Қазақ композиторларының балаларға арналған шығармаларының педагогикалық маңызы мен тәрбиелік мәні
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Қазақ композиторларының бағдарламадағы балаларға
арналған шығармаларының педагогикалық тәрбиелік
мазмұнына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ тарау. Қазақ композиторларының балаларға арналған шығармаларын музыка сабағында пайдаланудың тиімділігі мен әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37.39
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40.45
І тарау. Қазақ композиторларының бағдарламадағы балаларға
арналған шығармаларының педагогикалық тәрбиелік
мазмұнына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ тарау. Қазақ композиторларының балаларға арналған шығармаларын музыка сабағында пайдаланудың тиімділігі мен әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37.39
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40.45
Бүгінгі қоғамның жаңа саяси, рухани және әлеуметтік – экономикалық дамуы мектеп оқушыларының оқу мен тәрбие сапасын түбегейлі жақсартуды талап етеді. Осыған орай музыкалық – педагогиканың таңдаулы мұраларын жан-жақты зерттеп, оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың маңызы зор.
Осы тұрғыдан қарағанда Қазақ композиторларының музыкалық шығар-маларының ішінде балаларға арналған әндерінің педагогикалық тәрбиелік ықпалының маңызы зор.
Өткендегі ұлы педагогтардың-ғалымдар мен әдіскерлердің мұрасын, олардың көзқарастарын, мұрагерлік идеяларына көптеген зерттеушілер назар аударған.
Қазақстандағы ең алғашқы ағартушы ұстаз Ы.Алтынсариннің музыка тәрбиесіне ерекше көңіл бөлгендігін академик А.Жұбановтың анықтаған мына фактісінен көруге болады. “Ы.Алтынсаринның ұстаздық тәжірибесінде көрініс тапқан балаларға музыкалық – эстетикалық тәрбие беру идеясы өзінің педагогикалық құндылығын қазіргі кезде де жойған жоқ. Ән сабақтары Жетісу облысының бағдарламаларында да міндетті түрде өтілетін пән ретінде, жоспарланып отырған” - деген сөздері растайды.
Соғыс жылдарынан кейін ән мамандарымен белгілі, көптеген ғалым, педагог-музыканттар: И.Лебедов, В.Н.Шацкая, Е.Малинина, Н.Л.Гродзенская, О.А.Апраксина, В.Белобородова және т.б. еңбектерін негіз-ге ала отырып, музыкалық-методикалық арнайы бағдарламалар құрылып, оқулықтар шыға бастады. (2, 15, 35)
Балаларға арнап музыкалық шығармалар жазған Қазақ композиторлары: А.Жұбанов, М.Төлебаев, Л.Хамиди, Б.Ғизатов, Б.Байқадамов, Ә.Бейсеуов, К.Қуатбаев, И.Нүсіпбаев. Ө.Байділдаев, Е.Хасанғалиев, Ш.Қалдаяқов, А.Ес-паев, М.Маңғытаев (20, 11, 16, 30) т.б.
Осы тұрғыдан қарағанда Қазақ композиторларының музыкалық шығар-маларының ішінде балаларға арналған әндерінің педагогикалық тәрбиелік ықпалының маңызы зор.
Өткендегі ұлы педагогтардың-ғалымдар мен әдіскерлердің мұрасын, олардың көзқарастарын, мұрагерлік идеяларына көптеген зерттеушілер назар аударған.
Қазақстандағы ең алғашқы ағартушы ұстаз Ы.Алтынсариннің музыка тәрбиесіне ерекше көңіл бөлгендігін академик А.Жұбановтың анықтаған мына фактісінен көруге болады. “Ы.Алтынсаринның ұстаздық тәжірибесінде көрініс тапқан балаларға музыкалық – эстетикалық тәрбие беру идеясы өзінің педагогикалық құндылығын қазіргі кезде де жойған жоқ. Ән сабақтары Жетісу облысының бағдарламаларында да міндетті түрде өтілетін пән ретінде, жоспарланып отырған” - деген сөздері растайды.
Соғыс жылдарынан кейін ән мамандарымен белгілі, көптеген ғалым, педагог-музыканттар: И.Лебедов, В.Н.Шацкая, Е.Малинина, Н.Л.Гродзенская, О.А.Апраксина, В.Белобородова және т.б. еңбектерін негіз-ге ала отырып, музыкалық-методикалық арнайы бағдарламалар құрылып, оқулықтар шыға бастады. (2, 15, 35)
Балаларға арнап музыкалық шығармалар жазған Қазақ композиторлары: А.Жұбанов, М.Төлебаев, Л.Хамиди, Б.Ғизатов, Б.Байқадамов, Ә.Бейсеуов, К.Қуатбаев, И.Нүсіпбаев. Ө.Байділдаев, Е.Хасанғалиев, Ш.Қалдаяқов, А.Ес-паев, М.Маңғытаев (20, 11, 16, 30) т.б.
1. Ахметова М. Ән өнері уақыт.-Алматы: Жазушы, 1970-306 б.
2. Апраксина О.А. Становление и развитие музыкального воспитания в Советской общеобразовательной школе: Дис...д-ра пед.наук.-М.:1971.-432-б
3. Арикайнен Г.Л. Қазақстандағы хор әні.-Алматы: Қазақстан,1965-167 б.
4. Әсімбекова К. Хор жүргізу негіздері.-Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1994-82 б.
5. Ән-күй сабағының бағдарламасымен әдістемелік нұсқауы (4 сыныпқа арналған) /Ш.Б. Құлманова, Б.Р. Сулейменовамен авторлық бірлестікте.-Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1997./
6. Бержанов Қ.Б. Из истории культурно-просветительной и общественной деятельности учительства Казахстана (1917-1941): Дис….канд.пед. наук –Алма-Ата, 1951-245 с.
7. Байділдаев Ө. Симфония сазы (қазақ совет композиторларының симфониялық шығармларына шолу) Жұлдыз.-1971.-№-132-142 бб.
8. Байділдаев Ө. Ән еркесі // Қазақ әдебиеті.-1967. -№84.-9 сәуір-10 б.
9. Брусиловский Е. Дүйім дүлдүлдер.-Алматы, 1995.-384 б.
10. Байқадамова Д. Өткен күндер белгісі // Ақ Желкен.-1997. №3-52-56 б.
11. Байқадамов Б. Біз Отанның бөбегі /Құраст.: С.Ұзақбаева, Б. Жәкеева, Б. Махметова.-Алматы, 1999.-102 б.
12. Байқадамов Б. Әндер. Хорлар, романстар. / Құраст Б.Ғизатов.-Алматы: ҚМКӘБ, 1957.-247б.
13. Байқадамов Б. Жанашырлық сөз керек // Қазақ әдебиеті. 1973.-23 наурыз.-№78.-12 б.
14. Бесінші класқа арналған музыка программасы. // Құрастырған : Б.Ғизатов т.б-Алматы,1990,63-Б
15. Гродзенская Н.Л. Школьники слушают музыку.-М.;1969
16. Ғизатов Б., Жәрдемалиева Р., Қарамолдаева Г. Төрт жылдық бастауыш мектептің 2-4 кластарына арналған музыка програмалары.-Алматы, 1990.-84 б.
17. Елім-ай ән-күй программасы (төрт жылдық бастауыш мектептің 1-класына арналған) // Құраст. Балтабаев М., Ұзақбаева С., Т Қышқашбаев т.б. –Алматы.-56 б.
18. Жұбанов А. Мукан Тулебаев. –Алматы. 1963,64-б
19. Жұбанов А. Қазақ композиторының өмірі мен творчествосы.-Алматы, 1942.-215 б.
20. Жұбанова Ғ. Музыка мәдениеті даму жолында // Социалистік Қазақстан.-1968.-17 март.-№65-4 б.
21. Жураковский Г.Е. Педагогические идеи Макаренко.-М.: Просвещение, 1989.-253 с.
22. История педагогики /Н. Константинов, Е.Н. Медынский и др.-М.: Просвещение, 1982-278 с.
23. Кабалевский Д.Б.Прекрасное побуждает доброе ,-М.: Педагогика1979
24. Қазақ орта мектебі 3-сынып ән-күй сабағының бағдарламасы және әдістемлік нұсқау. Сорос Қазақстан қоры /Ш.Б. Құлманова, б.Р. Сулейменовамен авторлық бірлестікте.- Алматы; Өнер, 1997.-54 б.
25. 29.Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» заңы. // Қазақстан // Қазақстан мұғалімі, 1991, 21 қазан, 2-б.
26. 30.Қазақ мектептері мен мектепке дейінгі балалар мекемелеріндегі имандылық-эстетикалық тәрбие берудің кешенді программасы. // Қазақстан мұғалімі, 1990,8 маусым,2-б
27. 31.Қазақстан Республикасы халыққа Білім беру министрігінде // Қазақстан мұғалімі, 1991,27 желтоқсан,2-б
28. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі, 1992, 4 желтоқсан, 3-б.
29. Қазақ орта мектебінің ІІ-ІІІ және ІҮ кластары үшін музыка программалары. // Құрастырған Б. Ғизатов, т.б., Алматы, 1987, - 131–б.
30. Қазақ орта мектебінің 6-класына арналған музыка программасы // Құрастырған Ө. Бәйділдаев, Алматы, 56-б.
31. Нұрлы жүрек. М. Төлебаев туралы естеліктер мен мақалалар // Құраст:Л.Гончароват.б.-Алматы.Өнер.1983.20,21,87,88,199,198- самодеятельности
32. Райымбергенов Э., Райымбергенова С., Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің ән-күй сабағына арналған “Мұрагер” бағдарламасы 1-4 кластар. –Алматы: РБК, 1994.-79 б.
33. Тәжібаев Т.Т. Педагогическая мысль в Казахстане во второй половине ХІХ века: Общественно-педагогическая деятельность и педагогические идеи И. Алтынсарина.-Алма-Ата, 1985.-С.93-105
34. Ұзақбаева С.А. Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие. Автореф.дис. ...-д-ра. Пед. Наук – Алматы.1993,220,226,227-б.
35. Шацкая В.Н. Музыкально-эстетическое воспитание детей и юношества.-М: Педагогика. 1975.-200-б
2. Апраксина О.А. Становление и развитие музыкального воспитания в Советской общеобразовательной школе: Дис...д-ра пед.наук.-М.:1971.-432-б
3. Арикайнен Г.Л. Қазақстандағы хор әні.-Алматы: Қазақстан,1965-167 б.
4. Әсімбекова К. Хор жүргізу негіздері.-Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1994-82 б.
5. Ән-күй сабағының бағдарламасымен әдістемелік нұсқауы (4 сыныпқа арналған) /Ш.Б. Құлманова, Б.Р. Сулейменовамен авторлық бірлестікте.-Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1997./
6. Бержанов Қ.Б. Из истории культурно-просветительной и общественной деятельности учительства Казахстана (1917-1941): Дис….канд.пед. наук –Алма-Ата, 1951-245 с.
7. Байділдаев Ө. Симфония сазы (қазақ совет композиторларының симфониялық шығармларына шолу) Жұлдыз.-1971.-№-132-142 бб.
8. Байділдаев Ө. Ән еркесі // Қазақ әдебиеті.-1967. -№84.-9 сәуір-10 б.
9. Брусиловский Е. Дүйім дүлдүлдер.-Алматы, 1995.-384 б.
10. Байқадамова Д. Өткен күндер белгісі // Ақ Желкен.-1997. №3-52-56 б.
11. Байқадамов Б. Біз Отанның бөбегі /Құраст.: С.Ұзақбаева, Б. Жәкеева, Б. Махметова.-Алматы, 1999.-102 б.
12. Байқадамов Б. Әндер. Хорлар, романстар. / Құраст Б.Ғизатов.-Алматы: ҚМКӘБ, 1957.-247б.
13. Байқадамов Б. Жанашырлық сөз керек // Қазақ әдебиеті. 1973.-23 наурыз.-№78.-12 б.
14. Бесінші класқа арналған музыка программасы. // Құрастырған : Б.Ғизатов т.б-Алматы,1990,63-Б
15. Гродзенская Н.Л. Школьники слушают музыку.-М.;1969
16. Ғизатов Б., Жәрдемалиева Р., Қарамолдаева Г. Төрт жылдық бастауыш мектептің 2-4 кластарына арналған музыка програмалары.-Алматы, 1990.-84 б.
17. Елім-ай ән-күй программасы (төрт жылдық бастауыш мектептің 1-класына арналған) // Құраст. Балтабаев М., Ұзақбаева С., Т Қышқашбаев т.б. –Алматы.-56 б.
18. Жұбанов А. Мукан Тулебаев. –Алматы. 1963,64-б
19. Жұбанов А. Қазақ композиторының өмірі мен творчествосы.-Алматы, 1942.-215 б.
20. Жұбанова Ғ. Музыка мәдениеті даму жолында // Социалистік Қазақстан.-1968.-17 март.-№65-4 б.
21. Жураковский Г.Е. Педагогические идеи Макаренко.-М.: Просвещение, 1989.-253 с.
22. История педагогики /Н. Константинов, Е.Н. Медынский и др.-М.: Просвещение, 1982-278 с.
23. Кабалевский Д.Б.Прекрасное побуждает доброе ,-М.: Педагогика1979
24. Қазақ орта мектебі 3-сынып ән-күй сабағының бағдарламасы және әдістемлік нұсқау. Сорос Қазақстан қоры /Ш.Б. Құлманова, б.Р. Сулейменовамен авторлық бірлестікте.- Алматы; Өнер, 1997.-54 б.
25. 29.Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» заңы. // Қазақстан // Қазақстан мұғалімі, 1991, 21 қазан, 2-б.
26. 30.Қазақ мектептері мен мектепке дейінгі балалар мекемелеріндегі имандылық-эстетикалық тәрбие берудің кешенді программасы. // Қазақстан мұғалімі, 1990,8 маусым,2-б
27. 31.Қазақстан Республикасы халыққа Білім беру министрігінде // Қазақстан мұғалімі, 1991,27 желтоқсан,2-б
28. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі, 1992, 4 желтоқсан, 3-б.
29. Қазақ орта мектебінің ІІ-ІІІ және ІҮ кластары үшін музыка программалары. // Құрастырған Б. Ғизатов, т.б., Алматы, 1987, - 131–б.
30. Қазақ орта мектебінің 6-класына арналған музыка программасы // Құрастырған Ө. Бәйділдаев, Алматы, 56-б.
31. Нұрлы жүрек. М. Төлебаев туралы естеліктер мен мақалалар // Құраст:Л.Гончароват.б.-Алматы.Өнер.1983.20,21,87,88,199,198- самодеятельности
32. Райымбергенов Э., Райымбергенова С., Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің ән-күй сабағына арналған “Мұрагер” бағдарламасы 1-4 кластар. –Алматы: РБК, 1994.-79 б.
33. Тәжібаев Т.Т. Педагогическая мысль в Казахстане во второй половине ХІХ века: Общественно-педагогическая деятельность и педагогические идеи И. Алтынсарина.-Алма-Ата, 1985.-С.93-105
34. Ұзақбаева С.А. Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие. Автореф.дис. ...-д-ра. Пед. Наук – Алматы.1993,220,226,227-б.
35. Шацкая В.Н. Музыкально-эстетическое воспитание детей и юношества.-М: Педагогика. 1975.-200-б
ҚАЗАҚ КОМПОЗИТОРЛАРЫНЫҢ БАЛАЛАРҒА
АРНАЛҒАН ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ МЕН ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Қазақ композиторларының бағдарламадағы балаларға
арналған шығармаларының педагогикалық тәрбиелік
мазмұнына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...6
ІІ тарау. Қазақ композиторларының балаларға арналған
шығармаларын музыка сабағында пайдаланудың
тиімділігі мен әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ... ... ... .. 15
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 36
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 37-39
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...40-4 5
КІРІСПЕ
Бүгінгі қоғамның жаңа саяси, рухани және әлеуметтік – экономикалық
дамуы мектеп оқушыларының оқу мен тәрбие сапасын түбегейлі жақсартуды талап
етеді. Осыған орай музыкалық – педагогиканың таңдаулы мұраларын жан-жақты
зерттеп, оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың маңызы зор.
Осы тұрғыдан қарағанда Қазақ композиторларының музыкалық шығар-
маларының ішінде балаларға арналған әндерінің педагогикалық тәрбиелік
ықпалының маңызы зор.
Өткендегі ұлы педагогтардың-ғалымдар мен әдіскерлердің мұрасын,
олардың көзқарастарын, мұрагерлік идеяларына көптеген зерттеушілер назар
аударған.
Қазақстандағы ең алғашқы ағартушы ұстаз Ы.Алтынсариннің музыка
тәрбиесіне ерекше көңіл бөлгендігін академик А.Жұбановтың анықтаған мына
фактісінен көруге болады. “Ы.Алтынсаринның ұстаздық тәжірибесінде көрініс
тапқан балаларға музыкалық – эстетикалық тәрбие беру идеясы өзінің
педагогикалық құндылығын қазіргі кезде де жойған жоқ. Ән сабақтары Жетісу
облысының бағдарламаларында да міндетті түрде өтілетін пән ретінде,
жоспарланып отырған” - деген сөздері растайды.
Соғыс жылдарынан кейін ән мамандарымен белгілі, көптеген ғалым, педагог-
музыканттар: И.Лебедов, В.Н.Шацкая, Е.Малинина, Н.Л.Гродзенская,
О.А.Апраксина, В.Белобородова және т.б. еңбектерін негіз-ге ала отырып,
музыкалық-методикалық арнайы бағдарламалар құрылып, оқулықтар шыға
бастады. (2, 15, 35)
Балаларға арнап музыкалық шығармалар жазған Қазақ композиторлары:
А.Жұбанов, М.Төлебаев, Л.Хамиди, Б.Ғизатов, Б.Байқадамов, Ә.Бейсеуов,
К.Қуатбаев, И.Нүсіпбаев. Ө.Байділдаев, Е.Хасанғалиев, Ш.Қалдаяқов, А.Ес-
паев, М.Маңғытаев (20, 11, 16, 30) т.б.
Жалпы білім беретін орта мектептерде музыкалық педагогика саласы бойынша
“ән-күй” пәні бағдарламасын жасаған: Б.Ғизатов, Р.Жәрдемалиева,
Г.Қарамолдаева (1-3 сыныптар үшін), М.Х.Балтабаев “Елім-ай”, Ж.Кәрімова
“Музыкамен сабақтастырылған әдебиет”, Ә.Райымбергенов “Мұрагер” және
Ш.Құлманова,М.Оразалиева, Б.Сүлейменованың бастауыш сынып оқушыларына арнап
ұлттық музыка не-гізінде жаңа “ән-күй” пәні бағдарламаларын атап айтуға
болады.(5, 16, 17, 32)
Музыкалық-педагогикалық әдебиеттерге жасаған талдау Қазақ
композиторларының балаларға арналған шығармаларының тәрбиелік
ерекшелектерін оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың қажеттігін көрсетіп
отыр.
Зерттеу мақсаты – Қазақ композиторларының балаларға арналған
шығармаларын музыкалық – педагогика тұрғысында негіздеп, әдістемелік
жағынан қамтамасыз ету.
Зерттеу объектісі - Қазақ композиторларының балаларға арналған
шығармалары.
Зерттеу пәні - Қазақ композиторларының балаларға арналған шығармаларының
тәрбиелік мазмұнын оқу – тәрбие процесінде пайдалану барысы.
Зерттеу міндеттері:
- балаларға арналған шығармалардың тәрбиелік сипатын айқындау;
- балаларға арналған шығармалардың мектеп бағдарламасында алатын орнын
анықтау;
- балаларға арналған әндердің тәрбиелік мазмұнын оқу-тәрбие процесінде
пайдалануға әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу әдістері: педагогикалық, өнертану, музыкалық әдебиеттерді,
балаларға арналған әндер туралы композиторлардың еңбектерін және мектеп
бағдарламаларын талдап, қорытындылау.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеудің практикалық ұсыныстарын
музыка мұғалімдері мен класс жетекшілеріне жалпы білім беретін мектептердің
оқу – тәрбие процесінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Қазақ композиторларының бағдарламадағы балаларға арналған
шығармаларының педагогикалық тәрбиелік мазмұнына сипаттама.
Жас өспірімдерді музыка әлемін түсініп қабылдауға, талғампаздығын
тәрбиелеуде, эмоциялық сезімталдығын қалыптастыруда, білімді, мәдениетті
болып өсуіне әсер етуде мектептегі музыка сабағының алатын орны ерекше.
Қазіргі кезде мектептерде музыкадан теориялық және практикалық білім
беру жүйесінен біраз тәжірибе бар солай бола тұрса да, музыка саба-ғын
жүйелі түрде оқыту, әсіресе Қазақ композиторларының шығармаларын
пайдаланудың жолдары аз зерттелген. Қазақ композиторларының балаларға
арналған шығармаларының тәрбиелік мазмұнын мектеп репертуары арқылы музыка
сабағында игеруде оның әдіс-тәсілдерінің тигізетін ықпалы зор.
Қазақ композиторларының балаларға арналған шығармаларының тақырыптық
бағыт-бағдары мен мән-мазмұнын тереңірек және оқушыларға ұғынықты етіп аша
түсуде мұғалімнің атқаратын рөлі зор.
Қазақ композиторларының шығармаларын пайдалануда музыка мұғалімінің
ең негізгі және басты мақсаты мен міндеті - әр оқушының мүмкіндігін,
қабілетін, шығармашылық ойлау қабілетін дамыту, терең сезімін оятып, өмірге
шынайы құштарлық қуатын орнықтыруға жол сілтеу, сондай-ақ балалардың ән
айту өнеріне деген қызығушылығы мен ынта-ықыласын тудыру арқылы оның рухани
байлығын арттыру, жаман әдеттерден жирендіріп, қайырымдылық пен
мейірімділік, жақсылыққа ұмтылдыру, азаматтық, адамгершілік, ізгілік
парасаттылыққа тәрбиелеу.
Сондықтан музыка пәнінің мұғалімі ән айту, музыка тыңдау, музыка сауатын
меңгеру тәрізді сабақтың дәстүрлі бөлімі шеңберінің құрсауында қалмай,
оны нақтылы өміршындығымен, қоршаған орта туралы түсініктермен ұштастыра
білуі тиіс.
Қазақстан Республикасы Халыққа білім бері министрлігінің 1989 жылғы 28
тамыздағы №617 бұйрығына сәйкес құрылған Уақытша ғылыми-зерттеу ұжымы жалпы
білім беретін қазақ орта мектебінің тұжырымдамасын жасаған болатын. Ол
тұжырымдамада мектепті жаңартудың көкейкесті бағдарламаларын (оны ұлттық
және дүниежүзілік өркениеттің диалектика-лық бірлігін сақтай отырып
дамытуға, ізгілендіруге), сондай-ақ мектептің ұлттық мәдени жасампаздық
қызметін қалпына келтіруге негізделген. Бұл құжат министрліктің 1991 жылдың
14 қарашасында болып өткен алқасында қаралып бекітілді. Алайда Қазақстан
Республикасының дербес мемлекет мәртебесіне ие болуы, Тілдер туралы, Білім
беру туралы Заңдардың қабылда-нуы тұжырымдаманы бүгінгі күн талабына сай
қайта қарауды қажет етті. Сондықтан алғашқы дайындалған қазақ мектебінің
тұжырымдамасы негізін-де Қазақстан Республикасындағы барлық білім беретін
ұлттық мектептерге арналған ортақ тұжырымдама жасалды. Өнделген,
толықтырылған осынау тұжырымдама Уақытша ғылыми-зерттеу ұжымы өкілдері,
педагог-ғалымдар, тәжірибелі ұстаздар қауымы қатысқан министрлік
мәжілісінде талқыланып, мақұлданды.
Уақыт озған сайын тәрбие беру, білім беру реформалары қоғамның дамуына
қарай үнемі жаңғырып отырады.
1995 жылдың 1 қыркүйек айында талқыланған “Мемлекеттің білім беру
саласындағы саясаттың тұжырымдамасында” 14 басты мақсат ретінде білім
беру саласында қордаланып қалған проблемаларды талдап саралау, ықтимал
жолдарын қарастыру, болашақтағы даму бағыттарын айқындау мәселелері алға
қойылды. Білім беру саласындағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер адам
санасындағы күрделі жаңғыртумен астаса жүріп жатыр.
Сондықтан негізінен осы тұжырымдамадағы мына проблемаларға назар
аударылды: “Бастауыш сыныптың өзінде баланың танымдық және психологиялық
мүмкіндіктерін жетілдіріп, адамның күнделікті өмірінде білім алудың
қаншалақты маңызды екеніне көзін жеткізу қажет. Бұл кезеңде гуманитарлық-
эстетикалық бағыттағы пәндерді кеңінен енгізу керек, өйткені осы жастағы
балалар әсершіл әрі ұғымтал келеді. Бала бастауыш мектепті бітірген кезде
төңірегіндегі оқиғалар жайындағы әсерін қисынды да жүйелі баяндап,
жанындағы адамдармен ешбір қиындықсыз белсене қарым-қатынас жасауды
үйренуге, алған білімін түйсініп, өмірде қолдана білуді талап ететін
дағдыларды толық игеруге тиіс”.
Жоғарыда келтірілген Қазақстан Республикасының жалпы білім мен тәрбие
беру жөніндегі тұжырымдамалары мен негізгі бағыттары әрбір педагог пен
ұстаздың өз ісінде басшылыққа алатын негізгі міндеттері мен мақсаты болып
табылады. Мемлекет тарапынан қабылданған осы қарарлар мен құжаттардан
тәрбие ісіне үлкен жауапкершілікпен қарап, балалардың рухани сана-сезімін
шынайы сұлулық пен әсемдікке бағыттау міндетін орындау қажеттігі айқындалып
отыр.
Мектептегі музыкалық-эстетикалық білім беру мен тәрбие ісінің белгілі
бір тарихи даму жолы болады. Мектепте жүргізілетін музыкалық-эстетикалық
тәрбиенің негізгі мақсаты мен жолдары белгілі кеңес педагогтары
А.С.Макаренко, А.Луначарский, Н.К.Крупская, Н.К.Шацкийлердің еңбектерінде
баяндалған. Музыкалық-эстетикалық тәрбиенің негізгі принциптерін
ұйымдастыру мәселесі Қазақстанның педагогика ғылымы мен мәдениетінің
белгілі қайраткерлері Т.Жүргенов, Қ.Жұбанов, С.Көбеев, Т.Тәжібаев,
А.Жұбанов, А.Сембаевтың еңбектерінде арқау болды.
50-шы жылдардан бастап халық музыкасы мен кеңес композиторларының
шығармаларын оқытуға бағытталған алғашқы оқулықтар мен мұғалімдерге
арналған әдістемелік оқу құралдары шыға бастады.
1984 жылдардан бастап музыка пәніне арналған бағдарламалар қайта қолға
алына бастады.
1980-1990 жылдар аралығында Республика мектептері музыка пәнін жүргізуде
ССРО Педагогика ғылым академиясының академигі, композитор Д.Б.
Кабалевскийдің басшылығымен жасалған музыка бағдарламасын негізге алды. Бұл
бағдарламада шын мәнісінде РСФСР мектептеріне арналған еді. Сол себепті
республикада орыс тілінде оқытылатын мектептер бұл бағдарламаны өзгеріссіз
пайдаланады. Ал қазақ мектептері болса, екі бағдарламаны негізге алды.
Жоғары кластар сол бұрынғы РСФСР –дің Ғылыми зерттеу институтының
бағдарламасымен жұмыс істеді де, бастауыш кластар Д. Кабалевскийдің
бағдарламасының принципі негізінде жасалған жаңа бағдарламаны пайдаланды.
(Авторлары: Б.Ғизатов, Р.Жәрдемалиева, Г.Қарамолдаева).
Бұл мәселеге халықтың рухани дамуын қайта өркендеуі 80-жылдардың
аяғында жан-жақты көңіл бөліне бастады. Жеткіншектердің болашағын ойлаған
Қазақстан ғалымдары, ұстаздары оларды халықтың ежелден келе жатқан ұлттық
өнерігің үлгі-өнегесі бойынша тәрбиелеуге бет бұрды.
Осындай өзгерістер мен талаптарды ескере отырып 1990 жылы Білім
министрлігінің алғашқы Қазақ мектептері мен мектепке дейінгі балалар
мекемелерінде имандылық-эстетикалық тәрбие берудің кешенді бағдарламасы
жасалды (24.2).
Бұл бағдарлама ұлттық көркем мәдениет, эстетика, музыка, бейнелеу және
халықтық әсемдік қолданбалы өнер жөнінде білім беруді өзінің мақсаты еткен
балабақшадан бастап білім берудің барлық цикліне арналған. Бағдарлама
мектепте, мектепке дейінгі және мектептен тыс мекемелерді имандылық-
эстетикалық тәлім-тәрбие жүйесін ұлттық ерекшеліктерді, баланың өсіп-
жетілетін ортасындағы хал-ахуалды ескере отырып қайта құруға, отбасымен
мектептің арасындағы ынтымақтастықты нығайтуға, баланың бойында имандылық,
ізгілік, сезімталдық қасиеттерді қалыптастыруға, оның болмысы мен
біліктілігінің арасында диалектикалық үйлесім болуын қамтамасыз етуге
бағытталды.
Мектепке дейінгі балалар мекемелеріндегі имандылық, ізгілік,
эстетикалық тәрбие жүйесі баланың сезімталдығын оятып, оның бойында
эстетикалық мағлұматтарды қалыптастырып, музыкаға, сурет салуға, сөз сырына
үңілуге, тақпақ оқуға, ертегі айту қабілетін дамыта бастауға, айналадағы
ортаға, оның әртүрлі құбылыстарына көзқарасын орнықтыруға бағытталды.
Мектептегі имандылық-эстетикалық бағыттағы сабақтар (мәнерлеп сөйлеу
және шешендік, әулеттік тұрмыс, мінез-құлық және әдеп ән-күй, бейнелеу,
қолөнер, қазақ биі, ырғақты гимнастика) оқушының әсемдік сезімін, бейнелі
ойлау қабілетін, жалпы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруды көздейді.
Бағдарламаның негізгі мақсаты - оқушыны мәнерлеп сөйлеуге шешендікке
дағдыландыру, ұлттық әдепке, қазақша ән салып, би билеуге үйрету, бейнелеу
өнерін, қолөнерді қастерлеуге дағдыландыру. Демек, бағдарлама оқушының
бойына өнердің мәні мен алатын орнын, оны қабылдау деңгейін дамыта отырып,
туған елінің, өз халқының ұлттық дәстүрлеріне, мәдениетіне деген патриоттық
сезімін қалыптастыруға жан-жақты педагогикалық жағдай жасауға көмектеседі.
Бағдарлама жергілікті ерекшеліктер мен мүмкіндіктерді ескере отырып,
оқушыны ісмерлікке баулуға, сәндік-қолданбалы туындылар жасау қабілетін
дамытуға, бүкіләлемдік мәдениетпен, бейнелеу өнері тарихымен, республикада
тұратын түрлі ұлттар мен ұлыстардың өнерімен таныстыру арқылы оның жалпы
білімін, ой-өрісін, эстетикалық көзқарасын, талғамын тереңдете түсуге
ықпалын тигізеді.
Бағдарламада оқу жоспарының сабақ кестесі берілген. Имандылық-
эстетикалық тәрбиені жетілдіруге байланысты қызықты-қызықты ұсыныстар мен
жаңа бағыттар көрсетілген, перспективалық міндеттер қойылған.
Оқушының бос уақытын дұрыс пайдалану жағдайы да ескерілген. Бұл салада
бағдарлама мектептен тыс мекемелерге мынадай үйірмелерді ұйымдастыруды
ұсынады: қазақша би, халық әуендері, шыршылық, терме, айтыс өнері, халық
аспаптар оркестрі (ансамблі), әуесқой студиялар, халық ойындары,
эстетикалық және дүниежүзілік мәдениет клубы, Қазақстанның эстетикалық және
көркемдік мәдениет клубы, көне және қазіргі сәулет өнері клубы, әлеуметтік
және халықтық дәстүр клубы, тұрмыс құру және жыныстық тәрбие клубы.
Бағдарламада сондай-ақ қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан отбасы
тәрбиесі дәстүрлеріне де көңіл бөлінген.
Осы аталған халықтық педагогика принциптері негізінде жаңа оқу
бағдарламалары мен оқулықтар жасау жөнінде эксперименттік зерттеу
жұмыстарын жүргізу үшін уақытша ғылыми-зеттеу ұжымдары құрылды. Айналасы
бір-екі жылдың арасында бұл мәселе өзінің шешімін таба бастады. Халықтық
педагогика негізінде жасалған алғашқы Елім-ай атты 1 класқа арналған ән-
күй пәнінің бағдарламасы да дүниеге келді. Оның авторлары қазақтың Абай
атындағы Мемлекеттік педагогикалық университетінің оқытушылары
(М.Балтабаев, С.Ұзақбаева, Т. Қышқашбаев, М. Быковский, Б.Әлмұхамбетов,
К.Г.Жолымбетова) (17).
Бұл бағдарламаның ерекшелігі – халқымыздың қанына сіңіп бойына дарыған
өнер түрлері: ән, күй, ою-өрнектер, би қимылдары, ұлттық ойын түрлері, ауыз
әдебиеті үлгілері ( мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, ертегілер, жұмбақтар,
аңыз-әңгімелер, т.б.) және домбырада ойнау машықтары берілген. Тоқсан
тақырыптарының аттары да: 1 тоқсан – Сарыарқа, II тоқсан-Аққу, III
тоқсан – Тұлпар, IV тоқсан – Достық, ұлттық ерекшеліктерден туындайды.
Бағдарлама мектеп мұғалімдерінен жан-жақты ізденісті талап етеді.
Кейінгі жылдары 2-3 кластарға арналған бағдарламалар да жарық көрді (авт.:
М.Балтабаев, Т.Қышқашбаев, Б.Өтемұратова.
Осы жылдары авторлар: Б. Ғизатовтың, Р.Жәрдемалиеваның,
Г.Қарамолдаеваның, Д.Кабалевскийдің бағдарламасы принципі негізінде 2-4
кластарға арнап жасаған бағдарламасы қайта қаралып, толықтырылып мектеп
оқушыларына ұсынылды (16).
Бұл бағдарламаның басты ерекшелігі – ол тақырыптық жүйеге құрылған. Әр
тоқсанның өз тақырыбы бар. Оның мазмұны бірте-бірте күрделеніп, жүйелі
түрде сабақтан-сабаққа ашыла түседі. Тоқсан тақырыптары бір-бірімен іштей
сабақтасып, барлық қосымша және жанама тақырыптарды негізгі желіге
байланыстыра игеруге жағдай жасайды.
Бағдарламаның мұндай жүйемен орналасуы сабақтың біртұтастығын қамтамасыз
етеді. Қолданылған материалдардың бір тақырыпқа бағынуы, бұрынғыдай
сабақтың әрбір элементіне (ән үйрету, музыка тыңдау, музыка сауаты) жеке-
жеке өз алдына тоқтауды қажет етпейді, барлық іс-әрекет бір-бірімен тығыз
байланыста болып қойылатын мақсатқа орай өрбиді.
Бағдарламада материалдарды игеруде қолданылатын өте тиімді әдістер
көрсетілген, мысалы, өтілетін тақырыптарға алдын-ала шолу жасап,
өтілетіндерге қайта оралу ілгері озып кету, кері оралу әдісі).
Мұғалім бұл әдісті қолдана отырып, оқушының тақырыпты қабылдауға қаншалықты
дайын екендігін, осыған дейін алған білімдерінің орнықтылығын байқайды.
Әрбір жаңа тақырыпты игеру барысында алдымен балаларға таныс музыкаға
немесе таныс композитордың музыкасына сүйене отырып, содан соң ғана жаңа
материалға көшеді.
Бұл әдістің ерекшелігі – педагогикалық тәрбиелік жағынан маңызы зор,
музыкалық тілі түсінікті. Шығармаларды қайталап орындауға немесе тыңдауға
мүмкіндік туғызады. Яки, оқушылар белгілі бір шығарманы естеріне сақтап
қана қоймай, оны тереңірек түсінуге сезімталдықпен қабылдауға талаптанады.
Сол себепті материалдарға алдын-ала шолу жасап, өтілген тақырыптарға
қайта оралу баланың музыкалық мәдениетін қалыптастыруға, әрбір қаланған
қабаттың берік болып, әрі қарай даму үшін негіз болуына көмектеседі.
Бағдарламада халықтық шығармалармен бірге халық композиторлары –
Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Ықылас, Дина, Жаяу Мұса, Естайдың
шығармалары, сондай-ақ, қазіргі қазақ композиторлары-М.Төлебаев, А.Жұбанов,
Ғ.Жұбанова, Е. Рахмадиев, С.Мұхаметжанов, Б.Ғизатов, Ө. Байділдаев, Ә.
Есбаев, Қ.Қуатбаев, т.б. шығармалары орын алған.
Бағдарламаға педагогикалық практикада бұған дейін қолданылып келген
халықтық ән-әуендері де енген. Халықтық ән-әуендердің бағдарламаға енуі –
балалардың вокальды техникасын дамытуына және дыбыстарды дұрыс есту
қабілеттерін арттыруына, ән-әуенін тез жаттап алуына, музыканы нотамен айта
білулеріне аса зор ықпалын тигізеді.
Бастауыш сыныптың оқушыларының алыс және жақын шетел композиторларының
(П.Чайковскийдің, М.Глинканың, С. Рахманиновтың, О. Пракофьевтің
М.Ковальдің, Э.Хачатурянның, Д.Кабалевскийдің, Л.Бетховеннің, В.Моцарттың,
Ж.Бизенің, Э.Григтің, Ф.Шопеннің т.б.) шығармаларымен жүйелі түрде танысуы
да ескерілген.
Бағдарламаның түпкі мақсаты – үшінші кластың соңғы тоқсанында
оқушыларды алған білімдеріне байланысты аталмыш композитордың творчестволық
ерекшеліктерін ажырата алатындай, қазақтың ән-жырының өзіндік құпиясын
аңғаратындай, домбырамен орныдауда Құрманғазы мен Тәттімбеттің үлгілерін
тани білетіндей деңгейге жеткізу.
Бағдармалада музыка теориясының элементтерін игеру (екінші жарты
жылдықта – бірінші класта), музыканы қабылдау және түсіне білу, нота арқылы
тақырыптық материалдарды оқып үйрену талаптары қойылды. Бірінші
кластықтардың II жартыжылдықта музыканы өздігінен ойнай білу қабілетін
жетілдіру көзделген. Хор жұмыстарын жүргізу, оқушыларға шығарманы екі
немесе көп дауысты орындаудың алуан түрлерін үйрету қарастырылған.
1990 жылдардың басында жарық көрген 6 кластың бағдармаласына
М.Төлебаевтың музыкуалық шығармалары енгізілген. (автор Ө.Байділдаев. (30))
М.Төлебаев балалар мен жастардың музыкалық-эстетикалық талғамын, көркемдік
дүние танымын халық музыкасының негізінде қалыптастыруды көздеген.
Бағдарламада Мұқан Төлебаевтың шығармаларының енгізілу деңгейі
төмендегідей.
Бірінші тоқсан – Музыканың көркемдік күші деп аталады. 9 сабақтан
тұрады. Мұқанның Қырман жыры әні екі дауыста төрт сабақ бойы (6, 7, 8, 9
сабақтарда) оқушыларға үйретіліп, орындатылады.
Екінші тоқсанда – бірінші тоқсан тақырыбы жалғастырылады. 7 сабақтан
тұрады. Мұқанның Отан әні 5 сабақтан тыңдалады.
Үшінші тоқсан - Музыканың күші неде? - деп аталады. 10 сабақтан
тұрады. Мұқанның Біржан-Сара операсынан Көкшетау көрінісі екі сабақ (5, 6
сабақтарда) көлемінде тыңдалады.
Төртінші тоқсанда – үшінші тоқсан тақырыбы жалғастырылады. 8 сабақтан
тұрады. Мұқанның Той симфониялық суреттемесінен үзінді 1 сабақта
тыңдалады.
3-класта (1-4 тоқсан) – 35 сабақтың төрт сабағында – Біржан-Сара
операсынан Естайдың термесі және Тоғай арасында әні тыңдалады.
4-класта (1-4 тоқсан) – 34 сабақтың екі сабағында екі шығармасы
(Қазақ Советтік Социалистік Республикасының әнұраны, Қойшының әні)
тыңдалады.
5-класта (1-4 тоқсан) – 34 сабақтың екі сабағында, екі шығармасы
(Коммунизм оттары кантатасы мен Той симфониясынан үзінді) тыңдалады.
6-класта (1-4 тоқсан) – 34 сабақтың бес сабағында үш шығармасы Қырман
жыры әні үйретіледі. Отан әні және Біржан-Сара операсынан Көкшетау
көрінісі тыңдалады.
Кейінгі жылдардағы тағы бір көңіл аударатын жай – Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік мемлекет мәртебесіне ие болуына, Тіл туралы,
Білім беру туралы Заңдарының қабылдануына байланысты алғашқы дайындалған
қазақ мектебінің тұжырымдамасы негізінде Қазақстан Республикасындағы барлық
жалпы білім беретін ұлттық мектептерге арналған ортақ тұжырымдама жасалды.
Өңделіп, толықтырылған осынау тұжырымдама уақытша ғылыми-зерттеу ұжымы
өкілдері, педагог-ғалымдар, тәжірибелі ұстаздар қауымы қатысқан министрлік
мәжілісінде талқыланып, мақұлданды (32.3). Онда жалпы білім беретін
мектептің проблемалары, мақсат-міндеті мен қызметі, құрылымы мен түрлері
қаралады, тұжырымдаманы жүзеге асырудың негізгі жолдары мен шешуші шарттары
көрсетіледі. Мектептің басты мақсаты – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен
адамзат мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу және
әрбірін жеке тұлға деп санап, оның жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау.
ІІ тарау. Қазақ композиторларының балаларға арналған
шығармаларын музыка сабағында пайдаланудың тиімділігі мен әдіс-
тәсілдері.
Музыка сабағында балалар ән салу, балалар аспабында ойнау, музыка
тыңдау тәрізді іс-әрекетпен айналысады.
Музыка сабағының мектепте жүргізілетін басқа пәндік сабақтарға тән
ортақ ұқсастықтары және өнер саласына тән ерекше айырмашылықтары бар.
1. Мектептегі барлық пәндік сабақтар сияқты музыка сабағында да
педагогикалық-психологиялық заңдылықтарға сүйене отырып
жоспарланады, яғни оқушылардың жас ерекшеліктері, қабылдау
мүмкіндіктері, ой-санасы, қиялы т.б.
2. Жалпы дидактикалық принциптерге негізделіп құрылады: “Оқыта
отырып тәрбиелеу принципі”.
Мұғалім оқушыларға білім беріп қана қоймай, сол алатын білімдері
арқылы тәрбие жұмысын жүзеге асырады.
Музыка сабағында әрбір іс-әрекеттерді өткізу барысында, мұғалім оның
не үшін қажет екенін айқын сезініп, берілетін тапсырманың қандай маңызы бар
екендігіне есеп беруі тиіс.
Мысалы, жаттығу жасатпас бұрын мұғалім нені мақсат етіп қояды?
Жаттығудың не керегі бар?
Оқушылар жаттығу арқылы әдемілікке, дыбыстардың, дауыстың сұлулығын
бағалай білуге үйренуі керек.
Жалпы сабақта қолданылатын музыкалық материалдарды таңдай білудің мәні
зор, өйткені, ол шығармалар арқылы балалар өмірдің сан қилы оқиғаларынан
хабардар болады, сондықтан да музыкалық материалдар уақыт өткен сайын
өзгеріп отырады, толықтырылады немесе алынып тасталады. Аталған принцип,
әсіресе, ән үйретуде өте қажет. ән үйрену барысында кездесетін қиындықтарды
балалар оны әдемі, мәнерлі орындауға қажетті бірден-бір жол деп түсінуі
қажет.
Балалардың эстетикалық сезімін қалыптастырып, әрі қарай дамытуда,
музыкалық ой-өрісін кеңейтіп, талғамын тәрбиелеуде тыңдауға арналған
репертуардың мәні зор. Музыка туралы әңгіме тыңдай отырып, балалар
композитордың өмірі мен творчествосынан мағлұмат алып қана қоймай,
шығарманың сипатын, оның образын ашуда қолданылған мәнерлік құралдарын
анықтап, олардың шығармаға қандай көрік беріп тұрғанын қарастырады.
Осылай музыкаға қызығушылығы, оған эмоциялық көзқарасы қалыптасады. Әр
шығарманың мәнерлік құралдары болатынын ажырата алатын болады.
Саналық принципі.
Егер оқушы үйретілетін әннің мазмұнын терең, саналы түрде түсіне, ол
ән айту дағдыларын тезірек меңгереді. Ноталарды үйрену болса (керек
екендігін түсініп), ол ән тексін дұрыс үйренуге, қателер жібермеуге
көмектеседі. Ең алғашқы күннен бастап-ақ оқушы ән айту қалыбының, сөзді
дұрыс, анық айтудың, тыныс алудың не үшін қажетті екенін түсінуі тиіс.
Көрнекілік принципі.
Әнді үйреткеннен бұрын оқушы оны өзі орындап көрсетеді, бұл
көрнекілікке жатады. Дирижерлік қимыл, түрлі суреттер, иллюстрациялар
пайдалану да солай.
Қызығушылық пен белсенділік принципі.
Сабақ қызықты өту үшін мұғалім оның жан-жақты әдіс-тәсілдерге бай,
түсінікті болуын қадағалап, үйретілетін ән мен тыңдалатын музыкалық
шығармалардың ерекше құндылығын ескеруі тиіс. Егер балалар сабаққа қызықса,
олардың белсенділігі де артады.
Ұғымдылық принципі.
Мұғалім өтілетін материалдардың балаға қаншалықты ұғымды болатынын
білуі тиіс. Мысалы: белгілі бір шығарманы 20 оқушы үйренер болса, оның 5-уі
өте тез, 10-ы біраз қиындықпен үйреніп, 5-уі тіпті қабылдамауы мүмкін. Бұл
принципті мұғалім әдетте алғашқы кезде қолданады. Әсіресе 1-сынып
оқушыларының музықалық мүмкіндігі әр түрлі болып келегн жағдайда аталған
принципті қолданудың маңызы зор.
Ұғымдылық принципі жүйелілік пен бірізділік принциптерімен тығыз
байланысты. Бұл принциптің негізгі заңдылықтары: оңайдан – қиынға, жақыннан
– алысқа, белгіліден – белгісізге қарай жылжу. Оқытудың барлық жоспарлары,
бағдарламалары осы принципте жүргізіледі.
Жас және жеке ерекшеліктерін ескеру принципі.
Әрбір үйретілетін ән балалардың жас ерекшеліктеріне қарай таңдалып
алынады. Ерекше қабілетті балалар хорға, вокалдық үйірмелерге тартылады.
Дауыс мүмкіндіктері шамалы, бірақ музыкаға қызығушылығы, ықыласы ерекше
болып келетін балаларды өнердің басқа түріне тартуға болады. Мәселен,
аспаптық үйірмелерге мүше етіп алу, тақпақ оқыту, лекция-концерт жүргізуге
баулу т.б.
Білімнің берік болу принципі.
Мұндағы ең маңызды мәселе – қайталау мен пысықтау. Ол балалардың
ойлауын, есте сақтау мүмкіндіктерін жетілдіруге жағдай жасайды.
Ғылымдық принцип.
Сабақта белгілі бір нәтижеге жету – ғылымның музыка саласындағы
жетістіктерін пайдалана білуге тікелей байланысты. Егер оқытушы
педагогикалық ғылымның жетістіктерінен, филология, психология салаларынан
хабарсыз болса, сабақ өз деңгейіне көтеріле алмайды. Мысалы, хормен жұмыс
істеудің дәрежесін көтеру үшін мұғалім ән айту аппаратының анатомиясы мен
физиологиясын, әр жасқа байланысты оның даму ерекшеліктерін білуі қажет.
Сабақты ұйымдастыру формасы: басқа пәндер сияқты музыка сабағында да
оқушылар ерекше қабілеттілігіне, икемділігіне, қызығушылығына қарай
бөлінбейді. Бәрі бірдей тәлім алуы тиіс, сонымен қатар сабақтың ұзақтығы,
жаңа материал түсіндіру, пысықтау, өткен сабақтардан алған білімін тексеру
т.б.
Сабақта қолданылатын іс-әрекеттер формаларының көптігіне қарамастан,
сабақтың біртұтас болуы.
Белгілі бір сабақта қолданылатын іс-әрекет түрлері оның мақсатына,
тақырыбына қарай анықталады.
Негізгі оқыту әдістері: түсіндіру, ауызша баяндау, проблемалық жағдай
туғызу т.б.
Ал музыка сабағының басқа сабақтардан айырмашылығына, ерекшелігіне
келер болсақ, біріншіден ең негізгісі – оның өнер сабағы екендігі. Музыканы
оқыту барысында ақыл-ой мен эмоция, түйсіну мен сезіну қатар жүзеге
асырылады.
Екінші ерекшелігі – музыка – оны тыңдау, қабылдау барысында адамның
психологиясына, физиологиялық процестеріне кешенді түрде әсер етеді.
Оқушы тек қуанышты, жігерлілікті, көтеріңкілікті сезініп қана
қоймайды, оның ағзасында еркінен тыс өзгерістер болуы ықтимал: мысалы,
тамыр соғысының, қан қысымының өзгеруі т.б.
Үшіншіден, музыка сабағы эмоция мен саналылықтың бірлігін қамтамасыз
етіп, сабақтың әрбір элементі оқушылардың белсенділігін, қызығушылығын
арттыруы тиіс. Мұғалім оқушыларды музыканы тыңдап, ән айтуға, оны қадірлей,
бағалау білуге, белгілі бір шығарманың тәрбиелік мәнін сезіне білуге
тәрбиелеуі тиіс. Ол үшін мұғалімнің белгілі бір шығарманы тыңдарда алдын-
ала айтар әңгімесі, әнді үйретпес бұрын өзі орындап, оның әдемілігін, мәнін
жеткізе білуі үлкен рөл атқарады. Мұғалімнің аса сезімталдықпен айтқан әні,
әңгімесі балаларды музыканы қалай болса солай тыңдай салуға емес, оны
саналы түрде қабылдауға тәрбиелейді.
Төртіншіден, музыка сабағында саналылық пен эмоцияның бірлігін
қамтамасыз етіп қана қоймай, көркемдік пен техникалық бірліктің іске
асырылуына назар аударған жөн.
Бұны қалай түсінуге болады?
Музыка сабағы өнер сабағы болғандықтан, оның әр компонентінің көркем
болуы талап етіледі. Бұл тек айтылатын ән мен тыңдалатын музыкаға ғана
емес, орындалатын жаттығуларға да тән нәрсе. әрбір дыбыс өте әдемі,
мәнерлеп айтылуы тиіс. Өйткені, ол музыкалық дыбыс. Мәнерлеп орындауға
дағдылану үшін, техникалық жұмыс қажет. Егер мәнерлеп орындалуы мақсат дер
болсақ, оған жету жолы – техника.
Бесінші ерекшілігі, ұжымды түрде жұмыс істеу формасы: музыканы тыңдау
және орындау бір мезгілде жүзеге асады. Сондай—ақ, музыкалық тәрбиеге
байланысты туындаған оқыту әдістері де негізгі оқыту әдістерінен өзгеше:
а) “Қорытындылау” – балаларды ойлауға тәрбиелейді, жетелейді, ойын
тұжырымдай білуге дағдыландырады. Мынадай әрекеттерді қамтиды: өтілген
сабаққа байланысты балалардың өмірден, музыкадан алған тәжірибелерін әрі
қарай тереудете түсуі, белсенділігін арттыру; жаңа ережелермен танысу;
музыкалық іс-әрекеттердің барлық түрінде де алған білімдерін бекіту.
ә) “Алды шолу, өткенге оралу” әдісі.
Аталған әдістің мәні – ол жаңа тақырыптарды бұрынғы өтілген
сабақтардағы материалдарға сүйене отырып жүргізуі. Мұғалім үшін бұл әдістің
өте үлкен маңызы бар: егер де сабақта мұғалім “алды шолу, өткенге оралу”
әдісіне жүгінер болса, онда ол сабақтың тиімділігін арттырып, мынадай
жағдайларды шеше алады:
1. жаңа тақырып бұрынғы өтілген материал негізінде жеңілірек игірледі.
2. өткен тақырып пысықталады.
3. мұғалім балалардың музыкалық білімін тереңдете, нығыздай, байланыстыра
түседі. Мысал реітде Дәулеткерейдің күйі “Қос алқаны” алайық.
Алғаш рет балалар бұл шығарманы “күй” жанры ретінде таниды. Екіші рет
“Халық аспаптары” деген тақырыпта қайта оралады. Содан соң, “Жанрлардың
үйлесуі” деген тақырыпқа байланысты өтіледі (күй жіне би). Төртінші рет
“музыканың құрылымы” (ронда). Әрі қарай “Оркестр” деген ұғыммен танысқанда
кездеседі.
б) Синтез және анализ. Шығарманың айырмашылығы мен ұқсастығын ажырата
білу, оны талдау, мысалы, “Қос алқа” мен “Қаражорға” күйлерінің бір-бірімен
қандай ұқсастықтары, айырмашылықтары бар? (Ұқсастығы – екі шығарма да “күй”
жанрына жатады, бір дәуірде шығарылған, оркестрдің орындауында орындады,
т.б. Айырмашылығы – екпіні, сипаты, ырғағы т.б.).
в) Эмоциялық драматургия әдісі. Сабақтың қызықты және нәтижелі өтуін
қамтамасыз етеді. Музыка сабағының басқа пәндік сабақтармен ұқсастығына,
айырмашылығына тоқтала отырып, әр сабақтың өзінің бір-бірін қайталамайтын
өрнектермен ерекшеленетінін айта кеткен жөн. Бұл, әрине, музыка мұғалімінің
шеберлігіне, икемділігіне, шығармашылық қасиетіне байланысты.
Сабақ өткізілместен бұрын, алдын-ала оның мақсаты мен міндетін және
оларды іске асыру жолдарын, мазмұны мен құрылысын, оқыту әдістері мен
құралдарын, тәрбиелік, білімділік мәнін, дамытпалы мүмкіндіктерін анықтап
алған жөн.
Музыкалық тәрбиенің міндеттерін жүзеге асыру үшін тыңдауға, айтуға
арналған шығармаларды іріктеп, таңдап алудың мәні зор. Ол баланың жас
ерекшелігі, қабылдау мүмкіндігіне сай болуы тиіс.
Сабақта балалардың белсенділігін түсіріп алмау үшін, сол сабақта
қолданылатын музыкалық материалдардың сипатының қиындығына, формасына
қарай, сабақта қолданылатын іс-әрекетті өте іскерлікпен ауыстырып отыруға
дағдыланған жөн. Сабаққа дайындалғанда оның сабақ кестесінде қай уақытта
өтілетініне де назар аударған жөн. Балалар бірінші сабақта (әсіресе,
төменгі сынып оқушылары), егер олар таңертеңгі уақытта оқитын болса, әлі де
ұйқысынан толық ояна қоймайды, ал соңғы сабақтарда шаршап отырады, т.б.
Музыка сабағын қандай пәннен кейін қойылғанын да ескерген жөн. Мысалы,
еңбек немесе дене шынықтыру сабақтарынан кейін бірден ән айтқызу жемісті
болмайды. Өйткені, балалардың организмі шаршап отырады, осындай кезде ән
айту бала дауысына салмақ түсіреді, бірте-бірте дауыс аппаратына зиян
келтіріп, түрлі тамақ ауруларына ұшырауы мүмкін. Музыка сабағында күтпеген
жағдайлар болып тұрады:мысалы, электр тоғы жоқ, өшіп қалды дейік, олай
болса, күйсандық ойнамайды, немесе сынып қалады, аспап істен шықты,
мұғалімнің тамағы ауырып қалды, т.б.
Міне осы тосын жағдайлардың бәрінен жол тауып, сабақты сәтті өткізіп
шығу, мұғалімнен ерекше дарындылықты, шығармашылық тапқырлықты қажет етеді.
Осы орайда, мектептегі музыка сабағын жүргізетін мұғалімдерге қойылатын
талаптарға тоқтала кетпекпіз.
Музыка мұғалімі өз сабағын шығармашылықпен ұйымдастыра отырып, әрбір
сабақтың оқу-тәрбиелік міндетін, оның мақсатын алдын-ала бағдарлай біліп,
сабақта кездесіп қалатын кездейсоқ қиындықты болжап, олай бола қалғанда,
оны шешу үшін қажетті әдіс-тәсілдерді ойлап табуға, оқушылардың
белсенділігін арттыру үшін өз сабағына балалардың музыклық мәдениеттілігін
қалыптастыратын, рухани байытатын құрал ретінде қарау мәселелерін сезіне
білуге дағдылануы тиіс.
Мұғалім тұлғасы сабақ үстінде жан-жақты әр қырынан байқалады: ол тек
белгілі бір шығарманы орындап немесе айтып қана қоймай, ол туындылар
жөнінде әңгіме жүргізеді, өзінің композиторға деген көзқарасымен пікір
алысады, музыканың әсер ету күшінің мүмкіндігін жеткізе түсуге жағдай
жасайды.
Мұғалімнің оқушы алдында беделді болуы оның
жауапкершілігіне,қамқорлығына талап ете білуіне байланысты. Музыкадан алған
әсерінің жемісті болуы үшін балаға әрқашан мұғалім тарапынан қамқорлық,
тірек болатын, ілтипат, ықылас қажет. Өйткені, мұғалім негізінен балалармен
аптасына бірақ рет кездеседі. Оның үстіне музыка сабағының өзі барлық
баламен бірдей жұмыс істеуді талап етеді. Соның өзінде сабақ барысында
мұғалім әр оқушыны, оның күшті және әлсіз жақтарын байқап, мүмкіндігінше,
қосымша сұрақ қою, ризашылық білдіру, назар аудары т.б. арқылы әр баланы
назардан тыс қалдырмағаны жөн. Мұғалімнің дене, қолының қимылы және
мимикасы да сабақты көтеріңкі бір лепте, бір демде өткізуде ерекше орын
алады.
Әрине, мұғалім жұмысында ұиымдастырушылық қабілетінің үлкен рөл
атқаратынын атап айтқан жөн Музыкалық іс-әрекеттін барлық түріне балаларды
еліктіріп әкету үшін мұғалім өзі отты,жігерлі болуы тиіс
Мұғалім шығармашылығы,оның ұстаздық шеберлігі, тақырыптылығы мектеп
табалдырығынан алғаш аттаған күннен бастап қалыптаса бастайды. Өз ісінің
білгірі, шебер педагог болу үшін әр мұғалім өзінің бойындағы жемістіктер
мен кемшіліктерді дұрыс бағалап, өзін-өзі тәрбиелеуге міндетті.
Мұғалімнің жан-жақты білімділігі, жан-дүниесі, ақыл-ойы, жылы жүзі,
өнегесі балалардың музыка сабағына қызығушылығын арттырады, олардың бұл
іске белсене араласу дағдысын қалыптастырады. Соныдықтан, музыка мұғалімін,
мектептегі музыка сабағының пән ретінде тағдырын шешетін негізгі тұлға деп
айтуға хақылымыз.
Қазіргі музыка сабағын арнайы жабдықталған музыка кабинетінсіз
елемтету мүмкін емес. Музыка кабинеті әр мұғалімнің эстетикалық талғамына
орай безендіріледі және онда міндетті түрде балаларға арналған музыкалық
аспаптар, техникалық және көрнекті құралдар болуы шарт.
І. Бірінші сыныптағы музыкалық шығармалар.
Бірінші класс оқушыларына музыка тәрбие берудің алғашқы баспалдағы-
музыка сабағы.
Алғашқы өтілген сабақтан алған әсер балалардың санасында өмір бойы
қалып қоюы мүмкін. Олай болса, мұғалім өз жұмысының жемісті, нәтижелі
болуына ерекше назар аударып, бірінші жүздескен сәттен-ақ, оларды музыкаға
қызықтырып, еліктіріп, әкетуі мүмкін. Ал, бұл іс-оңай мәселе емес.
Әдетте бірінші класс оқушылары мұғалімнің бір сағымды дауысынан тез
шаршайды. Олардың нәзік организмі, бірқалыпта ұзақ отырғанды көтере
алмайды. Есте сақтау қабілетінің өте жоғары болуына қарамастан, зейіні
шашыраңқы келеді, жүйелі түрде жұмыс істеуге қалыптаспаған. Осылай
мәселелерді ескеріп, балалардың сабақтағы белсенділігін арттыру, көтеру
үшін сол сабақ барысында қолданылатын іс-әрекеттерді кезек-кезек
алмастырып, қызықты, жүйелі өтуін қамтамасыз етіп отыру керек.
Бірінші класс баласы – ойын баласы. Сондықтан қандай қиын материал
болса да, оны ойын арқылы игеруге болады. Ойын – баланың қиялын
қанаттандырады, зейінділігін арттырады, шығармашылық қабілетін ары қарай
дамытады.
Бірінші класс оқушыларының музыкалық қабілетінің деңгейі әртүрлі
болады. Өйткені, мектепке дейін әртүрлі ортада тәрбиеленген. Мысалы, егер
бала балабақшада тәрбиеленсе, балабақшадағы музыкалық тәрбие жұмысының
деңгейінің әртүрлі екендігін айтпай кетуге болмайды.
Кейбір ата-аналар балалардың үйде тәрбиеленгендігін қалайды. Міне,
осылай көптеген объективті және субъективті жағдайларға байланысты баланың
І-класқа келгендегі музыкалық дайындық деңгейі көбінесе әртүрлі. Дегенменде
оларға тән орта мынадай жағдайларға тоқталуға болады.
1. Музыканы тыңдай отырып, қабылдай білу саласында әрбір
мектеп табалдырығын аттаған оқушы белгілі бір музыкалық шығарманы
тыңдай отырып, оның түрлерін анықтай алады (ән, күй, би, марш т.б.).
Алайда, мұғалім балалардың музыкалық түсінігін тексерерде мәнерлік
мүмкіндігі мол, тыңдауға жеңіл, өте айшықты, қысқа шығармаларды алуы
тиіс.
2. Ән айту саласына келер болсақ, негізінен бұл жастағы
балалардың дауыс шығаратын аппараты өте нәзік, әрі даму үстінде, дыбыс
бояуы ашық, әдемі, жеңіл, мөлдір, дауыс диапазоны олардың олардың
дауысына дыбыс аралығында (ре си) болып келеді. Дегенмен, мына
жағдайларды ескерген жөн: бала дауысының диапазоны кейде, тіпті, 2-3
дыбыстан немесе бір октавадан да асып кетуі мүмкін.
3. Бұл жастағы балалар шығармашылық жұмысқа белсенді түрде
араласады. Мысалы, сөзбен сипатталған белгілі бір бейнеге музыка
шығара алады, ырғақ ойлап табады. Түрлі би қимылдарын жасайды, айтып
тұрған әндерін аяқтайды т.б.
Бірінші класс оқушыларына берілетін музыкалық тәрбиенің негізгі
міндеттерін ғалым О.Апраксина өзінің Музыкалық тәрбие беру әдістемесі
кітабында былай топтастырады:
1. Баланың музыкаға қызығушылығын арттыру, оны орындауға, тыңдауға,
дағдыландыру.
2. Музыканың өмірмен байланысты екенін ұғындыруға талаптану. Музыка тек
оның өзіне тән ерекшелік пән түрі арқылы адамның ойы, сезімін,
қуанышын, қайғсын жеткізе алады. Сондықтан да, музыкалық шығармалар
әртүрлі болып келеді: көңілді, мұңды, баяу, жүрдек, әуенді, нәзік.
Музыкаға адамдар түрлі қимылдар жасайды, билейді, сиқырлы, мазмұнды
әндер айтады.
Бірақ, музыканың тілін түсіну әркімнің қолынан келмейді. Ол өзінің
ғажайып сырын тек оның таңдай, айта алатындарға не болмаса қарапайым болса
да бір аспапта орындайтындарға ғана ашады.
3. Оқушылар композитордың белгілі бір шығармасының сипатын,
мазмұнын музыка тілі арқылы қалай жеткізетініне хабардар болу керек.
Д.Кабалевскийдің басшылығымен шығарылған музыка бағдарламасында мынадай
жағдайларға назар аударылған: алғашқы уақытта балаға оларды жалықтырып
жіберетін түрлі жаттығулар мен құрғақ теорияларды бергеннен гөрі музыка
туралы түсінікті ең қарапайым жолдармен жеткізе білу тиімді. Мысалы,
дыбыстардың ұзақтығын, биіктігін, жылдамдығын, күшін, оларды жүру бағытын
анықтай білу: күшіт және әлсіз үлестер туралы түсінік, әуен сүйемел,
музыкадағы бейнелік және мәнерлік сәттер, бояу, музыканың құрылысы (1,2,3
бөлімділігі), орындаудың әр түрлілігі.
4. Күнделікті сабақ барысында жинақталған музыкалық тәжірибеге
сүйене отырып, баланың музықалық қабілетін дамыту; ол – сезімталдық, есту
қабілеті, есте сақтау, музыка сазын сезіну, оған шығармашылықпен қарау.
Музыка бағдарламасында бала шығармашылығын 1- ші кластан бастап
қалыптасатынына назар аударылған (музыка туралы әнгімелей білу, мұғалімге
түрлі сұрақтар қоя білу, белгілі бір шығарманы орындауға көзқарасы).
5. Алғашқы күннен бастап ән айту мәдениеті қалыптастыруға
талаптанып, вокальды-хор жұмысына ерекше назар аудару. Ән айтқанда оны
әдемі, ашық дауыспен айту, демді әнбасталмас бұрын және фразалардың
арасында дұрыс, уақытында ала білу, сөзін анық айту, әнді бірге бастап,
бірге аяқтау, екпінін сақтап айту, ырғағын бұзбау, әуеннің жүру бағытын,
ұзақ және қысқа дыбыстарды ажырата білу, т.б.
6. Пәнаралық байланысқа мән беру. Мұғалім басқа пәндерде өтілетін
материалдарды жақсы біліп, барынша өз сабағында пайдалануы тиіс. 1 класс
оқушыларына музықалық тәрбие беру міндеттері басқа кластарда да іске
асырылады, бірақ ол балалардың жас ерекшеліктеріне, дайындық деңгейіне
қарай, толықтырылып, тереңдетіле түседі.
1 класс балаларына музыка сабағынан өтілетін тақырыптар былай
топтастырылған:
1 тоқсан. Тақырыбы: Музыка қандай сезімді білдіреді?.
Бұл тоқсанда балалар әртүрлі музыкалық шығармалар арқылы олардың
сипатын ажыратуды үйренеді. Ондағы мақсат-баланың музыкаға сезімталдығын
оянып, бірге толғана білуге тәрбиелеу. Оны жүзеге асыру жолында мынадай
жұмыстар жүргізіледі:
а) музыка тыңдау;
ә) бір дауыстан тұратын жаттығуды айту және оны аспапта ойнау;
б) ән айту;
в) есту арқылы дыбыстардың биіктігін ажырата білу;
г) музыкалық-ырғақтық қимылдар жасау;
д) музыкалық ойны ойнауға қатысу.
Бірінші тоқсанда мынадай музыкалық шығармаларды тыңдау арқылы балалар
олардың сипатын ажыратып, музыканың қандай сезімді білдіретіндіктерін
анықтауға үйренеді: Халық әні Қарлығаш, Алатау, Бесік жыры,
Ж.Дәстенов Күзгі әуен, Б. Аманжолов Таудағы күз, К.Дүйсекеев Керуен,
Е.Құсайынов Мазасыз маса, т.б.
И.Нүсіпбаевтың анадай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АРНАЛҒАН ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ МЕН ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Қазақ композиторларының бағдарламадағы балаларға
арналған шығармаларының педагогикалық тәрбиелік
мазмұнына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...6
ІІ тарау. Қазақ композиторларының балаларға арналған
шығармаларын музыка сабағында пайдаланудың
тиімділігі мен әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ... ... ... .. 15
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 36
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 37-39
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...40-4 5
КІРІСПЕ
Бүгінгі қоғамның жаңа саяси, рухани және әлеуметтік – экономикалық
дамуы мектеп оқушыларының оқу мен тәрбие сапасын түбегейлі жақсартуды талап
етеді. Осыған орай музыкалық – педагогиканың таңдаулы мұраларын жан-жақты
зерттеп, оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың маңызы зор.
Осы тұрғыдан қарағанда Қазақ композиторларының музыкалық шығар-
маларының ішінде балаларға арналған әндерінің педагогикалық тәрбиелік
ықпалының маңызы зор.
Өткендегі ұлы педагогтардың-ғалымдар мен әдіскерлердің мұрасын,
олардың көзқарастарын, мұрагерлік идеяларына көптеген зерттеушілер назар
аударған.
Қазақстандағы ең алғашқы ағартушы ұстаз Ы.Алтынсариннің музыка
тәрбиесіне ерекше көңіл бөлгендігін академик А.Жұбановтың анықтаған мына
фактісінен көруге болады. “Ы.Алтынсаринның ұстаздық тәжірибесінде көрініс
тапқан балаларға музыкалық – эстетикалық тәрбие беру идеясы өзінің
педагогикалық құндылығын қазіргі кезде де жойған жоқ. Ән сабақтары Жетісу
облысының бағдарламаларында да міндетті түрде өтілетін пән ретінде,
жоспарланып отырған” - деген сөздері растайды.
Соғыс жылдарынан кейін ән мамандарымен белгілі, көптеген ғалым, педагог-
музыканттар: И.Лебедов, В.Н.Шацкая, Е.Малинина, Н.Л.Гродзенская,
О.А.Апраксина, В.Белобородова және т.б. еңбектерін негіз-ге ала отырып,
музыкалық-методикалық арнайы бағдарламалар құрылып, оқулықтар шыға
бастады. (2, 15, 35)
Балаларға арнап музыкалық шығармалар жазған Қазақ композиторлары:
А.Жұбанов, М.Төлебаев, Л.Хамиди, Б.Ғизатов, Б.Байқадамов, Ә.Бейсеуов,
К.Қуатбаев, И.Нүсіпбаев. Ө.Байділдаев, Е.Хасанғалиев, Ш.Қалдаяқов, А.Ес-
паев, М.Маңғытаев (20, 11, 16, 30) т.б.
Жалпы білім беретін орта мектептерде музыкалық педагогика саласы бойынша
“ән-күй” пәні бағдарламасын жасаған: Б.Ғизатов, Р.Жәрдемалиева,
Г.Қарамолдаева (1-3 сыныптар үшін), М.Х.Балтабаев “Елім-ай”, Ж.Кәрімова
“Музыкамен сабақтастырылған әдебиет”, Ә.Райымбергенов “Мұрагер” және
Ш.Құлманова,М.Оразалиева, Б.Сүлейменованың бастауыш сынып оқушыларына арнап
ұлттық музыка не-гізінде жаңа “ән-күй” пәні бағдарламаларын атап айтуға
болады.(5, 16, 17, 32)
Музыкалық-педагогикалық әдебиеттерге жасаған талдау Қазақ
композиторларының балаларға арналған шығармаларының тәрбиелік
ерекшелектерін оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың қажеттігін көрсетіп
отыр.
Зерттеу мақсаты – Қазақ композиторларының балаларға арналған
шығармаларын музыкалық – педагогика тұрғысында негіздеп, әдістемелік
жағынан қамтамасыз ету.
Зерттеу объектісі - Қазақ композиторларының балаларға арналған
шығармалары.
Зерттеу пәні - Қазақ композиторларының балаларға арналған шығармаларының
тәрбиелік мазмұнын оқу – тәрбие процесінде пайдалану барысы.
Зерттеу міндеттері:
- балаларға арналған шығармалардың тәрбиелік сипатын айқындау;
- балаларға арналған шығармалардың мектеп бағдарламасында алатын орнын
анықтау;
- балаларға арналған әндердің тәрбиелік мазмұнын оқу-тәрбие процесінде
пайдалануға әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу әдістері: педагогикалық, өнертану, музыкалық әдебиеттерді,
балаларға арналған әндер туралы композиторлардың еңбектерін және мектеп
бағдарламаларын талдап, қорытындылау.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеудің практикалық ұсыныстарын
музыка мұғалімдері мен класс жетекшілеріне жалпы білім беретін мектептердің
оқу – тәрбие процесінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Қазақ композиторларының бағдарламадағы балаларға арналған
шығармаларының педагогикалық тәрбиелік мазмұнына сипаттама.
Жас өспірімдерді музыка әлемін түсініп қабылдауға, талғампаздығын
тәрбиелеуде, эмоциялық сезімталдығын қалыптастыруда, білімді, мәдениетті
болып өсуіне әсер етуде мектептегі музыка сабағының алатын орны ерекше.
Қазіргі кезде мектептерде музыкадан теориялық және практикалық білім
беру жүйесінен біраз тәжірибе бар солай бола тұрса да, музыка саба-ғын
жүйелі түрде оқыту, әсіресе Қазақ композиторларының шығармаларын
пайдаланудың жолдары аз зерттелген. Қазақ композиторларының балаларға
арналған шығармаларының тәрбиелік мазмұнын мектеп репертуары арқылы музыка
сабағында игеруде оның әдіс-тәсілдерінің тигізетін ықпалы зор.
Қазақ композиторларының балаларға арналған шығармаларының тақырыптық
бағыт-бағдары мен мән-мазмұнын тереңірек және оқушыларға ұғынықты етіп аша
түсуде мұғалімнің атқаратын рөлі зор.
Қазақ композиторларының шығармаларын пайдалануда музыка мұғалімінің
ең негізгі және басты мақсаты мен міндеті - әр оқушының мүмкіндігін,
қабілетін, шығармашылық ойлау қабілетін дамыту, терең сезімін оятып, өмірге
шынайы құштарлық қуатын орнықтыруға жол сілтеу, сондай-ақ балалардың ән
айту өнеріне деген қызығушылығы мен ынта-ықыласын тудыру арқылы оның рухани
байлығын арттыру, жаман әдеттерден жирендіріп, қайырымдылық пен
мейірімділік, жақсылыққа ұмтылдыру, азаматтық, адамгершілік, ізгілік
парасаттылыққа тәрбиелеу.
Сондықтан музыка пәнінің мұғалімі ән айту, музыка тыңдау, музыка сауатын
меңгеру тәрізді сабақтың дәстүрлі бөлімі шеңберінің құрсауында қалмай,
оны нақтылы өміршындығымен, қоршаған орта туралы түсініктермен ұштастыра
білуі тиіс.
Қазақстан Республикасы Халыққа білім бері министрлігінің 1989 жылғы 28
тамыздағы №617 бұйрығына сәйкес құрылған Уақытша ғылыми-зерттеу ұжымы жалпы
білім беретін қазақ орта мектебінің тұжырымдамасын жасаған болатын. Ол
тұжырымдамада мектепті жаңартудың көкейкесті бағдарламаларын (оны ұлттық
және дүниежүзілік өркениеттің диалектика-лық бірлігін сақтай отырып
дамытуға, ізгілендіруге), сондай-ақ мектептің ұлттық мәдени жасампаздық
қызметін қалпына келтіруге негізделген. Бұл құжат министрліктің 1991 жылдың
14 қарашасында болып өткен алқасында қаралып бекітілді. Алайда Қазақстан
Республикасының дербес мемлекет мәртебесіне ие болуы, Тілдер туралы, Білім
беру туралы Заңдардың қабылда-нуы тұжырымдаманы бүгінгі күн талабына сай
қайта қарауды қажет етті. Сондықтан алғашқы дайындалған қазақ мектебінің
тұжырымдамасы негізін-де Қазақстан Республикасындағы барлық білім беретін
ұлттық мектептерге арналған ортақ тұжырымдама жасалды. Өнделген,
толықтырылған осынау тұжырымдама Уақытша ғылыми-зерттеу ұжымы өкілдері,
педагог-ғалымдар, тәжірибелі ұстаздар қауымы қатысқан министрлік
мәжілісінде талқыланып, мақұлданды.
Уақыт озған сайын тәрбие беру, білім беру реформалары қоғамның дамуына
қарай үнемі жаңғырып отырады.
1995 жылдың 1 қыркүйек айында талқыланған “Мемлекеттің білім беру
саласындағы саясаттың тұжырымдамасында” 14 басты мақсат ретінде білім
беру саласында қордаланып қалған проблемаларды талдап саралау, ықтимал
жолдарын қарастыру, болашақтағы даму бағыттарын айқындау мәселелері алға
қойылды. Білім беру саласындағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер адам
санасындағы күрделі жаңғыртумен астаса жүріп жатыр.
Сондықтан негізінен осы тұжырымдамадағы мына проблемаларға назар
аударылды: “Бастауыш сыныптың өзінде баланың танымдық және психологиялық
мүмкіндіктерін жетілдіріп, адамның күнделікті өмірінде білім алудың
қаншалақты маңызды екеніне көзін жеткізу қажет. Бұл кезеңде гуманитарлық-
эстетикалық бағыттағы пәндерді кеңінен енгізу керек, өйткені осы жастағы
балалар әсершіл әрі ұғымтал келеді. Бала бастауыш мектепті бітірген кезде
төңірегіндегі оқиғалар жайындағы әсерін қисынды да жүйелі баяндап,
жанындағы адамдармен ешбір қиындықсыз белсене қарым-қатынас жасауды
үйренуге, алған білімін түйсініп, өмірде қолдана білуді талап ететін
дағдыларды толық игеруге тиіс”.
Жоғарыда келтірілген Қазақстан Республикасының жалпы білім мен тәрбие
беру жөніндегі тұжырымдамалары мен негізгі бағыттары әрбір педагог пен
ұстаздың өз ісінде басшылыққа алатын негізгі міндеттері мен мақсаты болып
табылады. Мемлекет тарапынан қабылданған осы қарарлар мен құжаттардан
тәрбие ісіне үлкен жауапкершілікпен қарап, балалардың рухани сана-сезімін
шынайы сұлулық пен әсемдікке бағыттау міндетін орындау қажеттігі айқындалып
отыр.
Мектептегі музыкалық-эстетикалық білім беру мен тәрбие ісінің белгілі
бір тарихи даму жолы болады. Мектепте жүргізілетін музыкалық-эстетикалық
тәрбиенің негізгі мақсаты мен жолдары белгілі кеңес педагогтары
А.С.Макаренко, А.Луначарский, Н.К.Крупская, Н.К.Шацкийлердің еңбектерінде
баяндалған. Музыкалық-эстетикалық тәрбиенің негізгі принциптерін
ұйымдастыру мәселесі Қазақстанның педагогика ғылымы мен мәдениетінің
белгілі қайраткерлері Т.Жүргенов, Қ.Жұбанов, С.Көбеев, Т.Тәжібаев,
А.Жұбанов, А.Сембаевтың еңбектерінде арқау болды.
50-шы жылдардан бастап халық музыкасы мен кеңес композиторларының
шығармаларын оқытуға бағытталған алғашқы оқулықтар мен мұғалімдерге
арналған әдістемелік оқу құралдары шыға бастады.
1984 жылдардан бастап музыка пәніне арналған бағдарламалар қайта қолға
алына бастады.
1980-1990 жылдар аралығында Республика мектептері музыка пәнін жүргізуде
ССРО Педагогика ғылым академиясының академигі, композитор Д.Б.
Кабалевскийдің басшылығымен жасалған музыка бағдарламасын негізге алды. Бұл
бағдарламада шын мәнісінде РСФСР мектептеріне арналған еді. Сол себепті
республикада орыс тілінде оқытылатын мектептер бұл бағдарламаны өзгеріссіз
пайдаланады. Ал қазақ мектептері болса, екі бағдарламаны негізге алды.
Жоғары кластар сол бұрынғы РСФСР –дің Ғылыми зерттеу институтының
бағдарламасымен жұмыс істеді де, бастауыш кластар Д. Кабалевскийдің
бағдарламасының принципі негізінде жасалған жаңа бағдарламаны пайдаланды.
(Авторлары: Б.Ғизатов, Р.Жәрдемалиева, Г.Қарамолдаева).
Бұл мәселеге халықтың рухани дамуын қайта өркендеуі 80-жылдардың
аяғында жан-жақты көңіл бөліне бастады. Жеткіншектердің болашағын ойлаған
Қазақстан ғалымдары, ұстаздары оларды халықтың ежелден келе жатқан ұлттық
өнерігің үлгі-өнегесі бойынша тәрбиелеуге бет бұрды.
Осындай өзгерістер мен талаптарды ескере отырып 1990 жылы Білім
министрлігінің алғашқы Қазақ мектептері мен мектепке дейінгі балалар
мекемелерінде имандылық-эстетикалық тәрбие берудің кешенді бағдарламасы
жасалды (24.2).
Бұл бағдарлама ұлттық көркем мәдениет, эстетика, музыка, бейнелеу және
халықтық әсемдік қолданбалы өнер жөнінде білім беруді өзінің мақсаты еткен
балабақшадан бастап білім берудің барлық цикліне арналған. Бағдарлама
мектепте, мектепке дейінгі және мектептен тыс мекемелерді имандылық-
эстетикалық тәлім-тәрбие жүйесін ұлттық ерекшеліктерді, баланың өсіп-
жетілетін ортасындағы хал-ахуалды ескере отырып қайта құруға, отбасымен
мектептің арасындағы ынтымақтастықты нығайтуға, баланың бойында имандылық,
ізгілік, сезімталдық қасиеттерді қалыптастыруға, оның болмысы мен
біліктілігінің арасында диалектикалық үйлесім болуын қамтамасыз етуге
бағытталды.
Мектепке дейінгі балалар мекемелеріндегі имандылық, ізгілік,
эстетикалық тәрбие жүйесі баланың сезімталдығын оятып, оның бойында
эстетикалық мағлұматтарды қалыптастырып, музыкаға, сурет салуға, сөз сырына
үңілуге, тақпақ оқуға, ертегі айту қабілетін дамыта бастауға, айналадағы
ортаға, оның әртүрлі құбылыстарына көзқарасын орнықтыруға бағытталды.
Мектептегі имандылық-эстетикалық бағыттағы сабақтар (мәнерлеп сөйлеу
және шешендік, әулеттік тұрмыс, мінез-құлық және әдеп ән-күй, бейнелеу,
қолөнер, қазақ биі, ырғақты гимнастика) оқушының әсемдік сезімін, бейнелі
ойлау қабілетін, жалпы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруды көздейді.
Бағдарламаның негізгі мақсаты - оқушыны мәнерлеп сөйлеуге шешендікке
дағдыландыру, ұлттық әдепке, қазақша ән салып, би билеуге үйрету, бейнелеу
өнерін, қолөнерді қастерлеуге дағдыландыру. Демек, бағдарлама оқушының
бойына өнердің мәні мен алатын орнын, оны қабылдау деңгейін дамыта отырып,
туған елінің, өз халқының ұлттық дәстүрлеріне, мәдениетіне деген патриоттық
сезімін қалыптастыруға жан-жақты педагогикалық жағдай жасауға көмектеседі.
Бағдарлама жергілікті ерекшеліктер мен мүмкіндіктерді ескере отырып,
оқушыны ісмерлікке баулуға, сәндік-қолданбалы туындылар жасау қабілетін
дамытуға, бүкіләлемдік мәдениетпен, бейнелеу өнері тарихымен, республикада
тұратын түрлі ұлттар мен ұлыстардың өнерімен таныстыру арқылы оның жалпы
білімін, ой-өрісін, эстетикалық көзқарасын, талғамын тереңдете түсуге
ықпалын тигізеді.
Бағдарламада оқу жоспарының сабақ кестесі берілген. Имандылық-
эстетикалық тәрбиені жетілдіруге байланысты қызықты-қызықты ұсыныстар мен
жаңа бағыттар көрсетілген, перспективалық міндеттер қойылған.
Оқушының бос уақытын дұрыс пайдалану жағдайы да ескерілген. Бұл салада
бағдарлама мектептен тыс мекемелерге мынадай үйірмелерді ұйымдастыруды
ұсынады: қазақша би, халық әуендері, шыршылық, терме, айтыс өнері, халық
аспаптар оркестрі (ансамблі), әуесқой студиялар, халық ойындары,
эстетикалық және дүниежүзілік мәдениет клубы, Қазақстанның эстетикалық және
көркемдік мәдениет клубы, көне және қазіргі сәулет өнері клубы, әлеуметтік
және халықтық дәстүр клубы, тұрмыс құру және жыныстық тәрбие клубы.
Бағдарламада сондай-ақ қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан отбасы
тәрбиесі дәстүрлеріне де көңіл бөлінген.
Осы аталған халықтық педагогика принциптері негізінде жаңа оқу
бағдарламалары мен оқулықтар жасау жөнінде эксперименттік зерттеу
жұмыстарын жүргізу үшін уақытша ғылыми-зеттеу ұжымдары құрылды. Айналасы
бір-екі жылдың арасында бұл мәселе өзінің шешімін таба бастады. Халықтық
педагогика негізінде жасалған алғашқы Елім-ай атты 1 класқа арналған ән-
күй пәнінің бағдарламасы да дүниеге келді. Оның авторлары қазақтың Абай
атындағы Мемлекеттік педагогикалық университетінің оқытушылары
(М.Балтабаев, С.Ұзақбаева, Т. Қышқашбаев, М. Быковский, Б.Әлмұхамбетов,
К.Г.Жолымбетова) (17).
Бұл бағдарламаның ерекшелігі – халқымыздың қанына сіңіп бойына дарыған
өнер түрлері: ән, күй, ою-өрнектер, би қимылдары, ұлттық ойын түрлері, ауыз
әдебиеті үлгілері ( мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, ертегілер, жұмбақтар,
аңыз-әңгімелер, т.б.) және домбырада ойнау машықтары берілген. Тоқсан
тақырыптарының аттары да: 1 тоқсан – Сарыарқа, II тоқсан-Аққу, III
тоқсан – Тұлпар, IV тоқсан – Достық, ұлттық ерекшеліктерден туындайды.
Бағдарлама мектеп мұғалімдерінен жан-жақты ізденісті талап етеді.
Кейінгі жылдары 2-3 кластарға арналған бағдарламалар да жарық көрді (авт.:
М.Балтабаев, Т.Қышқашбаев, Б.Өтемұратова.
Осы жылдары авторлар: Б. Ғизатовтың, Р.Жәрдемалиеваның,
Г.Қарамолдаеваның, Д.Кабалевскийдің бағдарламасы принципі негізінде 2-4
кластарға арнап жасаған бағдарламасы қайта қаралып, толықтырылып мектеп
оқушыларына ұсынылды (16).
Бұл бағдарламаның басты ерекшелігі – ол тақырыптық жүйеге құрылған. Әр
тоқсанның өз тақырыбы бар. Оның мазмұны бірте-бірте күрделеніп, жүйелі
түрде сабақтан-сабаққа ашыла түседі. Тоқсан тақырыптары бір-бірімен іштей
сабақтасып, барлық қосымша және жанама тақырыптарды негізгі желіге
байланыстыра игеруге жағдай жасайды.
Бағдарламаның мұндай жүйемен орналасуы сабақтың біртұтастығын қамтамасыз
етеді. Қолданылған материалдардың бір тақырыпқа бағынуы, бұрынғыдай
сабақтың әрбір элементіне (ән үйрету, музыка тыңдау, музыка сауаты) жеке-
жеке өз алдына тоқтауды қажет етпейді, барлық іс-әрекет бір-бірімен тығыз
байланыста болып қойылатын мақсатқа орай өрбиді.
Бағдарламада материалдарды игеруде қолданылатын өте тиімді әдістер
көрсетілген, мысалы, өтілетін тақырыптарға алдын-ала шолу жасап,
өтілетіндерге қайта оралу ілгері озып кету, кері оралу әдісі).
Мұғалім бұл әдісті қолдана отырып, оқушының тақырыпты қабылдауға қаншалықты
дайын екендігін, осыған дейін алған білімдерінің орнықтылығын байқайды.
Әрбір жаңа тақырыпты игеру барысында алдымен балаларға таныс музыкаға
немесе таныс композитордың музыкасына сүйене отырып, содан соң ғана жаңа
материалға көшеді.
Бұл әдістің ерекшелігі – педагогикалық тәрбиелік жағынан маңызы зор,
музыкалық тілі түсінікті. Шығармаларды қайталап орындауға немесе тыңдауға
мүмкіндік туғызады. Яки, оқушылар белгілі бір шығарманы естеріне сақтап
қана қоймай, оны тереңірек түсінуге сезімталдықпен қабылдауға талаптанады.
Сол себепті материалдарға алдын-ала шолу жасап, өтілген тақырыптарға
қайта оралу баланың музыкалық мәдениетін қалыптастыруға, әрбір қаланған
қабаттың берік болып, әрі қарай даму үшін негіз болуына көмектеседі.
Бағдарламада халықтық шығармалармен бірге халық композиторлары –
Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Ықылас, Дина, Жаяу Мұса, Естайдың
шығармалары, сондай-ақ, қазіргі қазақ композиторлары-М.Төлебаев, А.Жұбанов,
Ғ.Жұбанова, Е. Рахмадиев, С.Мұхаметжанов, Б.Ғизатов, Ө. Байділдаев, Ә.
Есбаев, Қ.Қуатбаев, т.б. шығармалары орын алған.
Бағдарламаға педагогикалық практикада бұған дейін қолданылып келген
халықтық ән-әуендері де енген. Халықтық ән-әуендердің бағдарламаға енуі –
балалардың вокальды техникасын дамытуына және дыбыстарды дұрыс есту
қабілеттерін арттыруына, ән-әуенін тез жаттап алуына, музыканы нотамен айта
білулеріне аса зор ықпалын тигізеді.
Бастауыш сыныптың оқушыларының алыс және жақын шетел композиторларының
(П.Чайковскийдің, М.Глинканың, С. Рахманиновтың, О. Пракофьевтің
М.Ковальдің, Э.Хачатурянның, Д.Кабалевскийдің, Л.Бетховеннің, В.Моцарттың,
Ж.Бизенің, Э.Григтің, Ф.Шопеннің т.б.) шығармаларымен жүйелі түрде танысуы
да ескерілген.
Бағдарламаның түпкі мақсаты – үшінші кластың соңғы тоқсанында
оқушыларды алған білімдеріне байланысты аталмыш композитордың творчестволық
ерекшеліктерін ажырата алатындай, қазақтың ән-жырының өзіндік құпиясын
аңғаратындай, домбырамен орныдауда Құрманғазы мен Тәттімбеттің үлгілерін
тани білетіндей деңгейге жеткізу.
Бағдармалада музыка теориясының элементтерін игеру (екінші жарты
жылдықта – бірінші класта), музыканы қабылдау және түсіне білу, нота арқылы
тақырыптық материалдарды оқып үйрену талаптары қойылды. Бірінші
кластықтардың II жартыжылдықта музыканы өздігінен ойнай білу қабілетін
жетілдіру көзделген. Хор жұмыстарын жүргізу, оқушыларға шығарманы екі
немесе көп дауысты орындаудың алуан түрлерін үйрету қарастырылған.
1990 жылдардың басында жарық көрген 6 кластың бағдармаласына
М.Төлебаевтың музыкуалық шығармалары енгізілген. (автор Ө.Байділдаев. (30))
М.Төлебаев балалар мен жастардың музыкалық-эстетикалық талғамын, көркемдік
дүние танымын халық музыкасының негізінде қалыптастыруды көздеген.
Бағдарламада Мұқан Төлебаевтың шығармаларының енгізілу деңгейі
төмендегідей.
Бірінші тоқсан – Музыканың көркемдік күші деп аталады. 9 сабақтан
тұрады. Мұқанның Қырман жыры әні екі дауыста төрт сабақ бойы (6, 7, 8, 9
сабақтарда) оқушыларға үйретіліп, орындатылады.
Екінші тоқсанда – бірінші тоқсан тақырыбы жалғастырылады. 7 сабақтан
тұрады. Мұқанның Отан әні 5 сабақтан тыңдалады.
Үшінші тоқсан - Музыканың күші неде? - деп аталады. 10 сабақтан
тұрады. Мұқанның Біржан-Сара операсынан Көкшетау көрінісі екі сабақ (5, 6
сабақтарда) көлемінде тыңдалады.
Төртінші тоқсанда – үшінші тоқсан тақырыбы жалғастырылады. 8 сабақтан
тұрады. Мұқанның Той симфониялық суреттемесінен үзінді 1 сабақта
тыңдалады.
3-класта (1-4 тоқсан) – 35 сабақтың төрт сабағында – Біржан-Сара
операсынан Естайдың термесі және Тоғай арасында әні тыңдалады.
4-класта (1-4 тоқсан) – 34 сабақтың екі сабағында екі шығармасы
(Қазақ Советтік Социалистік Республикасының әнұраны, Қойшының әні)
тыңдалады.
5-класта (1-4 тоқсан) – 34 сабақтың екі сабағында, екі шығармасы
(Коммунизм оттары кантатасы мен Той симфониясынан үзінді) тыңдалады.
6-класта (1-4 тоқсан) – 34 сабақтың бес сабағында үш шығармасы Қырман
жыры әні үйретіледі. Отан әні және Біржан-Сара операсынан Көкшетау
көрінісі тыңдалады.
Кейінгі жылдардағы тағы бір көңіл аударатын жай – Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік мемлекет мәртебесіне ие болуына, Тіл туралы,
Білім беру туралы Заңдарының қабылдануына байланысты алғашқы дайындалған
қазақ мектебінің тұжырымдамасы негізінде Қазақстан Республикасындағы барлық
жалпы білім беретін ұлттық мектептерге арналған ортақ тұжырымдама жасалды.
Өңделіп, толықтырылған осынау тұжырымдама уақытша ғылыми-зерттеу ұжымы
өкілдері, педагог-ғалымдар, тәжірибелі ұстаздар қауымы қатысқан министрлік
мәжілісінде талқыланып, мақұлданды (32.3). Онда жалпы білім беретін
мектептің проблемалары, мақсат-міндеті мен қызметі, құрылымы мен түрлері
қаралады, тұжырымдаманы жүзеге асырудың негізгі жолдары мен шешуші шарттары
көрсетіледі. Мектептің басты мақсаты – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен
адамзат мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу және
әрбірін жеке тұлға деп санап, оның жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау.
ІІ тарау. Қазақ композиторларының балаларға арналған
шығармаларын музыка сабағында пайдаланудың тиімділігі мен әдіс-
тәсілдері.
Музыка сабағында балалар ән салу, балалар аспабында ойнау, музыка
тыңдау тәрізді іс-әрекетпен айналысады.
Музыка сабағының мектепте жүргізілетін басқа пәндік сабақтарға тән
ортақ ұқсастықтары және өнер саласына тән ерекше айырмашылықтары бар.
1. Мектептегі барлық пәндік сабақтар сияқты музыка сабағында да
педагогикалық-психологиялық заңдылықтарға сүйене отырып
жоспарланады, яғни оқушылардың жас ерекшеліктері, қабылдау
мүмкіндіктері, ой-санасы, қиялы т.б.
2. Жалпы дидактикалық принциптерге негізделіп құрылады: “Оқыта
отырып тәрбиелеу принципі”.
Мұғалім оқушыларға білім беріп қана қоймай, сол алатын білімдері
арқылы тәрбие жұмысын жүзеге асырады.
Музыка сабағында әрбір іс-әрекеттерді өткізу барысында, мұғалім оның
не үшін қажет екенін айқын сезініп, берілетін тапсырманың қандай маңызы бар
екендігіне есеп беруі тиіс.
Мысалы, жаттығу жасатпас бұрын мұғалім нені мақсат етіп қояды?
Жаттығудың не керегі бар?
Оқушылар жаттығу арқылы әдемілікке, дыбыстардың, дауыстың сұлулығын
бағалай білуге үйренуі керек.
Жалпы сабақта қолданылатын музыкалық материалдарды таңдай білудің мәні
зор, өйткені, ол шығармалар арқылы балалар өмірдің сан қилы оқиғаларынан
хабардар болады, сондықтан да музыкалық материалдар уақыт өткен сайын
өзгеріп отырады, толықтырылады немесе алынып тасталады. Аталған принцип,
әсіресе, ән үйретуде өте қажет. ән үйрену барысында кездесетін қиындықтарды
балалар оны әдемі, мәнерлі орындауға қажетті бірден-бір жол деп түсінуі
қажет.
Балалардың эстетикалық сезімін қалыптастырып, әрі қарай дамытуда,
музыкалық ой-өрісін кеңейтіп, талғамын тәрбиелеуде тыңдауға арналған
репертуардың мәні зор. Музыка туралы әңгіме тыңдай отырып, балалар
композитордың өмірі мен творчествосынан мағлұмат алып қана қоймай,
шығарманың сипатын, оның образын ашуда қолданылған мәнерлік құралдарын
анықтап, олардың шығармаға қандай көрік беріп тұрғанын қарастырады.
Осылай музыкаға қызығушылығы, оған эмоциялық көзқарасы қалыптасады. Әр
шығарманың мәнерлік құралдары болатынын ажырата алатын болады.
Саналық принципі.
Егер оқушы үйретілетін әннің мазмұнын терең, саналы түрде түсіне, ол
ән айту дағдыларын тезірек меңгереді. Ноталарды үйрену болса (керек
екендігін түсініп), ол ән тексін дұрыс үйренуге, қателер жібермеуге
көмектеседі. Ең алғашқы күннен бастап-ақ оқушы ән айту қалыбының, сөзді
дұрыс, анық айтудың, тыныс алудың не үшін қажетті екенін түсінуі тиіс.
Көрнекілік принципі.
Әнді үйреткеннен бұрын оқушы оны өзі орындап көрсетеді, бұл
көрнекілікке жатады. Дирижерлік қимыл, түрлі суреттер, иллюстрациялар
пайдалану да солай.
Қызығушылық пен белсенділік принципі.
Сабақ қызықты өту үшін мұғалім оның жан-жақты әдіс-тәсілдерге бай,
түсінікті болуын қадағалап, үйретілетін ән мен тыңдалатын музыкалық
шығармалардың ерекше құндылығын ескеруі тиіс. Егер балалар сабаққа қызықса,
олардың белсенділігі де артады.
Ұғымдылық принципі.
Мұғалім өтілетін материалдардың балаға қаншалықты ұғымды болатынын
білуі тиіс. Мысалы: белгілі бір шығарманы 20 оқушы үйренер болса, оның 5-уі
өте тез, 10-ы біраз қиындықпен үйреніп, 5-уі тіпті қабылдамауы мүмкін. Бұл
принципті мұғалім әдетте алғашқы кезде қолданады. Әсіресе 1-сынып
оқушыларының музықалық мүмкіндігі әр түрлі болып келегн жағдайда аталған
принципті қолданудың маңызы зор.
Ұғымдылық принципі жүйелілік пен бірізділік принциптерімен тығыз
байланысты. Бұл принциптің негізгі заңдылықтары: оңайдан – қиынға, жақыннан
– алысқа, белгіліден – белгісізге қарай жылжу. Оқытудың барлық жоспарлары,
бағдарламалары осы принципте жүргізіледі.
Жас және жеке ерекшеліктерін ескеру принципі.
Әрбір үйретілетін ән балалардың жас ерекшеліктеріне қарай таңдалып
алынады. Ерекше қабілетті балалар хорға, вокалдық үйірмелерге тартылады.
Дауыс мүмкіндіктері шамалы, бірақ музыкаға қызығушылығы, ықыласы ерекше
болып келетін балаларды өнердің басқа түріне тартуға болады. Мәселен,
аспаптық үйірмелерге мүше етіп алу, тақпақ оқыту, лекция-концерт жүргізуге
баулу т.б.
Білімнің берік болу принципі.
Мұндағы ең маңызды мәселе – қайталау мен пысықтау. Ол балалардың
ойлауын, есте сақтау мүмкіндіктерін жетілдіруге жағдай жасайды.
Ғылымдық принцип.
Сабақта белгілі бір нәтижеге жету – ғылымның музыка саласындағы
жетістіктерін пайдалана білуге тікелей байланысты. Егер оқытушы
педагогикалық ғылымның жетістіктерінен, филология, психология салаларынан
хабарсыз болса, сабақ өз деңгейіне көтеріле алмайды. Мысалы, хормен жұмыс
істеудің дәрежесін көтеру үшін мұғалім ән айту аппаратының анатомиясы мен
физиологиясын, әр жасқа байланысты оның даму ерекшеліктерін білуі қажет.
Сабақты ұйымдастыру формасы: басқа пәндер сияқты музыка сабағында да
оқушылар ерекше қабілеттілігіне, икемділігіне, қызығушылығына қарай
бөлінбейді. Бәрі бірдей тәлім алуы тиіс, сонымен қатар сабақтың ұзақтығы,
жаңа материал түсіндіру, пысықтау, өткен сабақтардан алған білімін тексеру
т.б.
Сабақта қолданылатын іс-әрекеттер формаларының көптігіне қарамастан,
сабақтың біртұтас болуы.
Белгілі бір сабақта қолданылатын іс-әрекет түрлері оның мақсатына,
тақырыбына қарай анықталады.
Негізгі оқыту әдістері: түсіндіру, ауызша баяндау, проблемалық жағдай
туғызу т.б.
Ал музыка сабағының басқа сабақтардан айырмашылығына, ерекшелігіне
келер болсақ, біріншіден ең негізгісі – оның өнер сабағы екендігі. Музыканы
оқыту барысында ақыл-ой мен эмоция, түйсіну мен сезіну қатар жүзеге
асырылады.
Екінші ерекшелігі – музыка – оны тыңдау, қабылдау барысында адамның
психологиясына, физиологиялық процестеріне кешенді түрде әсер етеді.
Оқушы тек қуанышты, жігерлілікті, көтеріңкілікті сезініп қана
қоймайды, оның ағзасында еркінен тыс өзгерістер болуы ықтимал: мысалы,
тамыр соғысының, қан қысымының өзгеруі т.б.
Үшіншіден, музыка сабағы эмоция мен саналылықтың бірлігін қамтамасыз
етіп, сабақтың әрбір элементі оқушылардың белсенділігін, қызығушылығын
арттыруы тиіс. Мұғалім оқушыларды музыканы тыңдап, ән айтуға, оны қадірлей,
бағалау білуге, белгілі бір шығарманың тәрбиелік мәнін сезіне білуге
тәрбиелеуі тиіс. Ол үшін мұғалімнің белгілі бір шығарманы тыңдарда алдын-
ала айтар әңгімесі, әнді үйретпес бұрын өзі орындап, оның әдемілігін, мәнін
жеткізе білуі үлкен рөл атқарады. Мұғалімнің аса сезімталдықпен айтқан әні,
әңгімесі балаларды музыканы қалай болса солай тыңдай салуға емес, оны
саналы түрде қабылдауға тәрбиелейді.
Төртіншіден, музыка сабағында саналылық пен эмоцияның бірлігін
қамтамасыз етіп қана қоймай, көркемдік пен техникалық бірліктің іске
асырылуына назар аударған жөн.
Бұны қалай түсінуге болады?
Музыка сабағы өнер сабағы болғандықтан, оның әр компонентінің көркем
болуы талап етіледі. Бұл тек айтылатын ән мен тыңдалатын музыкаға ғана
емес, орындалатын жаттығуларға да тән нәрсе. әрбір дыбыс өте әдемі,
мәнерлеп айтылуы тиіс. Өйткені, ол музыкалық дыбыс. Мәнерлеп орындауға
дағдылану үшін, техникалық жұмыс қажет. Егер мәнерлеп орындалуы мақсат дер
болсақ, оған жету жолы – техника.
Бесінші ерекшілігі, ұжымды түрде жұмыс істеу формасы: музыканы тыңдау
және орындау бір мезгілде жүзеге асады. Сондай—ақ, музыкалық тәрбиеге
байланысты туындаған оқыту әдістері де негізгі оқыту әдістерінен өзгеше:
а) “Қорытындылау” – балаларды ойлауға тәрбиелейді, жетелейді, ойын
тұжырымдай білуге дағдыландырады. Мынадай әрекеттерді қамтиды: өтілген
сабаққа байланысты балалардың өмірден, музыкадан алған тәжірибелерін әрі
қарай тереудете түсуі, белсенділігін арттыру; жаңа ережелермен танысу;
музыкалық іс-әрекеттердің барлық түрінде де алған білімдерін бекіту.
ә) “Алды шолу, өткенге оралу” әдісі.
Аталған әдістің мәні – ол жаңа тақырыптарды бұрынғы өтілген
сабақтардағы материалдарға сүйене отырып жүргізуі. Мұғалім үшін бұл әдістің
өте үлкен маңызы бар: егер де сабақта мұғалім “алды шолу, өткенге оралу”
әдісіне жүгінер болса, онда ол сабақтың тиімділігін арттырып, мынадай
жағдайларды шеше алады:
1. жаңа тақырып бұрынғы өтілген материал негізінде жеңілірек игірледі.
2. өткен тақырып пысықталады.
3. мұғалім балалардың музыкалық білімін тереңдете, нығыздай, байланыстыра
түседі. Мысал реітде Дәулеткерейдің күйі “Қос алқаны” алайық.
Алғаш рет балалар бұл шығарманы “күй” жанры ретінде таниды. Екіші рет
“Халық аспаптары” деген тақырыпта қайта оралады. Содан соң, “Жанрлардың
үйлесуі” деген тақырыпқа байланысты өтіледі (күй жіне би). Төртінші рет
“музыканың құрылымы” (ронда). Әрі қарай “Оркестр” деген ұғыммен танысқанда
кездеседі.
б) Синтез және анализ. Шығарманың айырмашылығы мен ұқсастығын ажырата
білу, оны талдау, мысалы, “Қос алқа” мен “Қаражорға” күйлерінің бір-бірімен
қандай ұқсастықтары, айырмашылықтары бар? (Ұқсастығы – екі шығарма да “күй”
жанрына жатады, бір дәуірде шығарылған, оркестрдің орындауында орындады,
т.б. Айырмашылығы – екпіні, сипаты, ырғағы т.б.).
в) Эмоциялық драматургия әдісі. Сабақтың қызықты және нәтижелі өтуін
қамтамасыз етеді. Музыка сабағының басқа пәндік сабақтармен ұқсастығына,
айырмашылығына тоқтала отырып, әр сабақтың өзінің бір-бірін қайталамайтын
өрнектермен ерекшеленетінін айта кеткен жөн. Бұл, әрине, музыка мұғалімінің
шеберлігіне, икемділігіне, шығармашылық қасиетіне байланысты.
Сабақ өткізілместен бұрын, алдын-ала оның мақсаты мен міндетін және
оларды іске асыру жолдарын, мазмұны мен құрылысын, оқыту әдістері мен
құралдарын, тәрбиелік, білімділік мәнін, дамытпалы мүмкіндіктерін анықтап
алған жөн.
Музыкалық тәрбиенің міндеттерін жүзеге асыру үшін тыңдауға, айтуға
арналған шығармаларды іріктеп, таңдап алудың мәні зор. Ол баланың жас
ерекшелігі, қабылдау мүмкіндігіне сай болуы тиіс.
Сабақта балалардың белсенділігін түсіріп алмау үшін, сол сабақта
қолданылатын музыкалық материалдардың сипатының қиындығына, формасына
қарай, сабақта қолданылатын іс-әрекетті өте іскерлікпен ауыстырып отыруға
дағдыланған жөн. Сабаққа дайындалғанда оның сабақ кестесінде қай уақытта
өтілетініне де назар аударған жөн. Балалар бірінші сабақта (әсіресе,
төменгі сынып оқушылары), егер олар таңертеңгі уақытта оқитын болса, әлі де
ұйқысынан толық ояна қоймайды, ал соңғы сабақтарда шаршап отырады, т.б.
Музыка сабағын қандай пәннен кейін қойылғанын да ескерген жөн. Мысалы,
еңбек немесе дене шынықтыру сабақтарынан кейін бірден ән айтқызу жемісті
болмайды. Өйткені, балалардың организмі шаршап отырады, осындай кезде ән
айту бала дауысына салмақ түсіреді, бірте-бірте дауыс аппаратына зиян
келтіріп, түрлі тамақ ауруларына ұшырауы мүмкін. Музыка сабағында күтпеген
жағдайлар болып тұрады:мысалы, электр тоғы жоқ, өшіп қалды дейік, олай
болса, күйсандық ойнамайды, немесе сынып қалады, аспап істен шықты,
мұғалімнің тамағы ауырып қалды, т.б.
Міне осы тосын жағдайлардың бәрінен жол тауып, сабақты сәтті өткізіп
шығу, мұғалімнен ерекше дарындылықты, шығармашылық тапқырлықты қажет етеді.
Осы орайда, мектептегі музыка сабағын жүргізетін мұғалімдерге қойылатын
талаптарға тоқтала кетпекпіз.
Музыка мұғалімі өз сабағын шығармашылықпен ұйымдастыра отырып, әрбір
сабақтың оқу-тәрбиелік міндетін, оның мақсатын алдын-ала бағдарлай біліп,
сабақта кездесіп қалатын кездейсоқ қиындықты болжап, олай бола қалғанда,
оны шешу үшін қажетті әдіс-тәсілдерді ойлап табуға, оқушылардың
белсенділігін арттыру үшін өз сабағына балалардың музыклық мәдениеттілігін
қалыптастыратын, рухани байытатын құрал ретінде қарау мәселелерін сезіне
білуге дағдылануы тиіс.
Мұғалім тұлғасы сабақ үстінде жан-жақты әр қырынан байқалады: ол тек
белгілі бір шығарманы орындап немесе айтып қана қоймай, ол туындылар
жөнінде әңгіме жүргізеді, өзінің композиторға деген көзқарасымен пікір
алысады, музыканың әсер ету күшінің мүмкіндігін жеткізе түсуге жағдай
жасайды.
Мұғалімнің оқушы алдында беделді болуы оның
жауапкершілігіне,қамқорлығына талап ете білуіне байланысты. Музыкадан алған
әсерінің жемісті болуы үшін балаға әрқашан мұғалім тарапынан қамқорлық,
тірек болатын, ілтипат, ықылас қажет. Өйткені, мұғалім негізінен балалармен
аптасына бірақ рет кездеседі. Оның үстіне музыка сабағының өзі барлық
баламен бірдей жұмыс істеуді талап етеді. Соның өзінде сабақ барысында
мұғалім әр оқушыны, оның күшті және әлсіз жақтарын байқап, мүмкіндігінше,
қосымша сұрақ қою, ризашылық білдіру, назар аудары т.б. арқылы әр баланы
назардан тыс қалдырмағаны жөн. Мұғалімнің дене, қолының қимылы және
мимикасы да сабақты көтеріңкі бір лепте, бір демде өткізуде ерекше орын
алады.
Әрине, мұғалім жұмысында ұиымдастырушылық қабілетінің үлкен рөл
атқаратынын атап айтқан жөн Музыкалық іс-әрекеттін барлық түріне балаларды
еліктіріп әкету үшін мұғалім өзі отты,жігерлі болуы тиіс
Мұғалім шығармашылығы,оның ұстаздық шеберлігі, тақырыптылығы мектеп
табалдырығынан алғаш аттаған күннен бастап қалыптаса бастайды. Өз ісінің
білгірі, шебер педагог болу үшін әр мұғалім өзінің бойындағы жемістіктер
мен кемшіліктерді дұрыс бағалап, өзін-өзі тәрбиелеуге міндетті.
Мұғалімнің жан-жақты білімділігі, жан-дүниесі, ақыл-ойы, жылы жүзі,
өнегесі балалардың музыка сабағына қызығушылығын арттырады, олардың бұл
іске белсене араласу дағдысын қалыптастырады. Соныдықтан, музыка мұғалімін,
мектептегі музыка сабағының пән ретінде тағдырын шешетін негізгі тұлға деп
айтуға хақылымыз.
Қазіргі музыка сабағын арнайы жабдықталған музыка кабинетінсіз
елемтету мүмкін емес. Музыка кабинеті әр мұғалімнің эстетикалық талғамына
орай безендіріледі және онда міндетті түрде балаларға арналған музыкалық
аспаптар, техникалық және көрнекті құралдар болуы шарт.
І. Бірінші сыныптағы музыкалық шығармалар.
Бірінші класс оқушыларына музыка тәрбие берудің алғашқы баспалдағы-
музыка сабағы.
Алғашқы өтілген сабақтан алған әсер балалардың санасында өмір бойы
қалып қоюы мүмкін. Олай болса, мұғалім өз жұмысының жемісті, нәтижелі
болуына ерекше назар аударып, бірінші жүздескен сәттен-ақ, оларды музыкаға
қызықтырып, еліктіріп, әкетуі мүмкін. Ал, бұл іс-оңай мәселе емес.
Әдетте бірінші класс оқушылары мұғалімнің бір сағымды дауысынан тез
шаршайды. Олардың нәзік организмі, бірқалыпта ұзақ отырғанды көтере
алмайды. Есте сақтау қабілетінің өте жоғары болуына қарамастан, зейіні
шашыраңқы келеді, жүйелі түрде жұмыс істеуге қалыптаспаған. Осылай
мәселелерді ескеріп, балалардың сабақтағы белсенділігін арттыру, көтеру
үшін сол сабақ барысында қолданылатын іс-әрекеттерді кезек-кезек
алмастырып, қызықты, жүйелі өтуін қамтамасыз етіп отыру керек.
Бірінші класс баласы – ойын баласы. Сондықтан қандай қиын материал
болса да, оны ойын арқылы игеруге болады. Ойын – баланың қиялын
қанаттандырады, зейінділігін арттырады, шығармашылық қабілетін ары қарай
дамытады.
Бірінші класс оқушыларының музыкалық қабілетінің деңгейі әртүрлі
болады. Өйткені, мектепке дейін әртүрлі ортада тәрбиеленген. Мысалы, егер
бала балабақшада тәрбиеленсе, балабақшадағы музыкалық тәрбие жұмысының
деңгейінің әртүрлі екендігін айтпай кетуге болмайды.
Кейбір ата-аналар балалардың үйде тәрбиеленгендігін қалайды. Міне,
осылай көптеген объективті және субъективті жағдайларға байланысты баланың
І-класқа келгендегі музыкалық дайындық деңгейі көбінесе әртүрлі. Дегенменде
оларға тән орта мынадай жағдайларға тоқталуға болады.
1. Музыканы тыңдай отырып, қабылдай білу саласында әрбір
мектеп табалдырығын аттаған оқушы белгілі бір музыкалық шығарманы
тыңдай отырып, оның түрлерін анықтай алады (ән, күй, би, марш т.б.).
Алайда, мұғалім балалардың музыкалық түсінігін тексерерде мәнерлік
мүмкіндігі мол, тыңдауға жеңіл, өте айшықты, қысқа шығармаларды алуы
тиіс.
2. Ән айту саласына келер болсақ, негізінен бұл жастағы
балалардың дауыс шығаратын аппараты өте нәзік, әрі даму үстінде, дыбыс
бояуы ашық, әдемі, жеңіл, мөлдір, дауыс диапазоны олардың олардың
дауысына дыбыс аралығында (ре си) болып келеді. Дегенмен, мына
жағдайларды ескерген жөн: бала дауысының диапазоны кейде, тіпті, 2-3
дыбыстан немесе бір октавадан да асып кетуі мүмкін.
3. Бұл жастағы балалар шығармашылық жұмысқа белсенді түрде
араласады. Мысалы, сөзбен сипатталған белгілі бір бейнеге музыка
шығара алады, ырғақ ойлап табады. Түрлі би қимылдарын жасайды, айтып
тұрған әндерін аяқтайды т.б.
Бірінші класс оқушыларына берілетін музыкалық тәрбиенің негізгі
міндеттерін ғалым О.Апраксина өзінің Музыкалық тәрбие беру әдістемесі
кітабында былай топтастырады:
1. Баланың музыкаға қызығушылығын арттыру, оны орындауға, тыңдауға,
дағдыландыру.
2. Музыканың өмірмен байланысты екенін ұғындыруға талаптану. Музыка тек
оның өзіне тән ерекшелік пән түрі арқылы адамның ойы, сезімін,
қуанышын, қайғсын жеткізе алады. Сондықтан да, музыкалық шығармалар
әртүрлі болып келеді: көңілді, мұңды, баяу, жүрдек, әуенді, нәзік.
Музыкаға адамдар түрлі қимылдар жасайды, билейді, сиқырлы, мазмұнды
әндер айтады.
Бірақ, музыканың тілін түсіну әркімнің қолынан келмейді. Ол өзінің
ғажайып сырын тек оның таңдай, айта алатындарға не болмаса қарапайым болса
да бір аспапта орындайтындарға ғана ашады.
3. Оқушылар композитордың белгілі бір шығармасының сипатын,
мазмұнын музыка тілі арқылы қалай жеткізетініне хабардар болу керек.
Д.Кабалевскийдің басшылығымен шығарылған музыка бағдарламасында мынадай
жағдайларға назар аударылған: алғашқы уақытта балаға оларды жалықтырып
жіберетін түрлі жаттығулар мен құрғақ теорияларды бергеннен гөрі музыка
туралы түсінікті ең қарапайым жолдармен жеткізе білу тиімді. Мысалы,
дыбыстардың ұзақтығын, биіктігін, жылдамдығын, күшін, оларды жүру бағытын
анықтай білу: күшіт және әлсіз үлестер туралы түсінік, әуен сүйемел,
музыкадағы бейнелік және мәнерлік сәттер, бояу, музыканың құрылысы (1,2,3
бөлімділігі), орындаудың әр түрлілігі.
4. Күнделікті сабақ барысында жинақталған музыкалық тәжірибеге
сүйене отырып, баланың музықалық қабілетін дамыту; ол – сезімталдық, есту
қабілеті, есте сақтау, музыка сазын сезіну, оған шығармашылықпен қарау.
Музыка бағдарламасында бала шығармашылығын 1- ші кластан бастап
қалыптасатынына назар аударылған (музыка туралы әнгімелей білу, мұғалімге
түрлі сұрақтар қоя білу, белгілі бір шығарманы орындауға көзқарасы).
5. Алғашқы күннен бастап ән айту мәдениеті қалыптастыруға
талаптанып, вокальды-хор жұмысына ерекше назар аудару. Ән айтқанда оны
әдемі, ашық дауыспен айту, демді әнбасталмас бұрын және фразалардың
арасында дұрыс, уақытында ала білу, сөзін анық айту, әнді бірге бастап,
бірге аяқтау, екпінін сақтап айту, ырғағын бұзбау, әуеннің жүру бағытын,
ұзақ және қысқа дыбыстарды ажырата білу, т.б.
6. Пәнаралық байланысқа мән беру. Мұғалім басқа пәндерде өтілетін
материалдарды жақсы біліп, барынша өз сабағында пайдалануы тиіс. 1 класс
оқушыларына музықалық тәрбие беру міндеттері басқа кластарда да іске
асырылады, бірақ ол балалардың жас ерекшеліктеріне, дайындық деңгейіне
қарай, толықтырылып, тереңдетіле түседі.
1 класс балаларына музыка сабағынан өтілетін тақырыптар былай
топтастырылған:
1 тоқсан. Тақырыбы: Музыка қандай сезімді білдіреді?.
Бұл тоқсанда балалар әртүрлі музыкалық шығармалар арқылы олардың
сипатын ажыратуды үйренеді. Ондағы мақсат-баланың музыкаға сезімталдығын
оянып, бірге толғана білуге тәрбиелеу. Оны жүзеге асыру жолында мынадай
жұмыстар жүргізіледі:
а) музыка тыңдау;
ә) бір дауыстан тұратын жаттығуды айту және оны аспапта ойнау;
б) ән айту;
в) есту арқылы дыбыстардың биіктігін ажырата білу;
г) музыкалық-ырғақтық қимылдар жасау;
д) музыкалық ойны ойнауға қатысу.
Бірінші тоқсанда мынадай музыкалық шығармаларды тыңдау арқылы балалар
олардың сипатын ажыратып, музыканың қандай сезімді білдіретіндіктерін
анықтауға үйренеді: Халық әні Қарлығаш, Алатау, Бесік жыры,
Ж.Дәстенов Күзгі әуен, Б. Аманжолов Таудағы күз, К.Дүйсекеев Керуен,
Е.Құсайынов Мазасыз маса, т.б.
И.Нүсіпбаевтың анадай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz