Әлеуметтік құқықтық құбылыстар мен ғылыми құжаттарды қолдану негізінде және парақорлыққа қатысты әртүрлі қайнар көздерін бір ауызға келтіріп, нақты түсінік беру және қазіргі деңгейін анықтау
Кіріспе
1 Парақорлықтың қылмыстық құқықтық сипаттамасы
1.1 Сыбайлас жемқорлық қылмыстармен күресу барысында заңнаманың даму тарихы
1.2 Парақорлық қылмыстарының түсінігі және құрамына талдау жасау
1.2.1 Парақорлықтың объектісі
1.2.2 Парақорлықтың объективтік жағы
1.2.3 Парақорлықтың субъектісі
1.2.4 Парақорлықтың субъективтік жағы
1.3 Парақорлықпен күресуде шетелдің тәжіребиесі
2 Парақорлық қылмыстарының криминологиялық сипаттамасы
2.1 Парақорлық қылмыстарының жай.күйі, динамикасы
2.2 Қылмыскер тұлғасы
2.3 Парақорлық қылмыстарының себептері және алдын алу шаралары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Парақорлықтың қылмыстық құқықтық сипаттамасы
1.1 Сыбайлас жемқорлық қылмыстармен күресу барысында заңнаманың даму тарихы
1.2 Парақорлық қылмыстарының түсінігі және құрамына талдау жасау
1.2.1 Парақорлықтың объектісі
1.2.2 Парақорлықтың объективтік жағы
1.2.3 Парақорлықтың субъектісі
1.2.4 Парақорлықтың субъективтік жағы
1.3 Парақорлықпен күресуде шетелдің тәжіребиесі
2 Парақорлық қылмыстарының криминологиялық сипаттамасы
2.1 Парақорлық қылмыстарының жай.күйі, динамикасы
2.2 Қылмыскер тұлғасы
2.3 Парақорлық қылмыстарының себептері және алдын алу шаралары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертациялық зерттеу жұмысында парақорлықтың қылмыстық құқықтық сипаттамасына, оның ішінде парақорлықпен күресуде шетелдің тәжіребиесіне және олардың алдын алу шараларына баға берілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің еліміздің қазіргі даму кезеңінде жаңа қоғамның өркендеп әрі қарай дамуы үшін заңдылықтың күшеюі, еліміздің азаматтарының құқықтары мен өмірлерін қорғауының күшеюі басты міндет болып отыр. Бұл туралы еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің халқына деген «Қазақстан-2030 Жолдауында», халқымыздың негізгі Заңы Конституцияда, басқа да құқық қорғау заңдарында көрсетілген, яғни қылмыстылықпен күресуде барлық республикалық заңдарды қолданып, құқық бұзушылықтың жіберілмеуін және де әрбір қылмыскер өзіне тиісті жазасын алатынын айтқан болатын. Сондықтан да еліміздің әрбір азаматына құқықтық саласы бойынша біліммен сусындата отырып, оларды тәрбиелеу. Құқықтық тәрбие үрдісінде көптеген жан-жақты мәселелер қарастырылады, соның бірі құқық бұзушылықтың алдын алу шаралары. Қоғамымызға, мемлекетімізге қауіпті заңға қайшы әрекеттерді болдырмау шаралары құқық қорғау органдарының көмегімен жүзеге асады. Құқықтық тәрбиелеу тәжірибесі — адамзаттың өркендеу кезеңінде қалыптасқан үрдіс. Оған дәлел ежелгі мемлекеттердегі заңдардың болуы, халықтың жаппай заң нормаларына бағынуы және осы заңдар негізінде адамдардың тәрбиеленуі.
Адамдар арасындағы құқық бұзушылықты алдын алу шараларын дамыту мәселелері қазіргі заманның өзекті мәселесі болып табылады. Сондықтан да әрбір азаматтың жан-жақты білімін, санасы мен мәдениетін тәрбиелей отырып, өз Отанын сүйетін, заң нормаларын сыйлайтын, ұғынатын; өз құқықтары мен бостандықтарын білетін; заңды міндеттерін бұлжытпай орындайтын құқықтың, демократиялық мемлекеттің үлгілі азамат тұлғасында қалыптастырып, дамытады. Құқықтық дамыған адам — құқықтық білімді; өзін тұлға ретінде ұстай білетін; заң нормалары мен құқыққа оң көзқарастағы адам болып табылады. Құқықтық білімді азамат кез келген тәртіп бұзушылыққа немесе қылмыстарға бармайды.
Қылмыстың алдын алудың түпнұсқалық идеясы адамгершілік, қоғамдық тәртіп және заң нормаларын бұзумен, кез келген негативті құбылыстармен жиі кездесетін тұлғаны тәрбиелеу жүйесінің құрама бөлігі ретінде негізделеді. Адамдардың заңды білімділігінің төмендігінен әртүрлі заңға қайшы әрекеттер мен әрекетсіздіктерге баруы мүмкін. Сондықтан оларды құқықтық тәрбиеге баулуда, құқық бұзушылықтың алдын алу шараларын ұйымдастырғанда тәрбиеленушінің жүріс-тұрысына, психикалық ой-өрісіне, санасы мен мәдениетіне ерекше көңіл бөлініп отырғаны дұрыс.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің еліміздің қазіргі даму кезеңінде жаңа қоғамның өркендеп әрі қарай дамуы үшін заңдылықтың күшеюі, еліміздің азаматтарының құқықтары мен өмірлерін қорғауының күшеюі басты міндет болып отыр. Бұл туралы еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің халқына деген «Қазақстан-2030 Жолдауында», халқымыздың негізгі Заңы Конституцияда, басқа да құқық қорғау заңдарында көрсетілген, яғни қылмыстылықпен күресуде барлық республикалық заңдарды қолданып, құқық бұзушылықтың жіберілмеуін және де әрбір қылмыскер өзіне тиісті жазасын алатынын айтқан болатын. Сондықтан да еліміздің әрбір азаматына құқықтық саласы бойынша біліммен сусындата отырып, оларды тәрбиелеу. Құқықтық тәрбие үрдісінде көптеген жан-жақты мәселелер қарастырылады, соның бірі құқық бұзушылықтың алдын алу шаралары. Қоғамымызға, мемлекетімізге қауіпті заңға қайшы әрекеттерді болдырмау шаралары құқық қорғау органдарының көмегімен жүзеге асады. Құқықтық тәрбиелеу тәжірибесі — адамзаттың өркендеу кезеңінде қалыптасқан үрдіс. Оған дәлел ежелгі мемлекеттердегі заңдардың болуы, халықтың жаппай заң нормаларына бағынуы және осы заңдар негізінде адамдардың тәрбиеленуі.
Адамдар арасындағы құқық бұзушылықты алдын алу шараларын дамыту мәселелері қазіргі заманның өзекті мәселесі болып табылады. Сондықтан да әрбір азаматтың жан-жақты білімін, санасы мен мәдениетін тәрбиелей отырып, өз Отанын сүйетін, заң нормаларын сыйлайтын, ұғынатын; өз құқықтары мен бостандықтарын білетін; заңды міндеттерін бұлжытпай орындайтын құқықтың, демократиялық мемлекеттің үлгілі азамат тұлғасында қалыптастырып, дамытады. Құқықтық дамыған адам — құқықтық білімді; өзін тұлға ретінде ұстай білетін; заң нормалары мен құқыққа оң көзқарастағы адам болып табылады. Құқықтық білімді азамат кез келген тәртіп бұзушылыққа немесе қылмыстарға бармайды.
Қылмыстың алдын алудың түпнұсқалық идеясы адамгершілік, қоғамдық тәртіп және заң нормаларын бұзумен, кез келген негативті құбылыстармен жиі кездесетін тұлғаны тәрбиелеу жүйесінің құрама бөлігі ретінде негізделеді. Адамдардың заңды білімділігінің төмендігінен әртүрлі заңға қайшы әрекеттер мен әрекетсіздіктерге баруы мүмкін. Сондықтан оларды құқықтық тәрбиеге баулуда, құқық бұзушылықтың алдын алу шараларын ұйымдастырғанда тәрбиеленушінің жүріс-тұрысына, психикалық ой-өрісіне, санасы мен мәдениетіне ерекше көңіл бөлініп отырғаны дұрыс.
1 Рогов И. И. Қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа нөлдік төзімділік саясаты // Егемен Қазақстан, 24.04.2009, - № 144-146 (25543), - 12 б.
2 Ыбыраев А.З., Айдархан Н.А. Қазіргі сыбайлас жемқорлық қылмыстарының криминологиялық сипаттамасы // Ғылым, 2008. - № 2. - 85 б.
3 Российское законодательство X-XX в.в.// Под общ.ред. А.И.Чистякова -Т.2. - М.: Юр. литература, 1985. - 258 с.
4 Рабинович Н.О. О наказуемости взяточничества // Право, 1916. - № 11 - 750 с.
5 Ключевский В.О. Терминология русской истории. - Т.4. - М.: Правда, 1989. - 260 с.
6 Туякбай Ж.А. Правовые основы государственной политики Республики Казахстан в сфере уголовной юстиции // Научное издание. - Алматы: Жазушы, 2004. - 330 с.
7 Материалы по казахскому обычному праву // Сб. Научно- популярное издание. - Алматы: Жалын, 1998. - 350 с.
8 Фукс С.Л. Обычное право казахов в XVIII первой половине XIX в. - Алма-Ата: Наука, 1981. - 280 с.
9 Карпушин М.П., Дмитриев П.С. Взяточничество - позорный пережиток прошлого. - М.: Юр. литература, 1964. - 325 с.
10 Агыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. - Алматы: Жеті Жарғы, 1997. - 270 с.
11 Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. - Алматы, 2010. - 148 б.
12 Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңы. - Алматы, 2009. - 12 б.
13 Кузнецова Н.Ф. Коррупция в системе уголовных преступлений // - Вестник МГУ: право, 1993. - № 1. - 200 с.
14 Криминология. Учебник // Под общ. проф.А.И. Долговой . - М.: 1997. - 750 с.
15 Волженкин Б.В. Коррупция. - Санкт-Петербург, 1998. - 420 с.
16 Лунеев В.В. Преступность XX века: мировые, региональные и российские тенденции. - М., 2005. - 618 с.
17 Роуз-Аккерман С. Коррупция и государство. Причины, следствие, реформы. -М., 2003. - 545 с.
18 Абенова Г.Ж. Қазақстан Республикасында парақорлыққа — сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске арналған іс-шаралардың көрінісі // Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. Хабаршы. - Заң сериясы, 2009. - № 2. - 270 б.
19 Ширяев В.Н. Взяточничество и лиходательство в связи с общим учением о должностных преступлениях. - Ярославль, 1916. - 347с.
20 Жетібаев Ж. Сыбайлас жемқорлықпен күресудің қылмыстық құқықтық аспектірлері қандай? - Заң, 2009. - № 4. - 48 б.
21 Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. - М., 1996. - 682 с.
22 Советское уголовное право. Учебное пособие для правовых школ. Вып. 1, - М., 1938. - 300 с.
23 Фролов Е.А. Спорные вопросы учения об объекте преступления // Сборник научных трудов. - Свердлова, 1969. - 286 с.
24 Баглай М.В., Габричидзе Б.Н. Конституционное право РФ. - М., 1996. - 140 с.
25 Таций В.Я. Объект и предмет преступления по советскому уголовному праву. - Харковь, 1982. - 227 с.
26 Таубаев Б.Р. Парақорлықтың объектісі мен затының кейбір мәселелері // Хабаршы. Заң сериясы. - Алматы, 2008. - № 4 (48). - 280 б.
27 Квицина А.К. Взяточничество и борьба с ними. Автореф. дисс. канд. юрид. наук. - М., 1978. - 25 с.
28 Аслаханов А.А. Проблемы квалификации взяточничества. Дисс. кан. юрид. наук. - М., 1992. - 270 с.
29 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. - Алматы, Жеті жарғы, 2003. - 559 б.
30 Квицина А.К. Взяточничество и борьба с ним. - Сухуми, «Алашара», 1980. - 300 с.
31 Рейсман В.М. Скрытая ложь. Взятки: крестовые походы и реформы. - М., 1988. - 287 с.
32 Яковлев А.М. Социология экономической преступности. - М., 1988. - 431с.
33 Аникин А. Ответственность за взяточничество по новому УК // Законность. 1997. - № 6. - 621 с.
34 Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет туралы Заңы. Алматы, 2003, 46 б.
35 Папиашвили Ш.Г. Должностные преступления в теории уголовного права, законодательства и судебной практике. - Тбилиси, 1988. - 528 с.
36 Жоғарғы Сот Пленумы қаулыларының жинағы. - 113 б.
37 Қожаниязов А.Т. Параны қорқытып алу // Хабаршы. - Заң сериясы. -Алматы, 2004. - № 2 (30). - 200 б.
38 Медведев А.М. Вымогательство взятки // Российская юстиция. 1999. - № 10. - 344 с.
39 Папиашвили Ш.Г. Проблемы должностных преступлений и борьба с ними по уголовному праву и судебной практике. Автореферат. Док.юр.наук. -Тбилиси, 1983.
40 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. –Алматы: ЖШС “Издательство “Норма-К”, 2004. – 648 б.
41 Ансель М. Методологические проблемы сравнительного права // Очерки сравнительного права. - М., 1991. - 210 с.
42 Агыбаев А.Н. Уголовно-правовые и криминологические меры борьбы с коррупцией. - Алматы, 2003. - 497 с.
43 Мауленов Г.С. Коррупция как социальное явление и меры ее предупреждения // Под ред. Серикбаева А.С. Астана: Академия государственной службы при Президенте РК, 2005. -378 с.
44 Сатаров Г.А. Россия и коррупция: кто кого? // Российская газета, 19.02.98, 8 с.
45 Волженкин Б.В. Коррупция как социальное явление // Чистые руки, № 1, 1999, 98 с.
46 Антикоррупционная политика. Учеб. пособие // Под. ред. Сатарова Г.А. М.: РА «СПАС», 2004. - 563 с.
47 Хонг Марк. Сингапур – страна, победившая коррупцию // К обществу без коррупции. -2004. -№ 2 (19). -160 с.
48 Стратегия борьбы с коррупцией: теория и практика. Материалы Международного семинара. Акад. гос. упр. при Президенте РК, Астана, 2007, 200 с.
49 Жетписбаев Б.А. Антикоррупционная стратегия РК: учебное пособие // Академия гос. упр. при Президенте РК. - Астана, 2008. - 360 с.
50 Ответственность за должностные преступления в зарубежных странах. - М.: Юр. литература, 1994. - 500 с.
51 Борьба с организованной преступностью и коррупцией. -Алматы, 1996. - 580 с.
52 Новый Уголовный кодекс Франции // Науч. ред. Кузнецова Н.Ф., Побегайло Э.Ф. - М., 1993. - 240 с.
53 Уголовный кодекс ФРГ // Науч. ред. Кузнецова Н.Ф., Решетников Ф.М. - М., 1996. -310 с.
54 Ответственность за должностные преступления в зарубежных странах // отв. ред. Решетников Ф.М. - М., 1994. - 268 с.
55 Уголовный кодекс Испании // Под ред. Кузнецова Н.Ф., Решетников Ф.М. - М., 1999. - 185 с.
56 Ағыбаев А., Қожаниязов А. Парақорлық үшін жауаптылық шет мемлекеттердегі көрінісі. Заң. 2005, -№ 1, -48 б.
57 Волженкин Б.В. Коррупция и уголовный закон // Известия вузов. Правоведение. 1992, -№ 6. -190 с.
58 Лунеев В.В. Преступность XX века: мировые, региональные и российские тенденции. Мировой криминологический анализ. - М., 1999. - 565 с.
59 Клюковская И.Н. Современное состояние коррупции в России и проблемы ее предупреждения. - Ставрополь, 2001. -294 с.
60 Долгова А.И. Преступность, ее организованность и криминальное общество. - М., 2003. -485 с.
61 Онгарбаев Е.А. Соотношение норм об организованной преступности с отдельными институтами общей части уголовного права // Борьба с организованной преступностью и коррупцией: Материалы межд. Конф., - Алматы, 1996. - 109 с.
62 Кемали Е.С. Коррупционная преступность лиц, уполномоченных на выполнение государственных функций (криминологические и уголовно-правовые проблемы). Автореф. дисс. к.ю.н. - Алматы: Академия МВД РК, 2007. - 45 с.
63 Сборник статистических данных о преступности и результатах деятельности правоохранительных органов и судов в РК за 12 месяцев 2009 года // Комитет по правовой статистике и специальным учетам. - Астана, 2010. - 65 с.
64 Злотников С.М., Чеботарев А.Е. Исследование антикоррупционного информационного центра «Транспаренси Казахстан». - Алматы, 2007. -281 с.
65 Волженкин Б.В. Служебные преступления. -М., 2000. - 264 с.
66 Алексеев А.И. Криминология. - М., 1999 - 480 с.
67 Нукенов М.О. Коррупционные преступления: криминологический и уголовно-правовой анализ. - М., 2005. - 386 с.
68 Личность преступника (уголовно-правовые и криминологическое исследование). - Казань, 1972. - 304 с.
69 Волков Б.С. Мотив и квалификация преступлений. - Киев, 1938. - 299 с.
70 Чечель Г.И. Жестокий способ совершения преступлений против личности. -Ставрополь, 1992. - 482 с.
71 Миненок М.Г., Миненок Д.М. Корысть: криминологические и уголовно-правовые проблемы. - М., 2001. - 548 с.
72 Сатаров Г.А. Диагностика российской коррупции. Социологический анализ. -М., 2002. -236 с.
73 Клюковская И.Н. Современное состояние коррупции в России и проблемы предупреждения. -Ставрополь, 2001. - 405 с.
74 Криминология XX века // Под. ред. Бурлакова В.Н., Сальников В.Т. - Спб. 2000. - 542 с.
75 Гуськов А.Я. Национальная безопасность и коррупция. - М., 2001. - 433 с.
76 Карпец И.И. Проблемы преступности. - М.,1970. - 300 с.
2 Ыбыраев А.З., Айдархан Н.А. Қазіргі сыбайлас жемқорлық қылмыстарының криминологиялық сипаттамасы // Ғылым, 2008. - № 2. - 85 б.
3 Российское законодательство X-XX в.в.// Под общ.ред. А.И.Чистякова -Т.2. - М.: Юр. литература, 1985. - 258 с.
4 Рабинович Н.О. О наказуемости взяточничества // Право, 1916. - № 11 - 750 с.
5 Ключевский В.О. Терминология русской истории. - Т.4. - М.: Правда, 1989. - 260 с.
6 Туякбай Ж.А. Правовые основы государственной политики Республики Казахстан в сфере уголовной юстиции // Научное издание. - Алматы: Жазушы, 2004. - 330 с.
7 Материалы по казахскому обычному праву // Сб. Научно- популярное издание. - Алматы: Жалын, 1998. - 350 с.
8 Фукс С.Л. Обычное право казахов в XVIII первой половине XIX в. - Алма-Ата: Наука, 1981. - 280 с.
9 Карпушин М.П., Дмитриев П.С. Взяточничество - позорный пережиток прошлого. - М.: Юр. литература, 1964. - 325 с.
10 Агыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. - Алматы: Жеті Жарғы, 1997. - 270 с.
11 Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. - Алматы, 2010. - 148 б.
12 Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңы. - Алматы, 2009. - 12 б.
13 Кузнецова Н.Ф. Коррупция в системе уголовных преступлений // - Вестник МГУ: право, 1993. - № 1. - 200 с.
14 Криминология. Учебник // Под общ. проф.А.И. Долговой . - М.: 1997. - 750 с.
15 Волженкин Б.В. Коррупция. - Санкт-Петербург, 1998. - 420 с.
16 Лунеев В.В. Преступность XX века: мировые, региональные и российские тенденции. - М., 2005. - 618 с.
17 Роуз-Аккерман С. Коррупция и государство. Причины, следствие, реформы. -М., 2003. - 545 с.
18 Абенова Г.Ж. Қазақстан Республикасында парақорлыққа — сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске арналған іс-шаралардың көрінісі // Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. Хабаршы. - Заң сериясы, 2009. - № 2. - 270 б.
19 Ширяев В.Н. Взяточничество и лиходательство в связи с общим учением о должностных преступлениях. - Ярославль, 1916. - 347с.
20 Жетібаев Ж. Сыбайлас жемқорлықпен күресудің қылмыстық құқықтық аспектірлері қандай? - Заң, 2009. - № 4. - 48 б.
21 Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. - М., 1996. - 682 с.
22 Советское уголовное право. Учебное пособие для правовых школ. Вып. 1, - М., 1938. - 300 с.
23 Фролов Е.А. Спорные вопросы учения об объекте преступления // Сборник научных трудов. - Свердлова, 1969. - 286 с.
24 Баглай М.В., Габричидзе Б.Н. Конституционное право РФ. - М., 1996. - 140 с.
25 Таций В.Я. Объект и предмет преступления по советскому уголовному праву. - Харковь, 1982. - 227 с.
26 Таубаев Б.Р. Парақорлықтың объектісі мен затының кейбір мәселелері // Хабаршы. Заң сериясы. - Алматы, 2008. - № 4 (48). - 280 б.
27 Квицина А.К. Взяточничество и борьба с ними. Автореф. дисс. канд. юрид. наук. - М., 1978. - 25 с.
28 Аслаханов А.А. Проблемы квалификации взяточничества. Дисс. кан. юрид. наук. - М., 1992. - 270 с.
29 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. - Алматы, Жеті жарғы, 2003. - 559 б.
30 Квицина А.К. Взяточничество и борьба с ним. - Сухуми, «Алашара», 1980. - 300 с.
31 Рейсман В.М. Скрытая ложь. Взятки: крестовые походы и реформы. - М., 1988. - 287 с.
32 Яковлев А.М. Социология экономической преступности. - М., 1988. - 431с.
33 Аникин А. Ответственность за взяточничество по новому УК // Законность. 1997. - № 6. - 621 с.
34 Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет туралы Заңы. Алматы, 2003, 46 б.
35 Папиашвили Ш.Г. Должностные преступления в теории уголовного права, законодательства и судебной практике. - Тбилиси, 1988. - 528 с.
36 Жоғарғы Сот Пленумы қаулыларының жинағы. - 113 б.
37 Қожаниязов А.Т. Параны қорқытып алу // Хабаршы. - Заң сериясы. -Алматы, 2004. - № 2 (30). - 200 б.
38 Медведев А.М. Вымогательство взятки // Российская юстиция. 1999. - № 10. - 344 с.
39 Папиашвили Ш.Г. Проблемы должностных преступлений и борьба с ними по уголовному праву и судебной практике. Автореферат. Док.юр.наук. -Тбилиси, 1983.
40 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. –Алматы: ЖШС “Издательство “Норма-К”, 2004. – 648 б.
41 Ансель М. Методологические проблемы сравнительного права // Очерки сравнительного права. - М., 1991. - 210 с.
42 Агыбаев А.Н. Уголовно-правовые и криминологические меры борьбы с коррупцией. - Алматы, 2003. - 497 с.
43 Мауленов Г.С. Коррупция как социальное явление и меры ее предупреждения // Под ред. Серикбаева А.С. Астана: Академия государственной службы при Президенте РК, 2005. -378 с.
44 Сатаров Г.А. Россия и коррупция: кто кого? // Российская газета, 19.02.98, 8 с.
45 Волженкин Б.В. Коррупция как социальное явление // Чистые руки, № 1, 1999, 98 с.
46 Антикоррупционная политика. Учеб. пособие // Под. ред. Сатарова Г.А. М.: РА «СПАС», 2004. - 563 с.
47 Хонг Марк. Сингапур – страна, победившая коррупцию // К обществу без коррупции. -2004. -№ 2 (19). -160 с.
48 Стратегия борьбы с коррупцией: теория и практика. Материалы Международного семинара. Акад. гос. упр. при Президенте РК, Астана, 2007, 200 с.
49 Жетписбаев Б.А. Антикоррупционная стратегия РК: учебное пособие // Академия гос. упр. при Президенте РК. - Астана, 2008. - 360 с.
50 Ответственность за должностные преступления в зарубежных странах. - М.: Юр. литература, 1994. - 500 с.
51 Борьба с организованной преступностью и коррупцией. -Алматы, 1996. - 580 с.
52 Новый Уголовный кодекс Франции // Науч. ред. Кузнецова Н.Ф., Побегайло Э.Ф. - М., 1993. - 240 с.
53 Уголовный кодекс ФРГ // Науч. ред. Кузнецова Н.Ф., Решетников Ф.М. - М., 1996. -310 с.
54 Ответственность за должностные преступления в зарубежных странах // отв. ред. Решетников Ф.М. - М., 1994. - 268 с.
55 Уголовный кодекс Испании // Под ред. Кузнецова Н.Ф., Решетников Ф.М. - М., 1999. - 185 с.
56 Ағыбаев А., Қожаниязов А. Парақорлық үшін жауаптылық шет мемлекеттердегі көрінісі. Заң. 2005, -№ 1, -48 б.
57 Волженкин Б.В. Коррупция и уголовный закон // Известия вузов. Правоведение. 1992, -№ 6. -190 с.
58 Лунеев В.В. Преступность XX века: мировые, региональные и российские тенденции. Мировой криминологический анализ. - М., 1999. - 565 с.
59 Клюковская И.Н. Современное состояние коррупции в России и проблемы ее предупреждения. - Ставрополь, 2001. -294 с.
60 Долгова А.И. Преступность, ее организованность и криминальное общество. - М., 2003. -485 с.
61 Онгарбаев Е.А. Соотношение норм об организованной преступности с отдельными институтами общей части уголовного права // Борьба с организованной преступностью и коррупцией: Материалы межд. Конф., - Алматы, 1996. - 109 с.
62 Кемали Е.С. Коррупционная преступность лиц, уполномоченных на выполнение государственных функций (криминологические и уголовно-правовые проблемы). Автореф. дисс. к.ю.н. - Алматы: Академия МВД РК, 2007. - 45 с.
63 Сборник статистических данных о преступности и результатах деятельности правоохранительных органов и судов в РК за 12 месяцев 2009 года // Комитет по правовой статистике и специальным учетам. - Астана, 2010. - 65 с.
64 Злотников С.М., Чеботарев А.Е. Исследование антикоррупционного информационного центра «Транспаренси Казахстан». - Алматы, 2007. -281 с.
65 Волженкин Б.В. Служебные преступления. -М., 2000. - 264 с.
66 Алексеев А.И. Криминология. - М., 1999 - 480 с.
67 Нукенов М.О. Коррупционные преступления: криминологический и уголовно-правовой анализ. - М., 2005. - 386 с.
68 Личность преступника (уголовно-правовые и криминологическое исследование). - Казань, 1972. - 304 с.
69 Волков Б.С. Мотив и квалификация преступлений. - Киев, 1938. - 299 с.
70 Чечель Г.И. Жестокий способ совершения преступлений против личности. -Ставрополь, 1992. - 482 с.
71 Миненок М.Г., Миненок Д.М. Корысть: криминологические и уголовно-правовые проблемы. - М., 2001. - 548 с.
72 Сатаров Г.А. Диагностика российской коррупции. Социологический анализ. -М., 2002. -236 с.
73 Клюковская И.Н. Современное состояние коррупции в России и проблемы предупреждения. -Ставрополь, 2001. - 405 с.
74 Криминология XX века // Под. ред. Бурлакова В.Н., Сальников В.Т. - Спб. 2000. - 542 с.
75 Гуськов А.Я. Национальная безопасность и коррупция. - М., 2001. - 433 с.
76 Карпец И.И. Проблемы преступности. - М.,1970. - 300 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертациялық зерттеу
жұмысында парақорлықтың қылмыстық құқықтық сипаттамасына, оның ішінде
парақорлықпен күресуде шетелдің тәжіребиесіне және олардың алдын алу
шараларына баға берілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің еліміздің қазіргі даму
кезеңінде жаңа қоғамның өркендеп әрі қарай дамуы үшін заңдылықтың күшеюі,
еліміздің азаматтарының құқықтары мен өмірлерін қорғауының күшеюі басты
міндет болып отыр. Бұл туралы еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің
халқына деген Қазақстан-2030 Жолдауында, халқымыздың негізгі Заңы
Конституцияда, басқа да құқық қорғау заңдарында көрсетілген, яғни
қылмыстылықпен күресуде барлық республикалық заңдарды қолданып, құқық
бұзушылықтың жіберілмеуін және де әрбір қылмыскер өзіне тиісті жазасын
алатынын айтқан болатын. Сондықтан да еліміздің әрбір азаматына құқықтық
саласы бойынша біліммен сусындата отырып, оларды тәрбиелеу. Құқықтық тәрбие
үрдісінде көптеген жан-жақты мәселелер қарастырылады, соның бірі құқық
бұзушылықтың алдын алу шаралары. Қоғамымызға, мемлекетімізге қауіпті заңға
қайшы әрекеттерді болдырмау шаралары құқық қорғау органдарының көмегімен
жүзеге асады. Құқықтық тәрбиелеу тәжірибесі — адамзаттың өркендеу кезеңінде
қалыптасқан үрдіс. Оған дәлел ежелгі мемлекеттердегі заңдардың болуы,
халықтың жаппай заң нормаларына бағынуы және осы заңдар негізінде
адамдардың тәрбиеленуі.
Адамдар арасындағы құқық бұзушылықты алдын алу шараларын дамыту
мәселелері қазіргі заманның өзекті мәселесі болып табылады. Сондықтан да
әрбір азаматтың жан-жақты білімін, санасы мен мәдениетін тәрбиелей отырып,
өз Отанын сүйетін, заң нормаларын сыйлайтын, ұғынатын; өз құқықтары мен
бостандықтарын білетін; заңды міндеттерін бұлжытпай орындайтын құқықтың,
демократиялық мемлекеттің үлгілі азамат тұлғасында қалыптастырып, дамытады.
Құқықтық дамыған адам — құқықтық білімді; өзін тұлға ретінде ұстай білетін;
заң нормалары мен құқыққа оң көзқарастағы адам болып табылады. Құқықтық
білімді азамат кез келген тәртіп бұзушылыққа немесе қылмыстарға бармайды.
Қылмыстың алдын алудың түпнұсқалық идеясы адамгершілік, қоғамдық
тәртіп және заң нормаларын бұзумен, кез келген негативті құбылыстармен жиі
кездесетін тұлғаны тәрбиелеу жүйесінің құрама бөлігі ретінде негізделеді.
Адамдардың заңды білімділігінің төмендігінен әртүрлі заңға қайшы әрекеттер
мен әрекетсіздіктерге баруы мүмкін. Сондықтан оларды құқықтық тәрбиеге
баулуда, құқық бұзушылықтың алдын алу шараларын ұйымдастырғанда
тәрбиеленушінің жүріс-тұрысына, психикалық ой-өрісіне, санасы мен
мәдениетіне ерекше көңіл бөлініп отырғаны дұрыс.
Сонымен, дұрыс ұйымдастырылған құқықтық білім беру мен тәрбие
процестері жастардың заң нормаларын сыйлайтын, өз құқықтары мен
бостандықтарын білетін, міндеттерін орындайтын, заңға қайшы әрекеттердің
мемлекетке, қоғамға, жеке тұлғаға тигізетін залалы мен зиянын ұғынатын,
заңды жаза мөлшерін білетін және т.б. заңды білімі мен санасын, мәдениетін
дамыту шаралары арқылы қоғамдағы, мемлекеттегі құқық бұзушылықтың алдын алу
немесе болдырмау мәселелерін шешуге болады.
Еліміздің экономикалық, саяси және құқықтық өркендеуі мен
демократиялық даму үрдісі одан әрі жетіле беруі үшін қазіргі таңдағы
көкейтесті мәселелерінің бірі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту
мәселесі. 1998 жылы 2 шілдеде Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы
Қазақстан Республикасының Заңы қабылданып, сыбайлас жемқорлық ұғымы ұлттық
заңнамамызда алғаш рет анықталды, онымен күресті жүргізетін мемлекеттік
органдар жүйесі белгіленді.
Адамзатқа ертеден таныс сыбайлас жемқорлық — заманмен бірге өсіп-
өркендеп, небір тегеурінді қарсылықтарға төтеп беріп, қайда мол қаражат,
пайда болса, сол жерге тамыр жайып, бүгінге дейін жойылмай отырған қауіпті
кеселдің бірі.
Республика Президенті сыбайлас жемқорлықтың мемлекетіміздің дамуына,
оның экономикалық өсуі мен саяси тұрақтылығына қауіп-қатер төндіретініне
мемлекеттік құрылымдардың назарын бірнеше рет аударған болатын. Бұл орайда,
әлеуметтік құбылыс ретінде сыбайлас жемқорлық бүгінде ғаламшардағы барлық
елдерге, солардың ішінде, экономикасы дамыған және демократиялық дәстүрі
ежелден қалыптасқан мемлекеттерге тән болып, кез келген қоғам үшін күрделі
проблема болып табылады [1, 7 б].
Сыбайлас жемқорлық — бұл әлеуметтік құбылыс, биліктің құлдырауы. Оның
мазмұны — мемлекеттік қызметкердің немесе ондай қызметті жүзеге асыратын
басқа да тұлғалардың өз пайдакүнемдігі ниетімен немесе белгілі бір топтың
пайдасына өзінің қызметтік лауазымын, қадір-қасиетін пайдалану.
Сыбайлас жемқорлыққа А.И.Кирпичников мынадай сипаттама береді:
Сыбайлас жемқорлық — биліктің коррозиясы. Темірді дат жегендей, сыбайлас
жемқорлық та мемлекеттік аппаратты бұзады. Қоғамның адамгершілік, имандылық
жағдайын және мемлекеттік аппараттың мақсаттарды өз мүддесіне шешу емес,
мақсаттарды қоғамның пайдасына орындаудың көрсеткіші [2, 78 б].
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік құбылыс болғандықтан, әртүрлі жемқорлық
әрекет етуімен көрінеді, оның бір бөлігі қылмысты болып танылып, қылмыстық
қудалауға жатқызылады. Бұл құбылыс мемлекетке де, қоғамға да өте қауіпті
әсіресе жаңа қалыптасып келе жатқан демократия жағдайында жемқорлық ұятқа
қалдыруы мүмкін, мемлекеттік қызметтегі адамдардың сеніміне, тазалығына
күмән туғызады, сенімсіздік оларға ғана емес, жалпы мемлекет беделіне
нұқсан келеді, конституциялық құқықтар тапталады, заңдылық қағидалары
бұзылады, сол себепті Қазақстан Республикасының дамуы, одан әрі өсуі
тежеледі.
XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басы сыбайлас жемқорлыққа байланысты
мәселеге ерекше мән берумен бірге, осы тұрғыдағы құбылыспен күрес жүргізуге
арналған сан қырлы ғылыми ізденістердің өсуімен де ерекшеленеді.
Қазақстанда терең тарихи тамырлары бар сыбайлас жемқорлықтың ең
қауіпті және өте кең таралған формасы — парақорлық (пара алу, пара беру,
парақорлыққа делдал болу) болып табылады. Ол мемлекет механизмінің барлық
салаларына терең еніп қалған құбылыс. Азаматтар алдында бір жағынан билік
органдарына сенімсіздік қасиетін тудыртса, екінші жақтан өзінің тұрмыстық,
жеке, кәсіпкерлік және өзге де жағдайларын шешумен байланысты парақорлыққа
шыдамды қатынасты тудыртып, бұл құбылысқа қоғамның қарсы тұру мүмкіншілігі
мен адамгершілігіне кері әсер етеді.
Тамырын тереңге жіберген бұл құбылыс қоғамды қылмыстылыққа бой
алдырады, мемлекетіміздің қарқынды дамуына кедергі келтіруде. Елдегі
парақорлықтың етек алып кетуінің тағы бір қауіптілігі мұндай құбылыс ұлтты
моральдық жағынан аздырады, жұртшылықтың мемлекеттік өкімет және билік
органдарына сенбеушілігін, құқық қорғау органдарының қызметін бағаламау,
олардың жұмысына көмектеспеу, мемлекеттегі құқықты қорғаудың рөлін мүлде
теріс бағалау сияқты көзқарастардың дамуына жол береді.
Қазір парақорлыққа қарсы көптеген жарлықтар, заңдар, өзге де
нормативтік құқықтық актілер қабылданып жатқанмен, олар көкейкесті
сұрақтарды шешпейді. Мысалы, Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы Қазақстан
Республикасының Заңы жемқорлықтың жалпы сұрақтарын, парақорлықтың экономика
мен ұйымдасқан қылмыстылықпен қарым-қатынасын және тұлғаларды жекелей
лауазымды топтарға жатқызылуын қамтиды. Сол уақытта лауазымды қылмыстардың
объектісін дамытумен, қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың субъективтілік
жүйесін, парақорлық үшін жауаптылық мәселелері дифференциациясы және
парақорлықтың криминологиялық сипаттамасы соның ішінде, оның статистикалық
көрсеткіштер, тұлғаның жеке сипаттамасы және алдын алу шаралардың болу
мүмкінділігі зерттеуден тыс қалады.
Парақорлық мәселесі қылмыстық құқық теориясында көптен бері
зерттелініп келе жатыр. Парақорлықтың ұғымы, белгілері, түрлері, олардың
ұқсас қылмыстардан ерекшелігі, парақорлық қылмыстарының басқа қылмыстармен
жиынтығы, парақорлық құрамдарының ауырлататын, аса ауырлататын белгілерін
ашу сияқты мәселелерді арнайы, жан-жақты зерттеу объектісі болмаған.
Кеңестік қылмыстық заң әдебиеттерінде парақорлық мәселесі әр уақыттарда
заңгер ғалымдардың еңбектерінде жалпылама жарық көрді. Бұл мәселелер А.А.
Аслаханов, Г.Н. Борзенко, А.А. Жиленко, Б.В. Здравомыслов, А.Я. Светлов,
В.Ф. Кириченко, В.И. Ширяев және т.б. ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді.
Бұл еңбектерді ескі, тоталитарлық жүйенің заңдарына теориялық талдау
жасаумен шектелді. Еліміз егемендік алғаннан кейін, Қазақстанда тұңғыш рет
1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Бұл кодексте парақорлық құрамы
жаңаша белгіленді, оның өзіндік ерекшеліктері көрсетілді. Бұл мәселеге
байланысты А.Н. Ағыбаев, Е.О. Алауханов, Н.А .Абдиров, М.С. Нәрікбаев, Е.І.
Қайыржанов, А.Т. Қожаниязов, С.М. Рахметов, Д.Е. Тұрсынбаев, Б.Ж. Жүнісов,
Н.О. Дулатбеков, А.А Исаев, К.А. Бегалиев, З.О. Ашитов, Е.А. Оңғарбаев
өздерінің ғылыми еңбектерінде ерекше мән берді, парақорлық құрамының
жекеленген құрамына теориялық зерттеу берілді. Дегенмен, осы құбылыспен
күрес мәселелері толық шешімін тапты деп қорытындылау қиын. Заман өзгерген
сайын, заңда, қылмыстық парақорлықтың құрылымы да өзгереді. Оларға жаңа
баға беруді, саралауды өмір талап етеді. Сонымен қатар, бұл қылмысты
дәлелдеу де өте қиын болып табылады.
Зерттеу объектісі. Өзіміздің теориялық деңгеймен байланысты қылмыстық
құқықтық заңдылықты және криминологиялық ілімді зерттеп, анықтау және
кемістіктер орын алғанда оларды көрсету. Парақорлық ұғымы, оның белгілері,
оның негізгі сараланатын түрлеріне талдау жасау, парақорлықпен күресу
мәселелері болып табылады.
Зерттеу пәні. Парақорлық қылмыстарымен күрес жүргізуде қарастырылатын
қылмыстық кодекстің 311, 312, 313-баптарына байланысты қатынастарды
зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Магистрлік диссертациялық
зерттеудің мақсаты әлеуметтік құқықтық құбылыстар мен ғылыми құжаттарды
қолдану негізінде және парақорлыққа қатысты әртүрлі қайнар көздерін бір
ауызға келтіріп, нақты түсінік беру және қазіргі деңгейін анықтау. Параны
алу, параны беру, парақорлыққа делдал болу нормаларына қылмыстық құқықтық
талдау жасау және парақорлыққа байланысты қылмыстық заңдарды жетілдіру
бағытында, онымен күрес жүргізу деңгейінде алдын алу шараларын ұсыну.
Көрсетілген мақсаттарға жету үшін төмендегі міндеттер алға қойылған:
- сыбайлас жемқорлықты әлеуметтік құбылыс ретінде зерттеу, оның
қылмыстық-құқықтық көріністерінің нысандарын нақтылау;
- парақорлықтың ғылыми - теориялық және криминологиялық аспектісін
зерттеу;
- парақорлыққа қарсы күреске бағытталған ұсыныстарды көрсету;
- сыбайлас жемқорлық қылмыстарының тарихи-құқықтық аспектілерін
зерттеу;
- парақорлық үшін жауаптылық мәселесін шетелдегі заңнамамен салыстыру.
Магистрлік диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы зерттеу объектісі
ретінде таңдалған мәселелерді қою және саралауға алынған мәселелер тізімін
белгілеу арқылы өз көрінісін табады. Парақорлық қылмыстары үшін
қолданылатын жаза шараларын жетілдіру мәселелері қазақстандық қылмыстық
құқық ғылымында зерттеліп отырған алғашқы еңбектердің бірі болып табылады.
Бұл жұмыста Қазақстандағы қазіргі қылмыстық-құқықтық және криминология
ғылымының жетістіктері қамтыла отырып, қылмыстылықпен күрес тиімділігін
арттырудың көкейтесті мәселелері ашылған және парақорлық қылмыстары үшін
жазалардың тиімділігін арттыруға арналған нақты бағыттар айқындалған.
Қолданыстағы заңдарды зерттеу және оны тәжірибеде қолдану негізінде
парақорлық қылмыстар үшін қолданылатын жаза шараларын жетілдіру туралы
ұсыныстар келтіріледі.
Сонымен қатар, диссертациялық зерттеудің жаңалығын қорғауға ұсынылып
отырған тұжырымдар арқылы көрініс тапқан ғылыми нәтижелерден де байқауға
болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
1. Пара алушыны қылмыстық жауаптылықтан босату шартын заңмен анықтау
қажет. Егер пара алған адам тиісті органға ол туралы дер кезінде, ерікті
түрде хабар берсе, бірақ оның әрекетінде Қылмыстық Кодекстің 311-бабының
2,3,4- бөліктерінің белгілері болмаса, ол қылмыстық жауаптылықтан
босатылады деп заңмен белгілеудің парақорлыққа қарсы пәрменді күрес
жүргізуде пайдалы әсері болатынын ұсыну.
2. Егер парақорлыққа делдал болған адам ол туралы ерікті түрде тиісті
органға дер кезінде хабарласа, қылмыстық жауаптылықтан босатылады. Бұл
парақорлықпен күресті күшейтіп, парақорларды әшкерелеуге көмегін тигізетін
еді.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының тақырыбын жан-жақты
ашып, мүмкіндігінше ауқымды көлемде игеру мақсатында түрлі әдістер
қолданылды. Тақырыпты зерттеу барысында тарихи талдау, салыстармалы
құқықтану, жүйелі құрылымдық талдау әдістері пайдаланылды. Параны алу,
параны беру және парақорлыққа делдал болу қылмыстарының криминологиялық
аспектілерін зерттеуде статистикалық және нақты әлеуметтік әдістерге жүгіну
орын алды. Мерзімді баспасөзде жарияланған материалдар қолданылды.
Магистрлік диссертацияның теориялық және тәжірбиелік негіздерін
Теориялық және тәжірибелік аспектілерді зерттей келе, мынадай мәселелерді
нақтылау керек: лауазымды тұлға ұғымы, параның заты, параның төменгі
мөлшері туралы, т.б. Бұл магистрлік диссертацияда келтірілген ұсыныстар
парақорлықпен күрес жүргізуде және құқық қолдану қызметінде қылмыстық
нормаларды жетілдіруде пайдаланылуы мүмкін. Сонымен қатар, диссертация
материалдарын жоғарғы оқу орындарының заң факультеттерінде қылмыстық құқық
және криминология пәнінен лекция және семинар сабақтарын өткізгенде, ғылыми
зерттеу жұмысын жүзеге асырғанда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеу барысында жасалған негізгі
ойлар, ұсыныстар мен нәтижелер Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық
университетінің, Магистратура және PhD докторантура институтының саясаттану
және әлеуметтік экономикалық пәндер кафедрасының отырыстарында, ғылыми-
теориялық және ғылыми-тәжірибелік конференцияларда талқыланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттарына қол жеткізу үшін
қарастырылған мәселелердің мазмұнымен анықталады. Зерттеу жұмысы
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Парақорлықтың қылмыстық құқықтық сипаттамасы
1.1 Сыбайлас жемқорлық қылмыстармен күресу барысында
заңнаманың даму тарихы
Бұл жағымсыз әлеуметтік құбылыстың тарихы терең. Ол туралы қазіргі
кездегі сыбайлас жемқорлық көрінісі ретінде саналатын факт жөнінде
библейлік нақыл куәландырады. Міне, осы кітаптан бірнеше дәйексөздер:
Князь сенің қылмыскерлерің және сыбайлас ұрыларыңның бәрі сыйлықты жақсы
көреді және парақорлықтың артынан жүгіреді..., Сыйлық үшін кінәліні
ақтағаны және құқықтыларды заңдыдан айырғаны үшін қайғы болсын! [3, 201
б]. Парақорлық XIII ғасырдың орыс шежірелерінде айтылады. Бірінші сыбайлас
жемқорлық әрекеттерін шектеу заңнамасын III Иван жазған. Оның немересі Иван
Грозный 1561 жылы Сот грамотасын енгізді, онда жергілікті земстволық
басқарманың соттық шенеуніктеріне пара алғаны үшін өлім жазасы түрінде
санкция белгіленді.
А.М.Романовтың кезеңінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағытталған жалғыз
халықтық бүлік қатысты. Ол 1648 жылы Мәскеуде болды және мәскеуліктердің
жеңісімен аяқталды. Қаланың жартысы бейбітшілік тұрғындарымен өртеніп
кетті, алайда царь екі министрді - Земстволық бұйрықтың басшысы Плещеевті
және Пушкарлық бұйрықтың Траханиотовты көпшілікке азаптауға берілді.
1649 жылы қабылданған Соборлық Ережеде парақорлық үшін қылмыстық
жауапкершілік және пайда табу мақсатында қызмет бабын теріс пайдалану
сұрақтары көрініс табады. Соборлық Ереженің 5 және 7 баптарында сот
органдарының лауазымды тұлғаларының сыйақы алғаны үшін қылмыстық
жауапкершілік, ал 6 бапта субъект шеңбері кеңейтілді, сот шенеуніктер
қызметін орындайтын тұлғалар пара алғаны үшін жауапкершілік көрсетілген.
I Петр кезеңінде сыбайлас жемқорлық етек жайды және онымен қатал күрес
жүргізілді. I Петр парақоршыларға, сұғанақшыларға және боспалаушыларға
ықпал жасаумен барлық тәсілдерді және құралдарды қолданумен мемлекеттік
қызмет істерінде тәртіп жүргізуге тырысты. Алайда, онымен қолданған шаралар
оң нәтижені бермеді. Парақорлықтың және қызмет бабын теріс пайдалану арқылы
пайда табудың алдын алу мақсатында ол мемлекеттік қызметкерлер үшін
мемлекеттік қызметті өтудің жаңа тәртібін енгізді. Олар бұл қызметте екі
жылдан артық бола алмайды. Егерде қала тұрғындары осы лауазымды тұлға
өзінің міндеттерін орындауды жалғастырсын деп жазбаша түрде өтініш жазса,
көрсетілген мерзім ұзартылуы мүмкін.
Қызмет бабын теріс пайдалану арқылы пайда табудың қауіпті нысаны
ретінде — парақорлықтың таралғанын ескере отырып, I Петр 1713жылы 23
тамыздың Жарлығымен пара алумен қатар, пара бергені үшін қылмыстық
жауапкершілік енгізген. Осындай ұқсас құбылыстың алдын алу үшін ақша
алғандармен, ақша бергендерді аямай қамшымен дүре соғады және әйелдері мен
балаларын Азов каторгасына жібереді, және барлық қалаларға, ауылдарға былай
жариялау керек: кімде кім осылай алдағы уақытта тағы жасаса, оны аямай
өлім жазасына тағайындайды деп Жарлықта жарияланған [4, 669 б].
Мемлекеттің билік және басқару органдарының лауазымды тұлғалары қызмет
бабын теріс пайдалану арқылы пайда табуды жүзеге асырғаны үшін жазаны
қаталырақ еткен, бұл жаңа Жарлықта көрсетілген. I Петр 1714 жылы 24
желтоқсанда шыққан Жарлыққа қызметін теріс пайдалану арқылы пайда табуды
жүзеге асыруға көмектескені үшін және осы қылмыстардың жасалғаны туралы
айтпағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті енгізген.
Алайда, парақорлық үшін қылмыстық құқықтық санкцияның күшейтілуі және
парақорлық жөнінде айтпағаны үшін жауапкершілік туралы норманы енгізуі,
мемлекеттік қызметтің жеке түрлерін өтудің өзгеру тәртібі, Кеңес
мемлекетінде фискалдық институттың енгізілуі мемлекеттік органдар
қызметінде елеулі өзгерістерді берген жоқ. Параны беру және алу
жалғастырылды. Тіптен 1713 жылы енгізілген нормативтік актіде өзгертпеді.
Ол акт бойынша пара алған шенеунік туралы айтқан тұлғаға сол адамның
жылжитын және жылжымайтын мүлкі берілген, егер оны лайықты азамат жасаса,
онда оған сол адамның лауазымы берілген. В.О. Ключевский I Петрдің басқару
кезеңін сипаттап, былай деген: I Петр кезеңінде парақорлық бұрын болмаған
мөлшерге жетті [5, 180 б].
Ж.А.Тұяқбайдың пікірі бойынша, Қазақстанда құқықтық жүйенің негізі
орта және соңғы орта ғасыр кезеңінде дамыды, яғни бірінші кезең етіп XIV-
XIX ғ.ғ. бірінші кезеңін шартты түрде көрсетуге болады. Оның негізгі
ерекшелігі дәстүрлі мұсылман құқықтық жүйесінің және монғол өркениетінің
әдет-ғұрып құқығының институтымен құқықтық сәйкестігі болып табылады [6, 11
б].
Қазақтың феодалдық қоғамының кезеңінде қазіргі біз сыбайлас жемқорлық
деп санайтын қылмыс үшін жауапкершілік қарастырылмаған. Қазақстан Ресейге
қосылғанға дейін сыбайлас жемқорлық легитимдік институттың нысанында
көрініс тапты. Жоғарыда отырған өкілдерге берілген сыяпат феодалдық
міндеттілікпен сипатталады. Хандардың, сұлтандардың, билердің және басқада
жоғарғы өкілдердің пайдасы үшін қарапайым жер иеленушілерден
(пайдаланушылардан) ұдайы ұшыр салығы алынды, - бұл егіннің он бөлігі.
Мал шаруашылығымен айналысатындар закят салығын төледі.Сонымен қатар,
феодалдық жоғарғы топтың пайдасына соғым (шикі ет) немесе сыбаға (піскен
ет) түрінде сыйлық жинаған [7, 185 б].
Қазақстанда XVI ғасырдың басында Қасым ханның қасқа жолы деп
аталатын Қасым ханның заңы жүргізілді. Оның негізіне әдет-ғұрып құқығының
нормасы енгізілді. Қазақтардың әдет-ғұрып құқығының нормасы XVI ғасырдың
соңында Тәуке ханның тұсында біртұтас жинақ түрінде Жеті жарғы деген
атауымен түпкілікті кодификацияланды және толықтырылды.
Т.М.Культелеевтің айтуы бойынша, сол кезде қазақтың әдет-ғұрып құқығы
үш негізден тұрды: әдет-ғұрып, сот билерінің тәжірибесі және билердің съезд
ережелері. Сол кезеңде Қазақстанда сот қызметін қазақтың әдет-ғұрып
құқығының негізінде хандар, сұлтандар және билер атқарған. Ханның сот
талқылауы, соңғы сот инстанциясы ретінде қарастырылды. Сот талқылау үшін ол
ханлық деп аталатын сыйақының белгілі соммасын алып отырған. Хан әдет-
ғұрып құқығының негізінде соттаған, әдет-ғұрып құқығындағы ақтаңдақтарды
өзінің құқық шығармашылық қызметімен ауыстырып отырды. Осылайша, ханның сот
шешімі әдет-ғұрып құқығын толықтырды және құқықтың жаңа нормаларын құруға
алып келді. Адат бойынша, судьяларға тарту, сыбаға және тағы басқаларды
жасауға тыйым салынбады. Сондықтан, феодалдық жоғарғы өкілдер ірі мөлшерде
сыйақы алу үшін қылмыстық істерді және басқа да дауларды, әдейі ұзартқан,
қиындатқан.
д`Андренің Қырғыздың әдет-ғұрып сипаттамасында: Ордада әрбір сыйлы
адам, лауазымды тұлға болса да, сыйлық алуға болады деп көрсеткен. Осы
жазбаның басқа нұсқасында, мұндай тұлға сыйлық қабылдаудан бас тарта
алмайды деп айтылған [8, 54 б].
Қазақстанда құқық жүйесінің қалыптасуының келесі кезеңі, сыбайлас
жемқорлықтың әлеуметтік-құқықтық мәнінің өзгеруіне объективті әсер етті.
Бұл Ресей отаршылдық саясатын бекіту және империя шекарасын кеңейту
кезеңінен басталды. Ресейге қосылған кезеңде Қазақстанның сот құрылымы екі
қосарлас жүйе ретінде қолданылып жүрді:
1) жергілікті ұлттық сот – билер соты, қазақтар арасындағы болмашы
қылмыстық және азаматтық істерді талқылады. Олар адат және шариат
негізінде әрекет етті.
2) жалпы империалық сот мекемесі — қазақтардың ерекше маңызды қылмыстық
істерін және басқа халықтардың өкілдерінің арасында туындаған барлық
істерді талқылады.
II Екатеринаның басқару кезеңінде парақорлық үшін санкция I Петр
кезеңіндей қатал болмады. Осы уақытта билік органдарында сыбайлас
жемқорлықтың таралуы жоғары болды. Императрица осы қылмысты жүзеге асырғаны
үшін жазаның бұлтартпастық принципін қамтамасыз етуіне көңіл бөлді. Жазалау
шарасының қаталдығы және кең қолданылуы, бұл қылмыстың түрінің санын
азайтпады. Сондықтан, Ресейде сұғанақтықпен күресудің жаңа тәсілдерін
іздестірді.
1845 жылы қылмыстық және атқарушылық жаза туралы Ереже қабылданды.
Мұнда парақорлық үшін жауапкершілік және сыбайлас жемқорлық көрінісінің
басқада нысандары туралы заңнама өзгертілді және толықтырылды, жаңа
нормалар енгізілді. Ереженің бесінші бөлімінің алтыншы тарауында қызметін
пайда табу мақсатында теріс пайдаланғаны, және парақорлық үшін қылмыстық
жауапкершілік көзделген. Бұл тарау Парақорлық және сұғанақтық туралы деп
аталды және он үш баптан тұрды.
Ереженің 401 бабында парақорлық үшін қылмыстық жауапкершілік
көрсетілген, бұл қылмыс үшін жаза ақшалай екі есе өндіртіп алу болған. Бұл
бапта пара алудың екі нысаны көрсетілген: игілік парасы және сатып алу
парасы.
Ереженің 405 бабында пара алудың және берудің тәсілдері және нысандары
белгіленген:
1) делдал, соның ішінде туыстары арқылы параны алу және беру;
2) қызметі бойынша лауазымды тұлғаның әрекеті немесе әрекетсіздігі үшін
алдын ала уәде етілген сыйақыны беру және алу;
3) қызметі бойынша лауазымды тұлғаның әрекеті немесе әрекетсіздігі үшін
алдын ала келісілмеген сыйақыны беру және алу;
4) сыйақыны айырбас, сату немесе басқа жалған заңсыз мәмілелер түрінде
беру.
Ереженің 406 және 407 баптарында қорқытып алудың нысаны ретінде пара
былай аталған:
– қорқыту немесе қысым көрсету жолы арқылы пара алу;
– лауазымды тұлғалардың сыйлықты немесе заңмен көрсетілмеген төлемді,
несиені немесе басқа да пайданы талап етуі;
– жеке адамды азаптаумен немесе зорлық-зомбылықпен ұштасқан қорқытып
алушылық.
Параны қорқытып алушылық үшін барлық құқығынан айыру ретінде, Сібір
ауданына жер аударумен немесе 4 жылдан 6 жылға дейін қамаумен жазаланды.
Ереженің Парақорлық және сұғанақтық туралы тарауына бұрын Ресейдің
қылмыстық құқығына белгілі болмаған жаңа баптар енгізілді:
– жоғары басшылықтың лауазымды тұлғалардың және оның көмекшілерінің
заңға қарсы ақша жинауы және сыйлықтар алуы (408 бап);
– парақорлыққа және сұғанақтыққа жәрдемдесу, параны қорқытып алушылыққа
қатысу (409 бап);
– қауым атынан шаруалардың лауазымды тұлғаларға пара беруі (411 бап).
Ауырлататын мән-жайларсыз пара беру үшін қылмыстық жауапкершілікті
қарастыратын Ереженің 411 және 412 баптарын 1866 жылы Ресей Императоры
Александр II “Сұғанақшылар туралы қаулымен” күшін жойды.
1903 жылы Ресейдің Қылмыстық ережесі әзірленді. 1885 жылғы
Қылмыстық және түзеу жазасы туралы ережелердің лауазымды қылмыстары
туралы барлық нормалары осы ережеге автоматты түрде көшірілді. Алайда, 1903
жылы Ереже заңды күшіне енген жоқ. Қайта құрудың революциялық сипаттамасы
Ресейде капиталистік қатынастың дамуын тоқтатты. Царь үкіметінің барлық
заңдары, соның ішінде қылмыстық заңдар 1917 жылы күшін жойды. 1917 жылы
қазан айында мемлекеттік құрылыстың және басқару нысанының ауыстырылуы
сыбайлас жемқорлық құбылысын алып тастамады. 1918 жылы 8 мамырда шыққан
Парақорлық туралы декреті, осы әрекеті үшін қылмыстық жауапкершілік
қарастырған, Кеңес үкіметінің бірінші құқықтық актісі болды. Кеңес
үкіметінің сыбайлас жемқорлықпен күресу тарихы, оның билігімен бірге
аяқталды. Бұл күрес бірнеше маңызды және қызық белгілермен сипатталады:
Біріншіден, билік сыбайлас жемқорлық сөзін мойындамады, тек 80
жылдардың аяғында қолданды. Оның орнына парақорлық, қызмет бабын теріс
пайдалану, бетімен кетушілік және тағы басқа терминдер қолданылды.
Екіншіден, кеңестің құқықтық санасы әрдайым сыбайлас жемқорлықтың
себептерін өнімсіз, дұрыс емес түсіндірді.
1921жылы 16 тамызда РСФСР Халықтық Комиссар Кеңесінің Парақорлықпен
күрес туралы жаңа Декреті шықты. 1921 жылы қазан айында II Бүкілресейлік
съезінде В.И.Ленин баяндамамен сөз сөйлегенде, былай белгілеп көрсеткен:
Менің ойымша, қазір адамның алдында тұрған басты үш дұшпан бар: бірінші
дұшпан — коммунистік өркөкіректік (менмендік), екінші — сауатсыздық және
үшінші — пара [9, 20 б].
Келесі кезекте 1922 және 1926 жылдары РСФСР-дің қылмыстық кодексінің
қабылдануы болды. 1922 жылғы РСФСР қылмыстық кодексінің лауазымдық
қылмыстар деген тарауын дайындау негізі болды. Осы қылмыстық кодекстің 105-
бабының ескертуінде тұңғыш рет лауазымды тұлғаның түсінігі берілді. Осы
түсінік 1918 жылғы 8 мамырдағы парақорлық жөніндегі декретте айтылған
лауазымдық тұлғаның түсінігін одан әрі жетілдірді. Атап айтқанда лауазымды
адамдары болып тұрақты немесе тиісті органдарда уақытша қызмет атқаратын
адамдар да танылды. Лауазым адамдарына тән функциялардың мәні де аталып
көрсетілді.1922 жылғы қылмыстық кодекс пара алумен бірге, пара беру,
парақорлыққа делдалдық және парақорлықты жасырғаны үшін қылмыстық
жауаптылық белгіледі. 1922 жылғы РСФСР ҚК-тің 15-бабында парақорлыққа
арандатқаны үшін өте қатаң қылмыстық жауаптылық белгіленді. Парақорлыққа
арандату деп лауазым адамын әшкерелеу үшін оған жалған түрде пара ұсыну,
соған байланысты жағдай және мүмкіндіктер туғызу танылды. Соғыс коммунизмі
саясатынан жаңа экономикалық саясатқа көшіруге байланысты. Бүкілордақтық
орталық атқару комитеті мен Халық Комиссарлары Советі 1922 жылы 9 қазанда
Қылмыстық кодекстің 114 бабының мәтінен өзгерту туралы декрет қабылдайды.
Осы декрет парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты едәуір күшейтті.
РСФСР-дің 1926 жылғы Қылмыстық кодексі парақорлық үшін жауаптылықты
біраз жеңілдетті. Пара бергені, оған делдал болғаны, парақорлыққа
арандатқаны үшін өлім жазасын қолдану мүмкіндігі алынып тасталды, 1927 жылы
Қылмыстық кодекс енгізген өзгерістерге байланысты пара алғаны үшінде
жоғарыда аталған жаза қолданылмайтын болды. Бас бостандығынан айыру мерзімі
де едәуір жеңілдетілді. 1926 жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінің 1922 жылғы
Қылмыстық кодексінің ерекшелігі пара алудың субъектісі тек лауазым адамдары
болады деп атап көрсетті. Бірақта лауазым адамның түсінігі 1922 жылғы
Қылмыстық кодекстегідей өзгеріссіз қалды.
Пара алудың объективтік жағына да елеулі өзгеріс енді. Бұрынғы кодекс
бойынша пара алуда, кінәлінің жүзеге асыратын іс-әрекеті оның қызмет
өкілдігінің шеңберінде жүзеге асырылылатын болса деп айтылып келсе, соңғы
1926 жылғы кодексте іс-әрекетті лауазым адамы өзінің қызметтік жағдайына
байланысты жүзеге асыруға мүмкін немесе тиіс болса деп белгіленді, яғни
кінәлі адам өзінің қызметтік өкілдігі шеңберінде, одан тыс лауазымдық
жағдайын пайдаланып пара берушінің немесе оның өкілінің пайдасына белгілі
бір іс-әрекетті істейді немесе істемейді.
РСФСР-дың 1926 жылғы Қылмыстық кодексінің тағы бір ерекшелігі пара
алған адам қандай жағдайда болмасын, қылмыстық жауаптылықтан босатылмайтын
болып заңдастырылды қылмыстық жауаптылықтан тек пара берген немесе параға
делдал болғандарды ғана, егер олардың пара қорқытып талап етілсе және
олардың пара бергені туралы ерікті түрде, дер кезінде тиісті органдарға
хабарласа босатылатын болып белгіленді.
Қазақстанда тұңғыш рет Қылмыстық кодекс 1959 жылы 22 шілдеде
қабылданып, 1960 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Қазақ ССР
Қылмыстық кодексінде көрсетілген лауазымдық қылмыстар жүйесі негізінен
кеңестік жүйеде қабылданған заңдарға негізделді. Бірақ Қазақ ССР Қылмыстық
кодексіндегі лауазымдық қылмыстар тарауында РСФСР Қылмыстық кодексіне
қарағанда елеулі айырмашылықтар болды. Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің 143-
бабында лауазымды адамдар туралы басқаша, жаңаша түсінік берілді. Барлық
мемлекеттік немесе қоғамдық кәсіпорындарда, ұйымдарда немесе мекемелерде
істейтін қызметшілерді атқаратын функциясына байланыссыз лауазымды адамдары
болып саналады. 1982 жылғы 19 сәуірдегі және 29 желтоқсандағы осы 143 бапқа
өзгеріс енгізіліп лауазымды адамдардың түсінігі басқаша берілді. Онда
лауазымды адамдар болып өкімет өкілдері немесе мемлекеттік, қоғамдық
органдарда ұйымдастыру – басқару немесе әкімшілік – шаруашылық қызметтерді
орындауға байланысты қызметпен шұғылданатын немесе осындай міндеттерді
арнайы өкілеттік бойынша орындайтындар танылды. Осы атаған адамдар пара алу
құрамының да субъектісі болды. Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің 146-бабында
пара алу құрамы үшін жауаптылық толық көрсетілді.
1962 жылы 20 ақпандағы СССР Жоғарғы Советі Президиумының Парақорлық
үшін қылмыстық жауаптылықты күшейту туралы Жарлығына сәйкес осы қылмыс
құрамы үшін жаза мөлшері едәуір ұлғайтылды. Ауырлататын жағдайда пара
алғаны үшін он жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырып, мүлкі
тәркілеуге жазаланатын болды, ауырлататын жағдайда пара алғаны үшін мүлкі
тәркіленіп бес жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан
айыруға, ал аса ауырлататын жағдайда осы қылмысты істегендер өлім жазасына
кесіліп, мүлкі тәркіленеді. Бірақ заң пара алудың аса ауырлататын түрінің
түсінігін ашып көрсетпеді. Қылмыстық құқық ғылымы пара алудың аса
ауырлататын түріне осы іс-әрекетті үнемі жасауды, жауапты қызметтегі
лауазымды адамдардың пара алуын, аса ірі мөлшерде не ұйымдасқан топтың пара
алуын жатқызды. Бірақ қылмыстық заңда бұл түсініктерге тиісінше заңдылық
анықтама берілмеді, мұның өзі сот, тергеу тәжірибесінде іс-әрекетті дұрыс
саралауға кері әсерін тигізді. Қазақ ССР-нің 1959 жылғы Қылмыстық
кодексінде пара алуға арандатушылық үшін және парақорлыққа делдал болғаны
үшін жауаптылықты белгілейтін арнайы баптары болған жоқ. Парақорлыққа
делдалдық үшін жауаптылық 1962 жылы 13 маусымдағы Қазақ ССР Жоғарғы Советі
Жарлығымен белгіленіп, Қылмыстық кодекске толықтыру енгізілді. Парақорлыққа
делдал болғаны үшін жауаптылықты белгілейтін 146-1-бап арнайы көрсетілді,
бірақ заңда парақорлыққа делдал болғандарды қылмыстық жауаптылықтан босату
шарттары көрсетілмеді. Мұндай норма тек пара беруші үшін ғана көрсетілді.
Егер пара берген адам қорқыту салдарынан мәжбүр болып пара берсе немесе бұл
адам пара бергеннен кейін осы жайында ерікті түрде мәлімдесе, ол қылмыстық
жауапқа тартылудан босатылатын болып заңдастырылды.
Революцияға дейінгі Ресейдің қылмыстық құқықтық нормаларын жетілдіру
нәтижесінде сыбайлас жемқорлықтың келесі нысандары анықталды: парақорлық,
сұғанақтық, қорқытып алу, мемлекеттік мүлікті ұрлау.
Парақорлық – сыбайлас жемқорлықтың бір түрі болып табылады. Бұл
лауазымды қылмыстардың ең қауіпті түрі. Оның қауіптілігі, ол басқа
пайдакүнемдік қылмыстарды жүзеге асырумен ұштасқан. Мемлекеттік аппараттың
қалыпты қызметіне қол сұғуда, парақорлық олардың беделін түсіреді, басқару
билік органдарының беделін түсіреді, әділеттілік қағидасының бұзылуына алып
келеді. Билік және қызметтік өкілеттік берілген лауазымды тұлғаларға,
мұндай қылмыстарды жүзеге асыру мүмкіндігі жоғары, олардың қызметтік
жағдайының қатынасы бойынша басқа тұлғаларды дәрменсіз жағдайға қояды.
Парақор масқара қылады, көптеген лауазымды тұлғалардың адалдығына күмән
туғызады, тек оларға ғана сенімсіздік туғызбайды, сонымен қатар бүкіл
мемлекетке сенімсіздік тудыртады.
Қазақстан егемендікті алғаннан кейін және тәуелсіз мемлекет болғаннан
кейін сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізу мәселелері екінші жоспарға түскен
жоқ, керісінше қылмыстармен күрес жүргізу бойынша мемлекеттік саясаттың
бірінші кезекті міндеті болып табылды. Біздің Республикамызда ерекше
қауіпті құбылыс ретінде сыбайлас жемқорлық туралы 1991 жылдан бастап жиі
айтылатын болды. Сол мезгілде Қазақстан Республикасының Президентінің
Қылмыстардың және сыбайлас жемқорлықтың ұйымдастырылған нысандарымен күрес
жүргізуді күшейту бойынша шаралар туралы Жарлығы 1992 жылы 17 наурызда
қабылданды. Бұл Жарлықта былай белгіленген: Республикада криминалды
кәсіпқойлық күшейтіліп келеді, қылмыстылық ұйымдасқан сипатты иеленді,
қылмыстық топтың халықаралық байланыста таралуы, олардың лауазымды
тұлғалармен ұласуы жүргізіліп жатыр.
Қолданылып жүрген Қылмыстық кодекске 1997 жылға дейін 160-тан астам
өзгертулер, толықтырулар енгізілді. Осыған орай елімізде жаңа Қылмыстық
кодекс қабылдану қажеттілігі туындады. 1994 жылы Қылмыстық кодекстің
жобасын әзірлеу қолға алынды. 1997 жылы 16 маусымда Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданды, ол 1998 жылдың 1
қаңтарынан бастап күшіне енді. Жаңа Қылмыстық кодекс парақорлық үшін
жауаптылықты белгілейтін қылмыс құрамдарын жаңаша жетілдірілген дәрежеде
белгіледі.
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік немесе криминологиялық ұғым, сондықтан
оны қылмыстың нақты құрамы ретінде қарастырмай, құбылыс ретінде қарастыру
керек [10, 61 б].
Сыбайлас жемқорлыққа халықаралық күрес жүргізу туралы БҰҰ анықтамалық
құжатында белгіленген: Сыбайлас жемқорлық — бұл жеке мақсатының пайдасы
үшін мемлекеттік билікті теріс пайдаланушылық. Осы анықтамадан көрініп
тұрғандай, парақорлық лауазымды тұлғалардың әртүрлі қылмыстары сияқты, яғни
заңсыз түрде өзіне пайда табу мақсатымен жасалған қылмыстар, сыбайлас
жемқорлық ұғымына енеді.
Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев қылмыстармен, әсіресе
парақорлықпен күрес жүргізуде түбегейлі шараларды қолдады: Ел Президенті
өзінің сөз сөйлеуінде былай белгілеген: Парақорлық әлеуметтік қауіпті
масштабты иеленуде. Параны барлығы үшін алады, - жер кесіп беру,
коммерциялық құрылымды қайта тіркеу, әскери қызметтен босату, салық салудан
табысты жасыру, кеден шекарасынан өту, жекешелендіруге жәрдемдесу, басшылық
алдындағы таныстық үшін пара алады.
Қазіргі кезде парақорлықтың мынандай нысандары кең таралған: заңсыз
сыйлықты төлеу жолымен пара алу және беру, материалдық көмек, қоса
атқарушылық бойынша жұмысты орындағаны үшін лауазымды тұлғаларға немесе
олардың отбасыларына ақы төлеу, жалған еңбек келісімі, іссапар үшін көлік
шығындарын төлеу және т.б. Қазақстан Республикасының тергеу-соттық
тәжірибесіндегі құжаттарды игеруде, парақорлықпен көбіне кеден
органдарының, салық инспекциясының, құқық қорғау органдарының, қаржы-
кредиттік жүйенің, билік және басқару органдарының қызметшілері
зақымданған.
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік құбылыс ретінде әр түрлі коррупциялық
әрекеттер арқылы көрінеді, соның бір бөлігі қылмыстық болып табылады да,
қылмыстық тәртіппен қудаланады. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы
Қылмыстық кодексінде лауазымды тұлғалармен жасалған қылмыс, Мемлекеттік
қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық және
өзге де қылмыстар деген атаумен 13 тарауда бекітілген. Бұл тарауда
сыбайлас жемқорлық қылмыстарына мыналарды жатқызады: қызмет өкілеттігін
теріс пайдалану (307-бап), билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану
(308-бап), лауазымды адамның өкілеттігін иемдену (309-бап), кәсіпкерлік
қызметке заңсыз қатысу (310-бап), пара алу мен пара беру (311-312-баптар),
парақорлыққа делдал болу (313-бап), қызметтік жалғандық жасау (314-бап),
қызметтегі әрекетсіздік (315-бап), салақтық (316-бап) [11, 113-119 б].
1997 жылы 21 қазанда Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасының жоғарғы тәртіптік кеңесі туралы
Жарлық шығарды. Жоғарғы тәртіптік кеңестің басты мақсаты — мемлекеттік
тәртіпті бекіту, мемлекеттік қызметкерлердің жауапкершілігін көтеру,
олардың қызмет бабын теріс пайдалануына және өкімет билігін асыра
пайдалануына жол бермеу болды.
1998 жылы 2 шілдеде Қазақстан Республикасының № 267-I “Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес жүргізу туралы” Заңы қабылданды. (2000 жылы 28
сәуір, 2001 жылы 8 маусым, 2001 жылы 12 шілде, 2002 жылы 9 тамыз, 2003 жылы
27 қыркүйек, 2007 жылы 21 шілде даталарымен өзгерістер және толықтырулар
енгізілді). Заң бойынша: мемлекеттiк мiндеттердi атқаратын адамдардың,
сондай-ақ соларға теңестiрiлген адамдардың лауазымдық өкiлеттiгiн және
соған байланысты мүмкiндiктерiн пайдалана отырып не мүлiктiк пайда алу үшiн
олардың өз өкiлеттiктерiн өзгеше пайдалануы, жеке өзi немесе делдалдар
арқылы заңда көзделмеген мүлiктiк игiлiктер мен артықшылықтар алуы, сол
сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игiлiктер мен
артықшылықтарды құқыққа қарсы беруi арқылы оларды сатып алуы сыбайлас
жемқорлық деп ұғынылады [12, 3 б]. Осы қылмыс түріне байланысты Қазақстан
Республикасының көптеген авторлардың еңбектері арналған: А.Н.Ағыбаев,
А.Қожаниязов, Ж.Жетібаев, Е.О.Алауханов, Д.Е.Турсынбаев, Ч.Кенжетаев,
Р.О.Орынбаев, У.С.Жекебаев, Е.А.Онгарбаев және т.б.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1998 жылғы 30
қыркүйектегі Жолдауында былай деген: Сыбайлас жемқорлық қоғамға,
мемлекеттің конституциялық негізіне қауіп төндіреді, сондықтан онымен күрес
жүргізу — жалпы ұлттық міндет. 2005 жылы желтоқсанда Қазақстан
Республикасының Президенті 2006-2010 жылдарға арналған сыбайлас
жемқорлықпен күрес жүргізу туралы мемлекеттік бағдарламаны бекітті. Ал,
2006 жылы ақпанда осы стратегиялық құжатты жүзеге асыру жоспары туралы
Қазақстан Республикасының Үкіметінің Қаулысы шықты. Мемлекет басшысы 2009
жылғы 22 сәуірде Қазақстан Республикасында қылмысқа және сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күресті күшейту және құқық қорғау қызметін одан әрі
жетілдіру жөніндегі қосымша шаралар туралы Жарлыққа қол қойды.
1.2 Парақорлық қылмыстарының түсінігі және құрамына талдау
жасау
Мемлекет нарықтың экономикаға әсер етіп, нарықтық экономикалық
құқықтық сананың қалыптасу кезеңінде, қылмыстардың жасалу технологиясы да
өзгерді, сол себепті ондай құбылыстармен күресу үшін тәжірибелік- теориялық
деңгейдегі, зерттеулерді жетілдіру қажет.
Қазіргі заңдылықта парақорлық сыбайлас жемқорлық түсінігімен тығыз
байланыста. Сыбайлас жемқорлық бұл өте ерте кездерден туылып және қазіргі
таңда әлемнің көптеген елдерінде өз тіршілігін жалғастырып келе жатқан қиын
әлеуметтік құбылыс.
Сыбайлас жемқорлық (латын тілінен corruptio) сатылу дегенді білдіреді,
сонымен қатар қоғамдық және саясат қызметкерлердің, мемлекеттік шенеуніктер
мен лауазымды тұлғалардың сатылуы.
Профессор Н.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты әлеуметтік көлеңкелі
құбылыс деп көрсетіп, оның бір тұлғаны екінші бір тұлғаның сатып алуынан
тұратынын анықтайды [13, 40 б]. Профессор А.И.Долгова осындай пікірді
қолдай отырып, коррупцияны мемлекеттік немесе басқа да қызметкерлердің жеке
басының пайдасы үшін ресми қызметтік өкілеттіліктерін және соған байланысты
беделдері мен мүмкіндіктерін сатуы немесе сол үшін сатылуы деп атап
көрсетеді [14, 640 б]. Бұл дегеніміз коррупция ұғымын парақорлықпен
теңдестіру деген сөз. Басқалар коррупцияны шенеуніктердің өз қызмет бабын
жеке басының пайда табуы мақсатында қолдануға негізделген басқару
аппаратының іріп-шіруі деген анықтама береді. Бұл жағдайда олар cor
(дене) сөзін негізге алып, коррупция деген сөзге латын тілімен сөзюе сөз
дененің іруі іріп-шіру процесі деп анықтама келтіреді. Осы мәселені
түбегейлі зерттеп жүрген профессор Б.В.Волженкин Сыбайлас жемқорлық
дегеніміз әлеуметтік құбылыс болып табылатын биліктің іріп-шіруі,
мемлекеттік функцияны атқаруға өкілетті мемлекеттің немесе басқа да соларға
теңестірілген адамдардың өз қызмет бабын қызмет мәртебесі мен беделін жеке
басының баюы мақсатында немесе топтық мүдде үшін пайдалануы деп анықтама
береді [15, 5 б].
В.В.Лунеевтің айтуы бойынша сыбайлас жемқорлықтың ядросын парақорлық
деп атауға болады деген [16, 515 б]. Ағылшын тілінде параға сатып алу,
пара сөздері bribery деген бір сөзбен белгіленеді. Сондықтан, сыбайлас
жемқорлықты зерттеушілердің бірі Сьюзан Роуз-Аккерманның еңбектерінде
пара термині пайдаланылады, бұл терминде сыбайлас жемқорлық белгілерінің
барлық кешенді функцияларын құрайды. Оның жіктеуі бойынша:
1) жеңілдікті параға сатып алуға тырмысу емес, заң негізінде пайдаланушы
жеке кәсіпкерлерге мемлекет құрылымымен ұсынылатын жеңілдіктің
жетіспеушілік жолымен — пара нарықтағы артық ойыншыларды жояды;
2) мемлекеттік шенеуніктерінің қызметтері үшін төменгі жалақы және ішкі
бақылаудың төменгі деңгейі болған жағдайда — пара бонус ретінде жұмыс
істейді;
3) салық, кеден бажы және реттеуші түрі ретіндегі құжаттардың шығындарын
пара төмендетеді;
4) сыбайлас жемқорлық және қорқыту жолымен заңсыз бизнестің және құқық
қорғау органдарының ұйымдастырушылық қылмыстарының бастықтарын,
басқада билік институттарының бағыну салдарынан — пара қылмыстық іске
жол ашады [17, 356 б].
Ғылыми, оқу және қоғамдық, жариялық әдебиеттерде сыбайлас жемқорлық
анықтамасы әр түрлі мағынада беріледі. Мысалы, жоғары оқу орындарының
Қылмыстық құқық оқулығында, кең түрде қарағанда, парақорлық — жария
аппарат басқармасын зақымдап, биліктің ыдырауымен байланысты. Қасақана өз
мемлекеттік міндетін, өзінің қызметтік жағдайын, алып жатқан лауазым
мәртебесін және беделін пайдалана отырып өзін немесе мүдделі топты
пайдакүнемдік мақсатта байыту.
Пара беру, пара алу және параға делдал болу — сыбайлас жемқорлықтың
өте кең тараған түрлері болып табылады. Бұл біздің қазіргі қоғамымызда жыл
сайын түрліше сипатпен түрленіп, қауіп төндіріп тұрған күрделі мәселелердің
бірі. Мұндай қылмыстар биліктердің және басқармалардың дұрыс қалыпты
қызметін бұзып, олардың беделін түсіріп және лауазымды тұлғаларды сатып
алғанның арқасында өз мәселелерін шешіп, тілегенін алып, өзін және басқа да
тұлғаларды жауаптылықтан сақтап қалу мүмкіндігі бар екендігін халыққа
көрсетеді, яғни мұны халық біліп осы мүмкіншіліктерді қолданады. Парақорлық
қызметтік пайдакүнемдік қылмыс. Бұл қылмыстың мағынасы, яғни лауазымды
тұлға, өзінің лауазымды қызметімен байланысты істелген қызметі үшін
ұйымдардан немесе басқа да тұлғалардан заңсыз материалдық сыйақы алуы.
Парақорлық латенттік қылмыс тобына жатады. Қазіргі таңда мемлекет пен
қоғамның парақорлыққа деген көзқарасы әртүрлі. Осы құбылыстың пайда болу
туралы және мемлекет пен қоғам институтына әсер ету деңгейінің
тұжырымдамасы әртүрлі, мұның себебі, парақорлықты заңгерлер ғана емес,
экономистер, әлеуметтанушылар және саясаткерлермен де зерттелетіні анық.
Осыдан біз кең әртүрлілікті байқап отырмыз. Онымен қоса, парақорлық
түсінігі қоғам тәжірибесінің негізінде тұрмыс салтта да қалыптасқан. Бірақ
мұндай әр алуандық нақты әмбебап парақорлыққа деген түсінікті қалыптастыру
үшін қиындық туғызады және тиімді қарсы іс-әрекет механизм дамытуын
объективті түрде шектейді.
Парақорлық тез өсетін қылмыстар тенденциясы арасынан бірінші
орындардың біріне ие. Елбасымыз жалпы құқық жүйесіне, соның ішінде әсіресе
сыбайлас жемқорлықпен күресті тұрақты әрі табанды жүргізу мәселесіне ерекше
мән беруде. Елбасының айтуынша, республиканың мемлекеттік органдардағы
сыбайлас жемқорлық мәселесі бүгінде аса өткір тұр. Осындай керітартпа
құбылыстың тамырына балта шабу — қазақстандық қоғамды одан әрі түрілендіру,
дамыту міндеттерін табысты шешудің кепілі болып табылады. Елбасы мойындап
отырған бұл жағымсыз құбылыс — парақорлық бүгінгі күні біздің қоғамның
өзекті мәселесі болып отыр. Статистикалық мәліметтерге қарағанда, заңи
негізде жазылатын газет, журналдардағы мақалалардың екіден бірі осы
тақырыпқа арналады.
Біздің елде парақорлықтың өмір сүріп отырғанын бәрі біледі, бұған қоса
көптеген адамдар осы қауіпті әлеуметтік қылмыс көрінісін өз бастарынан
өткізген. Парақорлық әлеуметтік құбылыс ретінде бейімделгіштігімен
сипатталады, ол үнемі түрін өзгертіп және жетіліп отырады. Парақорлық
атқарылатын істердің келісімділік сипатымен қатар, көлеңкелі сипатқа ие.
Әдетте оның соңынан шағым түспейді, себебі екі жақта заңсыз жасалған
келісіммен пайда табады. Парақорлық термині көп мағыналы, оны латын тілінен
аударғанда - сатып алу деген ұғымды білдіреді. Corrumpire анықтамасы
рим құқығында кең көлемде сындыру, бүлдіру, күйрету, фальсификациалау,
сатып алу сияқты сотқа қатысты заңсыз әрекеттерді білдіреді. Бұл ұғым
латынның coorrei - бір затқа бірнеше адамның қатысуын және rumpere -
сындыру, бүлдіру, бұзу деген ұғымдардың қосындысынан шыққан. Осының
нәтижесінде бірнеше адамның қоғамдық істерді басқару процесінің қалыпты
жағдайын бұзу, бүлдіру мақсатында жасайтын іс-әрекеті деген жеке термин
пайда болады.
Мемлекеттік қызметкерлердің пара алуы кәсіпкерлік шығындарды өсіріп,
шетелдік және отандық капиталдың инвестициялық әлеуетін азайтып,
өнеркәсіптің өсуіне кедергі келтіріп, ең ақыры қарапайым халықтың негізгі
бөлігінің өмір сүру деңгейін төмендетеді. Кейбір елдерде парақорлық кең
тараған, бір де бір ел одан бос емес, парақорлық дүниежүзілік мәселеге
айналды.
Адам құқығын бұзу саласының ең қауіпті көрінісі парақорлық болып
табылады, ал бұл дегеніміз — мемлекеттік қызметкерлердің сатылғыштығы мен
оларды сатып алу. Мемлекетіміздің саяси және экономикалық тұрақтылығына
нұқсан келтіретіндер: әр түрлі қызметкерлер, мемлекеттік қызметкерлердің
қоғам есебінен өзіне, өз туысқандарына, аталастарына пайда келтіру
мақсатындағы протекционизм [18, 237 б].
Пара үшін тиімді контрактілер жасалады, керекті сараптамалар
жүргізіледі, салықтық жеңілдіктер мен тиімді несиелер алынады, белгілі -
бір кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін лицензиялар алынады. Параны бере
отырып құқық бұзушылар жауапкершіліктен жалтарады. Пара тіркелген кезде,
ЖОО- на түсу кезінде, онда емтихан тапсырған кезде беріледі және алынады.
Ең қатерлісі, парақорлық басқа қылмыстармен ұштасқан кезде болады олар:
салықтық, кедендік, экономикалық, экологиялық және ұрлау қылмыстары.
Американдық ғалым В.М. Райсмен, АҚШ - тағы парақорлық мәселесін зерттей
отырып, кең тараған параның үш түрін айқындады: іскерлік пара (лауазымды
тұлғаға ол өзінің қызметтік міндеттерін тезірек орындауын қамтамасыз ету
үшін беріледі), тежеуші пара (тиісті жағдайда қолданылуы тиіс норманың
қолданылуын тоқтата тұрғаны үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертациялық зерттеу
жұмысында парақорлықтың қылмыстық құқықтық сипаттамасына, оның ішінде
парақорлықпен күресуде шетелдің тәжіребиесіне және олардың алдын алу
шараларына баға берілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің еліміздің қазіргі даму
кезеңінде жаңа қоғамның өркендеп әрі қарай дамуы үшін заңдылықтың күшеюі,
еліміздің азаматтарының құқықтары мен өмірлерін қорғауының күшеюі басты
міндет болып отыр. Бұл туралы еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің
халқына деген Қазақстан-2030 Жолдауында, халқымыздың негізгі Заңы
Конституцияда, басқа да құқық қорғау заңдарында көрсетілген, яғни
қылмыстылықпен күресуде барлық республикалық заңдарды қолданып, құқық
бұзушылықтың жіберілмеуін және де әрбір қылмыскер өзіне тиісті жазасын
алатынын айтқан болатын. Сондықтан да еліміздің әрбір азаматына құқықтық
саласы бойынша біліммен сусындата отырып, оларды тәрбиелеу. Құқықтық тәрбие
үрдісінде көптеген жан-жақты мәселелер қарастырылады, соның бірі құқық
бұзушылықтың алдын алу шаралары. Қоғамымызға, мемлекетімізге қауіпті заңға
қайшы әрекеттерді болдырмау шаралары құқық қорғау органдарының көмегімен
жүзеге асады. Құқықтық тәрбиелеу тәжірибесі — адамзаттың өркендеу кезеңінде
қалыптасқан үрдіс. Оған дәлел ежелгі мемлекеттердегі заңдардың болуы,
халықтың жаппай заң нормаларына бағынуы және осы заңдар негізінде
адамдардың тәрбиеленуі.
Адамдар арасындағы құқық бұзушылықты алдын алу шараларын дамыту
мәселелері қазіргі заманның өзекті мәселесі болып табылады. Сондықтан да
әрбір азаматтың жан-жақты білімін, санасы мен мәдениетін тәрбиелей отырып,
өз Отанын сүйетін, заң нормаларын сыйлайтын, ұғынатын; өз құқықтары мен
бостандықтарын білетін; заңды міндеттерін бұлжытпай орындайтын құқықтың,
демократиялық мемлекеттің үлгілі азамат тұлғасында қалыптастырып, дамытады.
Құқықтық дамыған адам — құқықтық білімді; өзін тұлға ретінде ұстай білетін;
заң нормалары мен құқыққа оң көзқарастағы адам болып табылады. Құқықтық
білімді азамат кез келген тәртіп бұзушылыққа немесе қылмыстарға бармайды.
Қылмыстың алдын алудың түпнұсқалық идеясы адамгершілік, қоғамдық
тәртіп және заң нормаларын бұзумен, кез келген негативті құбылыстармен жиі
кездесетін тұлғаны тәрбиелеу жүйесінің құрама бөлігі ретінде негізделеді.
Адамдардың заңды білімділігінің төмендігінен әртүрлі заңға қайшы әрекеттер
мен әрекетсіздіктерге баруы мүмкін. Сондықтан оларды құқықтық тәрбиеге
баулуда, құқық бұзушылықтың алдын алу шараларын ұйымдастырғанда
тәрбиеленушінің жүріс-тұрысына, психикалық ой-өрісіне, санасы мен
мәдениетіне ерекше көңіл бөлініп отырғаны дұрыс.
Сонымен, дұрыс ұйымдастырылған құқықтық білім беру мен тәрбие
процестері жастардың заң нормаларын сыйлайтын, өз құқықтары мен
бостандықтарын білетін, міндеттерін орындайтын, заңға қайшы әрекеттердің
мемлекетке, қоғамға, жеке тұлғаға тигізетін залалы мен зиянын ұғынатын,
заңды жаза мөлшерін білетін және т.б. заңды білімі мен санасын, мәдениетін
дамыту шаралары арқылы қоғамдағы, мемлекеттегі құқық бұзушылықтың алдын алу
немесе болдырмау мәселелерін шешуге болады.
Еліміздің экономикалық, саяси және құқықтық өркендеуі мен
демократиялық даму үрдісі одан әрі жетіле беруі үшін қазіргі таңдағы
көкейтесті мәселелерінің бірі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту
мәселесі. 1998 жылы 2 шілдеде Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы
Қазақстан Республикасының Заңы қабылданып, сыбайлас жемқорлық ұғымы ұлттық
заңнамамызда алғаш рет анықталды, онымен күресті жүргізетін мемлекеттік
органдар жүйесі белгіленді.
Адамзатқа ертеден таныс сыбайлас жемқорлық — заманмен бірге өсіп-
өркендеп, небір тегеурінді қарсылықтарға төтеп беріп, қайда мол қаражат,
пайда болса, сол жерге тамыр жайып, бүгінге дейін жойылмай отырған қауіпті
кеселдің бірі.
Республика Президенті сыбайлас жемқорлықтың мемлекетіміздің дамуына,
оның экономикалық өсуі мен саяси тұрақтылығына қауіп-қатер төндіретініне
мемлекеттік құрылымдардың назарын бірнеше рет аударған болатын. Бұл орайда,
әлеуметтік құбылыс ретінде сыбайлас жемқорлық бүгінде ғаламшардағы барлық
елдерге, солардың ішінде, экономикасы дамыған және демократиялық дәстүрі
ежелден қалыптасқан мемлекеттерге тән болып, кез келген қоғам үшін күрделі
проблема болып табылады [1, 7 б].
Сыбайлас жемқорлық — бұл әлеуметтік құбылыс, биліктің құлдырауы. Оның
мазмұны — мемлекеттік қызметкердің немесе ондай қызметті жүзеге асыратын
басқа да тұлғалардың өз пайдакүнемдігі ниетімен немесе белгілі бір топтың
пайдасына өзінің қызметтік лауазымын, қадір-қасиетін пайдалану.
Сыбайлас жемқорлыққа А.И.Кирпичников мынадай сипаттама береді:
Сыбайлас жемқорлық — биліктің коррозиясы. Темірді дат жегендей, сыбайлас
жемқорлық та мемлекеттік аппаратты бұзады. Қоғамның адамгершілік, имандылық
жағдайын және мемлекеттік аппараттың мақсаттарды өз мүддесіне шешу емес,
мақсаттарды қоғамның пайдасына орындаудың көрсеткіші [2, 78 б].
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік құбылыс болғандықтан, әртүрлі жемқорлық
әрекет етуімен көрінеді, оның бір бөлігі қылмысты болып танылып, қылмыстық
қудалауға жатқызылады. Бұл құбылыс мемлекетке де, қоғамға да өте қауіпті
әсіресе жаңа қалыптасып келе жатқан демократия жағдайында жемқорлық ұятқа
қалдыруы мүмкін, мемлекеттік қызметтегі адамдардың сеніміне, тазалығына
күмән туғызады, сенімсіздік оларға ғана емес, жалпы мемлекет беделіне
нұқсан келеді, конституциялық құқықтар тапталады, заңдылық қағидалары
бұзылады, сол себепті Қазақстан Республикасының дамуы, одан әрі өсуі
тежеледі.
XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басы сыбайлас жемқорлыққа байланысты
мәселеге ерекше мән берумен бірге, осы тұрғыдағы құбылыспен күрес жүргізуге
арналған сан қырлы ғылыми ізденістердің өсуімен де ерекшеленеді.
Қазақстанда терең тарихи тамырлары бар сыбайлас жемқорлықтың ең
қауіпті және өте кең таралған формасы — парақорлық (пара алу, пара беру,
парақорлыққа делдал болу) болып табылады. Ол мемлекет механизмінің барлық
салаларына терең еніп қалған құбылыс. Азаматтар алдында бір жағынан билік
органдарына сенімсіздік қасиетін тудыртса, екінші жақтан өзінің тұрмыстық,
жеке, кәсіпкерлік және өзге де жағдайларын шешумен байланысты парақорлыққа
шыдамды қатынасты тудыртып, бұл құбылысқа қоғамның қарсы тұру мүмкіншілігі
мен адамгершілігіне кері әсер етеді.
Тамырын тереңге жіберген бұл құбылыс қоғамды қылмыстылыққа бой
алдырады, мемлекетіміздің қарқынды дамуына кедергі келтіруде. Елдегі
парақорлықтың етек алып кетуінің тағы бір қауіптілігі мұндай құбылыс ұлтты
моральдық жағынан аздырады, жұртшылықтың мемлекеттік өкімет және билік
органдарына сенбеушілігін, құқық қорғау органдарының қызметін бағаламау,
олардың жұмысына көмектеспеу, мемлекеттегі құқықты қорғаудың рөлін мүлде
теріс бағалау сияқты көзқарастардың дамуына жол береді.
Қазір парақорлыққа қарсы көптеген жарлықтар, заңдар, өзге де
нормативтік құқықтық актілер қабылданып жатқанмен, олар көкейкесті
сұрақтарды шешпейді. Мысалы, Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы Қазақстан
Республикасының Заңы жемқорлықтың жалпы сұрақтарын, парақорлықтың экономика
мен ұйымдасқан қылмыстылықпен қарым-қатынасын және тұлғаларды жекелей
лауазымды топтарға жатқызылуын қамтиды. Сол уақытта лауазымды қылмыстардың
объектісін дамытумен, қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың субъективтілік
жүйесін, парақорлық үшін жауаптылық мәселелері дифференциациясы және
парақорлықтың криминологиялық сипаттамасы соның ішінде, оның статистикалық
көрсеткіштер, тұлғаның жеке сипаттамасы және алдын алу шаралардың болу
мүмкінділігі зерттеуден тыс қалады.
Парақорлық мәселесі қылмыстық құқық теориясында көптен бері
зерттелініп келе жатыр. Парақорлықтың ұғымы, белгілері, түрлері, олардың
ұқсас қылмыстардан ерекшелігі, парақорлық қылмыстарының басқа қылмыстармен
жиынтығы, парақорлық құрамдарының ауырлататын, аса ауырлататын белгілерін
ашу сияқты мәселелерді арнайы, жан-жақты зерттеу объектісі болмаған.
Кеңестік қылмыстық заң әдебиеттерінде парақорлық мәселесі әр уақыттарда
заңгер ғалымдардың еңбектерінде жалпылама жарық көрді. Бұл мәселелер А.А.
Аслаханов, Г.Н. Борзенко, А.А. Жиленко, Б.В. Здравомыслов, А.Я. Светлов,
В.Ф. Кириченко, В.И. Ширяев және т.б. ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді.
Бұл еңбектерді ескі, тоталитарлық жүйенің заңдарына теориялық талдау
жасаумен шектелді. Еліміз егемендік алғаннан кейін, Қазақстанда тұңғыш рет
1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Бұл кодексте парақорлық құрамы
жаңаша белгіленді, оның өзіндік ерекшеліктері көрсетілді. Бұл мәселеге
байланысты А.Н. Ағыбаев, Е.О. Алауханов, Н.А .Абдиров, М.С. Нәрікбаев, Е.І.
Қайыржанов, А.Т. Қожаниязов, С.М. Рахметов, Д.Е. Тұрсынбаев, Б.Ж. Жүнісов,
Н.О. Дулатбеков, А.А Исаев, К.А. Бегалиев, З.О. Ашитов, Е.А. Оңғарбаев
өздерінің ғылыми еңбектерінде ерекше мән берді, парақорлық құрамының
жекеленген құрамына теориялық зерттеу берілді. Дегенмен, осы құбылыспен
күрес мәселелері толық шешімін тапты деп қорытындылау қиын. Заман өзгерген
сайын, заңда, қылмыстық парақорлықтың құрылымы да өзгереді. Оларға жаңа
баға беруді, саралауды өмір талап етеді. Сонымен қатар, бұл қылмысты
дәлелдеу де өте қиын болып табылады.
Зерттеу объектісі. Өзіміздің теориялық деңгеймен байланысты қылмыстық
құқықтық заңдылықты және криминологиялық ілімді зерттеп, анықтау және
кемістіктер орын алғанда оларды көрсету. Парақорлық ұғымы, оның белгілері,
оның негізгі сараланатын түрлеріне талдау жасау, парақорлықпен күресу
мәселелері болып табылады.
Зерттеу пәні. Парақорлық қылмыстарымен күрес жүргізуде қарастырылатын
қылмыстық кодекстің 311, 312, 313-баптарына байланысты қатынастарды
зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Магистрлік диссертациялық
зерттеудің мақсаты әлеуметтік құқықтық құбылыстар мен ғылыми құжаттарды
қолдану негізінде және парақорлыққа қатысты әртүрлі қайнар көздерін бір
ауызға келтіріп, нақты түсінік беру және қазіргі деңгейін анықтау. Параны
алу, параны беру, парақорлыққа делдал болу нормаларына қылмыстық құқықтық
талдау жасау және парақорлыққа байланысты қылмыстық заңдарды жетілдіру
бағытында, онымен күрес жүргізу деңгейінде алдын алу шараларын ұсыну.
Көрсетілген мақсаттарға жету үшін төмендегі міндеттер алға қойылған:
- сыбайлас жемқорлықты әлеуметтік құбылыс ретінде зерттеу, оның
қылмыстық-құқықтық көріністерінің нысандарын нақтылау;
- парақорлықтың ғылыми - теориялық және криминологиялық аспектісін
зерттеу;
- парақорлыққа қарсы күреске бағытталған ұсыныстарды көрсету;
- сыбайлас жемқорлық қылмыстарының тарихи-құқықтық аспектілерін
зерттеу;
- парақорлық үшін жауаптылық мәселесін шетелдегі заңнамамен салыстыру.
Магистрлік диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы зерттеу объектісі
ретінде таңдалған мәселелерді қою және саралауға алынған мәселелер тізімін
белгілеу арқылы өз көрінісін табады. Парақорлық қылмыстары үшін
қолданылатын жаза шараларын жетілдіру мәселелері қазақстандық қылмыстық
құқық ғылымында зерттеліп отырған алғашқы еңбектердің бірі болып табылады.
Бұл жұмыста Қазақстандағы қазіргі қылмыстық-құқықтық және криминология
ғылымының жетістіктері қамтыла отырып, қылмыстылықпен күрес тиімділігін
арттырудың көкейтесті мәселелері ашылған және парақорлық қылмыстары үшін
жазалардың тиімділігін арттыруға арналған нақты бағыттар айқындалған.
Қолданыстағы заңдарды зерттеу және оны тәжірибеде қолдану негізінде
парақорлық қылмыстар үшін қолданылатын жаза шараларын жетілдіру туралы
ұсыныстар келтіріледі.
Сонымен қатар, диссертациялық зерттеудің жаңалығын қорғауға ұсынылып
отырған тұжырымдар арқылы көрініс тапқан ғылыми нәтижелерден де байқауға
болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
1. Пара алушыны қылмыстық жауаптылықтан босату шартын заңмен анықтау
қажет. Егер пара алған адам тиісті органға ол туралы дер кезінде, ерікті
түрде хабар берсе, бірақ оның әрекетінде Қылмыстық Кодекстің 311-бабының
2,3,4- бөліктерінің белгілері болмаса, ол қылмыстық жауаптылықтан
босатылады деп заңмен белгілеудің парақорлыққа қарсы пәрменді күрес
жүргізуде пайдалы әсері болатынын ұсыну.
2. Егер парақорлыққа делдал болған адам ол туралы ерікті түрде тиісті
органға дер кезінде хабарласа, қылмыстық жауаптылықтан босатылады. Бұл
парақорлықпен күресті күшейтіп, парақорларды әшкерелеуге көмегін тигізетін
еді.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының тақырыбын жан-жақты
ашып, мүмкіндігінше ауқымды көлемде игеру мақсатында түрлі әдістер
қолданылды. Тақырыпты зерттеу барысында тарихи талдау, салыстармалы
құқықтану, жүйелі құрылымдық талдау әдістері пайдаланылды. Параны алу,
параны беру және парақорлыққа делдал болу қылмыстарының криминологиялық
аспектілерін зерттеуде статистикалық және нақты әлеуметтік әдістерге жүгіну
орын алды. Мерзімді баспасөзде жарияланған материалдар қолданылды.
Магистрлік диссертацияның теориялық және тәжірбиелік негіздерін
Теориялық және тәжірибелік аспектілерді зерттей келе, мынадай мәселелерді
нақтылау керек: лауазымды тұлға ұғымы, параның заты, параның төменгі
мөлшері туралы, т.б. Бұл магистрлік диссертацияда келтірілген ұсыныстар
парақорлықпен күрес жүргізуде және құқық қолдану қызметінде қылмыстық
нормаларды жетілдіруде пайдаланылуы мүмкін. Сонымен қатар, диссертация
материалдарын жоғарғы оқу орындарының заң факультеттерінде қылмыстық құқық
және криминология пәнінен лекция және семинар сабақтарын өткізгенде, ғылыми
зерттеу жұмысын жүзеге асырғанда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеу барысында жасалған негізгі
ойлар, ұсыныстар мен нәтижелер Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық
университетінің, Магистратура және PhD докторантура институтының саясаттану
және әлеуметтік экономикалық пәндер кафедрасының отырыстарында, ғылыми-
теориялық және ғылыми-тәжірибелік конференцияларда талқыланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттарына қол жеткізу үшін
қарастырылған мәселелердің мазмұнымен анықталады. Зерттеу жұмысы
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Парақорлықтың қылмыстық құқықтық сипаттамасы
1.1 Сыбайлас жемқорлық қылмыстармен күресу барысында
заңнаманың даму тарихы
Бұл жағымсыз әлеуметтік құбылыстың тарихы терең. Ол туралы қазіргі
кездегі сыбайлас жемқорлық көрінісі ретінде саналатын факт жөнінде
библейлік нақыл куәландырады. Міне, осы кітаптан бірнеше дәйексөздер:
Князь сенің қылмыскерлерің және сыбайлас ұрыларыңның бәрі сыйлықты жақсы
көреді және парақорлықтың артынан жүгіреді..., Сыйлық үшін кінәліні
ақтағаны және құқықтыларды заңдыдан айырғаны үшін қайғы болсын! [3, 201
б]. Парақорлық XIII ғасырдың орыс шежірелерінде айтылады. Бірінші сыбайлас
жемқорлық әрекеттерін шектеу заңнамасын III Иван жазған. Оның немересі Иван
Грозный 1561 жылы Сот грамотасын енгізді, онда жергілікті земстволық
басқарманың соттық шенеуніктеріне пара алғаны үшін өлім жазасы түрінде
санкция белгіленді.
А.М.Романовтың кезеңінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағытталған жалғыз
халықтық бүлік қатысты. Ол 1648 жылы Мәскеуде болды және мәскеуліктердің
жеңісімен аяқталды. Қаланың жартысы бейбітшілік тұрғындарымен өртеніп
кетті, алайда царь екі министрді - Земстволық бұйрықтың басшысы Плещеевті
және Пушкарлық бұйрықтың Траханиотовты көпшілікке азаптауға берілді.
1649 жылы қабылданған Соборлық Ережеде парақорлық үшін қылмыстық
жауапкершілік және пайда табу мақсатында қызмет бабын теріс пайдалану
сұрақтары көрініс табады. Соборлық Ереженің 5 және 7 баптарында сот
органдарының лауазымды тұлғаларының сыйақы алғаны үшін қылмыстық
жауапкершілік, ал 6 бапта субъект шеңбері кеңейтілді, сот шенеуніктер
қызметін орындайтын тұлғалар пара алғаны үшін жауапкершілік көрсетілген.
I Петр кезеңінде сыбайлас жемқорлық етек жайды және онымен қатал күрес
жүргізілді. I Петр парақоршыларға, сұғанақшыларға және боспалаушыларға
ықпал жасаумен барлық тәсілдерді және құралдарды қолданумен мемлекеттік
қызмет істерінде тәртіп жүргізуге тырысты. Алайда, онымен қолданған шаралар
оң нәтижені бермеді. Парақорлықтың және қызмет бабын теріс пайдалану арқылы
пайда табудың алдын алу мақсатында ол мемлекеттік қызметкерлер үшін
мемлекеттік қызметті өтудің жаңа тәртібін енгізді. Олар бұл қызметте екі
жылдан артық бола алмайды. Егерде қала тұрғындары осы лауазымды тұлға
өзінің міндеттерін орындауды жалғастырсын деп жазбаша түрде өтініш жазса,
көрсетілген мерзім ұзартылуы мүмкін.
Қызмет бабын теріс пайдалану арқылы пайда табудың қауіпті нысаны
ретінде — парақорлықтың таралғанын ескере отырып, I Петр 1713жылы 23
тамыздың Жарлығымен пара алумен қатар, пара бергені үшін қылмыстық
жауапкершілік енгізген. Осындай ұқсас құбылыстың алдын алу үшін ақша
алғандармен, ақша бергендерді аямай қамшымен дүре соғады және әйелдері мен
балаларын Азов каторгасына жібереді, және барлық қалаларға, ауылдарға былай
жариялау керек: кімде кім осылай алдағы уақытта тағы жасаса, оны аямай
өлім жазасына тағайындайды деп Жарлықта жарияланған [4, 669 б].
Мемлекеттің билік және басқару органдарының лауазымды тұлғалары қызмет
бабын теріс пайдалану арқылы пайда табуды жүзеге асырғаны үшін жазаны
қаталырақ еткен, бұл жаңа Жарлықта көрсетілген. I Петр 1714 жылы 24
желтоқсанда шыққан Жарлыққа қызметін теріс пайдалану арқылы пайда табуды
жүзеге асыруға көмектескені үшін және осы қылмыстардың жасалғаны туралы
айтпағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті енгізген.
Алайда, парақорлық үшін қылмыстық құқықтық санкцияның күшейтілуі және
парақорлық жөнінде айтпағаны үшін жауапкершілік туралы норманы енгізуі,
мемлекеттік қызметтің жеке түрлерін өтудің өзгеру тәртібі, Кеңес
мемлекетінде фискалдық институттың енгізілуі мемлекеттік органдар
қызметінде елеулі өзгерістерді берген жоқ. Параны беру және алу
жалғастырылды. Тіптен 1713 жылы енгізілген нормативтік актіде өзгертпеді.
Ол акт бойынша пара алған шенеунік туралы айтқан тұлғаға сол адамның
жылжитын және жылжымайтын мүлкі берілген, егер оны лайықты азамат жасаса,
онда оған сол адамның лауазымы берілген. В.О. Ключевский I Петрдің басқару
кезеңін сипаттап, былай деген: I Петр кезеңінде парақорлық бұрын болмаған
мөлшерге жетті [5, 180 б].
Ж.А.Тұяқбайдың пікірі бойынша, Қазақстанда құқықтық жүйенің негізі
орта және соңғы орта ғасыр кезеңінде дамыды, яғни бірінші кезең етіп XIV-
XIX ғ.ғ. бірінші кезеңін шартты түрде көрсетуге болады. Оның негізгі
ерекшелігі дәстүрлі мұсылман құқықтық жүйесінің және монғол өркениетінің
әдет-ғұрып құқығының институтымен құқықтық сәйкестігі болып табылады [6, 11
б].
Қазақтың феодалдық қоғамының кезеңінде қазіргі біз сыбайлас жемқорлық
деп санайтын қылмыс үшін жауапкершілік қарастырылмаған. Қазақстан Ресейге
қосылғанға дейін сыбайлас жемқорлық легитимдік институттың нысанында
көрініс тапты. Жоғарыда отырған өкілдерге берілген сыяпат феодалдық
міндеттілікпен сипатталады. Хандардың, сұлтандардың, билердің және басқада
жоғарғы өкілдердің пайдасы үшін қарапайым жер иеленушілерден
(пайдаланушылардан) ұдайы ұшыр салығы алынды, - бұл егіннің он бөлігі.
Мал шаруашылығымен айналысатындар закят салығын төледі.Сонымен қатар,
феодалдық жоғарғы топтың пайдасына соғым (шикі ет) немесе сыбаға (піскен
ет) түрінде сыйлық жинаған [7, 185 б].
Қазақстанда XVI ғасырдың басында Қасым ханның қасқа жолы деп
аталатын Қасым ханның заңы жүргізілді. Оның негізіне әдет-ғұрып құқығының
нормасы енгізілді. Қазақтардың әдет-ғұрып құқығының нормасы XVI ғасырдың
соңында Тәуке ханның тұсында біртұтас жинақ түрінде Жеті жарғы деген
атауымен түпкілікті кодификацияланды және толықтырылды.
Т.М.Культелеевтің айтуы бойынша, сол кезде қазақтың әдет-ғұрып құқығы
үш негізден тұрды: әдет-ғұрып, сот билерінің тәжірибесі және билердің съезд
ережелері. Сол кезеңде Қазақстанда сот қызметін қазақтың әдет-ғұрып
құқығының негізінде хандар, сұлтандар және билер атқарған. Ханның сот
талқылауы, соңғы сот инстанциясы ретінде қарастырылды. Сот талқылау үшін ол
ханлық деп аталатын сыйақының белгілі соммасын алып отырған. Хан әдет-
ғұрып құқығының негізінде соттаған, әдет-ғұрып құқығындағы ақтаңдақтарды
өзінің құқық шығармашылық қызметімен ауыстырып отырды. Осылайша, ханның сот
шешімі әдет-ғұрып құқығын толықтырды және құқықтың жаңа нормаларын құруға
алып келді. Адат бойынша, судьяларға тарту, сыбаға және тағы басқаларды
жасауға тыйым салынбады. Сондықтан, феодалдық жоғарғы өкілдер ірі мөлшерде
сыйақы алу үшін қылмыстық істерді және басқа да дауларды, әдейі ұзартқан,
қиындатқан.
д`Андренің Қырғыздың әдет-ғұрып сипаттамасында: Ордада әрбір сыйлы
адам, лауазымды тұлға болса да, сыйлық алуға болады деп көрсеткен. Осы
жазбаның басқа нұсқасында, мұндай тұлға сыйлық қабылдаудан бас тарта
алмайды деп айтылған [8, 54 б].
Қазақстанда құқық жүйесінің қалыптасуының келесі кезеңі, сыбайлас
жемқорлықтың әлеуметтік-құқықтық мәнінің өзгеруіне объективті әсер етті.
Бұл Ресей отаршылдық саясатын бекіту және империя шекарасын кеңейту
кезеңінен басталды. Ресейге қосылған кезеңде Қазақстанның сот құрылымы екі
қосарлас жүйе ретінде қолданылып жүрді:
1) жергілікті ұлттық сот – билер соты, қазақтар арасындағы болмашы
қылмыстық және азаматтық істерді талқылады. Олар адат және шариат
негізінде әрекет етті.
2) жалпы империалық сот мекемесі — қазақтардың ерекше маңызды қылмыстық
істерін және басқа халықтардың өкілдерінің арасында туындаған барлық
істерді талқылады.
II Екатеринаның басқару кезеңінде парақорлық үшін санкция I Петр
кезеңіндей қатал болмады. Осы уақытта билік органдарында сыбайлас
жемқорлықтың таралуы жоғары болды. Императрица осы қылмысты жүзеге асырғаны
үшін жазаның бұлтартпастық принципін қамтамасыз етуіне көңіл бөлді. Жазалау
шарасының қаталдығы және кең қолданылуы, бұл қылмыстың түрінің санын
азайтпады. Сондықтан, Ресейде сұғанақтықпен күресудің жаңа тәсілдерін
іздестірді.
1845 жылы қылмыстық және атқарушылық жаза туралы Ереже қабылданды.
Мұнда парақорлық үшін жауапкершілік және сыбайлас жемқорлық көрінісінің
басқада нысандары туралы заңнама өзгертілді және толықтырылды, жаңа
нормалар енгізілді. Ереженің бесінші бөлімінің алтыншы тарауында қызметін
пайда табу мақсатында теріс пайдаланғаны, және парақорлық үшін қылмыстық
жауапкершілік көзделген. Бұл тарау Парақорлық және сұғанақтық туралы деп
аталды және он үш баптан тұрды.
Ереженің 401 бабында парақорлық үшін қылмыстық жауапкершілік
көрсетілген, бұл қылмыс үшін жаза ақшалай екі есе өндіртіп алу болған. Бұл
бапта пара алудың екі нысаны көрсетілген: игілік парасы және сатып алу
парасы.
Ереженің 405 бабында пара алудың және берудің тәсілдері және нысандары
белгіленген:
1) делдал, соның ішінде туыстары арқылы параны алу және беру;
2) қызметі бойынша лауазымды тұлғаның әрекеті немесе әрекетсіздігі үшін
алдын ала уәде етілген сыйақыны беру және алу;
3) қызметі бойынша лауазымды тұлғаның әрекеті немесе әрекетсіздігі үшін
алдын ала келісілмеген сыйақыны беру және алу;
4) сыйақыны айырбас, сату немесе басқа жалған заңсыз мәмілелер түрінде
беру.
Ереженің 406 және 407 баптарында қорқытып алудың нысаны ретінде пара
былай аталған:
– қорқыту немесе қысым көрсету жолы арқылы пара алу;
– лауазымды тұлғалардың сыйлықты немесе заңмен көрсетілмеген төлемді,
несиені немесе басқа да пайданы талап етуі;
– жеке адамды азаптаумен немесе зорлық-зомбылықпен ұштасқан қорқытып
алушылық.
Параны қорқытып алушылық үшін барлық құқығынан айыру ретінде, Сібір
ауданына жер аударумен немесе 4 жылдан 6 жылға дейін қамаумен жазаланды.
Ереженің Парақорлық және сұғанақтық туралы тарауына бұрын Ресейдің
қылмыстық құқығына белгілі болмаған жаңа баптар енгізілді:
– жоғары басшылықтың лауазымды тұлғалардың және оның көмекшілерінің
заңға қарсы ақша жинауы және сыйлықтар алуы (408 бап);
– парақорлыққа және сұғанақтыққа жәрдемдесу, параны қорқытып алушылыққа
қатысу (409 бап);
– қауым атынан шаруалардың лауазымды тұлғаларға пара беруі (411 бап).
Ауырлататын мән-жайларсыз пара беру үшін қылмыстық жауапкершілікті
қарастыратын Ереженің 411 және 412 баптарын 1866 жылы Ресей Императоры
Александр II “Сұғанақшылар туралы қаулымен” күшін жойды.
1903 жылы Ресейдің Қылмыстық ережесі әзірленді. 1885 жылғы
Қылмыстық және түзеу жазасы туралы ережелердің лауазымды қылмыстары
туралы барлық нормалары осы ережеге автоматты түрде көшірілді. Алайда, 1903
жылы Ереже заңды күшіне енген жоқ. Қайта құрудың революциялық сипаттамасы
Ресейде капиталистік қатынастың дамуын тоқтатты. Царь үкіметінің барлық
заңдары, соның ішінде қылмыстық заңдар 1917 жылы күшін жойды. 1917 жылы
қазан айында мемлекеттік құрылыстың және басқару нысанының ауыстырылуы
сыбайлас жемқорлық құбылысын алып тастамады. 1918 жылы 8 мамырда шыққан
Парақорлық туралы декреті, осы әрекеті үшін қылмыстық жауапкершілік
қарастырған, Кеңес үкіметінің бірінші құқықтық актісі болды. Кеңес
үкіметінің сыбайлас жемқорлықпен күресу тарихы, оның билігімен бірге
аяқталды. Бұл күрес бірнеше маңызды және қызық белгілермен сипатталады:
Біріншіден, билік сыбайлас жемқорлық сөзін мойындамады, тек 80
жылдардың аяғында қолданды. Оның орнына парақорлық, қызмет бабын теріс
пайдалану, бетімен кетушілік және тағы басқа терминдер қолданылды.
Екіншіден, кеңестің құқықтық санасы әрдайым сыбайлас жемқорлықтың
себептерін өнімсіз, дұрыс емес түсіндірді.
1921жылы 16 тамызда РСФСР Халықтық Комиссар Кеңесінің Парақорлықпен
күрес туралы жаңа Декреті шықты. 1921 жылы қазан айында II Бүкілресейлік
съезінде В.И.Ленин баяндамамен сөз сөйлегенде, былай белгілеп көрсеткен:
Менің ойымша, қазір адамның алдында тұрған басты үш дұшпан бар: бірінші
дұшпан — коммунистік өркөкіректік (менмендік), екінші — сауатсыздық және
үшінші — пара [9, 20 б].
Келесі кезекте 1922 және 1926 жылдары РСФСР-дің қылмыстық кодексінің
қабылдануы болды. 1922 жылғы РСФСР қылмыстық кодексінің лауазымдық
қылмыстар деген тарауын дайындау негізі болды. Осы қылмыстық кодекстің 105-
бабының ескертуінде тұңғыш рет лауазымды тұлғаның түсінігі берілді. Осы
түсінік 1918 жылғы 8 мамырдағы парақорлық жөніндегі декретте айтылған
лауазымдық тұлғаның түсінігін одан әрі жетілдірді. Атап айтқанда лауазымды
адамдары болып тұрақты немесе тиісті органдарда уақытша қызмет атқаратын
адамдар да танылды. Лауазым адамдарына тән функциялардың мәні де аталып
көрсетілді.1922 жылғы қылмыстық кодекс пара алумен бірге, пара беру,
парақорлыққа делдалдық және парақорлықты жасырғаны үшін қылмыстық
жауаптылық белгіледі. 1922 жылғы РСФСР ҚК-тің 15-бабында парақорлыққа
арандатқаны үшін өте қатаң қылмыстық жауаптылық белгіленді. Парақорлыққа
арандату деп лауазым адамын әшкерелеу үшін оған жалған түрде пара ұсыну,
соған байланысты жағдай және мүмкіндіктер туғызу танылды. Соғыс коммунизмі
саясатынан жаңа экономикалық саясатқа көшіруге байланысты. Бүкілордақтық
орталық атқару комитеті мен Халық Комиссарлары Советі 1922 жылы 9 қазанда
Қылмыстық кодекстің 114 бабының мәтінен өзгерту туралы декрет қабылдайды.
Осы декрет парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты едәуір күшейтті.
РСФСР-дің 1926 жылғы Қылмыстық кодексі парақорлық үшін жауаптылықты
біраз жеңілдетті. Пара бергені, оған делдал болғаны, парақорлыққа
арандатқаны үшін өлім жазасын қолдану мүмкіндігі алынып тасталды, 1927 жылы
Қылмыстық кодекс енгізген өзгерістерге байланысты пара алғаны үшінде
жоғарыда аталған жаза қолданылмайтын болды. Бас бостандығынан айыру мерзімі
де едәуір жеңілдетілді. 1926 жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінің 1922 жылғы
Қылмыстық кодексінің ерекшелігі пара алудың субъектісі тек лауазым адамдары
болады деп атап көрсетті. Бірақта лауазым адамның түсінігі 1922 жылғы
Қылмыстық кодекстегідей өзгеріссіз қалды.
Пара алудың объективтік жағына да елеулі өзгеріс енді. Бұрынғы кодекс
бойынша пара алуда, кінәлінің жүзеге асыратын іс-әрекеті оның қызмет
өкілдігінің шеңберінде жүзеге асырылылатын болса деп айтылып келсе, соңғы
1926 жылғы кодексте іс-әрекетті лауазым адамы өзінің қызметтік жағдайына
байланысты жүзеге асыруға мүмкін немесе тиіс болса деп белгіленді, яғни
кінәлі адам өзінің қызметтік өкілдігі шеңберінде, одан тыс лауазымдық
жағдайын пайдаланып пара берушінің немесе оның өкілінің пайдасына белгілі
бір іс-әрекетті істейді немесе істемейді.
РСФСР-дың 1926 жылғы Қылмыстық кодексінің тағы бір ерекшелігі пара
алған адам қандай жағдайда болмасын, қылмыстық жауаптылықтан босатылмайтын
болып заңдастырылды қылмыстық жауаптылықтан тек пара берген немесе параға
делдал болғандарды ғана, егер олардың пара қорқытып талап етілсе және
олардың пара бергені туралы ерікті түрде, дер кезінде тиісті органдарға
хабарласа босатылатын болып белгіленді.
Қазақстанда тұңғыш рет Қылмыстық кодекс 1959 жылы 22 шілдеде
қабылданып, 1960 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Қазақ ССР
Қылмыстық кодексінде көрсетілген лауазымдық қылмыстар жүйесі негізінен
кеңестік жүйеде қабылданған заңдарға негізделді. Бірақ Қазақ ССР Қылмыстық
кодексіндегі лауазымдық қылмыстар тарауында РСФСР Қылмыстық кодексіне
қарағанда елеулі айырмашылықтар болды. Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің 143-
бабында лауазымды адамдар туралы басқаша, жаңаша түсінік берілді. Барлық
мемлекеттік немесе қоғамдық кәсіпорындарда, ұйымдарда немесе мекемелерде
істейтін қызметшілерді атқаратын функциясына байланыссыз лауазымды адамдары
болып саналады. 1982 жылғы 19 сәуірдегі және 29 желтоқсандағы осы 143 бапқа
өзгеріс енгізіліп лауазымды адамдардың түсінігі басқаша берілді. Онда
лауазымды адамдар болып өкімет өкілдері немесе мемлекеттік, қоғамдық
органдарда ұйымдастыру – басқару немесе әкімшілік – шаруашылық қызметтерді
орындауға байланысты қызметпен шұғылданатын немесе осындай міндеттерді
арнайы өкілеттік бойынша орындайтындар танылды. Осы атаған адамдар пара алу
құрамының да субъектісі болды. Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің 146-бабында
пара алу құрамы үшін жауаптылық толық көрсетілді.
1962 жылы 20 ақпандағы СССР Жоғарғы Советі Президиумының Парақорлық
үшін қылмыстық жауаптылықты күшейту туралы Жарлығына сәйкес осы қылмыс
құрамы үшін жаза мөлшері едәуір ұлғайтылды. Ауырлататын жағдайда пара
алғаны үшін он жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырып, мүлкі
тәркілеуге жазаланатын болды, ауырлататын жағдайда пара алғаны үшін мүлкі
тәркіленіп бес жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан
айыруға, ал аса ауырлататын жағдайда осы қылмысты істегендер өлім жазасына
кесіліп, мүлкі тәркіленеді. Бірақ заң пара алудың аса ауырлататын түрінің
түсінігін ашып көрсетпеді. Қылмыстық құқық ғылымы пара алудың аса
ауырлататын түріне осы іс-әрекетті үнемі жасауды, жауапты қызметтегі
лауазымды адамдардың пара алуын, аса ірі мөлшерде не ұйымдасқан топтың пара
алуын жатқызды. Бірақ қылмыстық заңда бұл түсініктерге тиісінше заңдылық
анықтама берілмеді, мұның өзі сот, тергеу тәжірибесінде іс-әрекетті дұрыс
саралауға кері әсерін тигізді. Қазақ ССР-нің 1959 жылғы Қылмыстық
кодексінде пара алуға арандатушылық үшін және парақорлыққа делдал болғаны
үшін жауаптылықты белгілейтін арнайы баптары болған жоқ. Парақорлыққа
делдалдық үшін жауаптылық 1962 жылы 13 маусымдағы Қазақ ССР Жоғарғы Советі
Жарлығымен белгіленіп, Қылмыстық кодекске толықтыру енгізілді. Парақорлыққа
делдал болғаны үшін жауаптылықты белгілейтін 146-1-бап арнайы көрсетілді,
бірақ заңда парақорлыққа делдал болғандарды қылмыстық жауаптылықтан босату
шарттары көрсетілмеді. Мұндай норма тек пара беруші үшін ғана көрсетілді.
Егер пара берген адам қорқыту салдарынан мәжбүр болып пара берсе немесе бұл
адам пара бергеннен кейін осы жайында ерікті түрде мәлімдесе, ол қылмыстық
жауапқа тартылудан босатылатын болып заңдастырылды.
Революцияға дейінгі Ресейдің қылмыстық құқықтық нормаларын жетілдіру
нәтижесінде сыбайлас жемқорлықтың келесі нысандары анықталды: парақорлық,
сұғанақтық, қорқытып алу, мемлекеттік мүлікті ұрлау.
Парақорлық – сыбайлас жемқорлықтың бір түрі болып табылады. Бұл
лауазымды қылмыстардың ең қауіпті түрі. Оның қауіптілігі, ол басқа
пайдакүнемдік қылмыстарды жүзеге асырумен ұштасқан. Мемлекеттік аппараттың
қалыпты қызметіне қол сұғуда, парақорлық олардың беделін түсіреді, басқару
билік органдарының беделін түсіреді, әділеттілік қағидасының бұзылуына алып
келеді. Билік және қызметтік өкілеттік берілген лауазымды тұлғаларға,
мұндай қылмыстарды жүзеге асыру мүмкіндігі жоғары, олардың қызметтік
жағдайының қатынасы бойынша басқа тұлғаларды дәрменсіз жағдайға қояды.
Парақор масқара қылады, көптеген лауазымды тұлғалардың адалдығына күмән
туғызады, тек оларға ғана сенімсіздік туғызбайды, сонымен қатар бүкіл
мемлекетке сенімсіздік тудыртады.
Қазақстан егемендікті алғаннан кейін және тәуелсіз мемлекет болғаннан
кейін сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізу мәселелері екінші жоспарға түскен
жоқ, керісінше қылмыстармен күрес жүргізу бойынша мемлекеттік саясаттың
бірінші кезекті міндеті болып табылды. Біздің Республикамызда ерекше
қауіпті құбылыс ретінде сыбайлас жемқорлық туралы 1991 жылдан бастап жиі
айтылатын болды. Сол мезгілде Қазақстан Республикасының Президентінің
Қылмыстардың және сыбайлас жемқорлықтың ұйымдастырылған нысандарымен күрес
жүргізуді күшейту бойынша шаралар туралы Жарлығы 1992 жылы 17 наурызда
қабылданды. Бұл Жарлықта былай белгіленген: Республикада криминалды
кәсіпқойлық күшейтіліп келеді, қылмыстылық ұйымдасқан сипатты иеленді,
қылмыстық топтың халықаралық байланыста таралуы, олардың лауазымды
тұлғалармен ұласуы жүргізіліп жатыр.
Қолданылып жүрген Қылмыстық кодекске 1997 жылға дейін 160-тан астам
өзгертулер, толықтырулар енгізілді. Осыған орай елімізде жаңа Қылмыстық
кодекс қабылдану қажеттілігі туындады. 1994 жылы Қылмыстық кодекстің
жобасын әзірлеу қолға алынды. 1997 жылы 16 маусымда Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданды, ол 1998 жылдың 1
қаңтарынан бастап күшіне енді. Жаңа Қылмыстық кодекс парақорлық үшін
жауаптылықты белгілейтін қылмыс құрамдарын жаңаша жетілдірілген дәрежеде
белгіледі.
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік немесе криминологиялық ұғым, сондықтан
оны қылмыстың нақты құрамы ретінде қарастырмай, құбылыс ретінде қарастыру
керек [10, 61 б].
Сыбайлас жемқорлыққа халықаралық күрес жүргізу туралы БҰҰ анықтамалық
құжатында белгіленген: Сыбайлас жемқорлық — бұл жеке мақсатының пайдасы
үшін мемлекеттік билікті теріс пайдаланушылық. Осы анықтамадан көрініп
тұрғандай, парақорлық лауазымды тұлғалардың әртүрлі қылмыстары сияқты, яғни
заңсыз түрде өзіне пайда табу мақсатымен жасалған қылмыстар, сыбайлас
жемқорлық ұғымына енеді.
Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев қылмыстармен, әсіресе
парақорлықпен күрес жүргізуде түбегейлі шараларды қолдады: Ел Президенті
өзінің сөз сөйлеуінде былай белгілеген: Парақорлық әлеуметтік қауіпті
масштабты иеленуде. Параны барлығы үшін алады, - жер кесіп беру,
коммерциялық құрылымды қайта тіркеу, әскери қызметтен босату, салық салудан
табысты жасыру, кеден шекарасынан өту, жекешелендіруге жәрдемдесу, басшылық
алдындағы таныстық үшін пара алады.
Қазіргі кезде парақорлықтың мынандай нысандары кең таралған: заңсыз
сыйлықты төлеу жолымен пара алу және беру, материалдық көмек, қоса
атқарушылық бойынша жұмысты орындағаны үшін лауазымды тұлғаларға немесе
олардың отбасыларына ақы төлеу, жалған еңбек келісімі, іссапар үшін көлік
шығындарын төлеу және т.б. Қазақстан Республикасының тергеу-соттық
тәжірибесіндегі құжаттарды игеруде, парақорлықпен көбіне кеден
органдарының, салық инспекциясының, құқық қорғау органдарының, қаржы-
кредиттік жүйенің, билік және басқару органдарының қызметшілері
зақымданған.
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік құбылыс ретінде әр түрлі коррупциялық
әрекеттер арқылы көрінеді, соның бір бөлігі қылмыстық болып табылады да,
қылмыстық тәртіппен қудаланады. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы
Қылмыстық кодексінде лауазымды тұлғалармен жасалған қылмыс, Мемлекеттік
қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық және
өзге де қылмыстар деген атаумен 13 тарауда бекітілген. Бұл тарауда
сыбайлас жемқорлық қылмыстарына мыналарды жатқызады: қызмет өкілеттігін
теріс пайдалану (307-бап), билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану
(308-бап), лауазымды адамның өкілеттігін иемдену (309-бап), кәсіпкерлік
қызметке заңсыз қатысу (310-бап), пара алу мен пара беру (311-312-баптар),
парақорлыққа делдал болу (313-бап), қызметтік жалғандық жасау (314-бап),
қызметтегі әрекетсіздік (315-бап), салақтық (316-бап) [11, 113-119 б].
1997 жылы 21 қазанда Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасының жоғарғы тәртіптік кеңесі туралы
Жарлық шығарды. Жоғарғы тәртіптік кеңестің басты мақсаты — мемлекеттік
тәртіпті бекіту, мемлекеттік қызметкерлердің жауапкершілігін көтеру,
олардың қызмет бабын теріс пайдалануына және өкімет билігін асыра
пайдалануына жол бермеу болды.
1998 жылы 2 шілдеде Қазақстан Республикасының № 267-I “Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес жүргізу туралы” Заңы қабылданды. (2000 жылы 28
сәуір, 2001 жылы 8 маусым, 2001 жылы 12 шілде, 2002 жылы 9 тамыз, 2003 жылы
27 қыркүйек, 2007 жылы 21 шілде даталарымен өзгерістер және толықтырулар
енгізілді). Заң бойынша: мемлекеттiк мiндеттердi атқаратын адамдардың,
сондай-ақ соларға теңестiрiлген адамдардың лауазымдық өкiлеттiгiн және
соған байланысты мүмкiндiктерiн пайдалана отырып не мүлiктiк пайда алу үшiн
олардың өз өкiлеттiктерiн өзгеше пайдалануы, жеке өзi немесе делдалдар
арқылы заңда көзделмеген мүлiктiк игiлiктер мен артықшылықтар алуы, сол
сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игiлiктер мен
артықшылықтарды құқыққа қарсы беруi арқылы оларды сатып алуы сыбайлас
жемқорлық деп ұғынылады [12, 3 б]. Осы қылмыс түріне байланысты Қазақстан
Республикасының көптеген авторлардың еңбектері арналған: А.Н.Ағыбаев,
А.Қожаниязов, Ж.Жетібаев, Е.О.Алауханов, Д.Е.Турсынбаев, Ч.Кенжетаев,
Р.О.Орынбаев, У.С.Жекебаев, Е.А.Онгарбаев және т.б.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1998 жылғы 30
қыркүйектегі Жолдауында былай деген: Сыбайлас жемқорлық қоғамға,
мемлекеттің конституциялық негізіне қауіп төндіреді, сондықтан онымен күрес
жүргізу — жалпы ұлттық міндет. 2005 жылы желтоқсанда Қазақстан
Республикасының Президенті 2006-2010 жылдарға арналған сыбайлас
жемқорлықпен күрес жүргізу туралы мемлекеттік бағдарламаны бекітті. Ал,
2006 жылы ақпанда осы стратегиялық құжатты жүзеге асыру жоспары туралы
Қазақстан Республикасының Үкіметінің Қаулысы шықты. Мемлекет басшысы 2009
жылғы 22 сәуірде Қазақстан Республикасында қылмысқа және сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күресті күшейту және құқық қорғау қызметін одан әрі
жетілдіру жөніндегі қосымша шаралар туралы Жарлыққа қол қойды.
1.2 Парақорлық қылмыстарының түсінігі және құрамына талдау
жасау
Мемлекет нарықтың экономикаға әсер етіп, нарықтық экономикалық
құқықтық сананың қалыптасу кезеңінде, қылмыстардың жасалу технологиясы да
өзгерді, сол себепті ондай құбылыстармен күресу үшін тәжірибелік- теориялық
деңгейдегі, зерттеулерді жетілдіру қажет.
Қазіргі заңдылықта парақорлық сыбайлас жемқорлық түсінігімен тығыз
байланыста. Сыбайлас жемқорлық бұл өте ерте кездерден туылып және қазіргі
таңда әлемнің көптеген елдерінде өз тіршілігін жалғастырып келе жатқан қиын
әлеуметтік құбылыс.
Сыбайлас жемқорлық (латын тілінен corruptio) сатылу дегенді білдіреді,
сонымен қатар қоғамдық және саясат қызметкерлердің, мемлекеттік шенеуніктер
мен лауазымды тұлғалардың сатылуы.
Профессор Н.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты әлеуметтік көлеңкелі
құбылыс деп көрсетіп, оның бір тұлғаны екінші бір тұлғаның сатып алуынан
тұратынын анықтайды [13, 40 б]. Профессор А.И.Долгова осындай пікірді
қолдай отырып, коррупцияны мемлекеттік немесе басқа да қызметкерлердің жеке
басының пайдасы үшін ресми қызметтік өкілеттіліктерін және соған байланысты
беделдері мен мүмкіндіктерін сатуы немесе сол үшін сатылуы деп атап
көрсетеді [14, 640 б]. Бұл дегеніміз коррупция ұғымын парақорлықпен
теңдестіру деген сөз. Басқалар коррупцияны шенеуніктердің өз қызмет бабын
жеке басының пайда табуы мақсатында қолдануға негізделген басқару
аппаратының іріп-шіруі деген анықтама береді. Бұл жағдайда олар cor
(дене) сөзін негізге алып, коррупция деген сөзге латын тілімен сөзюе сөз
дененің іруі іріп-шіру процесі деп анықтама келтіреді. Осы мәселені
түбегейлі зерттеп жүрген профессор Б.В.Волженкин Сыбайлас жемқорлық
дегеніміз әлеуметтік құбылыс болып табылатын биліктің іріп-шіруі,
мемлекеттік функцияны атқаруға өкілетті мемлекеттің немесе басқа да соларға
теңестірілген адамдардың өз қызмет бабын қызмет мәртебесі мен беделін жеке
басының баюы мақсатында немесе топтық мүдде үшін пайдалануы деп анықтама
береді [15, 5 б].
В.В.Лунеевтің айтуы бойынша сыбайлас жемқорлықтың ядросын парақорлық
деп атауға болады деген [16, 515 б]. Ағылшын тілінде параға сатып алу,
пара сөздері bribery деген бір сөзбен белгіленеді. Сондықтан, сыбайлас
жемқорлықты зерттеушілердің бірі Сьюзан Роуз-Аккерманның еңбектерінде
пара термині пайдаланылады, бұл терминде сыбайлас жемқорлық белгілерінің
барлық кешенді функцияларын құрайды. Оның жіктеуі бойынша:
1) жеңілдікті параға сатып алуға тырмысу емес, заң негізінде пайдаланушы
жеке кәсіпкерлерге мемлекет құрылымымен ұсынылатын жеңілдіктің
жетіспеушілік жолымен — пара нарықтағы артық ойыншыларды жояды;
2) мемлекеттік шенеуніктерінің қызметтері үшін төменгі жалақы және ішкі
бақылаудың төменгі деңгейі болған жағдайда — пара бонус ретінде жұмыс
істейді;
3) салық, кеден бажы және реттеуші түрі ретіндегі құжаттардың шығындарын
пара төмендетеді;
4) сыбайлас жемқорлық және қорқыту жолымен заңсыз бизнестің және құқық
қорғау органдарының ұйымдастырушылық қылмыстарының бастықтарын,
басқада билік институттарының бағыну салдарынан — пара қылмыстық іске
жол ашады [17, 356 б].
Ғылыми, оқу және қоғамдық, жариялық әдебиеттерде сыбайлас жемқорлық
анықтамасы әр түрлі мағынада беріледі. Мысалы, жоғары оқу орындарының
Қылмыстық құқық оқулығында, кең түрде қарағанда, парақорлық — жария
аппарат басқармасын зақымдап, биліктің ыдырауымен байланысты. Қасақана өз
мемлекеттік міндетін, өзінің қызметтік жағдайын, алып жатқан лауазым
мәртебесін және беделін пайдалана отырып өзін немесе мүдделі топты
пайдакүнемдік мақсатта байыту.
Пара беру, пара алу және параға делдал болу — сыбайлас жемқорлықтың
өте кең тараған түрлері болып табылады. Бұл біздің қазіргі қоғамымызда жыл
сайын түрліше сипатпен түрленіп, қауіп төндіріп тұрған күрделі мәселелердің
бірі. Мұндай қылмыстар биліктердің және басқармалардың дұрыс қалыпты
қызметін бұзып, олардың беделін түсіріп және лауазымды тұлғаларды сатып
алғанның арқасында өз мәселелерін шешіп, тілегенін алып, өзін және басқа да
тұлғаларды жауаптылықтан сақтап қалу мүмкіндігі бар екендігін халыққа
көрсетеді, яғни мұны халық біліп осы мүмкіншіліктерді қолданады. Парақорлық
қызметтік пайдакүнемдік қылмыс. Бұл қылмыстың мағынасы, яғни лауазымды
тұлға, өзінің лауазымды қызметімен байланысты істелген қызметі үшін
ұйымдардан немесе басқа да тұлғалардан заңсыз материалдық сыйақы алуы.
Парақорлық латенттік қылмыс тобына жатады. Қазіргі таңда мемлекет пен
қоғамның парақорлыққа деген көзқарасы әртүрлі. Осы құбылыстың пайда болу
туралы және мемлекет пен қоғам институтына әсер ету деңгейінің
тұжырымдамасы әртүрлі, мұның себебі, парақорлықты заңгерлер ғана емес,
экономистер, әлеуметтанушылар және саясаткерлермен де зерттелетіні анық.
Осыдан біз кең әртүрлілікті байқап отырмыз. Онымен қоса, парақорлық
түсінігі қоғам тәжірибесінің негізінде тұрмыс салтта да қалыптасқан. Бірақ
мұндай әр алуандық нақты әмбебап парақорлыққа деген түсінікті қалыптастыру
үшін қиындық туғызады және тиімді қарсы іс-әрекет механизм дамытуын
объективті түрде шектейді.
Парақорлық тез өсетін қылмыстар тенденциясы арасынан бірінші
орындардың біріне ие. Елбасымыз жалпы құқық жүйесіне, соның ішінде әсіресе
сыбайлас жемқорлықпен күресті тұрақты әрі табанды жүргізу мәселесіне ерекше
мән беруде. Елбасының айтуынша, республиканың мемлекеттік органдардағы
сыбайлас жемқорлық мәселесі бүгінде аса өткір тұр. Осындай керітартпа
құбылыстың тамырына балта шабу — қазақстандық қоғамды одан әрі түрілендіру,
дамыту міндеттерін табысты шешудің кепілі болып табылады. Елбасы мойындап
отырған бұл жағымсыз құбылыс — парақорлық бүгінгі күні біздің қоғамның
өзекті мәселесі болып отыр. Статистикалық мәліметтерге қарағанда, заңи
негізде жазылатын газет, журналдардағы мақалалардың екіден бірі осы
тақырыпқа арналады.
Біздің елде парақорлықтың өмір сүріп отырғанын бәрі біледі, бұған қоса
көптеген адамдар осы қауіпті әлеуметтік қылмыс көрінісін өз бастарынан
өткізген. Парақорлық әлеуметтік құбылыс ретінде бейімделгіштігімен
сипатталады, ол үнемі түрін өзгертіп және жетіліп отырады. Парақорлық
атқарылатын істердің келісімділік сипатымен қатар, көлеңкелі сипатқа ие.
Әдетте оның соңынан шағым түспейді, себебі екі жақта заңсыз жасалған
келісіммен пайда табады. Парақорлық термині көп мағыналы, оны латын тілінен
аударғанда - сатып алу деген ұғымды білдіреді. Corrumpire анықтамасы
рим құқығында кең көлемде сындыру, бүлдіру, күйрету, фальсификациалау,
сатып алу сияқты сотқа қатысты заңсыз әрекеттерді білдіреді. Бұл ұғым
латынның coorrei - бір затқа бірнеше адамның қатысуын және rumpere -
сындыру, бүлдіру, бұзу деген ұғымдардың қосындысынан шыққан. Осының
нәтижесінде бірнеше адамның қоғамдық істерді басқару процесінің қалыпты
жағдайын бұзу, бүлдіру мақсатында жасайтын іс-әрекеті деген жеке термин
пайда болады.
Мемлекеттік қызметкерлердің пара алуы кәсіпкерлік шығындарды өсіріп,
шетелдік және отандық капиталдың инвестициялық әлеуетін азайтып,
өнеркәсіптің өсуіне кедергі келтіріп, ең ақыры қарапайым халықтың негізгі
бөлігінің өмір сүру деңгейін төмендетеді. Кейбір елдерде парақорлық кең
тараған, бір де бір ел одан бос емес, парақорлық дүниежүзілік мәселеге
айналды.
Адам құқығын бұзу саласының ең қауіпті көрінісі парақорлық болып
табылады, ал бұл дегеніміз — мемлекеттік қызметкерлердің сатылғыштығы мен
оларды сатып алу. Мемлекетіміздің саяси және экономикалық тұрақтылығына
нұқсан келтіретіндер: әр түрлі қызметкерлер, мемлекеттік қызметкерлердің
қоғам есебінен өзіне, өз туысқандарына, аталастарына пайда келтіру
мақсатындағы протекционизм [18, 237 б].
Пара үшін тиімді контрактілер жасалады, керекті сараптамалар
жүргізіледі, салықтық жеңілдіктер мен тиімді несиелер алынады, белгілі -
бір кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін лицензиялар алынады. Параны бере
отырып құқық бұзушылар жауапкершіліктен жалтарады. Пара тіркелген кезде,
ЖОО- на түсу кезінде, онда емтихан тапсырған кезде беріледі және алынады.
Ең қатерлісі, парақорлық басқа қылмыстармен ұштасқан кезде болады олар:
салықтық, кедендік, экономикалық, экологиялық және ұрлау қылмыстары.
Американдық ғалым В.М. Райсмен, АҚШ - тағы парақорлық мәселесін зерттей
отырып, кең тараған параның үш түрін айқындады: іскерлік пара (лауазымды
тұлғаға ол өзінің қызметтік міндеттерін тезірек орындауын қамтамасыз ету
үшін беріледі), тежеуші пара (тиісті жағдайда қолданылуы тиіс норманың
қолданылуын тоқтата тұрғаны үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz