Жылқы – көлік құралы

Көшпелі тұрмыста жылқыны салт мінуге, түйені жүк артуға пайдаланғаны мәлім. Сондықтан жүрдек, жүйрік, бәйге аттары төрт түліктің бәрінен де асыра бағаланған. Бірақ XIX ғасырдың орта шенінен бастап қазақ халқының отырықшылыққа бет бұрып, арбаның көбеюіне орай жылқы жегу, жүк тарту жұмыстарына кеңінен пайдаланады. Енді қазақ ішінде мініс аттарымен қатар, арба-шанаға бірдей жүретін әмбебап жылқылар да бағалана бастады. XIX ғасырда таулы аудандардан басқа аймақтардың бәрінде дерлік екі доңғалақты ағаш арба кең тарады. [86.250-б.]
Арба жасау үшін ағаш ұсталары сәуір, мамыр айларында қайың ағашының жұмсақ, иілгішін уақытында кесіп алып, иетін жерлерін иіп, мүшелерін бөліп-бөліп жинап қоятын. Арбаның доңғалағы үшін, әдейі қайыңның доғадай иілген жері кесіп алынады. Жаз бойы ұста арбаларды құрастыруға кірісетін. Арбаның екі доңғалағы, жүк басатын қорабы (жәрәңдік), білігі, тертелері (арбаның жетек ағашы), ешбір шеге қолданылмастан тұтастай ағаштан, көпке шыдайтындай мықты етіп жасалатын. Ұста бір жазда 20 арбаға дейін құрастыратын, бірақ жасалынуының қиындығына қарамай, базарда бағасы 1-2 сомнан аспайтын. [87.255-б.] Жүк тартатын кірешілер сатып алатын. Арбадағы жүк жеңіл болса «арбакеш» аттың үстіне отырып, тертелерді ерге байлайтын, жүк ауыр болса қамыт пайдаланылатын. [88.47-б.] Арбакештер жолдың алыс, қиындығына қарамай 20-дан 50 пұтқа дейін жүк таситын. [89.6-б.] Алтай қазақтары арба жеңіл жүрсін деп дөңгелекті жылқы терісімен қаптап тастайтын. Қазақтардың жасаған қос доңғалақты ағаш арбасы мен Оңтүстік Қазақстандағы отырықшы халықтардың екі дөңгелекті арбаларының жүк тарту мөлшері бірдей, тек отырықшы халықтардың арбасының дөңгелегі үлкен болған. «...Егінші жұрттың жылқылары дөңгелегі өте үлкен, диаметрі сажынға (2,13м А.Т.) жететін жүк салатыны бар ерекше арбаларға жегіледі. Арбаны жүргізетін арбакеш жегілген аттың үстіне отырады. Жол жағдайына байланысты 20-дан 40 пұтқа дейін жүк салынады, алыс жолда орта есеппен 25 пұт жүк тартады...». [90 а.155-б.]
Арбалардың шаруашылықта кең қолданылғаны жөнінде төмендегі фактілер дәлел: XIX ғасырда Ақмола облысында 132 602 арба болған, жылма-жыл 33 150 арба жасалып отырған. [90.14-б.] Қос доңғалақты ағаш арбаның жасалу жолы, құрылысы бір болғанымен, Қазақстанның әр аймағында әртүрлі атау қалыптасқан. «Ырдуан», «ырдабан» арба Солтүстік, Орталық Қазақстанда, «дәредике» Көкшетау облысында, «қазақ арба», Оңтүстік Қазақстанда, Жетісу мен Шығыс Қазақстанда «көтек арба» деп атаған. [91.244.XIV.LXVI] ХІХ ғасырдың аяғында байлар мен ауқатты адамдар Орынбор, Ор, Троицк, Омбы, Ташкент, Семей базарларынан күймелі арбалар мен шаналарды сатып алатын болған. «Пәуеске», повозка, пәуеске арба (күймелі арба), [92-645-б.] «пәуескелі шана» (күймелі шана) – «кәшопка» деген сөздер қазақ тіліне сол заманда кірген. [93.58-б.LXXI] Қыста табанына темір салынбаған құр ағаштан шауып жасалған шананы «жекпелі шана», болмаса «ырғақ шана» деп атаған. Мұндай шана атқа қамытты, қамытсыз түрде жегілген. Жекпелі шана деп балалардың ойыншық шанасынан айыру үшін айтылған. [94.48-б.]