Әлеуметтік құқықтық құбылыстар мен ғылыми құжаттарды қолдану негізінде және парақорлыққа қатысты әртүрлі қайнар көздерін бір ауызға келтіріп, нақты түсінік беру және қазіргі деңгейін анықтау

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертациялық зерттеу жұмысында парақорлықтың қылмыстық құқықтық сипаттамасына, оның ішінде парақорлықпен күресуде шетелдің тәжіребиесіне және олардың алдын алу шараларына баға берілген.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің еліміздің қазіргі даму кезеңінде жаңа қоғамның өркендеп әрі қарай дамуы үшін заңдылықтың күшеюі, еліміздің азаматтарының құқықтары мен өмірлерін қорғауының күшеюі басты міндет болып отыр. Бұл туралы еліміздің Президенті Н. Ә. Назарбаев өзінің халқына деген «Қазақстан-2030 Жолдауында», халқымыздың негізгі Заңы Конституцияда, басқа да құқық қорғау заңдарында көрсетілген, яғни қылмыстылықпен күресуде барлық республикалық заңдарды қолданып, құқық бұзушылықтың жіберілмеуін және де әрбір қылмыскер өзіне тиісті жазасын алатынын айтқан болатын. Сондықтан да еліміздің әрбір азаматына құқықтық саласы бойынша біліммен сусындата отырып, оларды тәрбиелеу. Құқықтық тәрбие үрдісінде көптеген жан-жақты мәселелер қарастырылады, соның бірі құқық бұзушылықтың алдын алу шаралары. Қоғамымызға, мемлекетімізге қауіпті заңға қайшы әрекеттерді болдырмау шаралары құқық қорғау органдарының көмегімен жүзеге асады. Құқықтық тәрбиелеу тәжірибесі - адамзаттың өркендеу кезеңінде қалыптасқан үрдіс. Оған дәлел ежелгі мемлекеттердегі заңдардың болуы, халықтың жаппай заң нормаларына бағынуы және осы заңдар негізінде адамдардың тәрбиеленуі.

Адамдар арасындағы құқық бұзушылықты алдын алу шараларын дамыту мәселелері қазіргі заманның өзекті мәселесі болып табылады. Сондықтан да әрбір азаматтың жан-жақты білімін, санасы мен мәдениетін тәрбиелей отырып, өз Отанын сүйетін, заң нормаларын сыйлайтын, ұғынатын; өз құқықтары мен бостандықтарын білетін; заңды міндеттерін бұлжытпай орындайтын құқықтың, демократиялық мемлекеттің үлгілі азамат тұлғасында қалыптастырып, дамытады. Құқықтық дамыған адам - құқықтық білімді; өзін тұлға ретінде ұстай білетін; заң нормалары мен құқыққа оң көзқарастағы адам болып табылады. Құқықтық білімді азамат кез келген тәртіп бұзушылыққа немесе қылмыстарға бармайды.

Қылмыстың алдын алудың түпнұсқалық идеясы адамгершілік, қоғамдық тәртіп және заң нормаларын бұзумен, кез келген негативті құбылыстармен жиі кездесетін тұлғаны тәрбиелеу жүйесінің құрама бөлігі ретінде негізделеді. Адамдардың заңды білімділігінің төмендігінен әртүрлі заңға қайшы әрекеттер мен әрекетсіздіктерге баруы мүмкін. Сондықтан оларды құқықтық тәрбиеге баулуда, құқық бұзушылықтың алдын алу шараларын ұйымдастырғанда тәрбиеленушінің жүріс-тұрысына, психикалық ой-өрісіне, санасы мен мәдениетіне ерекше көңіл бөлініп отырғаны дұрыс.

Сонымен, дұрыс ұйымдастырылған құқықтық білім беру мен тәрбие процестері жастардың заң нормаларын сыйлайтын, өз құқықтары мен бостандықтарын білетін, міндеттерін орындайтын, заңға қайшы әрекеттердің мемлекетке, қоғамға, жеке тұлғаға тигізетін залалы мен зиянын ұғынатын, заңды жаза мөлшерін білетін және т. б. заңды білімі мен санасын, мәдениетін дамыту шаралары арқылы қоғамдағы, мемлекеттегі құқық бұзушылықтың алдын алу немесе болдырмау мәселелерін шешуге болады.

Еліміздің экономикалық, саяси және құқықтық өркендеуі мен демократиялық даму үрдісі одан әрі жетіле беруі үшін қазіргі таңдағы көкейтесті мәселелерінің бірі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту мәселесі. 1998 жылы 2 шілдеде «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданып, сыбайлас жемқорлық ұғымы ұлттық заңнамамызда алғаш рет анықталды, онымен күресті жүргізетін мемлекеттік органдар жүйесі белгіленді.

Адамзатқа ертеден таныс сыбайлас жемқорлық - заманмен бірге өсіп-өркендеп, небір тегеурінді қарсылықтарға төтеп беріп, қайда мол қаражат, пайда болса, сол жерге тамыр жайып, бүгінге дейін жойылмай отырған қауіпті кеселдің бірі.

Республика Президенті сыбайлас жемқорлықтың мемлекетіміздің дамуына, оның экономикалық өсуі мен саяси тұрақтылығына қауіп-қатер төндіретініне мемлекеттік құрылымдардың назарын бірнеше рет аударған болатын. Бұл орайда, әлеуметтік құбылыс ретінде сыбайлас жемқорлық бүгінде ғаламшардағы барлық елдерге, солардың ішінде, экономикасы дамыған және демократиялық дәстүрі ежелден қалыптасқан мемлекеттерге тән болып, кез келген қоғам үшін күрделі проблема болып табылады [1, 7 б] .

Сыбайлас жемқорлық - бұл әлеуметтік құбылыс, биліктің құлдырауы. Оның мазмұны - мемлекеттік қызметкердің немесе ондай қызметті жүзеге асыратын басқа да тұлғалардың өз пайдакүнемдігі ниетімен немесе белгілі бір топтың пайдасына өзінің қызметтік лауазымын, қадір-қасиетін пайдалану.

Сыбайлас жемқорлыққа А. И. Кирпичников мынадай сипаттама береді: «Сыбайлас жемқорлық - биліктің коррозиясы. Темірді дат жегендей, сыбайлас жемқорлық та мемлекеттік аппаратты бұзады. Қоғамның адамгершілік, имандылық жағдайын және мемлекеттік аппараттың мақсаттарды өз мүддесіне шешу емес, мақсаттарды қоғамның пайдасына орындаудың көрсеткіші» [2, 78 б] .

Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік құбылыс болғандықтан, әртүрлі жемқорлық әрекет етуімен көрінеді, оның бір бөлігі қылмысты болып танылып, қылмыстық қудалауға жатқызылады. Бұл құбылыс мемлекетке де, қоғамға да өте қауіпті әсіресе жаңа қалыптасып келе жатқан демократия жағдайында жемқорлық ұятқа қалдыруы мүмкін, мемлекеттік қызметтегі адамдардың сеніміне, тазалығына күмән туғызады, сенімсіздік оларға ғана емес, жалпы мемлекет беделіне нұқсан келеді, конституциялық құқықтар тапталады, заңдылық қағидалары бұзылады, сол себепті Қазақстан Республикасының дамуы, одан әрі өсуі тежеледі.

XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басы сыбайлас жемқорлыққа байланысты мәселеге ерекше мән берумен бірге, осы тұрғыдағы құбылыспен күрес жүргізуге арналған сан қырлы ғылыми ізденістердің өсуімен де ерекшеленеді.

Қазақстанда терең тарихи тамырлары бар сыбайлас жемқорлықтың ең қауіпті және өте кең таралған формасы - парақорлық (пара алу, пара беру, парақорлыққа делдал болу) болып табылады. Ол мемлекет механизмінің барлық салаларына терең еніп қалған құбылыс. Азаматтар алдында бір жағынан билік органдарына сенімсіздік қасиетін тудыртса, екінші жақтан өзінің тұрмыстық, жеке, кәсіпкерлік және өзге де жағдайларын шешумен байланысты парақорлыққа шыдамды қатынасты тудыртып, бұл құбылысқа қоғамның қарсы тұру мүмкіншілігі мен адамгершілігіне кері әсер етеді.

Тамырын тереңге жіберген бұл құбылыс қоғамды қылмыстылыққа бой алдырады, мемлекетіміздің қарқынды дамуына кедергі келтіруде. Елдегі парақорлықтың етек алып кетуінің тағы бір қауіптілігі мұндай құбылыс ұлтты моральдық жағынан аздырады, жұртшылықтың мемлекеттік өкімет және билік органдарына сенбеушілігін, құқық қорғау органдарының қызметін бағаламау, олардың жұмысына көмектеспеу, мемлекеттегі құқықты қорғаудың рөлін мүлде теріс бағалау сияқты көзқарастардың дамуына жол береді.

Қазір парақорлыққа қарсы көптеген жарлықтар, заңдар, өзге де нормативтік құқықтық актілер қабылданып жатқанмен, олар көкейкесті сұрақтарды шешпейді. Мысалы, «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жемқорлықтың жалпы сұрақтарын, парақорлықтың экономика мен ұйымдасқан қылмыстылықпен қарым-қатынасын және тұлғаларды жекелей лауазымды топтарға жатқызылуын қамтиды. Сол уақытта лауазымды қылмыстардың объектісін дамытумен, қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың субъективтілік жүйесін, парақорлық үшін жауаптылық мәселелері дифференциациясы және парақорлықтың криминологиялық сипаттамасы соның ішінде, оның статистикалық көрсеткіштер, тұлғаның жеке сипаттамасы және алдын алу шаралардың болу мүмкінділігі зерттеуден тыс қалады.

Парақорлық мәселесі қылмыстық құқық теориясында көптен бері зерттелініп келе жатыр. Парақорлықтың ұғымы, белгілері, түрлері, олардың ұқсас қылмыстардан ерекшелігі, парақорлық қылмыстарының басқа қылмыстармен жиынтығы, парақорлық құрамдарының ауырлататын, аса ауырлататын белгілерін ашу сияқты мәселелерді арнайы, жан-жақты зерттеу объектісі болмаған. Кеңестік қылмыстық заң әдебиеттерінде парақорлық мәселесі әр уақыттарда заңгер ғалымдардың еңбектерінде жалпылама жарық көрді. Бұл мәселелер А. А. Аслаханов, Г. Н. Борзенко, А. А. Жиленко, Б. В. Здравомыслов, А. Я. Светлов, В. Ф. Кириченко, В. И. Ширяев және т. б. ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді. Бұл еңбектерді ескі, тоталитарлық жүйенің заңдарына теориялық талдау жасаумен шектелді. Еліміз егемендік алғаннан кейін, Қазақстанда тұңғыш рет 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Бұл кодексте парақорлық құрамы жаңаша белгіленді, оның өзіндік ерекшеліктері көрсетілді. Бұл мәселеге байланысты А. Н. Ағыбаев, Е. О. Алауханов, Н. А . Абдиров, М. С. Нәрікбаев, Е. І. Қайыржанов, А. Т. Қожаниязов, С. М. Рахметов, Д. Е. Тұрсынбаев, Б. Ж. Жүнісов, Н. О. Дулатбеков, А. А Исаев, К. А. Бегалиев, З. О. Ашитов, Е. А. Оңғарбаев өздерінің ғылыми еңбектерінде ерекше мән берді, парақорлық құрамының жекеленген құрамына теориялық зерттеу берілді. Дегенмен, осы құбылыспен күрес мәселелері толық шешімін тапты деп қорытындылау қиын. Заман өзгерген сайын, заңда, қылмыстық парақорлықтың құрылымы да өзгереді. Оларға жаңа баға беруді, саралауды өмір талап етеді. Сонымен қатар, бұл қылмысты дәлелдеу де өте қиын болып табылады.

Зерттеу объектісі. Өзіміздің теориялық деңгеймен байланысты қылмыстық құқықтық заңдылықты және криминологиялық ілімді зерттеп, анықтау және кемістіктер орын алғанда оларды көрсету. Парақорлық ұғымы, оның белгілері, оның негізгі сараланатын түрлеріне талдау жасау, парақорлықпен күресу мәселелері болып табылады.

Зерттеу пәні. Парақорлық қылмыстарымен күрес жүргізуде қарастырылатын қылмыстық кодекстің 311, 312, 313-баптарына байланысты қатынастарды зерттеу.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Магистрлік диссертациялық зерттеудің мақсаты әлеуметтік құқықтық құбылыстар мен ғылыми құжаттарды қолдану негізінде және парақорлыққа қатысты әртүрлі қайнар көздерін бір ауызға келтіріп, нақты түсінік беру және қазіргі деңгейін анықтау. Параны алу, параны беру, парақорлыққа делдал болу нормаларына қылмыстық құқықтық талдау жасау және парақорлыққа байланысты қылмыстық заңдарды жетілдіру бағытында, онымен күрес жүргізу деңгейінде алдын алу шараларын ұсыну. Көрсетілген мақсаттарға жету үшін төмендегі міндеттер алға қойылған:

- сыбайлас жемқорлықты әлеуметтік құбылыс ретінде зерттеу, оның қылмыстық-құқықтық көріністерінің нысандарын нақтылау;

- парақорлықтың ғылыми - теориялық және криминологиялық аспектісін зерттеу;

- парақорлыққа қарсы күреске бағытталған ұсыныстарды көрсету;

- сыбайлас жемқорлық қылмыстарының тарихи-құқықтық аспектілерін зерттеу;

- парақорлық үшін жауаптылық мәселесін шетелдегі заңнамамен салыстыру.

Магистрлік диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы зерттеу объектісі ретінде таңдалған мәселелерді қою және саралауға алынған мәселелер тізімін белгілеу арқылы өз көрінісін табады. Парақорлық қылмыстары үшін қолданылатын жаза шараларын жетілдіру мәселелері қазақстандық қылмыстық құқық ғылымында зерттеліп отырған алғашқы еңбектердің бірі болып табылады.

Бұл жұмыста Қазақстандағы қазіргі қылмыстық-құқықтық және криминология ғылымының жетістіктері қамтыла отырып, қылмыстылықпен күрес тиімділігін арттырудың көкейтесті мәселелері ашылған және парақорлық қылмыстары үшін жазалардың тиімділігін арттыруға арналған нақты бағыттар айқындалған.

Қолданыстағы заңдарды зерттеу және оны тәжірибеде қолдану негізінде парақорлық қылмыстар үшін қолданылатын жаза шараларын жетілдіру туралы ұсыныстар келтіріледі.

Сонымен қатар, диссертациялық зерттеудің жаңалығын қорғауға ұсынылып отырған тұжырымдар арқылы көрініс тапқан ғылыми нәтижелерден де байқауға болады.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.

1. Пара алушыны қылмыстық жауаптылықтан босату шартын заңмен анықтау қажет. Егер пара алған адам тиісті органға ол туралы дер кезінде, ерікті түрде хабар берсе, бірақ оның әрекетінде Қылмыстық Кодекстің 311-бабының 2, 3, 4- бөліктерінің белгілері болмаса, ол қылмыстық жауаптылықтан босатылады деп заңмен белгілеудің парақорлыққа қарсы пәрменді күрес жүргізуде пайдалы әсері болатынын ұсыну.

2. Егер парақорлыққа делдал болған адам ол туралы ерікті түрде тиісті органға дер кезінде хабарласа, қылмыстық жауаптылықтан босатылады. Бұл парақорлықпен күресті күшейтіп, парақорларды әшкерелеуге көмегін тигізетін еді.

Зерттеудің әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының тақырыбын жан-жақты ашып, мүмкіндігінше ауқымды көлемде игеру мақсатында түрлі әдістер қолданылды. Тақырыпты зерттеу барысында тарихи талдау, салыстармалы құқықтану, жүйелі құрылымдық талдау әдістері пайдаланылды. Параны алу, параны беру және парақорлыққа делдал болу қылмыстарының криминологиялық аспектілерін зерттеуде статистикалық және нақты әлеуметтік әдістерге жүгіну орын алды. Мерзімді баспасөзде жарияланған материалдар қолданылды.

Магистрлік диссертацияның теориялық және тәжірбиелік негіздерін Теориялық және тәжірибелік аспектілерді зерттей келе, мынадай мәселелерді нақтылау керек: лауазымды тұлға ұғымы, параның заты, параның төменгі мөлшері туралы, т. б. Бұл магистрлік диссертацияда келтірілген ұсыныстар парақорлықпен күрес жүргізуде және құқық қолдану қызметінде қылмыстық нормаларды жетілдіруде пайдаланылуы мүмкін. Сонымен қатар, диссертация материалдарын жоғарғы оқу орындарының заң факультеттерінде қылмыстық құқық және криминология пәнінен лекция және семинар сабақтарын өткізгенде, ғылыми зерттеу жұмысын жүзеге асырғанда пайдалануға болады.

Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеу барысында жасалған негізгі ойлар, ұсыныстар мен нәтижелер Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетінің, Магистратура және PhD докторантура институтының саясаттану және әлеуметтік экономикалық пәндер кафедрасының отырыстарында, ғылыми-теориялық және ғылыми-тәжірибелік конференцияларда талқыланды.

Жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттарына қол жеткізу үшін қарастырылған мәселелердің мазмұнымен анықталады. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Парақорлықтың қылмыстық құқықтық сипаттамасы

1. 1 Сыбайлас жемқорлық қылмыстармен күресу барысында заңнаманың даму тарихы

Бұл жағымсыз әлеуметтік құбылыстың тарихы терең. Ол туралы қазіргі кездегі сыбайлас жемқорлық көрінісі ретінде саналатын факт жөнінде библейлік нақыл куәландырады. Міне, осы кітаптан бірнеше дәйексөздер: «Князь сенің қылмыскерлерің және сыбайлас ұрыларыңның бәрі сыйлықты жақсы көреді және парақорлықтың артынан жүгіреді . . . », «Сыйлық үшін кінәліні ақтағаны және құқықтыларды заңдыдан айырғаны үшін қайғы болсын!» [3, 201 б] . Парақорлық XIII ғасырдың орыс шежірелерінде айтылады. Бірінші сыбайлас жемқорлық әрекеттерін шектеу заңнамасын III Иван жазған. Оның немересі Иван Грозный 1561 жылы Сот грамотасын енгізді, онда жергілікті земстволық басқарманың соттық шенеуніктеріне пара алғаны үшін өлім жазасы түрінде санкция белгіленді.

А. М. Романовтың кезеңінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағытталған жалғыз халықтық бүлік қатысты. Ол 1648 жылы Мәскеуде болды және мәскеуліктердің жеңісімен аяқталды. Қаланың жартысы бейбітшілік тұрғындарымен өртеніп кетті, алайда царь екі «министрді» - Земстволық бұйрықтың басшысы Плещеевті және Пушкарлық бұйрықтың Траханиотовты көпшілікке азаптауға берілді.

1649 жылы қабылданған Соборлық Ережеде парақорлық үшін қылмыстық жауапкершілік және пайда табу мақсатында қызмет бабын теріс пайдалану сұрақтары көрініс табады. Соборлық Ереженің 5 және 7 баптарында сот органдарының лауазымды тұлғаларының сыйақы алғаны үшін қылмыстық жауапкершілік, ал 6 бапта субъект шеңбері кеңейтілді, сот шенеуніктер қызметін орындайтын тұлғалар пара алғаны үшін жауапкершілік көрсетілген.

I Петр кезеңінде сыбайлас жемқорлық етек жайды және онымен қатал күрес жүргізілді. I Петр парақоршыларға, сұғанақшыларға және боспалаушыларға ықпал жасаумен барлық тәсілдерді және құралдарды қолданумен мемлекеттік қызмет істерінде тәртіп жүргізуге тырысты. Алайда, онымен қолданған шаралар оң нәтижені бермеді. Парақорлықтың және қызмет бабын теріс пайдалану арқылы пайда табудың алдын алу мақсатында ол мемлекеттік қызметкерлер үшін мемлекеттік қызметті өтудің жаңа тәртібін енгізді. Олар бұл қызметте екі жылдан артық бола алмайды. Егерде қала тұрғындары осы лауазымды тұлға өзінің міндеттерін орындауды жалғастырсын деп жазбаша түрде өтініш жазса, көрсетілген мерзім ұзартылуы мүмкін.

Қызмет бабын теріс пайдалану арқылы пайда табудың қауіпті нысаны ретінде - парақорлықтың таралғанын ескере отырып, I Петр 1713жылы 23 тамыздың Жарлығымен пара алумен қатар, пара бергені үшін қылмыстық жауапкершілік енгізген. «Осындай ұқсас құбылыстың алдын алу үшін ақша алғандармен, ақша бергендерді аямай қамшымен дүре соғады және әйелдері мен балаларын Азов каторгасына жібереді, және барлық қалаларға, ауылдарға былай жариялау керек: «кімде кім осылай алдағы уақытта тағы жасаса, оны аямай өлім жазасына тағайындайды» деп Жарлықта жарияланған» [4, 669 б] .

Мемлекеттің билік және басқару органдарының лауазымды тұлғалары қызмет бабын теріс пайдалану арқылы пайда табуды жүзеге асырғаны үшін жазаны қаталырақ еткен, бұл жаңа Жарлықта көрсетілген. I Петр 1714 жылы 24 желтоқсанда шыққан Жарлыққа қызметін теріс пайдалану арқылы пайда табуды жүзеге асыруға көмектескені үшін және осы қылмыстардың жасалғаны туралы айтпағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті енгізген.

Алайда, парақорлық үшін қылмыстық құқықтық санкцияның күшейтілуі және парақорлық жөнінде айтпағаны үшін жауапкершілік туралы норманы енгізуі, мемлекеттік қызметтің жеке түрлерін өтудің өзгеру тәртібі, Кеңес мемлекетінде фискалдық институттың енгізілуі мемлекеттік органдар қызметінде елеулі өзгерістерді берген жоқ. Параны беру және алу жалғастырылды. Тіптен 1713 жылы енгізілген нормативтік актіде өзгертпеді. Ол акт бойынша пара алған шенеунік туралы айтқан тұлғаға сол адамның жылжитын және жылжымайтын мүлкі берілген, егер оны лайықты азамат жасаса, онда оған сол адамның лауазымы берілген. В. О. Ключевский I Петрдің басқару кезеңін сипаттап, былай деген: «I Петр кезеңінде парақорлық бұрын болмаған мөлшерге жетті» [5, 180 б] .

Ж. А. Тұяқбайдың пікірі бойынша, Қазақстанда құқықтық жүйенің негізі орта және соңғы орта ғасыр кезеңінде дамыды, яғни бірінші кезең етіп XIV-XIX ғ. ғ. бірінші кезеңін шартты түрде көрсетуге болады. Оның негізгі ерекшелігі дәстүрлі мұсылман құқықтық жүйесінің және монғол өркениетінің әдет-ғұрып құқығының институтымен құқықтық сәйкестігі болып табылады [6, 11 б] .

Қазақтың феодалдық қоғамының кезеңінде қазіргі біз сыбайлас жемқорлық деп санайтын қылмыс үшін жауапкершілік қарастырылмаған. Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін сыбайлас жемқорлық легитимдік институттың нысанында көрініс тапты. Жоғарыда отырған өкілдерге берілген сыяпат феодалдық міндеттілікпен сипатталады. Хандардың, сұлтандардың, билердің және басқада жоғарғы өкілдердің пайдасы үшін қарапайым жер иеленушілерден (пайдаланушылардан) ұдайы «ұшыр» салығы алынды, - бұл егіннің он бөлігі. Мал шаруашылығымен айналысатындар «закят» салығын төледі. Сонымен қатар, феодалдық жоғарғы топтың пайдасына соғым (шикі ет) немесе сыбаға (піскен ет) түрінде сыйлық жинаған [7, 185 б] .

Қазақстанда XVI ғасырдың басында «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталатын Қасым ханның заңы жүргізілді. Оның негізіне әдет-ғұрып құқығының нормасы енгізілді. Қазақтардың әдет-ғұрып құқығының нормасы XVI ғасырдың соңында Тәуке ханның тұсында біртұтас жинақ түрінде «Жеті жарғы» деген атауымен түпкілікті кодификацияланды және толықтырылды.

Т. М. Культелеевтің айтуы бойынша, сол кезде қазақтың әдет-ғұрып құқығы үш негізден тұрды: әдет-ғұрып, сот билерінің тәжірибесі және билердің съезд ережелері. Сол кезеңде Қазақстанда сот қызметін қазақтың әдет-ғұрып құқығының негізінде хандар, сұлтандар және билер атқарған. Ханның сот талқылауы, соңғы сот инстанциясы ретінде қарастырылды. Сот талқылау үшін ол «ханлық» деп аталатын сыйақының белгілі соммасын алып отырған. Хан әдет-ғұрып құқығының негізінде соттаған, әдет-ғұрып құқығындағы ақтаңдақтарды өзінің құқық шығармашылық қызметімен ауыстырып отырды. Осылайша, ханның сот шешімі әдет-ғұрып құқығын толықтырды және құқықтың жаңа нормаларын құруға алып келді. Адат бойынша, судьяларға тарту, сыбаға және тағы басқаларды жасауға тыйым салынбады. Сондықтан, феодалдық жоғарғы өкілдер ірі мөлшерде сыйақы алу үшін қылмыстық істерді және басқа да дауларды, әдейі ұзартқан, қиындатқан.

д`Андренің «Қырғыздың әдет-ғұрып сипаттамасында»: «Ордада әрбір сыйлы адам, лауазымды тұлға болса да, сыйлық алуға болады» деп көрсеткен. Осы жазбаның басқа нұсқасында, «мұндай тұлға сыйлық қабылдаудан бас тарта алмайды» деп айтылған [8, 54 б] .

Қазақстанда құқық жүйесінің қалыптасуының келесі кезеңі, сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтік-құқықтық мәнінің өзгеруіне объективті әсер етті. Бұл Ресей отаршылдық саясатын бекіту және империя шекарасын кеңейту кезеңінен басталды. Ресейге қосылған кезеңде Қазақстанның сот құрылымы екі қосарлас жүйе ретінде қолданылып жүрді:

жергілікті ұлттық сот - билер соты, қазақтар арасындағы болмашы қылмыстық және азаматтық істерді талқылады. Олар адат және шариат негізінде әрекет етті.
жалпы империалық сот мекемесі - қазақтардың ерекше маңызды қылмыстық істерін және басқа халықтардың өкілдерінің арасында туындаған барлық істерді талқылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.