтары ежелден ай мен күннің екеуіне қатар табынған. Күн мен
ай қазақ ауыз әдебиетінің бейнесі болды. Ф. Рузбехан өзінің Меһманнамэ-и-
Бұхара атты кітабында қазақтардың күн мен айдың екеуіне де табынатынын
айтады [5, 14-15 б.б].
Ежелден түркі халықтары көптеген жұлдыздарды білген. Жұлдыз татарша –
юлдуз, башқұртша – йондуз, туваша – зылдыз, якутша – зұлыс, азербайжанша –
ұлдыз, қырғызша – жылдыз, чувашша – зелтер. Демек, жұлдыз сөзі ерте заманда
шыққан.
Доцент А.Машанов жұлдыз сөзі жол түзеу немесе түз жолы сөздерінен
шыққан болу керек деп топшылайды. Бірақ бұл топшылау қисынсыз сияқты.
Жұлдыздарға қарап жол табу әдісі ашық теңіздерде, қиырсыз шөлдерде айлап
жүргенде қолданылады. Олай болса жұлдыз сөзі бертін шыққан болу керек.
Шынында, бұл тағылық дәуірден келе жатқан сөз болса керек. Ол кездің
адамдары үңгірлерінен ұзап кетпейтін. Жұлдыз сөзі күн, ай сөздерімен
құрбылас болуға тиісті, оның түпкі мағынасы көп, жыпырлаған, жылт-жылт
еткен болуы ықтимал. Ескі атаулар заттардың ішкі мазмұнына, химиялық
құрамына, физикалық қасиеттеріне, пайда-залалына қарай жасалмаған, сыртқы
көріністен алынған [5, 15-16 б.б].
Қазақ халқына Жеті қарақшы атауымен таныс жеті жұлдыз түркі
халықтарының бәріне де бұрыннан таныс. Оларды татарларда – Джидған,
қырғыздарда – Жетіген, туваларда – Жеті ұрған, якуттарда – Тьедгар т.б.
атаулармен аталады.
Аспан жарықтарының Күн мен Айдан кейінгі елеулісі, олар жоқ сағаттарда
адамға ес, сүйеу болатыны осы жеті жұлдыз. Олар күнде көрінеді, түнде
жарқырап тұрады. Түркі халықтарының түсінігінше, аспанды күзетіп, халықты
жыртқыш аңдардан, жын-шайтаннан қорғап, қорып тұрады. Күзетші, қорып тұрушы
– ескі түркі тілінде қорықшы. Қазіргі қараушы, қарауыл сөздерінің тегі де
сол. Сондықтан қарақшыны ұры мағынасында емес, қарап тұрушы мағынасында
түсіну керек. Үркердің қызының ұрлануы жайлы аңыз орта ғасырларда шыққан.
Жеті қарақшы жайында басқа да аңыздар мен ертегілер бар [5, 18 б.].
Айталық аспан денелері туралы мына өлеңде көп мағына жатыр:
Күн батып жоғалды, нұрыңнан ұялып,
Жұлдыз бен Ай қалды сәулеңнен нәр алып.
Жетіқарақшы сені іздеп, айналып жүр,
Бәрі де сені ойлап, мас болып сандалып.
Үркер мен Таразы шашылды шашуға
Шолпан да қарады, мауқын басуға;
Темірқазық арқандап Ақбоз атын,
Жаратып ойы бар тойыңа қосуға [54].
Осы өлең жолдарындағы Жетіқарақшы – халық арасында бау кеспе ұры болған
деседі. Халық болып соңына түскен соң қылмысы басынан асқан жеті ұры
жеткізбей аспанға қашып шыққан. Бастаған алдыңғы төртеуі, ана артындағы
үшеуі ерер-ерімес болып жүрген олардың құйыршығы. Ана екі бүйірдегі екі
жарық жұлдыз екі батыр. Сонау көрінген қатар екі жұлдыз Ақбозат пен
Көкбозат батырлардың аттары. Олар Темірқазыққа арқандаулы. Шұбатылған
арқандары да көрінеді. Аттар Темірқазықты айнала оттайды. Оларды аңдыған
жеті ұры да, түнімен төңіректеп, айналып жүреді. Ұрылар қайтсе де осы
аттарды түсіріп алмақшы. Сақ күзетші алдындағысынан көз жазбайды. Сөйтіп
жүргенде таң атады. Таң атысымен Жетіқарақшы қақындағы ертегінің бүгінгі
таңдағы бізге жеткен негізгі мағынасы да осыны түсіндіреді [55, 37 б.].
Жеті қарақшыға тетелес, сонымен бір уақытта, қатар көрінетін,
көмескілеу жеті жұлдыздан құралған тағы бір үйір бар. Бұлар Кіші қарақшы
деп аталады. Мұның бас жұлдызы негізінен алғанда қозғалмай, бір нүктеде
тұрады (шынында ол өте баяу жылжиды). Бұл жұлдыз – кәдімгі жырға шыққан
Темірқазық. Темірқазықты дүние полюсіне жақын болғандықтан, астрономдар
полюстік жұлдыз дейді [5, 19 б.]
Темірқазық жұлдызы алтайлықтарда – алтын қазық, татарларда – тимер
қазық, өзбектерде – қутб юлдузи, якуттарда – хотугу сулус (солтүстік
жұлдыз) т.б. атаулармен аталады [4, 255-256 б.б].
ХІХ ғасырдағы шығысты зерттеушілердің түсіндіруінше, Темірқазық
қозғалмайтын болғандықтан осылай аталған. Басқа жұлдыздар аспанмен бірге
айналып тұрғанда, ол бір орында ғана болады. Кіші қарақшының шеткі екі
жұлдызы Ақбоз ат, Көкбоз ат деп аталады, олар Темірқазыққа арқандаулы деп
есептеледі [5, 19 б.]. Ол жылжымайтын бірден-бір жұлдыз. Басқа жұлдыздар,
арқандаулы аттардай, сол Темірқазықтың төңірегінде айналып жүреді.
Темірқазықтың тұрақты орны аспанның дәл солтүстік жағында. Оны тапқан адам
дүниенің төрт тарапын оңай табады: Темірқазық әрдайым солтүстікті
көрсетеді, оның қарсысында оңтүстік, сағат тілінің бағыты бойынша
солтүстіктен оңтүстікке қарай күннің шығысы, оның қарсысында – батысы
болады [56, 212-213 б.б].
Темір сөзінің өзінде де үлкен тарих бар. Бұл арада мынадай бір
мәліметтерді келтіруге болады. Металл темірді халық темір қорыту өнері жоқ
кезде-ақ білген. Аспаннан түскен метеориттер көбінесе қара темір болады. Ел
осыларды тауып пайдаланған. Бірақ метеорит темірі өте сирек
кездесетіндіктен, ол аса қымбат және қадірлі болған. Ежелгі мысырлықтар
бұдан 3000 жыл бұрын осындай темірді пайдаланған, оны тұтамы ту бие етіп,
үнемдеп ұстап, аса жауапты құрылыстарда қолданған, аспан металы деп атаған.
Исландиялықтар метеорит темірінен қанжар соққан. Түркі тілдес халықтар да
осы жолмен тапты деуге болады [5, 19 б.].
Қыдырма жұлдыздардың қатарында түн ішінде уақытты, бағыт-бағдарды
айыруға ең қолайлысы үркер болған. Өйткені, ол жылдың ең қысқа түндері (10
мамырдан – 20 шілдеге дейін) болмаса, басқа уақыттың бәрінде аспанда
тұрған, екіншіден үркер қалыпты түрде шығыстан батысқа қарай қозғалады.
Оның үстіне жыл мезгіліне қарай үркер әр тұстан көрінеді [4, 92-96 б.б].
Үркер түркі халықтарында былай аталады: өзбекше – хулкар, туваша –
ұлғыр, башқұртша – өлкәр, якутша – уртәл, ұйғырша – үкәр, қырғызша – үлкер
[4, 255-256 б.б].
Жаз күндері Күн Торпақ жұлдызына барғанда шамасы 40 күндей Үркер
көрінбей қалады. Бұл кезді қазақ шілде дейді. Халық ұғымында шілдеде Үркер
жерге түседі [5, 20 б.].
Үркер көкке шығып, жоғары өрлеген сайын күн суытып, ол төмендеген
сайын жылына береді. Халықтың Үркерлі айдың бәрі қыс дейтіні осыдан.
Әсіресе Үркердің жануарлар үшін жерге түскен кезі жағымды-ақ. Үркер жерге
түскен кезде ол жерде жатып, көк шөпті айдап шығарып жатады-мыс.
Бір қыста жер жүзін мұз басып, мал қырылып, қалғандары сіңірі шығып,
әупірімдеп жазға зорға жетіпті. Ауыр қыстан әбден запыс болған жануарлар
есін жия келе ақылдасыпты, пәле Үркердің жерге жатпай, көкке шығып кетуінен
болды. Ендеше Үркерді көкке шығармай кезек-кезек басып тұрайық деп олар
пәтуа жасап, пәлен жерде Үркер жатыр дегенді естіп іздеп шығады.
Жылқы, сиыр, түйе өзара мен жүйрікпін, мен жүйрікпін деп бәстесіп
жарысып келе жатса, алдарында шөптің арасында бірдеме жылтырап жатыр.
Сөйтсе, ол Үркер екен. Бұрын жеткен жылқы Үркерді басайын десе, сиыр мен
басамын, – деп мүйізін шайқап, оны жолатпайды. Халық аңызына қарағанда
Үркер басында 12 жұлдыз екен. Сиыр Үркердің алтауын ғана басып қалып,
қалған алтауы тұяғының арасынан шығып аспанға ұшып кетеді. Міне, қыстың
алты ай, жаздың алты ай болып қалғаны сондықтан. Егер жылқы тұяғымен басса,
онда Үркер түгел жерде жатар еді де, мәңгі-бақи жаз болар еді деседі [4,
11-12 б.б], – деп Х. Әбішев халық аңызын өз еңбегінде айтып өтеді.
Үркер жұлдызының қазақтар үшін мәнісі аса зор болған. Бұл шашырап бара
жатқан топ жұлдыз. Қашып, үркіп бара жатқан үйір жылқы, не қой сияқты.
Осыған байланысты қазақтар оны үркер деп атаған. Сондай-ақ, үркер
жұлдызынын – үркердей селдір, аз, шашыраңқы сөздерінің орнына теңеу ретінде
көп қолданған [55, 37 б.].
Сонымен қатар, қазақ халқы Үркердің тууы мен батуын ұдайы бақылап
отырған, шаруашылық маусымдарын соған сәйкестендірген. Үркер жерге түсерде
қой қырылады, Үркер жерге түспей жер қызбайды, Үркерлі айдың бәрі –
қыс, Үркер туса сорпа ас болады, т.б. ұғымдар халық арасында көп
айтылады.
Орион атты шоқжұлдызды қазақтың көпшілігі – Таразы дейді. Таразы
парсының таразық – өлшеуіш сөзінен шыққан. Таразықтың өзі арабтың Мизан,
гректің Зугас деген сөздерінің аудармасы. Орион – грек аңызындағы батырдың
есімі, парсылар оны қате түсінген.
Бұл шоқжұлдыз ромбы сияқты. Оның кіші диагоналындағы үш жұлдыз қазақша
–Үш арқар, алтайлықтарша – Үш арқа, қырғызша – Учар-кар, татарша – Үчерек,
қатонша – Үш гүш, туваша – Үш миғақ [4, 255-256 б.б] атайды.
Үш арқардан түзу жүргізіп, оны төмен созсақ, жарық, үлкен бір ақ
жұлдызға кездесеміз. Бұл қазақтың Сүмбілесі, латынша – Сириус, азербайжанша
– Сүмбүл делінетін жұлдыз.
Сүмбіле жұлдызы Қазақстан жерінде тамыз айының басында туып, қыстай
көрініп тұрады, көктемде ғана батады. Аспанның оңтүстік жартысында
көрінеді.
Сүмбіле туатын айдың алғашқы жартысын қазақтар лақ Сүмбіле, соңғы
жартысын теке Сүмбіле деп атаған. Сүмбіле жайында мақал-мәтелдер көп.
Мысалы: Сүмбіле туса су суыр, Таразы туса таң суыр, Сүмбіле туар
сүмпиіп, ат семірер құнтиып т.б. Сүмбіледе егін піседі. Егіннің сабағы
көне парсы тілінде – сүмбіл. Бұл атау бертін Орта Азия мен Қазақстанға
жайылған [5, 23 б.].
Қазақтың халықтық астрономиясында Үркер, Үшарқар-Таразы және Сүмбіле
жұлдыздарын бақылап, олардың кейбір қыр-сырын түсінудің үлкен маңызы болды.
Бұл аспан шырақтарының тууы мен батуын және қозғалысын қадағалаған
есепшілер олардың жылдың әр мезгілінде қалай көрініп, шаруашылық барысына
қалай әсер ететіндіктерін болжайтын. Сондықтан халықта Үркер, Үшарқар-
Таразы және Сүмбіле үш айда туып, бір айда тіпті бір түнде батады, яғни
жерге түседі дейтін. Шынында да жыл сайын 10-мамырда бір сағаттың ішінде
алдымен Үркер, содан соң Үшарқар-Таразы және Сүмбіле батады да түнге қарай
көпке дейін аспан әлемінен көрінбейді, өйткені бұл кезде күндіз туып-
батады. Қырық тәулік өткен соң 20-маусымда Үркер, шілденің аяғында Үшарқар-
Таразы, тамыздың аяғы мен қыркүйектің басында Сүмбіле туады [4, 165-166
б.б].
Осы жұлдыздардың тууы мен батуы және аспан әлеміндегі көріну орнына
қарай халық олардың ауа райына, сол арқылы шаруашылық барысына әсерін
болжайтын. Мәселен Үркер қараңғы түнде тым жоғары тұрса мұны қатты аяздың
нышаны деп түсінген, немесе түнгі 11-12 сағаттар шамасында Үркердің
жамбасқа таман көрінуін келе жатқан көктемнің белгісі дейтін, мұндай
көрініс наурыз айының ортасына таман болатын. Мамыр айының екінші жартысына
қарай көк толысып, жайлаудың сәні кіреді де дәл осы кезде Үшарқар-Таразы,
Үркер және Сүмбіленің көрінуімен байланысты салқын түсіп, күздің басталуына
байланысты Қошқар, Текелерге арамза болмау үшін күйек байлайтын болған.
Желтоқсанның басында көктен Үркер мен Үшарқар-Таразы туып, олар түн
ортасына қарай тас төбеге көтерілген кезде Сүмбіленің тууына байланысты
қазақ Сүмбіле туа қошқар басын көтереді немесе Сүмбіле туа арқар тастан
ұшады дейтін. Мұндай сөз тіркесінің қалыптасуы осы мезгілдн арқар,
ақбөкен, тау теке сияқты жабайы аңдардың шағылысу кезеңі басталатындығын
меңзейді [57, 24 б.].
Аспан шырақтары туралы қазақтың халық білімі мұнымен ғана шектелмейді,
бұлардан басқа да көптеген аспан денелерін білген, олар туралы сан-алуан
аңыз-әңгімелер құрастырған.
Якут халқының мифологиясы бойынша аспанда өмір сүретін Айыы жарық
жұлдызынан тек Айыы-Ойууны деп аталатын (жоғары күшке ие шамандар)
культтардың рухтары мен ру басшылары көмек сұрай алған. Соңынан мынадай
аңыздар қалыптаса бастады: якуттардың ру басыларының дүниеге келуі,
тұрмысқа шықпаған қыздар немесе ру басыларының қартайған әйелдері жоғарғы
әлемнің жасөспірімдерімен бірге пайда болды дейді. Кейбір тұстарда бұл
жасөспірімдер Юрюнг айын – тойонның ұлдары деп есептесе, ал кей жағдайларда
оны жоғарғы әлемнің абаасы атты жаман күштердің басшыларының балалары деп
есептеген. Сонымен қатар, болашақта ру басыларын қандай наным-сенімге
сенетінін айтып отырған, ол олардың жарқындығын, биліктегі құдіреттілігін
анықтайды. Бұның тойон миф тайпасының билігін бекіту үшін құрылғанын,
қосалқы құдайлардың құдіретіне өтуге, орталық әлемді бақылауға арналғанын
түсіну қиын емес [44, С. 101-102].
Ежелгі түркі тілдес халықтар бес үлкен планетаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz