ҚР-ның ЭКОНОМИКАСЫН САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
І. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҚҰРАМА БӨЛІГІ . САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
1.1 Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің ұғымы мен сипаттамасы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
1.2 Салықтардың экономикалық мәні мен олардың жалпы сипаттамасы 13
1.3 Қазақстан Республикасында салық жүйесін ұйымдастыру . . . . . . . . .
24
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІНДЕ САЛЫҚТЫҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ
2.1 Қазақстан Республикасының экономикасындағы мемлекеттік қаржылық реттеу жүйесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
28
2.2 Экономиканы басқару жүйесіндегі салықтық реттеу . . . . . . . . . . . . . . 40
2.3 Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтық реттеу құралын қадағалау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48
III.
ҚР.ның ЭКОНОМИКАСЫН САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫҢ БОЛАШАҚТАҒЫ ДАМУЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеу мәселелері . . . . . . . 57
3.2 Салықтық реттеудің даму тенденциялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3.3 Салықтық реттеуді жетілдіру механизмі және перспективалары . . . .
62
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
76
6
І. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҚҰРАМА БӨЛІГІ . САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
1.1 Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің ұғымы мен сипаттамасы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
1.2 Салықтардың экономикалық мәні мен олардың жалпы сипаттамасы 13
1.3 Қазақстан Республикасында салық жүйесін ұйымдастыру . . . . . . . . .
24
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІНДЕ САЛЫҚТЫҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ
2.1 Қазақстан Республикасының экономикасындағы мемлекеттік қаржылық реттеу жүйесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
28
2.2 Экономиканы басқару жүйесіндегі салықтық реттеу . . . . . . . . . . . . . . 40
2.3 Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтық реттеу құралын қадағалау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48
III.
ҚР.ның ЭКОНОМИКАСЫН САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫҢ БОЛАШАҚТАҒЫ ДАМУЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеу мәселелері . . . . . . . 57
3.2 Салықтық реттеудің даму тенденциялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3.3 Салықтық реттеуді жетілдіру механизмі және перспективалары . . . .
62
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
76
Меншік қатынастарының радикалды қайта өзгерістеріне негізделген Қазақстанның экономикасын реформалау салық жүйесін құру және қызмет ету мәселесіне ғылыми қызығушылығының артуына және оның трансформациясына деген көзқарастардың өзгерісін білдіреді. Мемлекеттің экономикаға араласу формасы ретінде – салықтық реттеу – салықтардың ұдайы өндіріс процесіндегі капиталға, яғни меншік қатынастарын қызмет еткенін көрсетеді. Салықтық тәсілдер арқылы (салық ставкаларының, салық түсімдерінің өзгеруі, салық жеңілдіктері, салық салу формасының басқасымен ауыстыру) мемлекет, экономиканың дағдарысты жағдайдан шығаруға және экономикалық жүйенің тұрақтылығына ықпал ететін өнеркәсіптің прогрессивті салаларының дамуына әсер ету мақсатымен, бюджеттің кірісін және шығыс бөлімдерін реттейді.
Салық салуды ұйымдастыру мемлекеттің өз функцияларын орындау мүмкіндігін қамтамасыз етеді және ол экономиканы салықтық реттеудің қажеттілігі мен міндеттілігін айқындайды. Осыған байланысты, рационалды түрде құрылған салық салу жүйесі әлеуметтік экономикалық құрылымдардың қоршаған ортаның қолайсыз үрдістерінен тәуелділігін азайтуға мүмкіндік береді. Мәселенің былай қойылуы салық салуды бірінші кезеңдегі мәселелер қатарына қояды және қайта бөлу қатынастарын, жүргізіп отырған реформалардың теориялық және әдістемелік негізделуінде, болып жатқан процесстерге сәйкес өзгеруін білдіреді. Бұл мәселе салық базасын қалыптастыру мен салықтарды есептеу, сонымен бірге, салық салу механизімінің құқықтық аспектілерін қамтиды. Біздің ойымызша, бұл мәселе жалпы ұлттық қажеттіліктерге сәйкес, салық салудың ұйымдастыру-экономикалық механизмі арқылы, салық салу жүйесінің құрылымын реттеу негізінде шешілуші тиіс.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңі толығымен өтпеген және бұрын өзінің жеке салық салу жүйесі болмаған мемлекет ретінде, Қазақстанның экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз етуімен байланысты салық салу мәселесі актуалды болып отыр. Салық салу мәселесін зерттеу, оның мемлекеттің қалыптасуымен бірге әлеуметтік, қоғамдық және жеке мемлекеттік және корпоративтік қызығушылықтарды қоса ескере, олардың өзара қатынасын фискалдық және реттеу функциялары арқылы пайда болатынын көрсетті.
Ғылыми әдебиеттерде салық салу мәселелеріне көп көңіл бөлінуде, себебі салықтар және салық салу арқылы ұлттық табыстың бір бөлігін мемлекеттендіру жүреді және ол бюджет құрылымы арқылы іске асырылатын, мемлекет пен салық төлеушілердің қызығушылықтарының өзара қарым-қатынасын көрсетеді. Бірақ, осы уақытқа дейін, салық салудың теориялық-әдістемелек жақтарының дискуссиялық сипаты, оның салық салу жүйесін қалыптастырудың қиындығын және оны құрудағы әртүрлі көзқарастардың бар болуы, яғни салық салу ұғымы, мәні туралы бірыңғай қөзқарастың жоқ екендігін білдіреді.
Салық салуды ұйымдастыру мемлекеттің өз функцияларын орындау мүмкіндігін қамтамасыз етеді және ол экономиканы салықтық реттеудің қажеттілігі мен міндеттілігін айқындайды. Осыған байланысты, рационалды түрде құрылған салық салу жүйесі әлеуметтік экономикалық құрылымдардың қоршаған ортаның қолайсыз үрдістерінен тәуелділігін азайтуға мүмкіндік береді. Мәселенің былай қойылуы салық салуды бірінші кезеңдегі мәселелер қатарына қояды және қайта бөлу қатынастарын, жүргізіп отырған реформалардың теориялық және әдістемелік негізделуінде, болып жатқан процесстерге сәйкес өзгеруін білдіреді. Бұл мәселе салық базасын қалыптастыру мен салықтарды есептеу, сонымен бірге, салық салу механизімінің құқықтық аспектілерін қамтиды. Біздің ойымызша, бұл мәселе жалпы ұлттық қажеттіліктерге сәйкес, салық салудың ұйымдастыру-экономикалық механизмі арқылы, салық салу жүйесінің құрылымын реттеу негізінде шешілуші тиіс.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңі толығымен өтпеген және бұрын өзінің жеке салық салу жүйесі болмаған мемлекет ретінде, Қазақстанның экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз етуімен байланысты салық салу мәселесі актуалды болып отыр. Салық салу мәселесін зерттеу, оның мемлекеттің қалыптасуымен бірге әлеуметтік, қоғамдық және жеке мемлекеттік және корпоративтік қызығушылықтарды қоса ескере, олардың өзара қатынасын фискалдық және реттеу функциялары арқылы пайда болатынын көрсетті.
Ғылыми әдебиеттерде салық салу мәселелеріне көп көңіл бөлінуде, себебі салықтар және салық салу арқылы ұлттық табыстың бір бөлігін мемлекеттендіру жүреді және ол бюджет құрылымы арқылы іске асырылатын, мемлекет пен салық төлеушілердің қызығушылықтарының өзара қарым-қатынасын көрсетеді. Бірақ, осы уақытқа дейін, салық салудың теориялық-әдістемелек жақтарының дискуссиялық сипаты, оның салық салу жүйесін қалыптастырудың қиындығын және оны құрудағы әртүрлі көзқарастардың бар болуы, яғни салық салу ұғымы, мәні туралы бірыңғай қөзқарастың жоқ екендігін білдіреді.
1. «Салықтық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Салық Кодексі. Алматы 2005ж. – 248 б.
2. Қазақстан Республикасының президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы. №43-44. Алматы 2001ж. – 348б.
3. Бюджетный Кодекс Республики Казахстан. Алматы 2004г. – 148 с.
4. Қазақстан Республикасының Статистикалық Бюллетень №2(74) Астана 2005ж. – 68б.
5. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы. №12, 2004жыл.
6. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені. №2(74), 2005жы.
7. Агенства по статистике Республики Казахстан. Алматы 2003г.
8. Алматы – Ақшамы №2, 10 – қараша, 2001ж.
9. Аль Пари №3, 2002 г.
10. Аль Пари №4, 2001 г.
11. Әубәкіров Я. «Экономикалық теория негіздері». Алматы «Эвро» 2004ж. – 490 б.
12. Баязитова Ш., Құлпыбаев С., Баязитова А. «Қаржы теориясы». Оқу құралы Алматы «Мерей». 2001ж. – 176 б.
13. Вестник по налогам и инвестициям № 4 – 5, 2002 г.
14. Вестник №8(48), 2003г.
15. Вестник по налогам и инвестициям №7 – 8, 2000 г.
16. Вестник №11(63), 2004г.
17. Вестник по налогам и инвестициям № 5 – 6, 2001 г.
18. Вестник №5(57), 2004г.
19. Вестник по налогам и инвестициям №7 – 8, 2001 г.
20. Дробзина Л.А. «Финансы». Учебник для вузов Москва «ЮНИТИ» 2000г. – 527с.
21. Дунаев В.М., т.б. «Салықтар терминдерінің орысша – қазақша анықтама – сөздігі» / Дунаев В.М., Оспанов М.Т.: ред. Оспанов М.Т./ Алматы «Познание». 1998ж. – 490 б.
22. Ермекбаева Б.Ж. «Жалпы мемлекеттік салықтар». Алматы «Экономикс» 1197ж. – 95 б.
23. Егемен Қазақстан №7, 5 - сәуір, 2002ж.
24. Ермекбаева Б.Ж. «Салық және салық салу». Алматы «Экономикс» 2003ж. – 185б.
25. Қаржы –Қаражат №3, 1998ж.
26. Құлпыбаев С. «Қаржы». Алматы «Экономикс» 2000ж. – 174 б.
27. Қаржы – Қаражат №5, 2001ж.
28. Қаржы – Қаражат №3, 2003ж.
29. Қаржы – Қаражат №12, 2000ж.
30. Мельников В.Д., Ильясов К.К. «Финансы». Учебник длы вузов Алматы «Экономикс» 2001г. – 512 с.
31. Налогоплательщик №3, 2001 г.
32. Налогоплательщик №5, 2001 г.
33. Налоговый эксперт №4, 2004 г.
34. Налоговый эксперт №6, 2004 г.
35. Самуэльсон П., Нардхаус В. «Экономика». Москва 2000г. – 350с.
36. Токсеитов Р.К. «Экономикалық сөздік – анықтама». Қарағанды «Болашақ – Баспа» 2000 ж. – 240 б.
37. Финансово-экономический словарь /Под ред. Назарова М.Г. – Москва: «Финстатин- фором», 2000г. – 224 с.
38. Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. «Налог: понятие, элементы, установление и виды». Алматы «Баспа», 1998г. – 160 с.
39. Шишкин А.Ф. «Экономическая теория». Учебник пособие для вузов Москва «Владос» 1997 г. – 656 с.
40. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы» І – бөлімі. Алматы «Экономикс» 2003ж. – 435 б.
41. Ілиясов Қ.Қ. «Қаржы». Алматы «Экономикс» 2003ж. – 460 б.
42. Ілиясов Қ.Қ., «Қаржы». Алматы «Экономикс» 1994ж. – 136 б.
43. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы» ІІ – бөлімі. Алматы «Экономикс» 2003ж. – 436б.
44. Экономист. №11, 2003 ж.
2. Қазақстан Республикасының президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы. №43-44. Алматы 2001ж. – 348б.
3. Бюджетный Кодекс Республики Казахстан. Алматы 2004г. – 148 с.
4. Қазақстан Республикасының Статистикалық Бюллетень №2(74) Астана 2005ж. – 68б.
5. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы. №12, 2004жыл.
6. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені. №2(74), 2005жы.
7. Агенства по статистике Республики Казахстан. Алматы 2003г.
8. Алматы – Ақшамы №2, 10 – қараша, 2001ж.
9. Аль Пари №3, 2002 г.
10. Аль Пари №4, 2001 г.
11. Әубәкіров Я. «Экономикалық теория негіздері». Алматы «Эвро» 2004ж. – 490 б.
12. Баязитова Ш., Құлпыбаев С., Баязитова А. «Қаржы теориясы». Оқу құралы Алматы «Мерей». 2001ж. – 176 б.
13. Вестник по налогам и инвестициям № 4 – 5, 2002 г.
14. Вестник №8(48), 2003г.
15. Вестник по налогам и инвестициям №7 – 8, 2000 г.
16. Вестник №11(63), 2004г.
17. Вестник по налогам и инвестициям № 5 – 6, 2001 г.
18. Вестник №5(57), 2004г.
19. Вестник по налогам и инвестициям №7 – 8, 2001 г.
20. Дробзина Л.А. «Финансы». Учебник для вузов Москва «ЮНИТИ» 2000г. – 527с.
21. Дунаев В.М., т.б. «Салықтар терминдерінің орысша – қазақша анықтама – сөздігі» / Дунаев В.М., Оспанов М.Т.: ред. Оспанов М.Т./ Алматы «Познание». 1998ж. – 490 б.
22. Ермекбаева Б.Ж. «Жалпы мемлекеттік салықтар». Алматы «Экономикс» 1197ж. – 95 б.
23. Егемен Қазақстан №7, 5 - сәуір, 2002ж.
24. Ермекбаева Б.Ж. «Салық және салық салу». Алматы «Экономикс» 2003ж. – 185б.
25. Қаржы –Қаражат №3, 1998ж.
26. Құлпыбаев С. «Қаржы». Алматы «Экономикс» 2000ж. – 174 б.
27. Қаржы – Қаражат №5, 2001ж.
28. Қаржы – Қаражат №3, 2003ж.
29. Қаржы – Қаражат №12, 2000ж.
30. Мельников В.Д., Ильясов К.К. «Финансы». Учебник длы вузов Алматы «Экономикс» 2001г. – 512 с.
31. Налогоплательщик №3, 2001 г.
32. Налогоплательщик №5, 2001 г.
33. Налоговый эксперт №4, 2004 г.
34. Налоговый эксперт №6, 2004 г.
35. Самуэльсон П., Нардхаус В. «Экономика». Москва 2000г. – 350с.
36. Токсеитов Р.К. «Экономикалық сөздік – анықтама». Қарағанды «Болашақ – Баспа» 2000 ж. – 240 б.
37. Финансово-экономический словарь /Под ред. Назарова М.Г. – Москва: «Финстатин- фором», 2000г. – 224 с.
38. Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. «Налог: понятие, элементы, установление и виды». Алматы «Баспа», 1998г. – 160 с.
39. Шишкин А.Ф. «Экономическая теория». Учебник пособие для вузов Москва «Владос» 1997 г. – 656 с.
40. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы» І – бөлімі. Алматы «Экономикс» 2003ж. – 435 б.
41. Ілиясов Қ.Қ. «Қаржы». Алматы «Экономикс» 2003ж. – 460 б.
42. Ілиясов Қ.Қ., «Қаржы». Алматы «Экономикс» 1994ж. – 136 б.
43. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы» ІІ – бөлімі. Алматы «Экономикс» 2003ж. – 436б.
44. Экономист. №11, 2003 ж.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
І. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҚҰРАМА БӨЛІГІ –
САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
1.1 Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің ұғымы мен сипаттамасы
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
. . . . . . . . . . . . . .
1.2 Салықтардың экономикалық мәні мен олардың жалпы сипаттамасы 13
1.3 Қазақстан Республикасында салық жүйесін ұйымдастыру . . . . . . .24
. .
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ
РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІНДЕ САЛЫҚТЫҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ
2.1 Қазақстан Республикасының экономикасындағы мемлекеттік қаржылық
реттеу жүйесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
. . . . . . . . . . .
2.2 Экономиканы басқару жүйесіндегі салықтық реттеу . . . . . . . . .40
. . . . .
2.3 Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтық реттеу
құралын қадағалау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
III. ҚР-ның ЭКОНОМИКАСЫН САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫҢ
БОЛАШАҚТАҒЫ ДАМУЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеу мәселелері . . . . .57
. .
3.2 Салықтық реттеудің даму тенденциялары . . . . . . . . . . . . . .60
. . . . . . . . .
3.3 Салықтық реттеуді жетілдіру механизмі және перспективалары . . . 62
.
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
. . . . . . . . . . . . . . . . .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
. . . . .
Кіріспе
Меншік қатынастарының радикалды қайта өзгерістеріне негізделген
Қазақстанның экономикасын реформалау салық жүйесін құру және қызмет ету
мәселесіне ғылыми қызығушылығының артуына және оның трансформациясына деген
көзқарастардың өзгерісін білдіреді. Мемлекеттің экономикаға араласу формасы
ретінде – салықтық реттеу – салықтардың ұдайы өндіріс процесіндегі
капиталға, яғни меншік қатынастарын қызмет еткенін көрсетеді. Салықтық
тәсілдер арқылы (салық ставкаларының, салық түсімдерінің өзгеруі, салық
жеңілдіктері, салық салу формасының басқасымен ауыстыру) мемлекет,
экономиканың дағдарысты жағдайдан шығаруға және экономикалық жүйенің
тұрақтылығына ықпал ететін өнеркәсіптің прогрессивті салаларының дамуына
әсер ету мақсатымен, бюджеттің кірісін және шығыс бөлімдерін реттейді.
Салық салуды ұйымдастыру мемлекеттің өз функцияларын орындау
мүмкіндігін қамтамасыз етеді және ол экономиканы салықтық реттеудің
қажеттілігі мен міндеттілігін айқындайды. Осыған байланысты, рационалды
түрде құрылған салық салу жүйесі әлеуметтік экономикалық құрылымдардың
қоршаған ортаның қолайсыз үрдістерінен тәуелділігін азайтуға мүмкіндік
береді. Мәселенің былай қойылуы салық салуды бірінші кезеңдегі мәселелер
қатарына қояды және қайта бөлу қатынастарын, жүргізіп отырған реформалардың
теориялық және әдістемелік негізделуінде, болып жатқан процесстерге сәйкес
өзгеруін білдіреді. Бұл мәселе салық базасын қалыптастыру мен салықтарды
есептеу, сонымен бірге, салық салу механизімінің құқықтық аспектілерін
қамтиды. Біздің ойымызша, бұл мәселе жалпы ұлттық қажеттіліктерге сәйкес,
салық салудың ұйымдастыру-экономикалық механизмі арқылы, салық салу
жүйесінің құрылымын реттеу негізінде шешілуші тиіс.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңі толығымен өтпеген және бұрын
өзінің жеке салық салу жүйесі болмаған мемлекет ретінде, Қазақстанның
экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз етуімен байланысты салық салу
мәселесі актуалды болып отыр. Салық салу мәселесін зерттеу, оның
мемлекеттің қалыптасуымен бірге әлеуметтік, қоғамдық және жеке мемлекеттік
және корпоративтік қызығушылықтарды қоса ескере, олардың өзара қатынасын
фискалдық және реттеу функциялары арқылы пайда болатынын көрсетті.
Ғылыми әдебиеттерде салық салу мәселелеріне көп көңіл бөлінуде, себебі
салықтар және салық салу арқылы ұлттық табыстың бір бөлігін мемлекеттендіру
жүреді және ол бюджет құрылымы арқылы іске асырылатын, мемлекет пен салық
төлеушілердің қызығушылықтарының өзара қарым-қатынасын
көрсетеді. Бірақ, осы уақытқа дейін, салық салудың теориялық-әдістемелек
жақтарының дискуссиялық сипаты, оның салық салу жүйесін қалыптастырудың
қиындығын және оны құрудағы әртүрлі көзқарастардың бар болуы, яғни салық
салу ұғымы, мәні туралы бірыңғай қөзқарастың жоқ екендігін білдіреді.
Салық салу – салықтарды алу процессі, сонымен қатар әлеуметтік құбылыс
және экономикалық категория ретінде де, зерттеу процесінде автордың қандай
мақсат қойғанына байланысты қарастырылады. Салық және салық салудың
түсініктерінің біржақты емес көрінісі, салық саласындағы мемлекеттік
саясаттың тікелей және жанама салық салудың ара қатынасы оның құрамы, баға
белгілеумен өзара байланысы және тағы басқа байланыстар бойынша
пікірталасқа алып келеді. Осыған байланысты, зерттеушілермен салық салу –
тар мағынасында – салық салу процессі және толығырақ мағынасында: салық
салуды фундаментальді категория ретінде анықтаумы объективті негізі,
объективті мен субъективтінің аралас келуі мен олардың өзара байланысы,
объективті категория ретінде қарастырылады.
Салық салу мәселелерінің шешудегі мұндай көзқарастар, ең алдымен салық
салу практикасының теориялық негіздеу мүмкіндіктерімен құрылған. Олар:
әртүрлі мекемелер мен неолибералдық көзқарастар қамтитың неоклассикалық,
кейнсияндық және тұрақты даму секілді салық теориясында көрініс тапқан.
Экономиканы тұрақты және өзін-өзі реттеуші деп санаған неолибералдық
бағыттың танымал өкілдері: А.Смит, У.Петти, Д.Рикардо, А.Лаффер, М.Фридман
және тағы да басқалары.
Салықтар мен салық салу тек бюджеттің кіріс көзі ретінде ғана рөлі
белгіленген. Олар негізінен экономикалық процесстерді реттеуде салықтардың
жанама рөл атқарады деп қарастырады. Қазақстанда салық салу мәселелеріне
жеткілікті дәрежеде көңіл бөлініп отыр. Б.Аймақов, У.Б.Баймұратов,
Б.Ж.Ермекбаева, Э.К.Идрисова, Г.карагусова және т.б. еңбектерінде салық
салудың теориялық, әдістемелік және практикалық мәселелері көрініс тапқан.
Бұл еңбектердің мазмұнын оқып-зерттеу Қазақстандағы салық жүйесінің жағдайы
туралы айтуға мүмкіндік береді. Осылайша, шетел мамандарымен ТМД
елдерінің ғалымдарының салық салу саласындағы теориялық және әдістемелік
еңбектерін шығармашылық түрде ұғыну ұдайы өндірістің әлеуметтік-
экономикалық даму жағдайына салық салу принциптерінің, формалары мен
тәсілдерінің сәйкестілік деңгейін айқындау, салық салудың ұйымдық-
экономикалық механизмін сәйкестендіру қажет.
Мемлекет тараптарынан экономикалық процестерді реттеу кез келген
қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажыраc элементі болып
табылады. Экономиканы мемлекеттік реттеу тәсілдерінің ішінде – салық
саясаты ерекше орын алады. Практикада салық саясатындағы байланыстарды
өзгерте отырып, тек қана экономикадағы конъюктуралық ауытқуларды жұмсатып
қана қоймай, сонымен бірге, ұлттық шаруашылықты ұзақ мерзімді
тұрақтандыруға ықпал еткенін көрсетіп отыр.
Экономиканы қаржылық реттеу – бұл макроэкономикалық жұмыс істеуінің
әрбір нақтылы кезеңінде оның үнемі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы
ресурстарын шебер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін
шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының
нысандары мен әдістерін мақсатты және дәйекті қолдану процесі. Мұндай
реттеудің қажеттілігі мемлекет тараптарына қоғамдық өңдірістің сипатымен
анықталады.
Қаржылық реттеу көмегімен мемлекет халықтың төлем қабілеттілігінің
сұранымына, қорланудың қарқынына, тауарлар мен қызметтерді өткізуге, елдер
арасындағы тауарлар мен капиталдардың қозғалысына, макроэкономиканың
салалық және аумақтық құрылымына ықпал етеді.
Сонымен бірге қаржы тұтқаларының көмегімен мынадай негізгі мәселелер
шешіледі:
- материалдық өндіріс сферасында жұмылдырылатын қаржы ресурстарының жалпы
деңгейін реттеу;
- өндірістік сферадағы монополиялық қызметті экономикалық шектеу;
- кәсіпорындардың, ұйымдардың сыртқы экономикалық қызметін реттеу, олардың
құқықтық және келісімшарт тәртібін қамтамасыз ету;
- кәсіпорындарда, ұйымдарда, фирмаларда өндірісті дамытуды материалдық
жағынан ынталандырып отыру;
- кәсіпорындардың, ұйымдардың, фирмалардың ақшалай ресурстарын бөлудің
ішкі өндірістік арақатысын реттеу,
- ел, аймақ, сала, кәсіпорын, ұйым, фирма көлемінде инвестициялық
процестерді реттеп отыру.
Сөйтіп, өндірісті қаржылық реттеу мен ынталандырып отырудың негізінде
жалпы алғанда елдің экономикалық дамуының тенденциясына қаржы тұтқаларының
көмегімен ықпал жасалады. Дұрыс салық саясатын қолдана отырып, мемлекет
елдегі экономиканың жағдайды реттей алады және реттейді. Бірақ, бюджетке
салықтық түсімдерді көбейту, салық салу арқылы жасауға болмайды, себебі
тәжірибеде көрсеткендей ол салық салу базасының қысқаруына алып
келеді.Сондықтан, салық салу аясын кеңейту, салық ауыртпашылығын азайту
есебінен жүргізу қажет. Салық зерттеулер, жиынтық ауыртпалық негізгі үш
салықтың әсерінін: корпоративтік табыс салығы, қосымша құн салығы және
акциздердің және жалақыдан алынатын аударымдарды қоса алғанда, бүгінгі
таңда 40 – 45%-ды құрап отыр. Егер салықтардың басқа түрлерін ескере, онда
салық ауыртпашылығы одан да жоғары болады.
Осының нәтижесінде, салық төлеушілердің көпшілігі салық төлеуден
қашады, әсіресе егер салықтар саласы шекті нормадан алып кетсе халықаралық
тәжірибеде көрсетіп отырғандай, салық жүктемесінің оптималды шегі салық
саясатын табыстың 35%-н ауысуы керек.
Қазақстан Республикасындағы салықтар – бұл өте күрделі мәселе.
Мемлекеттілікті күшейту жағынан алғанда, салық заңдары Азаматтық Кодекстен
кейінгі орында. Өкінішке орай, салық саясаты көбінесе, бұл процесстің
негізгі қатысушысы – салық төлеушіге қатысты жүргізілмейді. Бүгінгі таңда
енгізілген салық жүйесінің, яғни төлеушінің қызығушылықтарын әлеуметтік
қорғау мен заңды құқықтарын қамтамасыз ететін салық жүйесінің әрекеті
туралы айту әлі ерте.
Қазақстанның стратегиялық жоспарларының шеңберінде, қазіргі салық
жүйесі әлі де салық заңдарының негізгі қалаушы негізгі принциптерді ары
қарай жетілдіру мен оның тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап етуде. Ол өз
кезегінде, жеке кәсіпкерліктің іскерлік белсенділік деңгейін көтеруге
мүмкіндік жасайды және мемлекеттің экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз
етеді, халықтың өмірінің жеткілікті деңгейін қалыптастыруға көмектеседі.
Біздің еліміздегі осы мәселелерді шешуде кешендік көзқарас қажет және
мұнда маңызды рөл салық салу жүйесіне жүктелген. Біз білетініміздей,
салықтар және саясаты – күшті факторлар, яғни мемлекеттің қолындағы
экономикаға тікелей әсер етуші құрал, сонымен бірге, мемлекеттің шаруашылық
субъектілерімен кері байланыс механизмі. Міне, сондықтан, нақты жағдайға
байланысты, оның ішінде экономиканың даму мен ерекшелігіне, елдегі
мемлекеттік жағдайы билік тұрақтылығына қарай, бұл фактор – оның
экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуші құрал болуы, немесе оның жоғары
тәуекелге бару көзі болып табылады.
Осыған байланысты дипломдық жұмысымның мақсаты:
1. Мемлекеттік қаржылық реттеу мен салықтық реттеудің теориялық
аспектілері мен ерекшеліктерін ашып көрсету;
2. Салықтардың мемлекеттік қаржылық реттеу жүйесіндегі рөлі мен маңызын
көрсету;
3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтық реттеу
жүйесіндегі мәселелерді шешу мен оларды жетілдіру механизмін ұсыну.
Қойылған мақсаттарды шешу үшін мынадай міндеттерді:
1. Мемлекеттік қаржылық реттеудің ұғымы мен сипаттамасы;
2. Салықтардың экономикалық мәні мен Қазақстан Республикасының салық
жүйесін ұйымдастыру;
3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы мемлекеттік қаржы
жүйесіндегі салықтық түсімдеріне талдау жасау;
4. Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеудің даму тенденциялары
және салық жүйесін жетілдіру механизмі мен даму перспективаларын
анықтау.
Жұмысты жазу барысында Салықтық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Салық Кодексі,
Қазақстан Республикасының президенті мен Қазақстан Республикасы үкіметінің
Актілер жинағы, отандық және шетелдік әдебиеттер, мерзімді басылымдар және
жұмыс ішінде талдау жасалынатын Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігінің, ҚР-сы Статистика Агенттігінің статистикалық мәміметтері
пайдаланылды.
I МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҚҰРАМА БӨЛІГІ – САЛЫҚТЫҚ
РЕТТЕУ
1.1 Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің ұғымы мен сипаттамасы
Мемлекет тараптарынан экономикалық процестерді реттеу кез келген
қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажыраc элементі болып
табылады.
Экономиканы реттеу әдістері екі нысанда - өзін-өзі реттеу мен
мемлекеттік реттеу нысандарында жүргізіледі. Біріншісі қоғамдық өндірістің
түрлі буындарында қаржы базасын қалыптастырудың шаруашылық жүргізуші
субъектілердің өздері жасап, пайдаланатың әдістерімен сипаттайды. Екінші
нысаны қоғамдық өңдірістің даму процесіне мемлекеттің сан алуан
экономикалық тетіктері, соның ішінде қаржы тұтқалары арқылы араласуын
бейнелейді. Экономиканы мемлекеттік реттеуге қаржы жүйесінің барлық
сфералары мен буындары қатысады, оның үстіне қаржы жүйесіне әр буыны
ықпалының өзгешеліктері болады, айталық, ұлттық экономика арақатынастарының
сан алуан түрлері реттеледі. 20
Экономиканы қаржылық реттеу – бұл макроэкономикалық жұмыс істеуінің
әрбір нақтылы кезеңінде оның үнемі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы
ресурстарын шебер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін
шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының
нысандары мен әдістерін мақсатты және дәйекті қолдану процесі. Мұндай
реттеудің қажеттілігі мемлекет тараптарына қоғамдық өңдірістің сипатымен
анықталады. 35
Мына бастапқы негіздемелер мемлекеттік қаржылық реттеуді жүзеге
асырудың алғышарттары болып табылады:
1. Қоғам дамуының объективті экономикалық заңдарының іс-әрекетін есепке
алу. Қоғамның барлық мүшелерінің түпкілікті мүдделерін білдіретін
қоғам дамуының ғылыми негізделген стратегиялық бағдарламасын әзірлеу.
Бағдарлама мамлекет пен оның оның төменгі құрылымдарының нормативтік
актілерін қамтамасыз ететін тұтас, ұзақ мерзімді бағыты ретінде
анықталады, ойда болмаған жағдайларға байланысты тактикалық сипаттағы
түзету жасалуы мүмкін.
2. Көзқарастарды білдіретін демократиялық жүйесінің болуы және халықтың
барлық жіктерінің, әлеуметтік, ұлттық топтарының мүдделерін еркін
білдірудің мүмкіндіктеріне арналған олардың демократиялық
институтарының болуы.
3. Шаруашылық қызметте салықтың нормасы мен ережесінен шегіністі айқын
және жедел сезінетін елде жақсы жолға қойылған заңнамалық жүйенің
болуы. 41
Қаржылық реттеу көмегімен мемлекет халықтың төлем қабілеттілігінің
сұранысына, қорланудың қарқынына, тауарлар мен қызметтерді өткізуге, елдер
арасындағы тауарлар мен капиталдардың қозғалысына, макроэкономиканың
салалық және аумақтық құрылымына ықпал етеді. 20
Сонымен бірге қаржы тұтқаларының көмегімен мынадай негізгі мәселелер
шешіледі:
- материалдық өндіріс сферасында жұмылдырылатын қаржы ресурстарының жалпы
деңгейін реттеу;
- өндірістік сферадағы монополиялық қызметті экономикалық шектеу;
- кәсіпорындардың, ұйымдардың сыртқы экономикалық қызметін реттеу, олардың
құқықтық және келісімшарт тәртібін қамтамасыз ету;
- кәсіпорындарда, ұйымдарда, фирмаларда өндірісті дамытуды материалдық
жағынан ынталандырып отыру;
- кәсіпорындардың, ұйымдардың, фирмалардың ақшалай ресурстарын бөлудің
ішкі өндірістік арақатысын реттеу;
- ел, аймақ, сала, кәсіпорын, ұйым, фирма көлемінде инвестициялық
процестерді реттеп отыру. 35
Сөйтіп, өндірісті қаржылық реттеу мен ынталандырып отырудың негізінде
жалпы алғанда елдің экономикалық дамуының тенденциясына қаржы тұтқаларының
көмегімен ықпал жасалады.
Нәтижесінде, яғни мемлекеттік қаржылық реттеудің нақтылы қорытындысына
оны жүзеге асырудың белгілі бір шартты сақталған кезде қол жетеді. Мұндай
шарттарға мыналар жатады:
• экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру;
• басқарудың барлық деңгейлерінде және меншіктің барлық нысандарында
шаруашылық процестер мен құрылымдарды монополиялау;
• нарықтық бастамаға, коммерциялық қызметтің, заңдағы ескертпелерден басқа
қызметтің бірдей барлық түрлеріне еркіндік беретін барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер меншігінің бүкіл нысандарының шынайы тендігін
жасау негізінде бәсекені, кәсіпкерлікті дамыту;
• жоғарыда айтылған шарттардан туындайтын мемлекет шеңберінде де,
халықаралық кооперация мен еңбек бөлінісінің артықшылықтарынан шығатын
ынтымақтастықты дамыту жөніндегі экономикалық одаққа бірігетін бірнеше
елдердің бірыңғай интеграциялық кеңістігі шегінде де салалар,
өндірістер, аумақтар арасында өндірістің өзгермелі факторларының еркін
кедергісіз ауысуы мүмкіндігі. 39
Әдетте реттеу процесі объективті және субъективті факторлардың,
экономиканың жұмыс істеу шарттарының сан алуандығымен, әр түрлі
категорияларды, олардың элементтерін пайдаланумен сипатталады. Сондықтан
осы негіздемелер бойынша мемлекеттік реттеудің жүйесін типтерге, түрлерге,
нысандарға және әдістерге сыныптаудың маңызы зор.
Реттеудің екі типі бар: ол экономикалық (оның: қаржылық, бағалық,
несиелік, валюталық, еңбекке ақы төлеу бөліктерімен) және әкімшілік реттеу.
Қаржылық реттеудің түрлері: салықтық, бюджеттік, ақша-несиелік, кедендік-
тарифтік, валюталық-қаржылық, шаруашылық ішіндегі (фирма ішіндег,
кәсіпорын, ұйым, корпорация шегіндегі және т.т.) реттеуді қамтиды. Қаржылық
реттеудің осы түрлеріне сәйкес оның мынадай нысандарын атауға болады.
Мысалы: бюджеттік реттеуді қаржыландыру, (субвенциялар, субсидиялар,
трансферттер), салықтық реттеу тура және жанама салық салу, валюта-қаржылық
реттеуде сыртқы инвестициялау, сыртқы қарыздар, сыртқы борыш. Бұлар –
қаржылық реттеудің негізгі нысандары. Ортақ нысан жоспарлау болып табылады.
Нарықтық экономика кезінде экономикалық, соның ішінде қаржылық нысандар мен
әдістер арқылы жанама реттеме іс-әрекет етеді. Дүниежүзілік практика
мынандай реттеуіштерді қолданылады:
- Салық салуда – салықтардың мөлшерлемелері, салық салу жөніндегі
жеңілдіктер мен санкциялар, табыстарды, мүлікті, активтерді мағлұмдамалау,
аванс төлемі және басқалары;
- Бюджеттен қаржыландыру кезінде – шығыстарды нормалау, қаражаттардың
пайыздық аударымдары, бюджет тапшылығын қаржыландырудың әдістері, бюджет
артығын пайдалану;
- Амортизацияның нормалары, кәсіпорындардың, фирмалардың қорларына
аударылатын аударымдардың нормативтері, әлеуметтік қамсыздандырудың
нормативтері және басқалары. Бұл реттеуіштер ақша (қолма-қол және қолма-
қолсыз ақшалар, эмиссияның көлемі, валюталық бағам), несие (несие үшін
сыйақылар, есеп мөлшерлемесі мен ұлттық банктердің резервтік талаптары,
ашық нарықтағы ұлттық банк операцияларының ауқымы), баға (реттемелі
бағалардың деңгейі, еркін және тіркелген бағалардың арақатынасы,
рентабелділіктің шекті деңгейі) реттеуіштермен толықтырылады.43
Валюталық-қаржылық реттеудегі негізгі әдістер мыналар болып табылады:
валюталық бағам, ақша капиталының пайыздық мөлшерлемелері, халықаралық
төлем қаражаттары мен бағалы қарыздардың бағамдары, валюталық тәуекелдерді
сақтандырудың сан алуан әдістері.
Реттеудің ішкі шаруашылық түрінде коммерциялық немесе шаруашылық есеп,
қаражаттарды нормалау әдістері, қаржы қорларына аударылатын аударымдардың
нормативтері және олардың пайдалану қолданылады. Сонымен бірге экономика
мемлекеттік қаржылық ықпал жасаудың бәріне толық қамти алмайды. Ол, әдетте,
өлшеулі және экономиканы реттеудің қосымша нысандары мен әдістерін қажет
етеді. 28
Мемлекеттік қаржылық реттеу тұтқаларының ішінде салықтарға аса маңызды
орын беріледі. Салық пен реттеу кәсіпорындар мен халықтың экономикалық
белсенділікті ынталығын қамтамасыз етуге арналған. Салықтардың көмегімен
рентабелділіктің деңгейі мен кәсіпорындардың қарамағында қалатын ақша
қорланымдарының көлемі реттеліп отырады. Мемлекеттік қаржылық реттеу
проблемасының екінші жағы бюджеттен қаржыландыруды пайдалану тиімділігінің
дәрежесі болып табылады. 29
1.2 Салықтардың экономикалық мәні мен олардың жалпы сипаттамасы
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық құрылысы мен
саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі
көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық инструменті, мемлекеттің
кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып
табылады. 39
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық
категория. Салықтар – мемлекеттің, оның бюджеттік саласының (білім берудің,
денсаулық сақтаудың, ғылымның, мәдениеттің, өнердің және тағы басқалары)
өмір сүруінің басты көзі болып табылатын салық төлеуші жеке және заңды
тұлғалардан мемлкет өндіріп алатын міндетті төлемдер. Оның мөлшері мен
төленуі заңмен белгіленген. Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің,
жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған
қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды
сипаттайтын экономикалық категория. 1
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі
бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. 34
Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің заңды және жеке тұлғаларымен
қалыптасатын ақша қарым-қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар
экономикалық категория ретінде қаралуы мүмкін. Салықтардың мемлекеттің
экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-
экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және қызметтерімен айқындалады.
Белгілі философ Фрэнис Бэкон Салықтарды төлеу - әрбір азаматтың қасиетті
борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгілнген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады – деп жазылған.
Салықтар – мемлекет қаржысының қайнар көзі. Мемлекет салықтарды
экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік
ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет
қайраткерлері, экономистері, философтар, ойшылдар көптнген еңбектер жазған.
Мысалы: Ф.Аквинский Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны ретінде
анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит Салық
төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі деп
тұжырымдаған.30
“Салық” ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті
төлем ретінде көрсетіледі.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты.
Салықтардың мынандай негізгі қызметтері бар:
1. Фискалдық;
2. Реттеушілік;
3. Бақылаушылық.
Салықтардың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет. Ол
барлық мемлекеттерге тән негізгі қызметі болып табылады. Бұл қызмет түрі
мемлекеттің бюджетті толықтыру үшін, кәсіпорындар мен азаматтардың ақшалай
табысының бір бөлігін эквивалентсіз, мәжбүрлеп алу негізінде толықтыру.
Салықтардың осы қызметі арқасында мемлекеттің ақшалай қоры пайда болады
және мемлекет өмір сүруі мен ары қарай қызметін атқару үшін материалдық
жағдайлар жасайды. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа
да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Фискалдық қызмет мемлекеттің
экономиканы реттеудегі рөлін арттыру үшін, объективті алғы шарттарын
құрастырады. Ал бұл өз кезегінде, салықтың экономикалық қызметіне
сәйкестендіріледі.19
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық
көздер – салықтар. Қазіргі кезде қазақстан Республикасының мемлекеттік
бюджетіндегі салықтық төлемдердің үлесін мына бірінші кестедегі
мәліметтерден көруге болады.
1-кесте
Қазақстан Республикасы 2001 – 2004 жылдарындағы мемлекеттік бюджетінің
жалпы кірісіндегі салықтық түсімдердің үлес салмағы
( млн.тенге)
Жылдар 2001ж 2002ж 2003ж 2004ж
Мемлекеттік бюджет
кірісі (млрд.тг) 733 660 807 852 1 004 566 1 286 734
Оның ішіндегі,
салықтық түсімдер 635 792 752 785 947 251 1 186 137
(млрд.тг)
Салықтық түсімдердің
мемлекеттік бюджет 86,7 93,2 94,3 92,7
кірісіндегі үлес
салмағы (%)
Әдебиет: Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің стаистикалық
бюллетені. №2(74), 2005жыл.
Кестеде көрсетілген мәліметтерді қарастыра келе, қазіргі кезде
еліміздің бюджетінің кірісі көзінің 90 пайыздан аса салықтардан тұратынын
көруге болады, егер базалық 2001 жылмен салыстырсақ 6 пайызға өсіп отыр. Ел
экономикасы дамып, мемлекеттік бюджеттің кіріс көзі ұлғайған сайын,
салықтық түсімдердің де өсіп отырғаны байқалады. Себебі салықтың
экономикалық табиғаты өндіріске байланысты. Өндіріс бар жерде табыс бар,
онда алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндірістің дамуына барынша
өз ықпалын тигізіп, өндірушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында дүние жүзілік қаржы ғылымында
экономикалық саясаттың ең қуатты құралы ретінде, салық салудың реттеу
қызметің пайдалану қажеттілігі пайда болды. Реттеушілік қызметі мемлекеттің
экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болды. Бұл көз қарастар
А.И.Буковецк, П.П.Гензе, И.М.Кулишер, В.Н.Твердохлебовтың Шетел
мемлекеттерінің салығы (1926 жылғы) атты монографиясында, П.В.Микеладзенің
Шетел мемлекеттеріндегі салық салу жүктемесі (1928 жылғы) атты кітабында,
К.Ф.Шмелевтың Салық салудың жүктемелі мәселелері (1928 жылғы),
А.А.Тривустың Салық – экономикалық саясаттың құралы ретінде (1925 жылғы),
В.В.Дитманның Салық аудару (1930 жылғы) атты еңбектерінде толық
сипатталған. 9
Авторлардың пікірінше, салық қызметі – бұл оның қасиетінің көрсететін
тәсілі, яғни осы экономикалық категорияның қоғамдық міндеттемесін қалай
жүзеге асыратынын бейнелейтін, салық мәнінің көрінісі. Барлық салық
қызметінің мақсаты бір – ол, мемлекеттің салық жүйесінің және олардың
бюджет саясатының тиімділігін анықтауы. Салықтың реттеуші қызметі, олардың
ұдайы өндіріс процесінің серпініне және көлеміне ықпал етуімен
ерекшелешенеді. Салықтың өзгеруі тура (жұмыс, қызмет) ұсынысы мен
сұранысының, сондай-ақ инвестиция мен жинақты арттыруына немесе қысқартуына
әкеліп соғады. Сонымен қатар салықтың еңбек белсенділігін, ресурстар
жинағын, инновацияны, қоршаған ортаны қорғау үшін экономикалық жағдайлар
туғызады немесе керісінше жояды. Сондықтан да салық салу – мемлекеттің
нарықтық шаруашылыққа араласуының анағұрлым белсенді құралы. Ол
экономикалық өсуді, әлеуметтік қайта құрылымды жылдамдатуға немесе
баяулатуға қабілетті.
Реттеушілік қызметі салық механизімі арқылы іске асырылады. Ол халық
шаруашылығының дамуына байланысты қабылданған бағдарламаларға сәйкес ықпал
етеді. Оның ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық
жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын
реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асыру қажет. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару
үшін олардың басқа да экономикалық тетіктерімен тығыз байланысты болуы
керек. 27
Салықтардың келесі негізгі қызеті ол бақылаушылық қызметі, яғни
салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық
механизмінің қызмет түрінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет
саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық бақылауды
тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық
төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтар мен алымдарын толық және
уақтылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.23
Салық ісін тиімді ұйымдастыру мақсатында салықтарды белгілі топтарға
бөліп жіктейміз.
Салықтарды мынадай ерекшелік белгілері бойынша жіктейміз:
1. Салық салу объектісіне байланысты;
2. Қолдануына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай;
Салықтың бірнеше белгілері бойынша жіктелінуі толық сипаттамасын
2 - кестеден көруге болады.
2 – кесте
Салықтардың жіктелуі
Белгісі Салық түрі Қосымша сипаттамасы
Жалпы Салықтардың бюджеттің басқа
Салықтарды пайдалану кірістерімен араласып жұмсалуы
сипаттамасына
байланысты
Мақсатты Нақты шараларды пайдалану үшін
қолданылады
Тікелей Салық төлеушілердің табысына немесе
Салық төлеуші мен меншігіне тікелей қойылады
мемлекеттің өзара
қатынасы бойынша
Тауар бағасынан немесе көрсетілген
Жанама қызметтер тарифіне үстеме ретінде
қойылып, тұтынушылармен төленеді
Салықтарды өндіріп Республикалық Мемлекет табысы болып саналатын
алу органдарына салықтар
байланысты
Жергілікті бюджеттің табыс көзі
Жергілікті болып саналатын салықтар
2 – кестенің жалғасы
1 2 3
Ақшалай Ақшалай формада төленетін салықтар
Салықтарды төлеу
формасына байланысты
Жер қойнауын пайдаланушылардың
Натуралды келісімінде белгіленген, кен
өнімдерінің үлесі ретіндегі салықтар
Субъектісі болып заңды тұлғалар,
Заңды тұлғалар резидент және резидент емес, тұрақты
Субъктісі бойынша мекемелердің корпорациялық салығы
Жеке тұлғалар Жеке тұлғалармен төленетін жеке
салықтар
Табысқа салынатынКез-келген салық салу объектісінің
Объектілердің табысынан алынатын салықтар
экономикалық
белгілері бойынша
Тұтынуға Тауарлар мен қызметтерді тұтынғаны
салынатын үшін төленетін шығын салықтары
Бекітілген Бюджеттің белгілі түрінің табыс көзі
ретінде заңға сәйкес бекітілген
Бюджеттік реттеу салықтар
құралы ретінде
Жыл сайынғы бекіткен бюджет
Реттеуші процессінде жоғары бюджеттен төменгі
бюджетке оны теңестіру мақсатында
берілетін салықтар
Салықтарды есептеу және өндіріп алу
– салық объектілерінің тізімдемесі
Кадастрлік негізінде, олардың нақты табыстарын
есепке алмай, көрсетілген табыс
нормасымен жүзеге асырылады
Салық салу объектісін
бағалау дәрежесіне
байланысты
Салық төлеуші табыс көлемін, қажетті
Декларация жеңілдіктері мен шегерімдерін
бойынша көрсетеді және салық сомасын
есептейді
Табысты алған жерден салық
Табыс алу көзінентөлеушінің жұмыс істейтін заңды
тұлғалардың бухгалтерімен сол жерде
есептеліп, төленеді
Патент негізінде Кәсіпкерлік қызметтің әртүрлі қызмет
түріне патент енгізіледі
айналым шығынына жататын салық;
Есептік экономикалық өнімнің (жұмыстың, қызметтің) сатылу құнына енген;
мақсаттарға сай қаражат нәтижсіне жататын (пайдадан салық алынбай
тұрған) салық
Әдебиет: 20
Салықты жіктеудің бір белгісі болып, олардың экономикаға тікелей немесе
жанама әсер етуі саналады. Осындай белгілері бойынша салық төлемдерінің
жалпы жиынтығынан мынадай: баға құрылымын, өндіріс шығынын, инвестицияны
және жұмыспен қамтуды реттейтін салықтар ерекшеленеді. Салықтардың
экономикалық жеңілдіктерінің осы түрі, әрбір салықтың шаруашылық
қызметтеріне жан-жақты әсер ететіндіктен, шартты сипаттамада болады және
экономикалық қатынастардың барлық салаларына жалпы әсерін тигізеді. Қандай
да бір салық түрінің, экономикалық құбылыстың нақты бір түріне жатқызу
кезінде, оның үстемдік әсері ескеріледі.31
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі. Тікелей салықтар табысқа немесе мүлікке салынады.
Тікелей салықтарға мынандай салықтар жатады:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- жер салығы;
- көлік құралдарына салынатың салық және т.б.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына
алдын ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады.
Жанама салықтарға мыналар жатады:
- қосылған құңға салынатың салық;
- акциздер.
Бюджетке түскен соң қолданылатың белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жіктеледі:
- Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады. Оған
корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б.
- Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын-ала белгіленген нақты
шараға жұмсалады. Мысалы; көлік құралдарына салынатын салық жол қорын
құруға жұмсалады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
- Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез-келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың санатына мына
салықтар кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.
- Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.35
Салық салу объектісіне бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді. Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатың
объектісінің сыртқы белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы
жатады. Дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен
алынатын табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпорациялық табыс
салығы, жеке табыс салығы жатады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі
бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік
беретін салық механизмін іске асыру.9
Салық механизімі, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін зерттеген
ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейді:
• егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-нан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады;
• егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50% -ы аралығында
болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
• егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40%-ы мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.8
Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары,
салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады. Салық салуды ұйымдастыру
салық қатынастары нысандарың элементтерін, яғни салық түрлерінің нақты
аттарын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі мен әдістерін, іс-қимылының
тәсілдерін қамтитын салық механизмін құруға және оның жұмыс істеуіне саяды.
Салық механизмінде өзара байланысты элементтерден тұратын арнаулы
нұсқаулық қолданылады. (1 суреттен көруге болады).41
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен
тұрады.
Негізгі салық элементтері мыналар жатады:
• субъект;
• объект;
• салық көзі;
• салық ставкасы;
• салық өлшем бірлігі;
• салық оклады;
• салық жеңілдіктері;
• салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
• салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқытары мен
міндеттері;
• салық төлеуін бақылау;
• салықтық жазалау шаралары.24
Осы элементтердің әр қайсысына жеке-жеке тоқталатың болсақ:
Салық төлеуші (субъект) – салықты және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
- резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзіндегі негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. көптеген
тауарлық-материалдық игіліктер.36
Салық көзі – салық салынатың табыс. Салық салынатың табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
1 – сурет. Салық механизмінің элементтері
Салық ставкасы - өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар
тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивті және пропорционалдық
(тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып
отырады.
Пропорционалдық ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың мөлшеріне
байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
Тұрақты салық ставкасы объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай сома
түрінде белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін салық
сомасы.21
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимиум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту, тағы басқалары жатады.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты. Салықты төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты
төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеуге керек екенін, яғни
төлеу кезіндегі белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне
қарай салық алудың мынандай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық
төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік
негізінде.13
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің
табыстылық нормасын көрсете отырып, олардың тізімі негізінде жүзеге
асырылады.
Декларацияда салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді,
шегермелерді көрсетеді және салықтың сомасын есептейді.
Жылдық жиынтық табыс пен шегеріс жасау туралы декларацияны мына салық
төлеушілер салықты тіркейтін жердегі салық службасы органдарына есепті
жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей тапсыруы қажет.
Салық төлеушілерінің Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметі
аяқталған кезде салық службасы салық төлеушіден себебі мен күні,
декларацияның қашан және қай кезде тапсырылуы тиіс екенін көрсете отырып,
жазбаша хабарлама беру жолымен 12 айдан кем кезеңдегі табыс туралы
декларацияның табыс етуін талап ете алады. Табыстар туралы және табыстар
мен мүлік туралы мәліметтер Қазақстан Республикасы заңы белгіленген нысан
тәртіп бойынша беріледі. 33
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметінің сан-алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың ауқымдығы,
әділдігі, салық жүйесінің бір тұтастылығы және салық заңдарының жариялылығы
принциптеріне негізделеді.
А.Смитпен қалыптасқан жалпы және әмбебап сипаттағы принциптері
Д.Рикардомен, А.Вагнермен, Н.Тургеневпен, П.Самуэльсонмен,
В.Твердохлебовпен, Т.Юткинмен дәлелденіп, толықтырылған. А.Венгермен төрт
топқа бекітілген, тоғыз принципі қарастырылған. Ол принциптердің негізне
классикалық қондырғылар мен бюджеттік-шаруашылық бағыттары (ерекшеліктері,
мүмкіншіліктері) негіз болған. Оларға мыналар жатады:
І топқа – салық салу принциптерін ұйымдастыру;
ІІ топқа – шаруашылық принциптері;
ІІІ топқа – этикалық принциптері;
IV топқа – техникалық-басқару принциптері.
А.Венгер осылайша салық салу принциптерін жіктеген болса, ал Т.Юткин
Салық салу жүйелеріне арналған принциптік қондырғылардың жалпы кешенін екі
жүйеге бөледі. Олар: Салық салуды жүзеге асыратын жалпы ұлттық
принциптері. 44
Дамыған батыс елдерінің ішіндегі Германияның салық салу жүйесі мынандай
негізгі принциптерге сүйенген:
- салықтардың мүмкіншілігінше минималды болуы;
- минималды немесе, дәлірек айтатын болсақ, оларды өндіріп алу
шығындарының да минималды болуы;
- салықтардың бәсекеге кедергі жсамауы, біреудің мүмкіншілігінен
айырмауы;
- салықтардың құрылымдық саясатқа сәйкес болу;
- бұл жүйенің құрылымында жеке адам өмірі ескерілуі қажет.
Салық салу барысында адам мемлекетке, өзінің жеке өмірін минималды
түрде ашуы керек. Салық қызметтері салық төлеуші жайлы мәліметтерді ешкімге
тарқатуға құқық жоқ. Коммерциялық құпияның сақталуына кепілдік беру.25
Салық жүйесінің принциптерін осылайша жіктей отырып, салық салудың
мынадай жинақтық ережелеріне тоқталуға болады. Салық жүйесінің принциптерін
осылайша жіктей отырып, салық салудың мынандай жиынтық ережелеріне
тоқталуға болады:
1. Классикалық принциптері, оларға: әділеттілік, теңдік, ыңғайлылық
және айқындылық;
2. Экономикалық-ұйымдастырушылық принциптері, оларға:
- тұрақтылық, салық заңының кері әсер етуіне жол бермеуі;
- әмбебап салық салуға, яғни классикалық ережелерге ұмтылу;
- табысты қайта бөлуге таза салық формаларын енгізу;
- салықты бір рет алу;
- салық салу объектілерінің, ставкаларының бейтараптылығн,
тазалығы сақтау;
- салық құқығындағы барлық шаруашылық субъектілері үшін салық
ауыртпашылығының бірдейлігі;
3. Құқықтық-ұйымдастыру принциптері – салық жүйесінің
біртұтастылығы.33
Салық жүйесін қалыптастырудың және оны сын көзбен саралау жағынан
В.Твердохлебовтың еңбегіне көңіл аударуға болады. Оның ойынша: салық салу
принциптерінің ең маңыздысы болып - өндіргіш күштерді дамыту саналады.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділеттілігі, салық жүйесінің біртұтастылығы және салық
заңының жариялылығы принциптеріне негізделеді. Еліміздің салық заңының
ережелері, белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуі тиіс. Оларға
жеке-жеке тоқталатын болсақ:
▪ Міндеттілік принципі, яғни салық төлеуші салық заңдарына сәйкес
салық міндетемелерін толық көлемде және белгіленген мерзімде
орындауға міндетті;
▪ Айқындылық принципі. Салық салу айқындылғы салық төлеушінің
салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының
барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу
мүмкіндігін білдіреді;
▪ Әділеттілік принципі, яғни салық салуға жалпыға бірдей және
міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге
тыйым салынады;
▪ Біртұтастылық принципі. Еліміздің салық жүйесі Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында баолық салық төлеушілерге қатысты
біртұтас болып табылады;
▪ Жариялық принципі, яғни салық салу мәселелерін реттейтін
нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануға тиіс.42
Салық салу жүйесінің негізгі принциптерін қалыптастырудың теориялық
көзқарасын қортындылайтын болсақ, салық жүйесінің жалпы бағыттары
мен талаптарына жауап беретін, жалпы ғылыми принциптер мен логикалық
өзара байланысты және салық салынатын объектілерінің дағдарыссыз
дамуын қамтамасыз ететін тұрақты даму теориясының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
І. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҚҰРАМА БӨЛІГІ –
САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
1.1 Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің ұғымы мен сипаттамасы
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
. . . . . . . . . . . . . .
1.2 Салықтардың экономикалық мәні мен олардың жалпы сипаттамасы 13
1.3 Қазақстан Республикасында салық жүйесін ұйымдастыру . . . . . . .24
. .
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ
РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІНДЕ САЛЫҚТЫҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ
2.1 Қазақстан Республикасының экономикасындағы мемлекеттік қаржылық
реттеу жүйесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
. . . . . . . . . . .
2.2 Экономиканы басқару жүйесіндегі салықтық реттеу . . . . . . . . .40
. . . . .
2.3 Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтық реттеу
құралын қадағалау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
III. ҚР-ның ЭКОНОМИКАСЫН САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫҢ
БОЛАШАҚТАҒЫ ДАМУЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеу мәселелері . . . . .57
. .
3.2 Салықтық реттеудің даму тенденциялары . . . . . . . . . . . . . .60
. . . . . . . . .
3.3 Салықтық реттеуді жетілдіру механизмі және перспективалары . . . 62
.
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
. . . . . . . . . . . . . . . . .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
. . . . .
Кіріспе
Меншік қатынастарының радикалды қайта өзгерістеріне негізделген
Қазақстанның экономикасын реформалау салық жүйесін құру және қызмет ету
мәселесіне ғылыми қызығушылығының артуына және оның трансформациясына деген
көзқарастардың өзгерісін білдіреді. Мемлекеттің экономикаға араласу формасы
ретінде – салықтық реттеу – салықтардың ұдайы өндіріс процесіндегі
капиталға, яғни меншік қатынастарын қызмет еткенін көрсетеді. Салықтық
тәсілдер арқылы (салық ставкаларының, салық түсімдерінің өзгеруі, салық
жеңілдіктері, салық салу формасының басқасымен ауыстыру) мемлекет,
экономиканың дағдарысты жағдайдан шығаруға және экономикалық жүйенің
тұрақтылығына ықпал ететін өнеркәсіптің прогрессивті салаларының дамуына
әсер ету мақсатымен, бюджеттің кірісін және шығыс бөлімдерін реттейді.
Салық салуды ұйымдастыру мемлекеттің өз функцияларын орындау
мүмкіндігін қамтамасыз етеді және ол экономиканы салықтық реттеудің
қажеттілігі мен міндеттілігін айқындайды. Осыған байланысты, рационалды
түрде құрылған салық салу жүйесі әлеуметтік экономикалық құрылымдардың
қоршаған ортаның қолайсыз үрдістерінен тәуелділігін азайтуға мүмкіндік
береді. Мәселенің былай қойылуы салық салуды бірінші кезеңдегі мәселелер
қатарына қояды және қайта бөлу қатынастарын, жүргізіп отырған реформалардың
теориялық және әдістемелік негізделуінде, болып жатқан процесстерге сәйкес
өзгеруін білдіреді. Бұл мәселе салық базасын қалыптастыру мен салықтарды
есептеу, сонымен бірге, салық салу механизімінің құқықтық аспектілерін
қамтиды. Біздің ойымызша, бұл мәселе жалпы ұлттық қажеттіліктерге сәйкес,
салық салудың ұйымдастыру-экономикалық механизмі арқылы, салық салу
жүйесінің құрылымын реттеу негізінде шешілуші тиіс.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңі толығымен өтпеген және бұрын
өзінің жеке салық салу жүйесі болмаған мемлекет ретінде, Қазақстанның
экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз етуімен байланысты салық салу
мәселесі актуалды болып отыр. Салық салу мәселесін зерттеу, оның
мемлекеттің қалыптасуымен бірге әлеуметтік, қоғамдық және жеке мемлекеттік
және корпоративтік қызығушылықтарды қоса ескере, олардың өзара қатынасын
фискалдық және реттеу функциялары арқылы пайда болатынын көрсетті.
Ғылыми әдебиеттерде салық салу мәселелеріне көп көңіл бөлінуде, себебі
салықтар және салық салу арқылы ұлттық табыстың бір бөлігін мемлекеттендіру
жүреді және ол бюджет құрылымы арқылы іске асырылатын, мемлекет пен салық
төлеушілердің қызығушылықтарының өзара қарым-қатынасын
көрсетеді. Бірақ, осы уақытқа дейін, салық салудың теориялық-әдістемелек
жақтарының дискуссиялық сипаты, оның салық салу жүйесін қалыптастырудың
қиындығын және оны құрудағы әртүрлі көзқарастардың бар болуы, яғни салық
салу ұғымы, мәні туралы бірыңғай қөзқарастың жоқ екендігін білдіреді.
Салық салу – салықтарды алу процессі, сонымен қатар әлеуметтік құбылыс
және экономикалық категория ретінде де, зерттеу процесінде автордың қандай
мақсат қойғанына байланысты қарастырылады. Салық және салық салудың
түсініктерінің біржақты емес көрінісі, салық саласындағы мемлекеттік
саясаттың тікелей және жанама салық салудың ара қатынасы оның құрамы, баға
белгілеумен өзара байланысы және тағы басқа байланыстар бойынша
пікірталасқа алып келеді. Осыған байланысты, зерттеушілермен салық салу –
тар мағынасында – салық салу процессі және толығырақ мағынасында: салық
салуды фундаментальді категория ретінде анықтаумы объективті негізі,
объективті мен субъективтінің аралас келуі мен олардың өзара байланысы,
объективті категория ретінде қарастырылады.
Салық салу мәселелерінің шешудегі мұндай көзқарастар, ең алдымен салық
салу практикасының теориялық негіздеу мүмкіндіктерімен құрылған. Олар:
әртүрлі мекемелер мен неолибералдық көзқарастар қамтитың неоклассикалық,
кейнсияндық және тұрақты даму секілді салық теориясында көрініс тапқан.
Экономиканы тұрақты және өзін-өзі реттеуші деп санаған неолибералдық
бағыттың танымал өкілдері: А.Смит, У.Петти, Д.Рикардо, А.Лаффер, М.Фридман
және тағы да басқалары.
Салықтар мен салық салу тек бюджеттің кіріс көзі ретінде ғана рөлі
белгіленген. Олар негізінен экономикалық процесстерді реттеуде салықтардың
жанама рөл атқарады деп қарастырады. Қазақстанда салық салу мәселелеріне
жеткілікті дәрежеде көңіл бөлініп отыр. Б.Аймақов, У.Б.Баймұратов,
Б.Ж.Ермекбаева, Э.К.Идрисова, Г.карагусова және т.б. еңбектерінде салық
салудың теориялық, әдістемелік және практикалық мәселелері көрініс тапқан.
Бұл еңбектердің мазмұнын оқып-зерттеу Қазақстандағы салық жүйесінің жағдайы
туралы айтуға мүмкіндік береді. Осылайша, шетел мамандарымен ТМД
елдерінің ғалымдарының салық салу саласындағы теориялық және әдістемелік
еңбектерін шығармашылық түрде ұғыну ұдайы өндірістің әлеуметтік-
экономикалық даму жағдайына салық салу принциптерінің, формалары мен
тәсілдерінің сәйкестілік деңгейін айқындау, салық салудың ұйымдық-
экономикалық механизмін сәйкестендіру қажет.
Мемлекет тараптарынан экономикалық процестерді реттеу кез келген
қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажыраc элементі болып
табылады. Экономиканы мемлекеттік реттеу тәсілдерінің ішінде – салық
саясаты ерекше орын алады. Практикада салық саясатындағы байланыстарды
өзгерте отырып, тек қана экономикадағы конъюктуралық ауытқуларды жұмсатып
қана қоймай, сонымен бірге, ұлттық шаруашылықты ұзақ мерзімді
тұрақтандыруға ықпал еткенін көрсетіп отыр.
Экономиканы қаржылық реттеу – бұл макроэкономикалық жұмыс істеуінің
әрбір нақтылы кезеңінде оның үнемі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы
ресурстарын шебер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін
шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының
нысандары мен әдістерін мақсатты және дәйекті қолдану процесі. Мұндай
реттеудің қажеттілігі мемлекет тараптарына қоғамдық өңдірістің сипатымен
анықталады.
Қаржылық реттеу көмегімен мемлекет халықтың төлем қабілеттілігінің
сұранымына, қорланудың қарқынына, тауарлар мен қызметтерді өткізуге, елдер
арасындағы тауарлар мен капиталдардың қозғалысына, макроэкономиканың
салалық және аумақтық құрылымына ықпал етеді.
Сонымен бірге қаржы тұтқаларының көмегімен мынадай негізгі мәселелер
шешіледі:
- материалдық өндіріс сферасында жұмылдырылатын қаржы ресурстарының жалпы
деңгейін реттеу;
- өндірістік сферадағы монополиялық қызметті экономикалық шектеу;
- кәсіпорындардың, ұйымдардың сыртқы экономикалық қызметін реттеу, олардың
құқықтық және келісімшарт тәртібін қамтамасыз ету;
- кәсіпорындарда, ұйымдарда, фирмаларда өндірісті дамытуды материалдық
жағынан ынталандырып отыру;
- кәсіпорындардың, ұйымдардың, фирмалардың ақшалай ресурстарын бөлудің
ішкі өндірістік арақатысын реттеу,
- ел, аймақ, сала, кәсіпорын, ұйым, фирма көлемінде инвестициялық
процестерді реттеп отыру.
Сөйтіп, өндірісті қаржылық реттеу мен ынталандырып отырудың негізінде
жалпы алғанда елдің экономикалық дамуының тенденциясына қаржы тұтқаларының
көмегімен ықпал жасалады. Дұрыс салық саясатын қолдана отырып, мемлекет
елдегі экономиканың жағдайды реттей алады және реттейді. Бірақ, бюджетке
салықтық түсімдерді көбейту, салық салу арқылы жасауға болмайды, себебі
тәжірибеде көрсеткендей ол салық салу базасының қысқаруына алып
келеді.Сондықтан, салық салу аясын кеңейту, салық ауыртпашылығын азайту
есебінен жүргізу қажет. Салық зерттеулер, жиынтық ауыртпалық негізгі үш
салықтың әсерінін: корпоративтік табыс салығы, қосымша құн салығы және
акциздердің және жалақыдан алынатын аударымдарды қоса алғанда, бүгінгі
таңда 40 – 45%-ды құрап отыр. Егер салықтардың басқа түрлерін ескере, онда
салық ауыртпашылығы одан да жоғары болады.
Осының нәтижесінде, салық төлеушілердің көпшілігі салық төлеуден
қашады, әсіресе егер салықтар саласы шекті нормадан алып кетсе халықаралық
тәжірибеде көрсетіп отырғандай, салық жүктемесінің оптималды шегі салық
саясатын табыстың 35%-н ауысуы керек.
Қазақстан Республикасындағы салықтар – бұл өте күрделі мәселе.
Мемлекеттілікті күшейту жағынан алғанда, салық заңдары Азаматтық Кодекстен
кейінгі орында. Өкінішке орай, салық саясаты көбінесе, бұл процесстің
негізгі қатысушысы – салық төлеушіге қатысты жүргізілмейді. Бүгінгі таңда
енгізілген салық жүйесінің, яғни төлеушінің қызығушылықтарын әлеуметтік
қорғау мен заңды құқықтарын қамтамасыз ететін салық жүйесінің әрекеті
туралы айту әлі ерте.
Қазақстанның стратегиялық жоспарларының шеңберінде, қазіргі салық
жүйесі әлі де салық заңдарының негізгі қалаушы негізгі принциптерді ары
қарай жетілдіру мен оның тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап етуде. Ол өз
кезегінде, жеке кәсіпкерліктің іскерлік белсенділік деңгейін көтеруге
мүмкіндік жасайды және мемлекеттің экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз
етеді, халықтың өмірінің жеткілікті деңгейін қалыптастыруға көмектеседі.
Біздің еліміздегі осы мәселелерді шешуде кешендік көзқарас қажет және
мұнда маңызды рөл салық салу жүйесіне жүктелген. Біз білетініміздей,
салықтар және саясаты – күшті факторлар, яғни мемлекеттің қолындағы
экономикаға тікелей әсер етуші құрал, сонымен бірге, мемлекеттің шаруашылық
субъектілерімен кері байланыс механизмі. Міне, сондықтан, нақты жағдайға
байланысты, оның ішінде экономиканың даму мен ерекшелігіне, елдегі
мемлекеттік жағдайы билік тұрақтылығына қарай, бұл фактор – оның
экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуші құрал болуы, немесе оның жоғары
тәуекелге бару көзі болып табылады.
Осыған байланысты дипломдық жұмысымның мақсаты:
1. Мемлекеттік қаржылық реттеу мен салықтық реттеудің теориялық
аспектілері мен ерекшеліктерін ашып көрсету;
2. Салықтардың мемлекеттік қаржылық реттеу жүйесіндегі рөлі мен маңызын
көрсету;
3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтық реттеу
жүйесіндегі мәселелерді шешу мен оларды жетілдіру механизмін ұсыну.
Қойылған мақсаттарды шешу үшін мынадай міндеттерді:
1. Мемлекеттік қаржылық реттеудің ұғымы мен сипаттамасы;
2. Салықтардың экономикалық мәні мен Қазақстан Республикасының салық
жүйесін ұйымдастыру;
3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы мемлекеттік қаржы
жүйесіндегі салықтық түсімдеріне талдау жасау;
4. Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеудің даму тенденциялары
және салық жүйесін жетілдіру механизмі мен даму перспективаларын
анықтау.
Жұмысты жазу барысында Салықтық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Салық Кодексі,
Қазақстан Республикасының президенті мен Қазақстан Республикасы үкіметінің
Актілер жинағы, отандық және шетелдік әдебиеттер, мерзімді басылымдар және
жұмыс ішінде талдау жасалынатын Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігінің, ҚР-сы Статистика Агенттігінің статистикалық мәміметтері
пайдаланылды.
I МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҚҰРАМА БӨЛІГІ – САЛЫҚТЫҚ
РЕТТЕУ
1.1 Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің ұғымы мен сипаттамасы
Мемлекет тараптарынан экономикалық процестерді реттеу кез келген
қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажыраc элементі болып
табылады.
Экономиканы реттеу әдістері екі нысанда - өзін-өзі реттеу мен
мемлекеттік реттеу нысандарында жүргізіледі. Біріншісі қоғамдық өндірістің
түрлі буындарында қаржы базасын қалыптастырудың шаруашылық жүргізуші
субъектілердің өздері жасап, пайдаланатың әдістерімен сипаттайды. Екінші
нысаны қоғамдық өңдірістің даму процесіне мемлекеттің сан алуан
экономикалық тетіктері, соның ішінде қаржы тұтқалары арқылы араласуын
бейнелейді. Экономиканы мемлекеттік реттеуге қаржы жүйесінің барлық
сфералары мен буындары қатысады, оның үстіне қаржы жүйесіне әр буыны
ықпалының өзгешеліктері болады, айталық, ұлттық экономика арақатынастарының
сан алуан түрлері реттеледі. 20
Экономиканы қаржылық реттеу – бұл макроэкономикалық жұмыс істеуінің
әрбір нақтылы кезеңінде оның үнемі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы
ресурстарын шебер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін
шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының
нысандары мен әдістерін мақсатты және дәйекті қолдану процесі. Мұндай
реттеудің қажеттілігі мемлекет тараптарына қоғамдық өңдірістің сипатымен
анықталады. 35
Мына бастапқы негіздемелер мемлекеттік қаржылық реттеуді жүзеге
асырудың алғышарттары болып табылады:
1. Қоғам дамуының объективті экономикалық заңдарының іс-әрекетін есепке
алу. Қоғамның барлық мүшелерінің түпкілікті мүдделерін білдіретін
қоғам дамуының ғылыми негізделген стратегиялық бағдарламасын әзірлеу.
Бағдарлама мамлекет пен оның оның төменгі құрылымдарының нормативтік
актілерін қамтамасыз ететін тұтас, ұзақ мерзімді бағыты ретінде
анықталады, ойда болмаған жағдайларға байланысты тактикалық сипаттағы
түзету жасалуы мүмкін.
2. Көзқарастарды білдіретін демократиялық жүйесінің болуы және халықтың
барлық жіктерінің, әлеуметтік, ұлттық топтарының мүдделерін еркін
білдірудің мүмкіндіктеріне арналған олардың демократиялық
институтарының болуы.
3. Шаруашылық қызметте салықтың нормасы мен ережесінен шегіністі айқын
және жедел сезінетін елде жақсы жолға қойылған заңнамалық жүйенің
болуы. 41
Қаржылық реттеу көмегімен мемлекет халықтың төлем қабілеттілігінің
сұранысына, қорланудың қарқынына, тауарлар мен қызметтерді өткізуге, елдер
арасындағы тауарлар мен капиталдардың қозғалысына, макроэкономиканың
салалық және аумақтық құрылымына ықпал етеді. 20
Сонымен бірге қаржы тұтқаларының көмегімен мынадай негізгі мәселелер
шешіледі:
- материалдық өндіріс сферасында жұмылдырылатын қаржы ресурстарының жалпы
деңгейін реттеу;
- өндірістік сферадағы монополиялық қызметті экономикалық шектеу;
- кәсіпорындардың, ұйымдардың сыртқы экономикалық қызметін реттеу, олардың
құқықтық және келісімшарт тәртібін қамтамасыз ету;
- кәсіпорындарда, ұйымдарда, фирмаларда өндірісті дамытуды материалдық
жағынан ынталандырып отыру;
- кәсіпорындардың, ұйымдардың, фирмалардың ақшалай ресурстарын бөлудің
ішкі өндірістік арақатысын реттеу;
- ел, аймақ, сала, кәсіпорын, ұйым, фирма көлемінде инвестициялық
процестерді реттеп отыру. 35
Сөйтіп, өндірісті қаржылық реттеу мен ынталандырып отырудың негізінде
жалпы алғанда елдің экономикалық дамуының тенденциясына қаржы тұтқаларының
көмегімен ықпал жасалады.
Нәтижесінде, яғни мемлекеттік қаржылық реттеудің нақтылы қорытындысына
оны жүзеге асырудың белгілі бір шартты сақталған кезде қол жетеді. Мұндай
шарттарға мыналар жатады:
• экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру;
• басқарудың барлық деңгейлерінде және меншіктің барлық нысандарында
шаруашылық процестер мен құрылымдарды монополиялау;
• нарықтық бастамаға, коммерциялық қызметтің, заңдағы ескертпелерден басқа
қызметтің бірдей барлық түрлеріне еркіндік беретін барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер меншігінің бүкіл нысандарының шынайы тендігін
жасау негізінде бәсекені, кәсіпкерлікті дамыту;
• жоғарыда айтылған шарттардан туындайтын мемлекет шеңберінде де,
халықаралық кооперация мен еңбек бөлінісінің артықшылықтарынан шығатын
ынтымақтастықты дамыту жөніндегі экономикалық одаққа бірігетін бірнеше
елдердің бірыңғай интеграциялық кеңістігі шегінде де салалар,
өндірістер, аумақтар арасында өндірістің өзгермелі факторларының еркін
кедергісіз ауысуы мүмкіндігі. 39
Әдетте реттеу процесі объективті және субъективті факторлардың,
экономиканың жұмыс істеу шарттарының сан алуандығымен, әр түрлі
категорияларды, олардың элементтерін пайдаланумен сипатталады. Сондықтан
осы негіздемелер бойынша мемлекеттік реттеудің жүйесін типтерге, түрлерге,
нысандарға және әдістерге сыныптаудың маңызы зор.
Реттеудің екі типі бар: ол экономикалық (оның: қаржылық, бағалық,
несиелік, валюталық, еңбекке ақы төлеу бөліктерімен) және әкімшілік реттеу.
Қаржылық реттеудің түрлері: салықтық, бюджеттік, ақша-несиелік, кедендік-
тарифтік, валюталық-қаржылық, шаруашылық ішіндегі (фирма ішіндег,
кәсіпорын, ұйым, корпорация шегіндегі және т.т.) реттеуді қамтиды. Қаржылық
реттеудің осы түрлеріне сәйкес оның мынадай нысандарын атауға болады.
Мысалы: бюджеттік реттеуді қаржыландыру, (субвенциялар, субсидиялар,
трансферттер), салықтық реттеу тура және жанама салық салу, валюта-қаржылық
реттеуде сыртқы инвестициялау, сыртқы қарыздар, сыртқы борыш. Бұлар –
қаржылық реттеудің негізгі нысандары. Ортақ нысан жоспарлау болып табылады.
Нарықтық экономика кезінде экономикалық, соның ішінде қаржылық нысандар мен
әдістер арқылы жанама реттеме іс-әрекет етеді. Дүниежүзілік практика
мынандай реттеуіштерді қолданылады:
- Салық салуда – салықтардың мөлшерлемелері, салық салу жөніндегі
жеңілдіктер мен санкциялар, табыстарды, мүлікті, активтерді мағлұмдамалау,
аванс төлемі және басқалары;
- Бюджеттен қаржыландыру кезінде – шығыстарды нормалау, қаражаттардың
пайыздық аударымдары, бюджет тапшылығын қаржыландырудың әдістері, бюджет
артығын пайдалану;
- Амортизацияның нормалары, кәсіпорындардың, фирмалардың қорларына
аударылатын аударымдардың нормативтері, әлеуметтік қамсыздандырудың
нормативтері және басқалары. Бұл реттеуіштер ақша (қолма-қол және қолма-
қолсыз ақшалар, эмиссияның көлемі, валюталық бағам), несие (несие үшін
сыйақылар, есеп мөлшерлемесі мен ұлттық банктердің резервтік талаптары,
ашық нарықтағы ұлттық банк операцияларының ауқымы), баға (реттемелі
бағалардың деңгейі, еркін және тіркелген бағалардың арақатынасы,
рентабелділіктің шекті деңгейі) реттеуіштермен толықтырылады.43
Валюталық-қаржылық реттеудегі негізгі әдістер мыналар болып табылады:
валюталық бағам, ақша капиталының пайыздық мөлшерлемелері, халықаралық
төлем қаражаттары мен бағалы қарыздардың бағамдары, валюталық тәуекелдерді
сақтандырудың сан алуан әдістері.
Реттеудің ішкі шаруашылық түрінде коммерциялық немесе шаруашылық есеп,
қаражаттарды нормалау әдістері, қаржы қорларына аударылатын аударымдардың
нормативтері және олардың пайдалану қолданылады. Сонымен бірге экономика
мемлекеттік қаржылық ықпал жасаудың бәріне толық қамти алмайды. Ол, әдетте,
өлшеулі және экономиканы реттеудің қосымша нысандары мен әдістерін қажет
етеді. 28
Мемлекеттік қаржылық реттеу тұтқаларының ішінде салықтарға аса маңызды
орын беріледі. Салық пен реттеу кәсіпорындар мен халықтың экономикалық
белсенділікті ынталығын қамтамасыз етуге арналған. Салықтардың көмегімен
рентабелділіктің деңгейі мен кәсіпорындардың қарамағында қалатын ақша
қорланымдарының көлемі реттеліп отырады. Мемлекеттік қаржылық реттеу
проблемасының екінші жағы бюджеттен қаржыландыруды пайдалану тиімділігінің
дәрежесі болып табылады. 29
1.2 Салықтардың экономикалық мәні мен олардың жалпы сипаттамасы
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық құрылысы мен
саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі
көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық инструменті, мемлекеттің
кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып
табылады. 39
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық
категория. Салықтар – мемлекеттің, оның бюджеттік саласының (білім берудің,
денсаулық сақтаудың, ғылымның, мәдениеттің, өнердің және тағы басқалары)
өмір сүруінің басты көзі болып табылатын салық төлеуші жеке және заңды
тұлғалардан мемлкет өндіріп алатын міндетті төлемдер. Оның мөлшері мен
төленуі заңмен белгіленген. Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің,
жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған
қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды
сипаттайтын экономикалық категория. 1
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі
бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. 34
Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің заңды және жеке тұлғаларымен
қалыптасатын ақша қарым-қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар
экономикалық категория ретінде қаралуы мүмкін. Салықтардың мемлекеттің
экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-
экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және қызметтерімен айқындалады.
Белгілі философ Фрэнис Бэкон Салықтарды төлеу - әрбір азаматтың қасиетті
борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгілнген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады – деп жазылған.
Салықтар – мемлекет қаржысының қайнар көзі. Мемлекет салықтарды
экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік
ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет
қайраткерлері, экономистері, философтар, ойшылдар көптнген еңбектер жазған.
Мысалы: Ф.Аквинский Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны ретінде
анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит Салық
төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі деп
тұжырымдаған.30
“Салық” ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті
төлем ретінде көрсетіледі.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты.
Салықтардың мынандай негізгі қызметтері бар:
1. Фискалдық;
2. Реттеушілік;
3. Бақылаушылық.
Салықтардың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет. Ол
барлық мемлекеттерге тән негізгі қызметі болып табылады. Бұл қызмет түрі
мемлекеттің бюджетті толықтыру үшін, кәсіпорындар мен азаматтардың ақшалай
табысының бір бөлігін эквивалентсіз, мәжбүрлеп алу негізінде толықтыру.
Салықтардың осы қызметі арқасында мемлекеттің ақшалай қоры пайда болады
және мемлекет өмір сүруі мен ары қарай қызметін атқару үшін материалдық
жағдайлар жасайды. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа
да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Фискалдық қызмет мемлекеттің
экономиканы реттеудегі рөлін арттыру үшін, объективті алғы шарттарын
құрастырады. Ал бұл өз кезегінде, салықтың экономикалық қызметіне
сәйкестендіріледі.19
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық
көздер – салықтар. Қазіргі кезде қазақстан Республикасының мемлекеттік
бюджетіндегі салықтық төлемдердің үлесін мына бірінші кестедегі
мәліметтерден көруге болады.
1-кесте
Қазақстан Республикасы 2001 – 2004 жылдарындағы мемлекеттік бюджетінің
жалпы кірісіндегі салықтық түсімдердің үлес салмағы
( млн.тенге)
Жылдар 2001ж 2002ж 2003ж 2004ж
Мемлекеттік бюджет
кірісі (млрд.тг) 733 660 807 852 1 004 566 1 286 734
Оның ішіндегі,
салықтық түсімдер 635 792 752 785 947 251 1 186 137
(млрд.тг)
Салықтық түсімдердің
мемлекеттік бюджет 86,7 93,2 94,3 92,7
кірісіндегі үлес
салмағы (%)
Әдебиет: Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің стаистикалық
бюллетені. №2(74), 2005жыл.
Кестеде көрсетілген мәліметтерді қарастыра келе, қазіргі кезде
еліміздің бюджетінің кірісі көзінің 90 пайыздан аса салықтардан тұратынын
көруге болады, егер базалық 2001 жылмен салыстырсақ 6 пайызға өсіп отыр. Ел
экономикасы дамып, мемлекеттік бюджеттің кіріс көзі ұлғайған сайын,
салықтық түсімдердің де өсіп отырғаны байқалады. Себебі салықтың
экономикалық табиғаты өндіріске байланысты. Өндіріс бар жерде табыс бар,
онда алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндірістің дамуына барынша
өз ықпалын тигізіп, өндірушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында дүние жүзілік қаржы ғылымында
экономикалық саясаттың ең қуатты құралы ретінде, салық салудың реттеу
қызметің пайдалану қажеттілігі пайда болды. Реттеушілік қызметі мемлекеттің
экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болды. Бұл көз қарастар
А.И.Буковецк, П.П.Гензе, И.М.Кулишер, В.Н.Твердохлебовтың Шетел
мемлекеттерінің салығы (1926 жылғы) атты монографиясында, П.В.Микеладзенің
Шетел мемлекеттеріндегі салық салу жүктемесі (1928 жылғы) атты кітабында,
К.Ф.Шмелевтың Салық салудың жүктемелі мәселелері (1928 жылғы),
А.А.Тривустың Салық – экономикалық саясаттың құралы ретінде (1925 жылғы),
В.В.Дитманның Салық аудару (1930 жылғы) атты еңбектерінде толық
сипатталған. 9
Авторлардың пікірінше, салық қызметі – бұл оның қасиетінің көрсететін
тәсілі, яғни осы экономикалық категорияның қоғамдық міндеттемесін қалай
жүзеге асыратынын бейнелейтін, салық мәнінің көрінісі. Барлық салық
қызметінің мақсаты бір – ол, мемлекеттің салық жүйесінің және олардың
бюджет саясатының тиімділігін анықтауы. Салықтың реттеуші қызметі, олардың
ұдайы өндіріс процесінің серпініне және көлеміне ықпал етуімен
ерекшелешенеді. Салықтың өзгеруі тура (жұмыс, қызмет) ұсынысы мен
сұранысының, сондай-ақ инвестиция мен жинақты арттыруына немесе қысқартуына
әкеліп соғады. Сонымен қатар салықтың еңбек белсенділігін, ресурстар
жинағын, инновацияны, қоршаған ортаны қорғау үшін экономикалық жағдайлар
туғызады немесе керісінше жояды. Сондықтан да салық салу – мемлекеттің
нарықтық шаруашылыққа араласуының анағұрлым белсенді құралы. Ол
экономикалық өсуді, әлеуметтік қайта құрылымды жылдамдатуға немесе
баяулатуға қабілетті.
Реттеушілік қызметі салық механизімі арқылы іске асырылады. Ол халық
шаруашылығының дамуына байланысты қабылданған бағдарламаларға сәйкес ықпал
етеді. Оның ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық
жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын
реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асыру қажет. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару
үшін олардың басқа да экономикалық тетіктерімен тығыз байланысты болуы
керек. 27
Салықтардың келесі негізгі қызеті ол бақылаушылық қызметі, яғни
салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық
механизмінің қызмет түрінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет
саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық бақылауды
тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық
төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтар мен алымдарын толық және
уақтылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.23
Салық ісін тиімді ұйымдастыру мақсатында салықтарды белгілі топтарға
бөліп жіктейміз.
Салықтарды мынадай ерекшелік белгілері бойынша жіктейміз:
1. Салық салу объектісіне байланысты;
2. Қолдануына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай;
Салықтың бірнеше белгілері бойынша жіктелінуі толық сипаттамасын
2 - кестеден көруге болады.
2 – кесте
Салықтардың жіктелуі
Белгісі Салық түрі Қосымша сипаттамасы
Жалпы Салықтардың бюджеттің басқа
Салықтарды пайдалану кірістерімен араласып жұмсалуы
сипаттамасына
байланысты
Мақсатты Нақты шараларды пайдалану үшін
қолданылады
Тікелей Салық төлеушілердің табысына немесе
Салық төлеуші мен меншігіне тікелей қойылады
мемлекеттің өзара
қатынасы бойынша
Тауар бағасынан немесе көрсетілген
Жанама қызметтер тарифіне үстеме ретінде
қойылып, тұтынушылармен төленеді
Салықтарды өндіріп Республикалық Мемлекет табысы болып саналатын
алу органдарына салықтар
байланысты
Жергілікті бюджеттің табыс көзі
Жергілікті болып саналатын салықтар
2 – кестенің жалғасы
1 2 3
Ақшалай Ақшалай формада төленетін салықтар
Салықтарды төлеу
формасына байланысты
Жер қойнауын пайдаланушылардың
Натуралды келісімінде белгіленген, кен
өнімдерінің үлесі ретіндегі салықтар
Субъектісі болып заңды тұлғалар,
Заңды тұлғалар резидент және резидент емес, тұрақты
Субъктісі бойынша мекемелердің корпорациялық салығы
Жеке тұлғалар Жеке тұлғалармен төленетін жеке
салықтар
Табысқа салынатынКез-келген салық салу объектісінің
Объектілердің табысынан алынатын салықтар
экономикалық
белгілері бойынша
Тұтынуға Тауарлар мен қызметтерді тұтынғаны
салынатын үшін төленетін шығын салықтары
Бекітілген Бюджеттің белгілі түрінің табыс көзі
ретінде заңға сәйкес бекітілген
Бюджеттік реттеу салықтар
құралы ретінде
Жыл сайынғы бекіткен бюджет
Реттеуші процессінде жоғары бюджеттен төменгі
бюджетке оны теңестіру мақсатында
берілетін салықтар
Салықтарды есептеу және өндіріп алу
– салық объектілерінің тізімдемесі
Кадастрлік негізінде, олардың нақты табыстарын
есепке алмай, көрсетілген табыс
нормасымен жүзеге асырылады
Салық салу объектісін
бағалау дәрежесіне
байланысты
Салық төлеуші табыс көлемін, қажетті
Декларация жеңілдіктері мен шегерімдерін
бойынша көрсетеді және салық сомасын
есептейді
Табысты алған жерден салық
Табыс алу көзінентөлеушінің жұмыс істейтін заңды
тұлғалардың бухгалтерімен сол жерде
есептеліп, төленеді
Патент негізінде Кәсіпкерлік қызметтің әртүрлі қызмет
түріне патент енгізіледі
айналым шығынына жататын салық;
Есептік экономикалық өнімнің (жұмыстың, қызметтің) сатылу құнына енген;
мақсаттарға сай қаражат нәтижсіне жататын (пайдадан салық алынбай
тұрған) салық
Әдебиет: 20
Салықты жіктеудің бір белгісі болып, олардың экономикаға тікелей немесе
жанама әсер етуі саналады. Осындай белгілері бойынша салық төлемдерінің
жалпы жиынтығынан мынадай: баға құрылымын, өндіріс шығынын, инвестицияны
және жұмыспен қамтуды реттейтін салықтар ерекшеленеді. Салықтардың
экономикалық жеңілдіктерінің осы түрі, әрбір салықтың шаруашылық
қызметтеріне жан-жақты әсер ететіндіктен, шартты сипаттамада болады және
экономикалық қатынастардың барлық салаларына жалпы әсерін тигізеді. Қандай
да бір салық түрінің, экономикалық құбылыстың нақты бір түріне жатқызу
кезінде, оның үстемдік әсері ескеріледі.31
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі. Тікелей салықтар табысқа немесе мүлікке салынады.
Тікелей салықтарға мынандай салықтар жатады:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- жер салығы;
- көлік құралдарына салынатың салық және т.б.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына
алдын ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады.
Жанама салықтарға мыналар жатады:
- қосылған құңға салынатың салық;
- акциздер.
Бюджетке түскен соң қолданылатың белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жіктеледі:
- Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады. Оған
корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б.
- Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын-ала белгіленген нақты
шараға жұмсалады. Мысалы; көлік құралдарына салынатын салық жол қорын
құруға жұмсалады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
- Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез-келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың санатына мына
салықтар кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.
- Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.35
Салық салу объектісіне бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді. Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатың
объектісінің сыртқы белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы
жатады. Дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен
алынатын табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпорациялық табыс
салығы, жеке табыс салығы жатады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі
бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік
беретін салық механизмін іске асыру.9
Салық механизімі, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін зерттеген
ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейді:
• егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-нан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады;
• егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50% -ы аралығында
болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
• егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40%-ы мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.8
Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары,
салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады. Салық салуды ұйымдастыру
салық қатынастары нысандарың элементтерін, яғни салық түрлерінің нақты
аттарын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі мен әдістерін, іс-қимылының
тәсілдерін қамтитын салық механизмін құруға және оның жұмыс істеуіне саяды.
Салық механизмінде өзара байланысты элементтерден тұратын арнаулы
нұсқаулық қолданылады. (1 суреттен көруге болады).41
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен
тұрады.
Негізгі салық элементтері мыналар жатады:
• субъект;
• объект;
• салық көзі;
• салық ставкасы;
• салық өлшем бірлігі;
• салық оклады;
• салық жеңілдіктері;
• салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
• салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқытары мен
міндеттері;
• салық төлеуін бақылау;
• салықтық жазалау шаралары.24
Осы элементтердің әр қайсысына жеке-жеке тоқталатың болсақ:
Салық төлеуші (субъект) – салықты және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
- резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзіндегі негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. көптеген
тауарлық-материалдық игіліктер.36
Салық көзі – салық салынатың табыс. Салық салынатың табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
1 – сурет. Салық механизмінің элементтері
Салық ставкасы - өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар
тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивті және пропорционалдық
(тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып
отырады.
Пропорционалдық ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың мөлшеріне
байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
Тұрақты салық ставкасы объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай сома
түрінде белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін салық
сомасы.21
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимиум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту, тағы басқалары жатады.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты. Салықты төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты
төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеуге керек екенін, яғни
төлеу кезіндегі белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне
қарай салық алудың мынандай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық
төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік
негізінде.13
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің
табыстылық нормасын көрсете отырып, олардың тізімі негізінде жүзеге
асырылады.
Декларацияда салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді,
шегермелерді көрсетеді және салықтың сомасын есептейді.
Жылдық жиынтық табыс пен шегеріс жасау туралы декларацияны мына салық
төлеушілер салықты тіркейтін жердегі салық службасы органдарына есепті
жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей тапсыруы қажет.
Салық төлеушілерінің Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметі
аяқталған кезде салық службасы салық төлеушіден себебі мен күні,
декларацияның қашан және қай кезде тапсырылуы тиіс екенін көрсете отырып,
жазбаша хабарлама беру жолымен 12 айдан кем кезеңдегі табыс туралы
декларацияның табыс етуін талап ете алады. Табыстар туралы және табыстар
мен мүлік туралы мәліметтер Қазақстан Республикасы заңы белгіленген нысан
тәртіп бойынша беріледі. 33
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметінің сан-алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың ауқымдығы,
әділдігі, салық жүйесінің бір тұтастылығы және салық заңдарының жариялылығы
принциптеріне негізделеді.
А.Смитпен қалыптасқан жалпы және әмбебап сипаттағы принциптері
Д.Рикардомен, А.Вагнермен, Н.Тургеневпен, П.Самуэльсонмен,
В.Твердохлебовпен, Т.Юткинмен дәлелденіп, толықтырылған. А.Венгермен төрт
топқа бекітілген, тоғыз принципі қарастырылған. Ол принциптердің негізне
классикалық қондырғылар мен бюджеттік-шаруашылық бағыттары (ерекшеліктері,
мүмкіншіліктері) негіз болған. Оларға мыналар жатады:
І топқа – салық салу принциптерін ұйымдастыру;
ІІ топқа – шаруашылық принциптері;
ІІІ топқа – этикалық принциптері;
IV топқа – техникалық-басқару принциптері.
А.Венгер осылайша салық салу принциптерін жіктеген болса, ал Т.Юткин
Салық салу жүйелеріне арналған принциптік қондырғылардың жалпы кешенін екі
жүйеге бөледі. Олар: Салық салуды жүзеге асыратын жалпы ұлттық
принциптері. 44
Дамыған батыс елдерінің ішіндегі Германияның салық салу жүйесі мынандай
негізгі принциптерге сүйенген:
- салықтардың мүмкіншілігінше минималды болуы;
- минималды немесе, дәлірек айтатын болсақ, оларды өндіріп алу
шығындарының да минималды болуы;
- салықтардың бәсекеге кедергі жсамауы, біреудің мүмкіншілігінен
айырмауы;
- салықтардың құрылымдық саясатқа сәйкес болу;
- бұл жүйенің құрылымында жеке адам өмірі ескерілуі қажет.
Салық салу барысында адам мемлекетке, өзінің жеке өмірін минималды
түрде ашуы керек. Салық қызметтері салық төлеуші жайлы мәліметтерді ешкімге
тарқатуға құқық жоқ. Коммерциялық құпияның сақталуына кепілдік беру.25
Салық жүйесінің принциптерін осылайша жіктей отырып, салық салудың
мынадай жинақтық ережелеріне тоқталуға болады. Салық жүйесінің принциптерін
осылайша жіктей отырып, салық салудың мынандай жиынтық ережелеріне
тоқталуға болады:
1. Классикалық принциптері, оларға: әділеттілік, теңдік, ыңғайлылық
және айқындылық;
2. Экономикалық-ұйымдастырушылық принциптері, оларға:
- тұрақтылық, салық заңының кері әсер етуіне жол бермеуі;
- әмбебап салық салуға, яғни классикалық ережелерге ұмтылу;
- табысты қайта бөлуге таза салық формаларын енгізу;
- салықты бір рет алу;
- салық салу объектілерінің, ставкаларының бейтараптылығн,
тазалығы сақтау;
- салық құқығындағы барлық шаруашылық субъектілері үшін салық
ауыртпашылығының бірдейлігі;
3. Құқықтық-ұйымдастыру принциптері – салық жүйесінің
біртұтастылығы.33
Салық жүйесін қалыптастырудың және оны сын көзбен саралау жағынан
В.Твердохлебовтың еңбегіне көңіл аударуға болады. Оның ойынша: салық салу
принциптерінің ең маңыздысы болып - өндіргіш күштерді дамыту саналады.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділеттілігі, салық жүйесінің біртұтастылығы және салық
заңының жариялылығы принциптеріне негізделеді. Еліміздің салық заңының
ережелері, белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуі тиіс. Оларға
жеке-жеке тоқталатын болсақ:
▪ Міндеттілік принципі, яғни салық төлеуші салық заңдарына сәйкес
салық міндетемелерін толық көлемде және белгіленген мерзімде
орындауға міндетті;
▪ Айқындылық принципі. Салық салу айқындылғы салық төлеушінің
салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының
барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу
мүмкіндігін білдіреді;
▪ Әділеттілік принципі, яғни салық салуға жалпыға бірдей және
міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге
тыйым салынады;
▪ Біртұтастылық принципі. Еліміздің салық жүйесі Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында баолық салық төлеушілерге қатысты
біртұтас болып табылады;
▪ Жариялық принципі, яғни салық салу мәселелерін реттейтін
нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануға тиіс.42
Салық салу жүйесінің негізгі принциптерін қалыптастырудың теориялық
көзқарасын қортындылайтын болсақ, салық жүйесінің жалпы бағыттары
мен талаптарына жауап беретін, жалпы ғылыми принциптер мен логикалық
өзара байланысты және салық салынатын объектілерінің дағдарыссыз
дамуын қамтамасыз ететін тұрақты даму теориясының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz