Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1. Қазақстан Республикасында жергілікті өзін.өзі басқару жүйесінің дамуы
2. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін.өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасы
3. Жергілікті басқару органдарының қызметін ұйымдастыру
4. Қазақстан Республикасында жергілікті өзін.өзі басқаруды қалыптастырудың қаржылық.экономикалық мәселелері
Пайдаланылған әдебиеттер.
Негізгі бөлім.
1. Қазақстан Республикасында жергілікті өзін.өзі басқару жүйесінің дамуы
2. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін.өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасы
3. Жергілікті басқару органдарының қызметін ұйымдастыру
4. Қазақстан Республикасында жергілікті өзін.өзі басқаруды қалыптастырудың қаржылық.экономикалық мәселелері
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қай елде болмасын басқарудың екі деңгейі бар. Ол мемлекеттік басқару және жергілікті басқару болып бөлінеді. Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен демократияның жетілуі билік құзіретін кеңейтумен тікелей байланысты. Сондықтан мемлекеттік басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту және мемлекеттік органдардың халық алдындағы жауапкершілігін арттыру бүгінгі күннің маңызды мәселесі. Қазақстанның қазіргі кездегі дамуы мемлекеттік билікті орталықсыздандыруды, яғни орталықтан жергілікті деңгейді қолдауды қажет етеді.
“Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару ту¬ралы” Қазақстан Республикасының 2001 жыл¬ғы 23 қаңтардағы Заңының қабылда¬нуымен әрбір билік деңгейі үшін мем¬лекеттік функцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ оларды ретке келтіру жөнін¬дегі өкілеттіктер мен жауапкершіліктерді бекіту мә¬селелері реттелді. Тұтастай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінің базалық негіздерін жасау аяқталды [1, 15 б.].
Қабылданған Заңға сәйкес жер¬гілік¬ті мемлекеттік басқару – заңнамалық актілерінде белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілетті (мәслихаттар) және атқарушы органдар (әкімдіктер) тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізеді және тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты болып табылады. Әкiм - Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң жергiлiктi атқарушы органды (ол құрылған жағдайда) басқаратын және тиiстi аумақта мемлекеттiк саясаттың жүргiзiлуiн, Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттiк органдардың барлық аумақтық бөлiмшелерiнiң үйлесiмдi қызмет iстеуiн, тиiстi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға басшылықты қамтамасыз ететiн, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттiк басқару өкiлеттiгi берiлген, тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының жай-күйiне жауапты өкiлi;
Мәслихаттар мен әкiмияттар өз қызметiнде:
1) жалпы мемлекеттiк сыртқы және iшкi саясатқа, қаржы және инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтiн шешiмдердiң қабылдануына жол бермеуге;
2) ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының мүдделерiн сақтауға;
3) қызметтiң қоғамдық маңызы бар салаларында белгiленген жалпы мемлекеттiк стандарттарды ұстануға;
4) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын қамтамасыз етуге мiндеттi.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында нақтылаған аудандық мәслихаттардың өкілеттігін күшейту мәселесі де еліміздегі демократияның кең қанат жаюына талпыныс екені аян. Президент Қазақстан хал¬қына Жолдауында: “...Біз мәс¬лихаттарды күшейтіп, оларға қосымша өкілеттіктер беретін боламыз... Уақыт өте келе аудандық мәслихаттар жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың негізіне айнала алады”, деген болатын.
“Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару ту¬ралы” Қазақстан Республикасының 2001 жыл¬ғы 23 қаңтардағы Заңының қабылда¬нуымен әрбір билік деңгейі үшін мем¬лекеттік функцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ оларды ретке келтіру жөнін¬дегі өкілеттіктер мен жауапкершіліктерді бекіту мә¬селелері реттелді. Тұтастай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінің базалық негіздерін жасау аяқталды [1, 15 б.].
Қабылданған Заңға сәйкес жер¬гілік¬ті мемлекеттік басқару – заңнамалық актілерінде белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілетті (мәслихаттар) және атқарушы органдар (әкімдіктер) тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізеді және тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты болып табылады. Әкiм - Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң жергiлiктi атқарушы органды (ол құрылған жағдайда) басқаратын және тиiстi аумақта мемлекеттiк саясаттың жүргiзiлуiн, Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттiк органдардың барлық аумақтық бөлiмшелерiнiң үйлесiмдi қызмет iстеуiн, тиiстi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға басшылықты қамтамасыз ететiн, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттiк басқару өкiлеттiгi берiлген, тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының жай-күйiне жауапты өкiлi;
Мәслихаттар мен әкiмияттар өз қызметiнде:
1) жалпы мемлекеттiк сыртқы және iшкi саясатқа, қаржы және инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтiн шешiмдердiң қабылдануына жол бермеуге;
2) ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының мүдделерiн сақтауға;
3) қызметтiң қоғамдық маңызы бар салаларында белгiленген жалпы мемлекеттiк стандарттарды ұстануға;
4) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын қамтамасыз етуге мiндеттi.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында нақтылаған аудандық мәслихаттардың өкілеттігін күшейту мәселесі де еліміздегі демократияның кең қанат жаюына талпыныс екені аян. Президент Қазақстан хал¬қына Жолдауында: “...Біз мәс¬лихаттарды күшейтіп, оларға қосымша өкілеттіктер беретін боламыз... Уақыт өте келе аудандық мәслихаттар жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың негізіне айнала алады”, деген болатын.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы , А 1995 ж.
2. Казахстан – 2050. Послания Президента страны народу Казахстана.-Алматы: 2012 г.
3. «Қазақстан Республикасында жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңы;
4.«Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 18 маусымдағы № 827 Жарлығы;
5. «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің одан әрі жұмыс істеуінің кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 4 наурыздағы № 931 Жарлығы;
6. «Облыстық аудандық маңызы бар қалалар мен облыстар аудандарының, облыстық маңызы бар қалалардағы аудандардың, республикалық маңызы бар қала мен астанадағы аудандардың, кенттердің, ауылдардың (селолардың), ауылдық (селолық) округтердің әкімдерін қызметке тағайындау, олардың өкілеттігін тоқтату және қызметтен босату тәртібі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 19 мамырдағы № 86 Жарлығы;
7. «Өңірлерді дамыту» бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 26 шілдедегі №862 Қаулысы.
8. «Қазақстан -2030» Даму стратегиясы
9. Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері.-А:Экономика, 2007-137-138б.
2. Казахстан – 2050. Послания Президента страны народу Казахстана.-Алматы: 2012 г.
3. «Қазақстан Республикасында жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңы;
4.«Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 18 маусымдағы № 827 Жарлығы;
5. «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің одан әрі жұмыс істеуінің кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 4 наурыздағы № 931 Жарлығы;
6. «Облыстық аудандық маңызы бар қалалар мен облыстар аудандарының, облыстық маңызы бар қалалардағы аудандардың, республикалық маңызы бар қала мен астанадағы аудандардың, кенттердің, ауылдардың (селолардың), ауылдық (селолық) округтердің әкімдерін қызметке тағайындау, олардың өкілеттігін тоқтату және қызметтен босату тәртібі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 19 мамырдағы № 86 Жарлығы;
7. «Өңірлерді дамыту» бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 26 шілдедегі №862 Қаулысы.
8. «Қазақстан -2030» Даму стратегиясы
9. Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері.-А:Экономика, 2007-137-138б.
Жоспар:
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1. Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуы
2. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасы
3. Жергілікті басқару органдарының қызметін ұйымдастыру
4. Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың қаржылық-экономикалық мәселелері
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Қай елде болмасын басқарудың екі деңгейі бар. Ол мемлекеттік басқару және жергілікті басқару болып бөлінеді. Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен демократияның жетілуі билік құзіретін кеңейтумен тікелей байланысты. Сондықтан мемлекеттік басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту және мемлекеттік органдардың халық алдындағы жауапкершілігін арттыру бүгінгі күннің маңызды мәселесі. Қазақстанның қазіргі кездегі дамуы мемлекеттік билікті орталықсыздандыруды, яғни орталықтан жергілікті деңгейді қолдауды қажет етеді.
"Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару ту - ралы" Қазақстан Республикасының 2001 жыл - ғы 23 қаңтардағы Заңының қабылда - нуымен әрбір билік деңгейі үшін мем - лекеттік функцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ оларды ретке келтіру жөнін - дегі өкілеттіктер мен жауапкершіліктерді бекіту мә - селелері реттелді. Тұтастай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінің базалық негіздерін жасау аяқталды [1, 15 б.].
Қабылданған Заңға сәйкес жер - гілік - ті мемлекеттік басқару - заңнамалық актілерінде белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілетті (мәслихаттар) және атқарушы органдар (әкімдіктер) тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізеді және тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты болып табылады. Әкiм - Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң жергiлiктi атқарушы органды (ол құрылған жағдайда) басқаратын және тиiстi аумақта мемлекеттiк саясаттың жүргiзiлуiн, Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттiк органдардың барлық аумақтық бөлiмшелерiнiң үйлесiмдi қызмет iстеуiн, тиiстi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға басшылықты қамтамасыз ететiн, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттiк басқару өкiлеттiгi берiлген, тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының жай-күйiне жауапты өкiлi;
Мәслихаттар мен әкiмияттар өз қызметiнде:
1) жалпы мемлекеттiк сыртқы және iшкi саясатқа, қаржы және инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтiн шешiмдердiң қабылдануына жол бермеуге;
2) ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының мүдделерiн сақтауға;
3) қызметтiң қоғамдық маңызы бар салаларында белгiленген жалпы мемлекеттiк стандарттарды ұстануға;
4) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын қамтамасыз етуге мiндеттi.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында нақтылаған аудандық мәслихаттардың өкілеттігін күшейту мәселесі де еліміздегі демократияның кең қанат жаюына талпыныс екені аян. Президент Қазақстан хал - қына Жолдауында: "...Біз мәс - лихаттарды күшейтіп, оларға қосымша өкілеттіктер беретін боламыз... Уақыт өте келе аудандық мәслихаттар жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың негізіне айнала алады", деген болатын.
Еліміз өтпелі кезеңде биліктің атқарушы тармағын күшейте отырып, өзін-өзі басқару органдарының сатылық қалыптасуын анықтады. Енді бүгін, экономика мен мемлекеттігімізді нығайтып, аяғымыздан нық тұрған кезде жергілікті өкілетті органдарды күшейту туралы сөз бастауымыздың дұрыс таңдау, дұрыс жол екендігіне ешкімнің күмәні бола қоймас.
Сондықтан өзін-өзі бас - қа - руға біз қоғамда сұраныс пен шынайы қа - был - дау болып, ол пісіп-жетілген кезде ғана табиғи жол - мен келуіміз керек. Асығыстық өзін-өзі бас - қарудың мәнін жоғалтуға немесе мемлекеттің бү - лінуіне әкеліп соғады. Мемлекет басшысы мәслихаттарды жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың негізі деп атады, өйткені, жергілікті өкілетті органдар мен жер - гілікті бірлестіктер органдарының түпкі та - биғи бастауы ұқсас -- олардың екеуін де жер - гілікті жерде халық өзі сайлайды және өзінің әкім - шілік-аумақтық бірлігінің проблемаларын өздері шешуге шақырады.
Барлық елдерде жергілікті өзін-өзі басқару әкімшілік-аумақтық бірліктің төменгі буынынан, яғни ауылдық буыннан басталған. Дегенмен, жергілікті өкілетті органдар өзін-өзі басқару органы сияқты биліктің өздерінен жоғары тармағына тікелей байланбаған. Аудан - дық мәслихаттар мен жергілікті өзін-өзі бас - қарудың ауылдық органдарының тікелей қатысы заңда нақты көрініс табуы керек [5, 34 б.]. Бұл жерде басты мәселе оның бюджетінде, қар - жылай негізінде болып отыр. Бүгінде жергілікті бюджеттерді мәслихаттар бекітеді. Онда мәсли - хат - тар туралы заңға да түзетулер енгізілуі тиіс еді. Бюджетаралық қатынастар проблемасының үл - кен бір бөлігі - бюджет қаржысын мақсатты пайдалануды, басымдықтарды, мемлекеттік сұраныстарды бақылау шешімін табар еді.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды конститу - ция - лық-құқықтық реттеудің теориялық базасы Еуропа Хартиясы бекіткен муниципалды демо - кратия мен муниципалды басқарудың әлем мой - ын - даған құндылықтарынан тұратыны белгілі. Олар мыналар: жергілікті өзін-өзі басқару кез келген демократиялық құрылыс негіздерінің бірін құрайды; азаматтардың мемлекетті бас - қаруға қатысу құқы тікелей жергілікті жерде жүзеге асырылады; жергілікті өзін-өзі басқару органдарына шынайы биліктің үлес беруі; демократиялық жолмен құрылған жергілікті өзін өзі басқару органы өзінің құзырына кіретін мәселелерді үй ішінен үй тіккендей бөліп алуы және оларды жүзеге асырудың тәртібін анықтап алуы керек және ол үшін қаржысы болуы қажет.
Жергілікті жерлерде өзін-өзі басқаруды енгізу Қазақстанның бірнеше халықаралық саяси инс - титуттарға және үдерістерге қатысуына, бәсекеге қабілетті елдердің қатарынан көрінуіне, ЕҚЫҰ-ны басқару мақсаттарымызға және Президенттің Қазақстан халқына биылғы Жолдауын жүзеге асыруымызға қызмет етуге тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару -- мемлекеттегі белгілі бір әкімшілік-аумақтық бөлік тұрғындарының және оның сайланбалы органдарының жергілікті істерді басқару жөніндегі дербес қызметі.
1. Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуы
Жергілікті өзін-өзі басқару -- мемлекеттегі белгілі бір әкімшілік-аумақтық бөлік тұрғындарының және оның сайланбалы органдарының жергілікті істерді басқару жөніндегі дербес қызметі екені мәлім. Қазақстан Республикасы Конституциясының (1995) "Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару" туралы 8- бөлімінде жергілікті өкілді органдардың сипатына, мақсатына және құрылу тәртібіне қатысты жалпы ережелер белгіленген. Осы бөлімнің 89-бабы бойынша, "Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді жергілікті тұрғындардың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару танылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғындар тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ, адамдар жинақы тұратын аумақты қамтитын ауылдық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңда көрсетілген шекте азаматтардың өздері белгілейді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі. Алайда біздің елімізде бүгінде жергілікті өзін-өзі басқару мәселесі әлі де күн тәртібінде. Жаңа қоғам қалыптасып, еңбекке деген қоғамдық қатынас өзгерді. Жекеменшікке негізделген жұмыс орындары пайда болды. Қазіргі таңда Президент жүктеген бірқатар міндеттер шешімін күтіп тұр: 1. Мемлекеттік басқару жүйесін жаңарту жөніндегі бірінші кезектегі іс-шаралар жоспарын бекітіп алу. 2. Мемлекеттік аппарат қызметінің кәсіпқойлығын, тиімділігін және оның үйлесімділігін мейлінше арттыру. 3. Мемлекеттік басқару процестері мен рәсімдерін, сондай-ақ мемлекеттік қызметтер көрсетуді сапалы түрде жетілдіру. Жалпы, мемлекеттік басқару жүйесінің әрбір деңгейінің өзіне тән басқарудың мақсаттары және міндеттері болатыны баршаға аян. Қазақстан егемендігін жариялағалы мемлекеттік аппаратты жаңарту саласында ұдайы реформалар жүзеге асыруда. Өйткені, еліміз КСРО-дан басқару органдарының бір-бірінің қызметін қайталау, басқару деңгейлері арасында жауапкершіліктің анық межеленудің болмауы сияқты бұрынғы жүйенің жағымсыз жақтарын мұраланды. Осы мәселелерді тиімді шешу үшін еліміздің басқару жүйесінде айтарлықтай істер тындырылуы тиіс екендігі даусыз. Мәселен, кезең-кезеңімен орталықсыздандыру, басқару деңгейлерінің функцияларын қатаң анықтау, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамыту жөніндегі жұмыстарды атқару өзектілігі күннен күнге артуда. Жергілікті өзін-өзі басқару жайлы сөз қозғасақ, мұнда, ең бастысы, жергілікті орындарда атқарушы мен уәкілетті билік тежемелік пен тепе-теңдік жүйесін орнату көзделуде. Жергілікті өзін өзі басқарудың органдарының функциялары мен уәкілеттіктерін, ішкі құрылымын, қаржыландыру көздері және қорғану тетіктерін ойластыру керек. Сонымен қатар, облыс әкімдерін сайлау кезінде аса мұқияттылық пен сарабдалдық танытқан абзал. Әлемдік тәжірибеде бұл жүйеден бас тарту жәйттері де жоқ емес. Мәселен, ұзақ уақыт бойы демократиялық дәстүрлерді қалыптастырған Ұлыбритания, Дания және Бельгия секілі елдерде қайта орталықтандыру үрдістері байқалды. Сондықтан да, алғашында қала мен аудан деңгейіндегі әкімдердің сайлау нәтижелерін, әлеуметтік-саяси салдарын ескере, қорытындылау қажеттігі туындап отыр. Қазіргі таңда елімізде іске асырылып жатқан әкімшілік реформалардың алдында бірсыпыра міндеттер тұр, мемлекеттік аппараттың көлемін оңтайландырумен бірге оның тиімділігін арттыру және мемлекеттік қызметкерлердің жауапкершілігін арттырумен қатар олардың әлеуметтік беделін көтеру. Жалпы алғанда, әкімшілік реформалардың жаңа кезеңі төмендегідей бағыттарда дамыту қажеттігі анық. Біріншіден, мемлекеттік қызмет институтын одан әрі жетілдіру. Мемлекеттік қызмет институтын - саяси, әкімшілік және азаматтық қызмет деп ажыратқан дұрыс. Сот және әскери қызметкерлерінің жұмысындағы ерекшеліктерін ескеретін дербес классификациясы болу керек. Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік Басқару Академиясы негізінде ұлттық менеджерлер даярлайтын жаңа тұрпаттағы білім ордасын қалыптастыру керек. Соған сәйкес, мемлекеттік қызметкерлердің біліктілігі мен кәсіпқойлығын үнемі арттыру мәселесі шешілмек. Мұнда ынталандыру тетіктерін қолданған тиімдірек деп есептейміз. Еңбекақы төлеу жүйесін одан әрі жетілдіру әрбір мемлекеттік қызметші жұмысының тиімділігін арттырумен байланысты болады. Нәтижесінде шағын ғана мемлекеттік басқару органдарын қалыптастыру, олардың жұмысының тиімділігін арттыру, мемлекеттік қызметтің мәртебесін одан әрі нығайту және мемлекеттік органдарда жұмыс істеу үшін жоғары кәсіби кадрларды тарту мүмкін болады. Екіншіден, сыбайлас жемқорлықпен күресті жүйелендіру. ҚР Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттіктің ішінде құрылған Тәртіптік комиссия жұмысының тиімділігін одан әрі арттыру. Қазір оның құзырына С-1 деңгейіндегі лауазымды әкімшілік мемлекеттік қызметкерлерге дейінгі тәртіптік істері жатады. Бұл комиссияның құзырын В-1 деңгейіндегі лауазымды әкімшілік мемлекеттік қызметкерлерге дейін көбейтіп, оның құрамына тәуелсіз қоғамдық бақылаушыларды кеңінен тарту қажет. Тек қана азаматтық қоғам институттарымен иық тіресе жұмыс істеудің арқасында мемлекеттік аппараттағы сыбайлас жемқорлықпен күресті тиімді әрі жүйелі негізде жүргізуге болады. Оның үстіне, мемлекеттік қызметкерлердің жалақысын жүйелі негізде көтеру және жалақының мөлшерін ақтық нәтижеге бағыттау жүйесі әзірленуде. Сыбайлас жемқорлықпен күрес саласындағы заңнаманы күшейту, мемлекеттік қызметкерлердің жауапкершілігі мен этикасын арттыру жөнінде шаралар қатар іске асып жатыр. Осылайша, сыбайлас жемқорлықтың салдарымен емес, оны тудырушы факторлармен күресті жанданыру қажет деп ойлаймыз. Олардың ішінде - кейбір заң нормаларының қарама-қайшы келетін не бұлыңғыр тұстары, әкімшілік рәсімдердің (мемлекеттік қызмет көрсету) қиындығы, жалақы мен әлеуметтік қорғау деңгейінің төмендігі, дұрыс азаматтық бақылау жүйесінің жоқтығы, жемқорлықпен күрестегі ақпараттық-талдау жұмыста-рының жеткіліксіздігін атап өткен жөн. Үшіншіден, мемлекеттік аппараттың құрылымын оңтайлан- дыру. Мемлекеттік басқару жүйесін реформалау кезінде, ең бастысы, қызметкердің құзыры мен оған қойылатын міндеттерді тиімді орындау арасында оңтайлы тепе-теңдік орнауы тиіс. Мемлекеттік қызметкерлердің лауазымдар классифика-циясына құрылымдық сыни талдау жүргізу арқылы, ол қайта қаралып, керек емес артық лауазымдар, қосалқы және тиімсіз буындар жойылуы керек. Ел Үкіметі толықтай стратегиялық басқару, жалпы реттеу функцияларын іске асыру мен заң жобаларын әзірлеу жұмыстарына ден қоюы тиіс. Оның құрылымы мемлекеттік саясаттың басымдықтарына сәйкес қайта жаңартылып отырады. Үкімет атқарушы биліктің жергілікті органдарына берілген функцияларды іске асыруға мұқият талдау жүргізетін болады және мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін одан әрі ажырату жөнінде ұсыныстар дайындайтын болады. Санамаланған бағыттар бойынша жүргізілетін жұмыс мемлекеттік органдардың ішкі құрылымын қайта құруға, оларға жүктелген өкілеттіктерді іске асырудың тиімді тетіктерін құруға және тиісінше олардың қызметін оңтайландыруға мүмкіндік береді. Бір деңгейдегі мемлекеттік басқару органдары арасындағы өкілеттіктерді қайта бөлу жөніндегі ұсыныстар әзірленетін болады. Төртіншіден, басқарудың, үйлестірудің және бақылаудың тиімді тетіктерін енгізу. Ең әуелі атқарушы мемлекеттік билік органдарының қызметіне функционалдық талдау жұмыстары жүргізіліп, осының нәтижесінде артық және қайталанатын міндеттер жойылуы тиіс. Мемлекеттік қызметкерлердің жұмысының сапасы мен тиімділігін бағалаудың кешенді жүйесі енгізу міндеті тұр. Соның ішінде, мемлекеттік органдар іс-әрекетінің (қызмет көрсетудің) рейтингілік жүйесін әзірлеуді аяғына дейін жеткізген абзал. Мемлекеттік қызмет көрсетудің салалық және бірыңғай стандарттарды әзірлеуді тездету керек. Құжаттардың өту мерзімін қысқарту және шешімдер қабылдауды жеделдету үшін басқару рәсімдерін жетілдіру және регламенттеу жөнінде жұмыстар жүргізіледі. Функционалдық талдау негізінде Үкімет бақылау және қадағалау функцияларын реттеуге, бақылау және қадағалау функцияларын нақты мемлекеттік органдардың құзыретіне жатқызу өлшемін белгілеуге мүмкіндік беретін мемлекеттік функцияларды жіктеуді аяқтайды. Бесіншіден, электрондық Үкімет жүйесін толықтай жұмыс істеуі. Бұл игі бастаманың өзектілігі мемлекеттік органдардың әрекет жасауының тиімділігін арттыру қажеттілігімен түсіндіріледі және алдыңғы қарастырылған әкімшілік реформалар бағыттарының жүзеге асырылуына қомақты үлес қосады. Әсіресе, мемлекеттік қызмет көрсетудің өзі ептеп электрондық форматқа көшірілетінін ескеру керек. Осы арқылы мемлекеттік қызметкер мен тұтынушы арасында тіке-лей қарым-қатынастар едәуір қысқарады деп күтілуде. Бұл өз кезегінде, мемлекеттік қызметкер мен қарапайым тұтынушы арасында әкімшілік жемқорлық өрісінің пайда болуына жол бермейді. Сонымен қатар, электрондық Үкімет ақпараттық- телекоммуникациялық жүйесін әзірлеу, іске қосу және одан әрі дамыту келесідей себептер бойынша Қазақстанның қарыштап дамуына септігін тигізеді деген пікірдеміз. Әуелі, электрондық Үкімет ақпараттық технологияларға негізделген жобаның негізгі компоненттерінің әзірленуі жанама түрде ұлттық ақпараттық инфрақұрылымның жедел қалыптасуына жәрдемдеседі. Оның үстіне осы ақпараттық-технологиялық жүйенің тағы бір артықшылығы - болашақта өз инфрақұрылымын жаңғыртуды ешбір қиындықсыз жүзеге асыру мүмкіндігі бар. Яғни мемлекеттік басқару процестері мен рәсімдерін мерзімді жетілдіріп тұру енді жеңілірек болады деген сөз. Есесіне электрондық Үкімет жүйесі мемле-кеттік органдардың біртұтас тасымалдау ортасын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Сол арқылы мемлекеттік органдар арасында хат-хабар алмасу процестері мен рәсімдері бірсыпыра мәселені шешуге болады - мемлекеттік органдар арасындағы өзара ықпалдастығын жеделдете түседі, ыңғайлы әрі арзан болады. Ең маңыздысы, мемлекеттік органдардың ақпараттық қауіпсіздігі күшейеді. Тіптен, ақпараттық-телекоммуникациялық желінің дұрыс жүзеге асыру мемлекеттің азаматтық қоғаммен және бизнес-құрылымдармен өзара әрекеттесуін оңтайландырады деп күтілуде. Өйткені қарапайым халық электронды Үкіметтің порталы арқылы мемлекеттік органдардың қызметі мен қызмет көрсетуі туралы ақпаратты кез келген уақытында біле алады. Қорытындылай келе, мемлекеттік басқару жүйесін реформалау барысында жаңа ақпараттық технологияларды қолдану, осы бастаманың тиімді іске асуына көмектеседі. Мемлекеттік басқару жүйесін реформалаудың басты қағидаттары ретінде - кезең- кезеңімен іске асуы мен бірізділігі, реформалау бойынша қойылған міндеттердің кешенділігі мен ұсынылатын шешімдердің жүйелілігі, ашықтығы, қабылданған шешімдердің жүзеге асуына ұдайы мониторинг жүргізу, мемлекеттік органдардың өзара тиімді ықпалдасуы қабылданды. Жаңартылған мемлекеттік басқару жүйесі келесі параметрлерге сәйкестенуі тиіс: -аймақтардың дербестігін сақтай отырып орталық мемлекеттік органдардың бақылау және қадағалау функция-ларының тиімділігін арттыру; -атқарушы билік органдарының әртүрлі деңгейлері арасындағы өзара ықпалдасудағы икемділікті арттыру; -мемлекеттік басқару органдары қызметінің тиімділігін тәуелсіз сыртқы бағалау; -мемлекеттік қызметке барынша лайықты әрі бәсекеге қабілетті кадрларды тарту үшін жағдай жасау; -жалпы мемлекеттік қызметтің оң имиджін қалыптастыру; -бюджет үдерісіне жаңа әдістемелер енгізу; -мемлекеттік менеджменттің соңғы нәтижеге бағдарланған оңтайлы тәсілдерін қолдану; -сыбайлас жемқорлықпен күресті батыл жандандыру әрі жүйелі де табанды түрде жүргізу. Жаңа үлгіде қалыптасқан мемлекеттік басқару жүйесі Қазақстанның таңдап алған бәсекелестікке толық қабілетті елдің іргесін салу мұратына сәйкес болуы тиіс. Өйткені, қазір еліміз өз дамуындағы тарихи кезеңді бастан кешіп отыр, себебі нақ осы кезде әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демокра- тияландырудың жаңа белесіне қадам басқалы тұрмыз. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдердің санатынан өзіне лайықты орын алуы - бұл стратегиялық бәсекелестік жағдайындағы ғаламның қазіргі заман талабы. Соған сәйкес, еліміздің алдында жуық арада әлеуметтік, экономикалық және саяси салаларда шұғыл реформаларды жүзеге асыру арқылы алға суырылуып шығу міндеті тұр. Осы міндетті орындауға лайықты мемлекеттік қызметкерлерді даярлау, олардың елжанды қызмет жасауын қамтамасыз ету, жаңа білім алуына және кәсібін шыңдауға қалыпты жағдай қалыптастыру мәселелері оңтайлы шешімін табуы тиіс. Түптеп келгенде, жүйелі реформалардың мемлекеттік саяси бағыт-бағдары биліктің тиімділігі мен саяси жүйенің ырықтандырылуы арасында оңтайлы тепе-теңдікті ор-натуды көздейді. Ал басқару процесін демократияландыру мемлекеттің іргелі саяси институттарын одан әрі дамыту мен нығайтуға, әртүрлі билік тармақтарының бір-бірімен әрекеттесуінің тиімділігін арттыруға және өзара тежемелік пен тепе-теңдік жүйесін күшейтуге негізделген. Экономикалық өрлеудің қарқыны жөнінен ТМД мемлекеттері және Шығыс Еуропа елдері арасынан алға суырылып шыққан еліміз, ендігі, әкімшілік реформалардың тереңдігі мен қарқындылығы жөнінен де көшбасшы болуға бел буды. Оған қажетті алғышарттың барлығы бар. Осы саладағы барлық реформалар Қазақстанның одан әрі қарыштап өрлеуіне, экономикадағы жедел өсіп-өнуіне, саясаттағы тұрақтылыққа және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс. Мемлекеттің әрбір ұсынған реформалары қазақстандықтың қанатын қатайтып, қадамын нығайта беруді көздеуі керек. Өйткені, Қазақстан Республикасының ең басты қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екенін естен шығармаған абзал. Әкімшілік реформалардың басты мақсаты - мемлекеттік қызметкердің халқына адал қызмет жасауы. Бүгінде Республикамызда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру біздің саяси бағытымыздың өзекті тұғырнамасына айналып, бұл орайда оны қайта құрудың әлемдік үлгілері мен үрдістерін саралау мен сараптау жұмыстары дәйектілікпен жүргізіліп отырғаны да тегін емес. Көптеген дамушы елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті өзін-өзі басқарудың тұғырнамасын іске асыру кез келген құқықтық мемлекеттегі демократиялық режимнің қажетті құрылымы болып табылады. Өзінің институттарымен жергілікті өмірдің демократиялық ұйымының дерлік барлық жағын қамти отырып, жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік биліктің көптеген қызметтерін орталықсыз-дандырудың ұтымды әдістерімен жергілікті өмірдің бүкіл мәселелері бойынша шешімдер қабылдауды аумақтық қоғамдастықтарға көшіруге мүмкіндік береді, осы арқылы азаматтардың белсенділігін көтермелейді және осы сияқты шешімдерге олардың нақты қатыстылығын қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытта Қазақстан жегілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру сатысына қадам басты, сондықтан шетелдік тәжірибелерді талдау мен жинақтауға және солардың негізінде өз еліміздің жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Мынаны атап өту қажет: жегілікті өзін-өзі басқарудың үлгілері арасындағы өзгешелік біртіндеп жойылып келеді, дәстүрлі үлгілерден ауысатын таңдаулы үлгілер мен өздерінің жаңалықтарын енгізетін әралуан жүйелер пайда болуда. Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы мен жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуымен барлық экономикалық жүйенің қызмет етуі, елдің экономикалық жағдайы байланысты. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсүлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан-2030 жолдауында: Министерства ішіндегі орталықсыздандыру, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторларға орталықсыздандыру қажеттігі жайында атап өткен. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған жылдары орын алған мемлекеттік басқаруды айрықша орталықсыздандыру өз міндетін атқарды деуге болады. Бірақ экономикалық тұрақтылыққа жетуге байланысты қазіргі кезде мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту мәселелері белсенді қарастырылуда. Республика кең аумаққа ие, осыған байланысты ел аймақтары әртүрлі экономикалық потенциалға ие, бұл олардағы табиғи байлықтардың орналасуымен, климат жағдайымен, тағы басқа да жағдайларға байланысты. Сонымен қатар, аймақтардың демографиялық, этикалық және тарихи ерекшеліктері бойынша бөлінеді. Жоғарыда аталған мемлекеттік факторларды ескере отырып, орталықтандырылған стандарттар арқылы әсер ету механизмімен басқарыла отырып, барлық аймақтардың қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды. Мемлекеттік басқару деңгейлерінің арасындағы өкілеттілікті бөліп көрсету қажеттілігі осыған байланысты. Бүгінгі күні жүргізіліп отырған мемлекеттік жергілікті басқару ауыл деңгейіндегі, әкімдер институты - жеткілікті тиімді емес, себебі олар жоғары тұрған әкімдер мен үкіметке тәуелділігі жоғары. Берілген басқару органдары дербес бюджетке ие емес, сондықтан экономикалық дербестікке ие болып табылмайды. Олардың басқарушыларын тағайындау жүйесі әкімдерінің уақытшалық психологиясын қалыптастырды, осыған байланысты олардың қызметтері негізінен экономикалық мақсаттылық пен халық қажеттіліктерін қанағаттандыру емес, жоғарғы тұрған органдардың тапсырмаларын орындауға бағытталған. Бұндай жағдайдан шығудың бір жолы болып жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін енгізу болып табылады. Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесіне деген жаңа талаптар мемлекеттің басқару жағдайын зерттеу және сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару жүйесінің, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің ғылыми негізделген моделін жасау қажеттілігімен байланысты.
2. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасы
Мәслихаттар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының табиғаты - біреу, өйткені оларды жергілікті тұрғындар сайлайды.
Мәслихаттар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының табиғаты - біреу, өйткені оларды жергілікті тұрғындар сайлайды. Сондықтан олар әкімшілік аумақтарында мәселелерді өздері шешуі шарт. Президент Жолдауында жергілікті өкілетті органдарға қосымша өкілдік беруге баса назар аударылғаны да сондықтан. Жергілікті өкілетті органдарға жергілікті өзін-өзі басқару орындары сияқты өкілдіктер берілуі жеткілікті дәрежеде әрі негізді болуға тиіс. Өркендеген мемлекеттерде жергілікті өзін-өзі басқару шын мәнінде әкімшілік аумақтық бірліктің ең төменгі буынынан, көбінесе ауылдардан басталады.
Алексис Токвил Демократия үшін өзін-өзі басқару, университеттер үшін мектеп қандай қажет болса сондай қажет деп атап айтқан болатын. Барлығымыз да жергілікті өзін-өзі басқарудың жетілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1. Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуы
2. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасы
3. Жергілікті басқару органдарының қызметін ұйымдастыру
4. Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың қаржылық-экономикалық мәселелері
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Қай елде болмасын басқарудың екі деңгейі бар. Ол мемлекеттік басқару және жергілікті басқару болып бөлінеді. Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен демократияның жетілуі билік құзіретін кеңейтумен тікелей байланысты. Сондықтан мемлекеттік басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту және мемлекеттік органдардың халық алдындағы жауапкершілігін арттыру бүгінгі күннің маңызды мәселесі. Қазақстанның қазіргі кездегі дамуы мемлекеттік билікті орталықсыздандыруды, яғни орталықтан жергілікті деңгейді қолдауды қажет етеді.
"Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару ту - ралы" Қазақстан Республикасының 2001 жыл - ғы 23 қаңтардағы Заңының қабылда - нуымен әрбір билік деңгейі үшін мем - лекеттік функцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ оларды ретке келтіру жөнін - дегі өкілеттіктер мен жауапкершіліктерді бекіту мә - селелері реттелді. Тұтастай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінің базалық негіздерін жасау аяқталды [1, 15 б.].
Қабылданған Заңға сәйкес жер - гілік - ті мемлекеттік басқару - заңнамалық актілерінде белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілетті (мәслихаттар) және атқарушы органдар (әкімдіктер) тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізеді және тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты болып табылады. Әкiм - Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң жергiлiктi атқарушы органды (ол құрылған жағдайда) басқаратын және тиiстi аумақта мемлекеттiк саясаттың жүргiзiлуiн, Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттiк органдардың барлық аумақтық бөлiмшелерiнiң үйлесiмдi қызмет iстеуiн, тиiстi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға басшылықты қамтамасыз ететiн, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттiк басқару өкiлеттiгi берiлген, тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының жай-күйiне жауапты өкiлi;
Мәслихаттар мен әкiмияттар өз қызметiнде:
1) жалпы мемлекеттiк сыртқы және iшкi саясатқа, қаржы және инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтiн шешiмдердiң қабылдануына жол бермеуге;
2) ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының мүдделерiн сақтауға;
3) қызметтiң қоғамдық маңызы бар салаларында белгiленген жалпы мемлекеттiк стандарттарды ұстануға;
4) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын қамтамасыз етуге мiндеттi.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында нақтылаған аудандық мәслихаттардың өкілеттігін күшейту мәселесі де еліміздегі демократияның кең қанат жаюына талпыныс екені аян. Президент Қазақстан хал - қына Жолдауында: "...Біз мәс - лихаттарды күшейтіп, оларға қосымша өкілеттіктер беретін боламыз... Уақыт өте келе аудандық мәслихаттар жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың негізіне айнала алады", деген болатын.
Еліміз өтпелі кезеңде биліктің атқарушы тармағын күшейте отырып, өзін-өзі басқару органдарының сатылық қалыптасуын анықтады. Енді бүгін, экономика мен мемлекеттігімізді нығайтып, аяғымыздан нық тұрған кезде жергілікті өкілетті органдарды күшейту туралы сөз бастауымыздың дұрыс таңдау, дұрыс жол екендігіне ешкімнің күмәні бола қоймас.
Сондықтан өзін-өзі бас - қа - руға біз қоғамда сұраныс пен шынайы қа - был - дау болып, ол пісіп-жетілген кезде ғана табиғи жол - мен келуіміз керек. Асығыстық өзін-өзі бас - қарудың мәнін жоғалтуға немесе мемлекеттің бү - лінуіне әкеліп соғады. Мемлекет басшысы мәслихаттарды жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың негізі деп атады, өйткені, жергілікті өкілетті органдар мен жер - гілікті бірлестіктер органдарының түпкі та - биғи бастауы ұқсас -- олардың екеуін де жер - гілікті жерде халық өзі сайлайды және өзінің әкім - шілік-аумақтық бірлігінің проблемаларын өздері шешуге шақырады.
Барлық елдерде жергілікті өзін-өзі басқару әкімшілік-аумақтық бірліктің төменгі буынынан, яғни ауылдық буыннан басталған. Дегенмен, жергілікті өкілетті органдар өзін-өзі басқару органы сияқты биліктің өздерінен жоғары тармағына тікелей байланбаған. Аудан - дық мәслихаттар мен жергілікті өзін-өзі бас - қарудың ауылдық органдарының тікелей қатысы заңда нақты көрініс табуы керек [5, 34 б.]. Бұл жерде басты мәселе оның бюджетінде, қар - жылай негізінде болып отыр. Бүгінде жергілікті бюджеттерді мәслихаттар бекітеді. Онда мәсли - хат - тар туралы заңға да түзетулер енгізілуі тиіс еді. Бюджетаралық қатынастар проблемасының үл - кен бір бөлігі - бюджет қаржысын мақсатты пайдалануды, басымдықтарды, мемлекеттік сұраныстарды бақылау шешімін табар еді.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды конститу - ция - лық-құқықтық реттеудің теориялық базасы Еуропа Хартиясы бекіткен муниципалды демо - кратия мен муниципалды басқарудың әлем мой - ын - даған құндылықтарынан тұратыны белгілі. Олар мыналар: жергілікті өзін-өзі басқару кез келген демократиялық құрылыс негіздерінің бірін құрайды; азаматтардың мемлекетті бас - қаруға қатысу құқы тікелей жергілікті жерде жүзеге асырылады; жергілікті өзін-өзі басқару органдарына шынайы биліктің үлес беруі; демократиялық жолмен құрылған жергілікті өзін өзі басқару органы өзінің құзырына кіретін мәселелерді үй ішінен үй тіккендей бөліп алуы және оларды жүзеге асырудың тәртібін анықтап алуы керек және ол үшін қаржысы болуы қажет.
Жергілікті жерлерде өзін-өзі басқаруды енгізу Қазақстанның бірнеше халықаралық саяси инс - титуттарға және үдерістерге қатысуына, бәсекеге қабілетті елдердің қатарынан көрінуіне, ЕҚЫҰ-ны басқару мақсаттарымызға және Президенттің Қазақстан халқына биылғы Жолдауын жүзеге асыруымызға қызмет етуге тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару -- мемлекеттегі белгілі бір әкімшілік-аумақтық бөлік тұрғындарының және оның сайланбалы органдарының жергілікті істерді басқару жөніндегі дербес қызметі.
1. Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуы
Жергілікті өзін-өзі басқару -- мемлекеттегі белгілі бір әкімшілік-аумақтық бөлік тұрғындарының және оның сайланбалы органдарының жергілікті істерді басқару жөніндегі дербес қызметі екені мәлім. Қазақстан Республикасы Конституциясының (1995) "Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару" туралы 8- бөлімінде жергілікті өкілді органдардың сипатына, мақсатына және құрылу тәртібіне қатысты жалпы ережелер белгіленген. Осы бөлімнің 89-бабы бойынша, "Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді жергілікті тұрғындардың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару танылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғындар тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ, адамдар жинақы тұратын аумақты қамтитын ауылдық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңда көрсетілген шекте азаматтардың өздері белгілейді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі. Алайда біздің елімізде бүгінде жергілікті өзін-өзі басқару мәселесі әлі де күн тәртібінде. Жаңа қоғам қалыптасып, еңбекке деген қоғамдық қатынас өзгерді. Жекеменшікке негізделген жұмыс орындары пайда болды. Қазіргі таңда Президент жүктеген бірқатар міндеттер шешімін күтіп тұр: 1. Мемлекеттік басқару жүйесін жаңарту жөніндегі бірінші кезектегі іс-шаралар жоспарын бекітіп алу. 2. Мемлекеттік аппарат қызметінің кәсіпқойлығын, тиімділігін және оның үйлесімділігін мейлінше арттыру. 3. Мемлекеттік басқару процестері мен рәсімдерін, сондай-ақ мемлекеттік қызметтер көрсетуді сапалы түрде жетілдіру. Жалпы, мемлекеттік басқару жүйесінің әрбір деңгейінің өзіне тән басқарудың мақсаттары және міндеттері болатыны баршаға аян. Қазақстан егемендігін жариялағалы мемлекеттік аппаратты жаңарту саласында ұдайы реформалар жүзеге асыруда. Өйткені, еліміз КСРО-дан басқару органдарының бір-бірінің қызметін қайталау, басқару деңгейлері арасында жауапкершіліктің анық межеленудің болмауы сияқты бұрынғы жүйенің жағымсыз жақтарын мұраланды. Осы мәселелерді тиімді шешу үшін еліміздің басқару жүйесінде айтарлықтай істер тындырылуы тиіс екендігі даусыз. Мәселен, кезең-кезеңімен орталықсыздандыру, басқару деңгейлерінің функцияларын қатаң анықтау, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамыту жөніндегі жұмыстарды атқару өзектілігі күннен күнге артуда. Жергілікті өзін-өзі басқару жайлы сөз қозғасақ, мұнда, ең бастысы, жергілікті орындарда атқарушы мен уәкілетті билік тежемелік пен тепе-теңдік жүйесін орнату көзделуде. Жергілікті өзін өзі басқарудың органдарының функциялары мен уәкілеттіктерін, ішкі құрылымын, қаржыландыру көздері және қорғану тетіктерін ойластыру керек. Сонымен қатар, облыс әкімдерін сайлау кезінде аса мұқияттылық пен сарабдалдық танытқан абзал. Әлемдік тәжірибеде бұл жүйеден бас тарту жәйттері де жоқ емес. Мәселен, ұзақ уақыт бойы демократиялық дәстүрлерді қалыптастырған Ұлыбритания, Дания және Бельгия секілі елдерде қайта орталықтандыру үрдістері байқалды. Сондықтан да, алғашында қала мен аудан деңгейіндегі әкімдердің сайлау нәтижелерін, әлеуметтік-саяси салдарын ескере, қорытындылау қажеттігі туындап отыр. Қазіргі таңда елімізде іске асырылып жатқан әкімшілік реформалардың алдында бірсыпыра міндеттер тұр, мемлекеттік аппараттың көлемін оңтайландырумен бірге оның тиімділігін арттыру және мемлекеттік қызметкерлердің жауапкершілігін арттырумен қатар олардың әлеуметтік беделін көтеру. Жалпы алғанда, әкімшілік реформалардың жаңа кезеңі төмендегідей бағыттарда дамыту қажеттігі анық. Біріншіден, мемлекеттік қызмет институтын одан әрі жетілдіру. Мемлекеттік қызмет институтын - саяси, әкімшілік және азаматтық қызмет деп ажыратқан дұрыс. Сот және әскери қызметкерлерінің жұмысындағы ерекшеліктерін ескеретін дербес классификациясы болу керек. Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік Басқару Академиясы негізінде ұлттық менеджерлер даярлайтын жаңа тұрпаттағы білім ордасын қалыптастыру керек. Соған сәйкес, мемлекеттік қызметкерлердің біліктілігі мен кәсіпқойлығын үнемі арттыру мәселесі шешілмек. Мұнда ынталандыру тетіктерін қолданған тиімдірек деп есептейміз. Еңбекақы төлеу жүйесін одан әрі жетілдіру әрбір мемлекеттік қызметші жұмысының тиімділігін арттырумен байланысты болады. Нәтижесінде шағын ғана мемлекеттік басқару органдарын қалыптастыру, олардың жұмысының тиімділігін арттыру, мемлекеттік қызметтің мәртебесін одан әрі нығайту және мемлекеттік органдарда жұмыс істеу үшін жоғары кәсіби кадрларды тарту мүмкін болады. Екіншіден, сыбайлас жемқорлықпен күресті жүйелендіру. ҚР Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттіктің ішінде құрылған Тәртіптік комиссия жұмысының тиімділігін одан әрі арттыру. Қазір оның құзырына С-1 деңгейіндегі лауазымды әкімшілік мемлекеттік қызметкерлерге дейінгі тәртіптік істері жатады. Бұл комиссияның құзырын В-1 деңгейіндегі лауазымды әкімшілік мемлекеттік қызметкерлерге дейін көбейтіп, оның құрамына тәуелсіз қоғамдық бақылаушыларды кеңінен тарту қажет. Тек қана азаматтық қоғам институттарымен иық тіресе жұмыс істеудің арқасында мемлекеттік аппараттағы сыбайлас жемқорлықпен күресті тиімді әрі жүйелі негізде жүргізуге болады. Оның үстіне, мемлекеттік қызметкерлердің жалақысын жүйелі негізде көтеру және жалақының мөлшерін ақтық нәтижеге бағыттау жүйесі әзірленуде. Сыбайлас жемқорлықпен күрес саласындағы заңнаманы күшейту, мемлекеттік қызметкерлердің жауапкершілігі мен этикасын арттыру жөнінде шаралар қатар іске асып жатыр. Осылайша, сыбайлас жемқорлықтың салдарымен емес, оны тудырушы факторлармен күресті жанданыру қажет деп ойлаймыз. Олардың ішінде - кейбір заң нормаларының қарама-қайшы келетін не бұлыңғыр тұстары, әкімшілік рәсімдердің (мемлекеттік қызмет көрсету) қиындығы, жалақы мен әлеуметтік қорғау деңгейінің төмендігі, дұрыс азаматтық бақылау жүйесінің жоқтығы, жемқорлықпен күрестегі ақпараттық-талдау жұмыста-рының жеткіліксіздігін атап өткен жөн. Үшіншіден, мемлекеттік аппараттың құрылымын оңтайлан- дыру. Мемлекеттік басқару жүйесін реформалау кезінде, ең бастысы, қызметкердің құзыры мен оған қойылатын міндеттерді тиімді орындау арасында оңтайлы тепе-теңдік орнауы тиіс. Мемлекеттік қызметкерлердің лауазымдар классифика-циясына құрылымдық сыни талдау жүргізу арқылы, ол қайта қаралып, керек емес артық лауазымдар, қосалқы және тиімсіз буындар жойылуы керек. Ел Үкіметі толықтай стратегиялық басқару, жалпы реттеу функцияларын іске асыру мен заң жобаларын әзірлеу жұмыстарына ден қоюы тиіс. Оның құрылымы мемлекеттік саясаттың басымдықтарына сәйкес қайта жаңартылып отырады. Үкімет атқарушы биліктің жергілікті органдарына берілген функцияларды іске асыруға мұқият талдау жүргізетін болады және мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін одан әрі ажырату жөнінде ұсыныстар дайындайтын болады. Санамаланған бағыттар бойынша жүргізілетін жұмыс мемлекеттік органдардың ішкі құрылымын қайта құруға, оларға жүктелген өкілеттіктерді іске асырудың тиімді тетіктерін құруға және тиісінше олардың қызметін оңтайландыруға мүмкіндік береді. Бір деңгейдегі мемлекеттік басқару органдары арасындағы өкілеттіктерді қайта бөлу жөніндегі ұсыныстар әзірленетін болады. Төртіншіден, басқарудың, үйлестірудің және бақылаудың тиімді тетіктерін енгізу. Ең әуелі атқарушы мемлекеттік билік органдарының қызметіне функционалдық талдау жұмыстары жүргізіліп, осының нәтижесінде артық және қайталанатын міндеттер жойылуы тиіс. Мемлекеттік қызметкерлердің жұмысының сапасы мен тиімділігін бағалаудың кешенді жүйесі енгізу міндеті тұр. Соның ішінде, мемлекеттік органдар іс-әрекетінің (қызмет көрсетудің) рейтингілік жүйесін әзірлеуді аяғына дейін жеткізген абзал. Мемлекеттік қызмет көрсетудің салалық және бірыңғай стандарттарды әзірлеуді тездету керек. Құжаттардың өту мерзімін қысқарту және шешімдер қабылдауды жеделдету үшін басқару рәсімдерін жетілдіру және регламенттеу жөнінде жұмыстар жүргізіледі. Функционалдық талдау негізінде Үкімет бақылау және қадағалау функцияларын реттеуге, бақылау және қадағалау функцияларын нақты мемлекеттік органдардың құзыретіне жатқызу өлшемін белгілеуге мүмкіндік беретін мемлекеттік функцияларды жіктеуді аяқтайды. Бесіншіден, электрондық Үкімет жүйесін толықтай жұмыс істеуі. Бұл игі бастаманың өзектілігі мемлекеттік органдардың әрекет жасауының тиімділігін арттыру қажеттілігімен түсіндіріледі және алдыңғы қарастырылған әкімшілік реформалар бағыттарының жүзеге асырылуына қомақты үлес қосады. Әсіресе, мемлекеттік қызмет көрсетудің өзі ептеп электрондық форматқа көшірілетінін ескеру керек. Осы арқылы мемлекеттік қызметкер мен тұтынушы арасында тіке-лей қарым-қатынастар едәуір қысқарады деп күтілуде. Бұл өз кезегінде, мемлекеттік қызметкер мен қарапайым тұтынушы арасында әкімшілік жемқорлық өрісінің пайда болуына жол бермейді. Сонымен қатар, электрондық Үкімет ақпараттық- телекоммуникациялық жүйесін әзірлеу, іске қосу және одан әрі дамыту келесідей себептер бойынша Қазақстанның қарыштап дамуына септігін тигізеді деген пікірдеміз. Әуелі, электрондық Үкімет ақпараттық технологияларға негізделген жобаның негізгі компоненттерінің әзірленуі жанама түрде ұлттық ақпараттық инфрақұрылымның жедел қалыптасуына жәрдемдеседі. Оның үстіне осы ақпараттық-технологиялық жүйенің тағы бір артықшылығы - болашақта өз инфрақұрылымын жаңғыртуды ешбір қиындықсыз жүзеге асыру мүмкіндігі бар. Яғни мемлекеттік басқару процестері мен рәсімдерін мерзімді жетілдіріп тұру енді жеңілірек болады деген сөз. Есесіне электрондық Үкімет жүйесі мемле-кеттік органдардың біртұтас тасымалдау ортасын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Сол арқылы мемлекеттік органдар арасында хат-хабар алмасу процестері мен рәсімдері бірсыпыра мәселені шешуге болады - мемлекеттік органдар арасындағы өзара ықпалдастығын жеделдете түседі, ыңғайлы әрі арзан болады. Ең маңыздысы, мемлекеттік органдардың ақпараттық қауіпсіздігі күшейеді. Тіптен, ақпараттық-телекоммуникациялық желінің дұрыс жүзеге асыру мемлекеттің азаматтық қоғаммен және бизнес-құрылымдармен өзара әрекеттесуін оңтайландырады деп күтілуде. Өйткені қарапайым халық электронды Үкіметтің порталы арқылы мемлекеттік органдардың қызметі мен қызмет көрсетуі туралы ақпаратты кез келген уақытында біле алады. Қорытындылай келе, мемлекеттік басқару жүйесін реформалау барысында жаңа ақпараттық технологияларды қолдану, осы бастаманың тиімді іске асуына көмектеседі. Мемлекеттік басқару жүйесін реформалаудың басты қағидаттары ретінде - кезең- кезеңімен іске асуы мен бірізділігі, реформалау бойынша қойылған міндеттердің кешенділігі мен ұсынылатын шешімдердің жүйелілігі, ашықтығы, қабылданған шешімдердің жүзеге асуына ұдайы мониторинг жүргізу, мемлекеттік органдардың өзара тиімді ықпалдасуы қабылданды. Жаңартылған мемлекеттік басқару жүйесі келесі параметрлерге сәйкестенуі тиіс: -аймақтардың дербестігін сақтай отырып орталық мемлекеттік органдардың бақылау және қадағалау функция-ларының тиімділігін арттыру; -атқарушы билік органдарының әртүрлі деңгейлері арасындағы өзара ықпалдасудағы икемділікті арттыру; -мемлекеттік басқару органдары қызметінің тиімділігін тәуелсіз сыртқы бағалау; -мемлекеттік қызметке барынша лайықты әрі бәсекеге қабілетті кадрларды тарту үшін жағдай жасау; -жалпы мемлекеттік қызметтің оң имиджін қалыптастыру; -бюджет үдерісіне жаңа әдістемелер енгізу; -мемлекеттік менеджменттің соңғы нәтижеге бағдарланған оңтайлы тәсілдерін қолдану; -сыбайлас жемқорлықпен күресті батыл жандандыру әрі жүйелі де табанды түрде жүргізу. Жаңа үлгіде қалыптасқан мемлекеттік басқару жүйесі Қазақстанның таңдап алған бәсекелестікке толық қабілетті елдің іргесін салу мұратына сәйкес болуы тиіс. Өйткені, қазір еліміз өз дамуындағы тарихи кезеңді бастан кешіп отыр, себебі нақ осы кезде әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демокра- тияландырудың жаңа белесіне қадам басқалы тұрмыз. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдердің санатынан өзіне лайықты орын алуы - бұл стратегиялық бәсекелестік жағдайындағы ғаламның қазіргі заман талабы. Соған сәйкес, еліміздің алдында жуық арада әлеуметтік, экономикалық және саяси салаларда шұғыл реформаларды жүзеге асыру арқылы алға суырылуып шығу міндеті тұр. Осы міндетті орындауға лайықты мемлекеттік қызметкерлерді даярлау, олардың елжанды қызмет жасауын қамтамасыз ету, жаңа білім алуына және кәсібін шыңдауға қалыпты жағдай қалыптастыру мәселелері оңтайлы шешімін табуы тиіс. Түптеп келгенде, жүйелі реформалардың мемлекеттік саяси бағыт-бағдары биліктің тиімділігі мен саяси жүйенің ырықтандырылуы арасында оңтайлы тепе-теңдікті ор-натуды көздейді. Ал басқару процесін демократияландыру мемлекеттің іргелі саяси институттарын одан әрі дамыту мен нығайтуға, әртүрлі билік тармақтарының бір-бірімен әрекеттесуінің тиімділігін арттыруға және өзара тежемелік пен тепе-теңдік жүйесін күшейтуге негізделген. Экономикалық өрлеудің қарқыны жөнінен ТМД мемлекеттері және Шығыс Еуропа елдері арасынан алға суырылып шыққан еліміз, ендігі, әкімшілік реформалардың тереңдігі мен қарқындылығы жөнінен де көшбасшы болуға бел буды. Оған қажетті алғышарттың барлығы бар. Осы саладағы барлық реформалар Қазақстанның одан әрі қарыштап өрлеуіне, экономикадағы жедел өсіп-өнуіне, саясаттағы тұрақтылыққа және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс. Мемлекеттің әрбір ұсынған реформалары қазақстандықтың қанатын қатайтып, қадамын нығайта беруді көздеуі керек. Өйткені, Қазақстан Республикасының ең басты қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екенін естен шығармаған абзал. Әкімшілік реформалардың басты мақсаты - мемлекеттік қызметкердің халқына адал қызмет жасауы. Бүгінде Республикамызда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру біздің саяси бағытымыздың өзекті тұғырнамасына айналып, бұл орайда оны қайта құрудың әлемдік үлгілері мен үрдістерін саралау мен сараптау жұмыстары дәйектілікпен жүргізіліп отырғаны да тегін емес. Көптеген дамушы елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті өзін-өзі басқарудың тұғырнамасын іске асыру кез келген құқықтық мемлекеттегі демократиялық режимнің қажетті құрылымы болып табылады. Өзінің институттарымен жергілікті өмірдің демократиялық ұйымының дерлік барлық жағын қамти отырып, жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік биліктің көптеген қызметтерін орталықсыз-дандырудың ұтымды әдістерімен жергілікті өмірдің бүкіл мәселелері бойынша шешімдер қабылдауды аумақтық қоғамдастықтарға көшіруге мүмкіндік береді, осы арқылы азаматтардың белсенділігін көтермелейді және осы сияқты шешімдерге олардың нақты қатыстылығын қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытта Қазақстан жегілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру сатысына қадам басты, сондықтан шетелдік тәжірибелерді талдау мен жинақтауға және солардың негізінде өз еліміздің жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Мынаны атап өту қажет: жегілікті өзін-өзі басқарудың үлгілері арасындағы өзгешелік біртіндеп жойылып келеді, дәстүрлі үлгілерден ауысатын таңдаулы үлгілер мен өздерінің жаңалықтарын енгізетін әралуан жүйелер пайда болуда. Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы мен жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуымен барлық экономикалық жүйенің қызмет етуі, елдің экономикалық жағдайы байланысты. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсүлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан-2030 жолдауында: Министерства ішіндегі орталықсыздандыру, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторларға орталықсыздандыру қажеттігі жайында атап өткен. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған жылдары орын алған мемлекеттік басқаруды айрықша орталықсыздандыру өз міндетін атқарды деуге болады. Бірақ экономикалық тұрақтылыққа жетуге байланысты қазіргі кезде мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту мәселелері белсенді қарастырылуда. Республика кең аумаққа ие, осыған байланысты ел аймақтары әртүрлі экономикалық потенциалға ие, бұл олардағы табиғи байлықтардың орналасуымен, климат жағдайымен, тағы басқа да жағдайларға байланысты. Сонымен қатар, аймақтардың демографиялық, этикалық және тарихи ерекшеліктері бойынша бөлінеді. Жоғарыда аталған мемлекеттік факторларды ескере отырып, орталықтандырылған стандарттар арқылы әсер ету механизмімен басқарыла отырып, барлық аймақтардың қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды. Мемлекеттік басқару деңгейлерінің арасындағы өкілеттілікті бөліп көрсету қажеттілігі осыған байланысты. Бүгінгі күні жүргізіліп отырған мемлекеттік жергілікті басқару ауыл деңгейіндегі, әкімдер институты - жеткілікті тиімді емес, себебі олар жоғары тұрған әкімдер мен үкіметке тәуелділігі жоғары. Берілген басқару органдары дербес бюджетке ие емес, сондықтан экономикалық дербестікке ие болып табылмайды. Олардың басқарушыларын тағайындау жүйесі әкімдерінің уақытшалық психологиясын қалыптастырды, осыған байланысты олардың қызметтері негізінен экономикалық мақсаттылық пен халық қажеттіліктерін қанағаттандыру емес, жоғарғы тұрған органдардың тапсырмаларын орындауға бағытталған. Бұндай жағдайдан шығудың бір жолы болып жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін енгізу болып табылады. Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесіне деген жаңа талаптар мемлекеттің басқару жағдайын зерттеу және сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару жүйесінің, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің ғылыми негізделген моделін жасау қажеттілігімен байланысты.
2. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасы
Мәслихаттар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының табиғаты - біреу, өйткені оларды жергілікті тұрғындар сайлайды.
Мәслихаттар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының табиғаты - біреу, өйткені оларды жергілікті тұрғындар сайлайды. Сондықтан олар әкімшілік аумақтарында мәселелерді өздері шешуі шарт. Президент Жолдауында жергілікті өкілетті органдарға қосымша өкілдік беруге баса назар аударылғаны да сондықтан. Жергілікті өкілетті органдарға жергілікті өзін-өзі басқару орындары сияқты өкілдіктер берілуі жеткілікті дәрежеде әрі негізді болуға тиіс. Өркендеген мемлекеттерде жергілікті өзін-өзі басқару шын мәнінде әкімшілік аумақтық бірліктің ең төменгі буынынан, көбінесе ауылдардан басталады.
Алексис Токвил Демократия үшін өзін-өзі басқару, университеттер үшін мектеп қандай қажет болса сондай қажет деп атап айтқан болатын. Барлығымыз да жергілікті өзін-өзі басқарудың жетілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz