Мемлекеттік жекешелендіру – нарықтық қатынасқа өтудің түбірлі мәселесі
Кіріспе
І Меншік кәсіпорындарына мемлекеттік бақылау жасау
1.1 Кәсіпорындарға мемлекеттік бақылау. Өрге басқан 10 жыл
1.2 Кәсіпорындарды мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру
ІІ Меншік кәсіпорында мемлекеттік жекешелендіру саясатын іске асыру жөніндегі негізгі қағидаттар мен шаралар
2.1 Меншік кәсіпорындарды мемлекеттің қарамағынан басқару
2.2 Меншік кәсіпорындарға мемлекеттің араласуының объективті қажеттілігі
2.3 Меншік кәсіпорындарда мемлекеттік реттеудің міндеттері, мақсаттары және қызметтері
ІІІ Меншік кәсіпорындарды жекешелендірудің қаржылық аспектілері
3.1 Жекешелендірудің қаржылық аспектілері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І Меншік кәсіпорындарына мемлекеттік бақылау жасау
1.1 Кәсіпорындарға мемлекеттік бақылау. Өрге басқан 10 жыл
1.2 Кәсіпорындарды мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру
ІІ Меншік кәсіпорында мемлекеттік жекешелендіру саясатын іске асыру жөніндегі негізгі қағидаттар мен шаралар
2.1 Меншік кәсіпорындарды мемлекеттің қарамағынан басқару
2.2 Меншік кәсіпорындарға мемлекеттің араласуының объективті қажеттілігі
2.3 Меншік кәсіпорындарда мемлекеттік реттеудің міндеттері, мақсаттары және қызметтері
ІІІ Меншік кәсіпорындарды жекешелендірудің қаржылық аспектілері
3.1 Жекешелендірудің қаржылық аспектілері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Мемлекеттік жекешелендіру – нарықтық қатынасқа өтудің түбірлі мәселесі. Ол жеке меншік секторы мен акционерлік қоғамдардың және бірлескен кәсіпорындардың алдыңғы позицияларды алуын көрсететін қозғалысты анықтайды. Оның жүргізулі нарықтық қатынастың пәрменділігіне байланысты болады. Жекешелендіру – меншіктің барлық түріне мемлекеттік, ұжымдық және жеке меншіктің теңдігі мен құқығына қалыпты жағдай жасайды. Адамдарға меншікті қайтарумен байланысты өндірушілерден бәсекелесуге жарамды – жарамды өнім түрлерін өндіруге деген ынтасының арта түсетініне сенім білдіруге болады.
Жекешелендіру кейде дүниежүзілік жаулап алып бара жатқан бейбіт революция деп те бейнелеп атайды. Шынында да бұл процеске даму дәрежесі әр түрлі деңгейдегі 50-ден астам мемлекет қатысады. Бұл елдердегі мемлекеттік кәсіпорындар жекешелендіріліп, ауыл шаруашылығы ұйымдары мен өндіріс орындары тікелей мемлекет иелігінен алынып, жалға берілуде. Бұл процестің ауқымы мен қарқыны, әсіресе 1991 жалдан бастап күшейді және қазір ол, нарыққа көшкен дамудың әр қилы деңгейдегі мемлекеттерде жүріп жатыр. Жекешелендіру ТМД елдерінде әр түрлі деңгейінде жүргізіліп келеді, бұл бағытта шет елдік тәжірибелер де ескерілуде, қателіктерге де жол берілуде, бірақ уақыт басқа таңдаудың жоқтығын көрсетіп отыр. Бүгінгі таңда мемлекеттік кәсіпорындар пайданы қорландырумен үнемді, тиімді жұмыс істей алмай, ұлттық байлықты ысырап етіп келеді деген көзқарас қалыптасты.
Республикамызда ұзақ жылдар бойы санамызға социалистік меншік сіңіріліп, жеке меншік қанаушы қоғамға тән деп ұғындырылып келді. Ол системадан қоғамдық меншік пен жеке меншік ұғымы сыйыспайтын еді. Өндірісті, шаруашылықты мемлекет меншігіне бағындырудың басымдылығына орай жеке меншіктің даму болашағы жоқ деген ой қалыптастырылды. Адамның жеке меншікке деген табиғи ұмтылысын басуға мемлекет машинасының барлық қуаты жұмсалды. Әйткенмен қоғамдық ойдың дамуы ел өміріне елеулі өзгерістер әкелді. Әкімшілдік жүйе көрер көзге меншік иесі бола отырып, қоғамдық меншіктің қожасы болғаны айдан анық. Осындай оралымпаздық, іштен іру меншік қатынастарын қиратып, әкімшілдік - әміршілдік жүйенің күйреуін тездетті.
Еліміздің бүкіл экономикасындағы секілді соңғы 10 жыл ішінде агроөнеркәсіптік кешен саласында да елеулі құрылымдық өзгерістер мен жетістіктер аз емес.
Саладағы бұрынғы мемлекет меншігінде болып келген шаруашылықтар мен кәсіпорындарды мемлекет қарамағынан алу мен жекешелендіруді жүзеге асыру барысында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасып, жетілгені белгілі. Соның нәтижесінде ел халқының 40 пайызының басын қосып отырған ең үлкен сала бірте-бірте нарықтық қатынастарға қарай ойысты. Дегенмен, осындай үлкен өзгерістерді жүзеге асыру оңайға соққан жоқ. Егістік көлемі еселеп қысқарса, мал саны бірнеше есе азайып кетті. Ауылда жұмыссыздық орын алды. Міне, осындай ауыр кезде, яғни 1997 жылы Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев халқымызға үміт сәулесін сепкен үлкен стратегиялық бағыт – “Қазақстан-2030” ұзақ мерзімдік даму бағдарламасын әйгілеген болатын.
Жекешелендіру кейде дүниежүзілік жаулап алып бара жатқан бейбіт революция деп те бейнелеп атайды. Шынында да бұл процеске даму дәрежесі әр түрлі деңгейдегі 50-ден астам мемлекет қатысады. Бұл елдердегі мемлекеттік кәсіпорындар жекешелендіріліп, ауыл шаруашылығы ұйымдары мен өндіріс орындары тікелей мемлекет иелігінен алынып, жалға берілуде. Бұл процестің ауқымы мен қарқыны, әсіресе 1991 жалдан бастап күшейді және қазір ол, нарыққа көшкен дамудың әр қилы деңгейдегі мемлекеттерде жүріп жатыр. Жекешелендіру ТМД елдерінде әр түрлі деңгейінде жүргізіліп келеді, бұл бағытта шет елдік тәжірибелер де ескерілуде, қателіктерге де жол берілуде, бірақ уақыт басқа таңдаудың жоқтығын көрсетіп отыр. Бүгінгі таңда мемлекеттік кәсіпорындар пайданы қорландырумен үнемді, тиімді жұмыс істей алмай, ұлттық байлықты ысырап етіп келеді деген көзқарас қалыптасты.
Республикамызда ұзақ жылдар бойы санамызға социалистік меншік сіңіріліп, жеке меншік қанаушы қоғамға тән деп ұғындырылып келді. Ол системадан қоғамдық меншік пен жеке меншік ұғымы сыйыспайтын еді. Өндірісті, шаруашылықты мемлекет меншігіне бағындырудың басымдылығына орай жеке меншіктің даму болашағы жоқ деген ой қалыптастырылды. Адамның жеке меншікке деген табиғи ұмтылысын басуға мемлекет машинасының барлық қуаты жұмсалды. Әйткенмен қоғамдық ойдың дамуы ел өміріне елеулі өзгерістер әкелді. Әкімшілдік жүйе көрер көзге меншік иесі бола отырып, қоғамдық меншіктің қожасы болғаны айдан анық. Осындай оралымпаздық, іштен іру меншік қатынастарын қиратып, әкімшілдік - әміршілдік жүйенің күйреуін тездетті.
Еліміздің бүкіл экономикасындағы секілді соңғы 10 жыл ішінде агроөнеркәсіптік кешен саласында да елеулі құрылымдық өзгерістер мен жетістіктер аз емес.
Саладағы бұрынғы мемлекет меншігінде болып келген шаруашылықтар мен кәсіпорындарды мемлекет қарамағынан алу мен жекешелендіруді жүзеге асыру барысында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасып, жетілгені белгілі. Соның нәтижесінде ел халқының 40 пайызының басын қосып отырған ең үлкен сала бірте-бірте нарықтық қатынастарға қарай ойысты. Дегенмен, осындай үлкен өзгерістерді жүзеге асыру оңайға соққан жоқ. Егістік көлемі еселеп қысқарса, мал саны бірнеше есе азайып кетті. Ауылда жұмыссыздық орын алды. Міне, осындай ауыр кезде, яғни 1997 жылы Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев халқымызға үміт сәулесін сепкен үлкен стратегиялық бағыт – “Қазақстан-2030” ұзақ мерзімдік даму бағдарламасын әйгілеген болатын.
1. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, Алматы, 2009
2. Н.Ә. Назарбаев: «Қазақстан-2030». – Алматы: «Юрист», 2001
3. «Қазақстан. Ұлттық энциклопедия», бас ред: Ә. Нысанбаев., 2006
4. «Экономикалық теория: оқу құралы», Я.Әубәкіров,т.б., Алматы, 2007
5. «Человеческое развитие в Казахстане: учебник», Н.К.Мамырова., Ф. Акчуры., Алматы, 2008
6. Қазақстан – цифрларда: статистикалық жинақ. – Алматы: 2006.
7. www.egemen.kz сайты.
8. http://usinfo.state.gov сайты
9. Бюджеттік қызметтер сапасы мен тиімділігін арттыру: шетелдік елдердің тәжірибелерін жинақтау, Кузнецова Ю. А. Әлеуметтік-экономикалық зерттеулер институты
10. «Қазакстан Реснубликасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 23 қаңтар 2009 жыл.
«Қазақстаи Республикасындағы жергілікті өзін-өзі баскару туралы» Заң
жобасы // Егемен Қазақстан, 12 қыр-күйек 2009 жыл.
11. Н.Ә. Назарбаев. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы және дамуының стратегиясы». Алматы, Дәуір , 2002 жыл.
12. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001-2009 жылдарға арналған іс-қимыл бағдарламасы. // Егемен Қазақстан, 15 сәуір 1998 жыл.
13. К.Б. Бердалиев, С.Ы. Өмірзақов, Б.К. Есенғазиев, Қ. Р. Ерғалисв. Басқару нсгіздсрі: Алматы, Экономика, 2007 жыл.
14. К.Б. Бердалиев - Основы управления экономикой Казахстана. Алматы: Экономика, 2008.
2. Н.Ә. Назарбаев: «Қазақстан-2030». – Алматы: «Юрист», 2001
3. «Қазақстан. Ұлттық энциклопедия», бас ред: Ә. Нысанбаев., 2006
4. «Экономикалық теория: оқу құралы», Я.Әубәкіров,т.б., Алматы, 2007
5. «Человеческое развитие в Казахстане: учебник», Н.К.Мамырова., Ф. Акчуры., Алматы, 2008
6. Қазақстан – цифрларда: статистикалық жинақ. – Алматы: 2006.
7. www.egemen.kz сайты.
8. http://usinfo.state.gov сайты
9. Бюджеттік қызметтер сапасы мен тиімділігін арттыру: шетелдік елдердің тәжірибелерін жинақтау, Кузнецова Ю. А. Әлеуметтік-экономикалық зерттеулер институты
10. «Қазакстан Реснубликасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 23 қаңтар 2009 жыл.
«Қазақстаи Республикасындағы жергілікті өзін-өзі баскару туралы» Заң
жобасы // Егемен Қазақстан, 12 қыр-күйек 2009 жыл.
11. Н.Ә. Назарбаев. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы және дамуының стратегиясы». Алматы, Дәуір , 2002 жыл.
12. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001-2009 жылдарға арналған іс-қимыл бағдарламасы. // Егемен Қазақстан, 15 сәуір 1998 жыл.
13. К.Б. Бердалиев, С.Ы. Өмірзақов, Б.К. Есенғазиев, Қ. Р. Ерғалисв. Басқару нсгіздсрі: Алматы, Экономика, 2007 жыл.
14. К.Б. Бердалиев - Основы управления экономикой Казахстана. Алматы: Экономика, 2008.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І Меншік кәсіпорындарына мемлекеттік бақылау жасау
1.1 Кәсіпорындарға мемлекеттік бақылау. Өрге басқан 10 жыл
1.2 Кәсіпорындарды мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру
ІІ Меншік кәсіпорында мемлекеттік жекешелендіру саясатын іске асыру
жөніндегі негізгі қағидаттар мен шаралар
2.1 Меншік кәсіпорындарды мемлекеттің қарамағынан басқару
2.2 Меншік кәсіпорындарға мемлекеттің араласуының объективті қажеттілігі
2.3 Меншік кәсіпорындарда мемлекеттік реттеудің міндеттері, мақсаттары және
қызметтері
ІІІ Меншік кәсіпорындарды жекешелендірудің қаржылық аспектілері
3.1 Жекешелендірудің қаржылық аспектілері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Мемлекеттік жекешелендіру – нарықтық қатынасқа өтудің түбірлі
мәселесі. Ол жеке меншік секторы мен акционерлік қоғамдардың және бірлескен
кәсіпорындардың алдыңғы позицияларды алуын көрсететін қозғалысты анықтайды.
Оның жүргізулі нарықтық қатынастың пәрменділігіне байланысты болады.
Жекешелендіру – меншіктің барлық түріне мемлекеттік, ұжымдық және жеке
меншіктің теңдігі мен құқығына қалыпты жағдай жасайды. Адамдарға меншікті
қайтарумен байланысты өндірушілерден бәсекелесуге жарамды – жарамды өнім
түрлерін өндіруге деген ынтасының арта түсетініне сенім білдіруге болады.
Жекешелендіру кейде дүниежүзілік жаулап алып бара жатқан бейбіт революция
деп те бейнелеп атайды. Шынында да бұл процеске даму дәрежесі әр түрлі
деңгейдегі 50-ден астам мемлекет қатысады. Бұл елдердегі мемлекеттік
кәсіпорындар жекешелендіріліп, ауыл шаруашылығы ұйымдары мен өндіріс
орындары тікелей мемлекет иелігінен алынып, жалға берілуде. Бұл процестің
ауқымы мен қарқыны, әсіресе 1991 жалдан бастап күшейді және қазір ол,
нарыққа көшкен дамудың әр қилы деңгейдегі мемлекеттерде жүріп жатыр.
Жекешелендіру ТМД елдерінде әр түрлі деңгейінде жүргізіліп келеді, бұл
бағытта шет елдік тәжірибелер де ескерілуде, қателіктерге де жол берілуде,
бірақ уақыт басқа таңдаудың жоқтығын көрсетіп отыр. Бүгінгі таңда
мемлекеттік кәсіпорындар пайданы қорландырумен үнемді, тиімді жұмыс істей
алмай, ұлттық байлықты ысырап етіп келеді деген көзқарас қалыптасты.
Республикамызда ұзақ жылдар бойы санамызға социалистік меншік сіңіріліп,
жеке меншік қанаушы қоғамға тән деп ұғындырылып келді. Ол системадан
қоғамдық меншік пен жеке меншік ұғымы сыйыспайтын еді. Өндірісті,
шаруашылықты мемлекет меншігіне бағындырудың басымдылығына орай жеке
меншіктің даму болашағы жоқ деген ой қалыптастырылды. Адамның жеке меншікке
деген табиғи ұмтылысын басуға мемлекет машинасының барлық қуаты жұмсалды.
Әйткенмен қоғамдық ойдың дамуы ел өміріне елеулі өзгерістер әкелді.
Әкімшілдік жүйе көрер көзге меншік иесі бола отырып, қоғамдық меншіктің
қожасы болғаны айдан анық. Осындай оралымпаздық, іштен іру меншік
қатынастарын қиратып, әкімшілдік - әміршілдік жүйенің күйреуін тездетті.
Еліміздің бүкіл экономикасындағы секілді соңғы 10 жыл ішінде
агроөнеркәсіптік кешен саласында да елеулі құрылымдық өзгерістер мен
жетістіктер аз емес.
Саладағы бұрынғы мемлекет меншігінде болып келген шаруашылықтар мен
кәсіпорындарды мемлекет қарамағынан алу мен жекешелендіруді жүзеге асыру
барысында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасып, жетілгені белгілі.
Соның нәтижесінде ел халқының 40 пайызының басын қосып отырған ең үлкен
сала бірте-бірте нарықтық қатынастарға қарай ойысты. Дегенмен, осындай
үлкен өзгерістерді жүзеге асыру оңайға соққан жоқ. Егістік көлемі еселеп
қысқарса, мал саны бірнеше есе азайып кетті. Ауылда жұмыссыздық орын алды.
Міне, осындай ауыр кезде, яғни 1997 жылы Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев
халқымызға үміт сәулесін сепкен үлкен стратегиялық бағыт – “Қазақстан-2030”
ұзақ мерзімдік даму бағдарламасын әйгілеген болатын.
Ауыл шаруашылығындағы жалпы өнім көлемі 1997 жылдың қарсаңында 297 млрд.
теңгені құрады. Ал ауыл шаруашылығына бағытталған күрделі қаржының жалпы
экономикадағы үлесі небары 1,5 пайыз болды.
Осы жылы барлық шаруашылықтардың тек 23,4 пайызы ғана пайдамен жұмыс істеп
тұрды, қалған 72,4 пайызы шығынды шаруашылықтар еді. Сөйтіп сала жылды 27,5
млрд. теңге шығынмен аяқтады. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің
несиелік борышкерлігі 121 млрд. теңгеге жетті.
Қалыптасқан жағдай мемлекет тарапынан бірқатар шаралардың қолға алынуын
қажет етті. Шығынды шаруашылықтарды банкроттау үрдісі іске қосылды. Соның
нәтижесінде 1998 жылы жоғарыдағы 121 млрд. теңгенің қарызы 67,2 млрд.
теңгеге дейін қысқарды.
Міне, осындай жағдайда “Қазақстан-2030” Стратегиясы ауыл шаруашылығын үлкен
өзгерістерге жетеледі. Стратегияны жүзеге асыру мақсатында саланы дамытудың
2000-2002 жылдарға арналған бағдарламасы іске қосылды. “Астық туралы”,
“Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы”, егіншіліктегі “Тұқым шаруашылығы
туралы” заңдар өмірге келді.
Дегенмен, салада қалыптасқан жағдайды түбінен өзгерту, еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін салаға мемлекет қолдауын күшейте түсу
және осыған бағытталған қаржылардың тиімділігіне қол жеткізу қажет болды.
Осы мақсатта Елбасының тапсырмасымен 2003-2005 жылдар Ауыл жылдары деп
жарияланып, осы жылдарға арналған мемлекеттік азық-түлік бағдарламасы
қабылданғаны белгілі.
І Меншік кәсіпорындарына мемлекеттік бақылау жасау
1.1 Кәсіпорындарға мемлекеттік бақылау. Өрге басқан 10 жыл
Еліміздің бүкіл экономикасындағы секілді соңғы 10 жыл ішінде
агроөнеркәсіптік кешен саласында да елеулі құрылымдық өзгерістер мен
жетістіктер аз емес.
Саладағы бұрынғы мемлекет меншігінде болып келген шаруашылықтар мен
кәсіпорындарды мемлекет қарамағынан алу мен жекешелендіруді жүзеге асыру
барысында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасып, жетілгені белгілі.
Соның нәтижесінде ел халқының 40 пайызының басын қосып отырған ең үлкен
сала бірте-бірте нарықтық қатынастарға қарай ойысты. Дегенмен, осындай
үлкен өзгерістерді жүзеге асыру оңайға соққан жоқ. Егістік көлемі еселеп
қысқарса, мал саны бірнеше есе азайып кетті. Ауылда жұмыссыздық орын алды.
Міне, осындай ауыр кезде, яғни 1997 жылы Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев
халқымызға үміт сәулесін сепкен үлкен стратегиялық бағыт – “Қазақстан-2030”
ұзақ мерзімдік даму бағдарламасын әйгілеген болатын.
Ауыл шаруашылығындағы жалпы өнім көлемі 1997 жылдың қарсаңында 297 млрд.
теңгені құрады. Ал ауыл шаруашылығына бағытталған күрделі қаржының жалпы
экономикадағы үлесі небары 1,5 пайыз болды.
Осы жылы барлық шаруашылықтардың тек 23,4 пайызы ғана пайдамен жұмыс істеп
тұрды, қалған 72,4 пайызы шығынды шаруашылықтар еді. Сөйтіп сала жылды 27,5
млрд. теңге шығынмен аяқтады. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің
несиелік борышкерлігі 121 млрд. теңгеге жетті.
Қалыптасқан жағдай мемлекет тарапынан бірқатар шаралардың қолға алынуын
қажет етті. Шығынды шаруашылықтарды банкроттау үрдісі іске қосылды. Соның
нәтижесінде 1998 жылы жоғарыдағы 121 млрд. теңгенің қарызы 67,2 млрд.
теңгеге дейін қысқарды.
Міне, осындай жағдайда “Қазақстан-2030” Стратегиясы ауыл шаруашылығын үлкен
өзгерістерге жетеледі. Стратегияны жүзеге асыру мақсатында саланы дамытудың
2000-2002 жылдарға арналған бағдарламасы іске қосылды. “Астық туралы”,
“Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы”, егіншіліктегі “Тұқым шаруашылығы
туралы” заңдар өмірге келді.
Тауар өндірушілерді жаңа техникалармен жабдықтау мақсатында “ҚазАгроҚаржы”
АҚ құрылып, ол шаруаларға жеңілдікті несиемен лизингке техникалар әпере
бастады. Сондай-ақ “Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы” АҚ, “Аграрлық
кредиттік корпорация” АҚ, “Мал өнімдері корпорациясы” АҚ секілді қаржылай
мүмкіндігі бар ірі құрылымдар өмірге келіп, ауыл шаруашылығына мемлекет
қолдауын жүзеге асыру ісіне кірісті.
Дегенмен, салада қалыптасқан жағдайды түбінен өзгерту, еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін салаға мемлекет қолдауын күшейте түсу
және осыған бағытталған қаржылардың тиімділігіне қол жеткізу қажет болды.
Осы мақсатта Елбасының тапсырмасымен 2003-2005 жылдар Ауыл жылдары деп
жарияланып, осы жылдарға арналған мемлекеттік азық-түлік бағдарламасы
қабылданғаны белгілі.
Аталған бағдарламаны жүзеге асыру барысында ауыл шаруашылығын қолдаудың
тұтас бір заңдық-нормативтік базасы қалыптастырылды. Жер, Су, Орман
кодекстері, басқа да көптеген заңдар, ақыр аяғында ауыл адамдарының
әлеуметтік жағдайын қолдауға бағытталған “Ауыл аумақтарын дамытудың 2004-
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы” қабылданды. Бұл
бағдарламалар мен заңдар ауыл тіршілігімен қатар тұрмысының жандануына да
ықпал етті.
Осы ретте ауыл шаруашылығы жерлерін жеке меншікке тапсыруды, жердегі әр
түрлі меншік формаларын қалыптастыруды қамтамасыз еткен Жер туралы
кодекстің саланың дамуына орасан ықпал еткендігін, жердің қадірін арттырып
қана қоймай, ірі көлемдегі инвестициялардың келуіне жол ашқандығын атап
өтуіміз қажет.
Мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру кезеңі агроөнеркәсіптік кешенге
мемлекеттік қолдаудың күшейе түсуімен сипатталады. Саланы қолдауға
бағытталған қаржы ресурстарының көлемі бағдарламада көрсетілген межелі
көрсеткішпен толық сәйкес келіп отырды. Және әр жыл сайын 9-10 миллиард
теңгеге арта түсті.
Осы ретте мемлекеттік қолдау мен оларды жүзеге асыру тетіктерінің негізінен
ынталандырушылық мәні болғандығын айтуымыз керек. Бұл аталған секторға жеке
қаржылардың келуіне жол ашты. Мәселен, бағдарламаларды жүзеге асыру
барысында мемлекеттің салған 1 теңге қаржысына жеке меншіктің 5 теңге
инвестициясы ере келді.
Осы жағдайдың барлығы ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық тұрғыдан
қайта түлеуіне алып келді. Көптеген техникалар сатып алынды. Осының
нәтижесінде бұрын тапшы болып есептелетін астық комбайндарымен қамту
деңгейі жақсарып, әрбір комбайнға жүктелетін жүктеме нормалық өлшемге дейін
жетті. Үш жылдың ішінде барлық көздер бойынша тоғыз мыңға тарта
ауылшаруашылық техникалары сатып алынса, мұның үштен бір бөлігі
республикалық бюджет арқылы қаржыландырылған лизингтік бағдарламаның
үлесіне тиеді.
Ароөнеркәсіптік кешен субъектілерін ақпараттық-маркетингтік қамту
саласында мемлекеттік қолдау деңгейінің күшеюі “КазАгроМаркетинг” АҚ
құрылуынан көрініс берді. Оның қызметі ауылшаруашылық тауар өндірушілерін,
мемлекеттік құрылымдарды және аграрлық рыноктың басқа да қатысушыларын
жедел ақпараттармен, талдау және маркетингтік материалдармен қамтамасыз
етіп отыруға бағытталды. Мұның өзі агробизнестің ұлттық жүйесін жетілдіре
түсуге ықпал етуде. 1997 жыл өзге жылдармен салыстырғанда, ең
мемлекетсізденген жыл болғанын көреміз, кіші кәсіпорындар бойынша бұл
жылдың үлесіне 5590 жекешелендіруден келген, тиісінше бұл көрсеткіш өзге
жыл мәліметтерінен екі еседей көп. Жаппай және дара жобалар бойынша да 1997
жылдың үлесі басым, тіпті алғашқысы бойынша, 1995-1996, 1998-1999 жылдар
аралығындағы жекешелендірілген кәсіпорындар санынан сәл ғана кем.
Барлық салалар бойынша, 1997 жылға дейінгі көрсеткіштер үнемі өсу
үстінде болса, одан кейінгі жылдары төмендеу үдерісі байқалады, тиісінше
өнеркәсіпте – 437-608-152, құрылыста – 45-162-50, көлікте – 101-331-73,
қызмет көрсету мен өзге салаларда – 280-689-169, 1505-3464-2267.
Жоғарыдағы көрсеткіш жекелеген салаларға тән емес: ауыл шаруашылығы – 138-
18-9, сауда мен қоғамдық тамақтандыру – 1519-1279-287.
Жеке жобалау арқылы жекешелендіру – экономика түрін анықтайтын және
Қазақстанның ішкі рыногындағы монополия жайғасымын қорғайтын ірі
кәсіпорындарын жекешелендірудің ерекше тетігін қамтиды. Ол халық
шаруашылығының шешуші салалары базалық кәсіпорындарының оңтайлы ұйымдық
құрылымдарын жасау, оларды басқарудың жекеше және мемлекеттің қатысуының
арқасынан анықтау, жобаны әзірлеу сатысынан бастап Отандық және шет ел
инвесторларын қатыстыруға мүмкіндік берді.
Жеке жобаларды шешу мына төмендегі әдістермен жүзеге асырыла бастады:
✓ келісілген жағдайда белгілі инвесторларға сату;
✓ аукциондар немесе конкурстар арқылы сату;
✓ нығайту үшін өзара шарт жасау;
✓ акцияларды ашық сату.
Жалпы жекешелендіру – мемлекеттің бекіткен тізіміне сәйкес өндріс орындарын
алдын ала акционерлеуді қарастыру. Осымен қатарлас шектік кітапшалар,
жекешелендіру – инвестициялық купондар шығарылады, олар Республиканың
барлық азаматтарына беріледі. Жалпы жекешелендіру Республика халқының кең
ауқымды топтары үшін мүлік құқықтарын іске асыру мүмкіндігін туғызады,
құнды қағаздармен жұмыс істеу тәжірибесі де қолға алына бастады
(инвестициялық жекешелендіру купондарын акциялар мен басқа да операцияларға
айырбастау). Жалпы жекешелендіру оған қатысушыларды ерікті таңдауын,
бәсекелестің жариялылығын, жылдамдығын және басқару процесінің
қарапайымдылығын қамтамасыз етті. Акционерлеу және жалпы жекешелендіру
негізінен жеңіл, тамақ және құрылыс материалдары өнеркәсіптерінде
жүргізілді. Жалпы жекешелендірудің бірінші кезеңі 1995 жылдың қыркүйек
айының аяғында аяқталды.
Шағын жекешелендіру – меншіктелушілердің кең көлемдегі топтарының пайда
болуының негізін қалыптастырып, тұтыну рыногындағы тауарлар және қызмет
көрсетуді қамтамасыз етуге жол ашты. Ол бәсекелестік аукциондарда нақтылы
ақша қаражаттарына және пәтер үй купондарына сауда, тұрмыстық қызмет
көрсету объектілерін және қоймаларды сатып алуға арналды. Кіші
жекешелендіру барысының артықшылығы – жаңадан мыңдаған жұмыс орындары
ашылды. Сонымен қатар, жаңа меншік иелерінің өздері жұмыс уақыттарын
ұзартып, көптеген жағдайларда тауарларды жеткізіп тұру, қоймаларды
кеңейтудің арзан көздерін табуға мүмкіндік берді.
1.2 Кәсіпорындарды мемлекет қарамағынан алу мен жекешелендіру
Мемлекеттік бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан
туындайды және жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты
тиісті ақша қорлары бойынша бөлуге және оларды мақсатты жұмсауға бақылау
жасаудан көрінеді. Егер қаржының мәні, табиғаты және мазмұны, бір жағынан,
жиынтық қоғамдық өнімнің, ең алдымен, таза табыстың бір бөлігінің
қозғалысымен, оны бөлумен, ақша қорларын жасаумен және материалдық өндіріс
процесіндеұлғаймалы ұдайы өндіріске бағыттаумен және басқа жағынан,
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорларын жасаумен байланысты болса,
қаржының бақылау функциясы да тиісті түрде материалдық өндірістің бүкіл
ұдайы өндірістік процесіне де, сондай-ақ мемлекеттің ақша ресурстарының
орталықтандырылған қорын қалыптастыру және пайдалану процесіне де қызмет
етеді. Қаржының екі функциясының диалектикалық бірлігі мен өзара
байланыстығы осында.
Бақылау функциясы қаржылық бақылауда – жалпы ішкі өнімді тиісті
қорларға бөлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жұмсауға бақылау
жасауда көрінеді
Бақылау сандық түрде қаржы ресурстарының қозғалысы арқылы жиынтық
қоғамдық өнімді бөлумен және қайта бөлумен байланысты болатын экономикалық
процестерді бейнелейді. Сонымен бірге нақты нысандағы қаржы ресурстардың
қозғалысы жиынтық қоғамдық өнімді құндық бөлу процесіне мемлекет тарапынан
бақылау жасаудың негізі болып табылады. Мұндай бақылаусыз экономиканың
теңгерімді дамуының қамтамасыз етілуі мүмкін емес.
Қаржының бақылау функциясының экономикалық мағынасы кәсіпорынның,
фирманың шаруашылық-қаржы қызметіне теңгемен бақылау жүргізу.
Қаржы мәселесі жөніндегі заңнамалардың бұлжымастан сақталуын,
мемлекеттік бюджет, банк алдындағы қаржылық міндеттемелердің, сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілердің есептесу және төлемдер жөніндегі өзара
міндеттемелерінің дер кезінде және толық орындалуын тексеру қаржылық
бақылаудың аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Қаржының бақылау функциясын жүзеге асырудың нысаны қаржылық
көрсеткіштерді білдіретін қаржы ақпараты болып табылады.
Ұдайы өндіріс процесіндегі қаржының бақылау функциясының рөлі қаржылық
тәртіп арқылы жүзеге асуымен және оның жай-күйімен, белгіленген нормалар
мен нормативтердің сақталуымен, қаржылық міндеттемелердің орындалуымен
байланысты болуы мүмкін. Қаржылық тәртіп оны бұзушыларға қаржы санкцияларын
қолдана отырып мемлекеттік парызды сақтауға негізделген.
Қаржының бақылау функциясы қаржы органдарының сан қырлы қызметі арқылы
жүзеге асырылады. Қаржы жүйесі мен салық службасы қызметкерлері қаржылық
бақылауды қаржыны жоспарлау процесінде, бюджет жүйесінің кіріс және шығыс
бөлігінің атқарылуы кезінде жүзеге асырылады. Нарықтық қатынастардың дамуы
жағдайында бақылау жұмысының бағыттары, қаржылық бақылаудың нысандары мен
әдістері айтарлықтай өзгерді.
Мемлекеттік қаржылар жүйесінде бақылау салықтық, бюджеттік бақылау, сақтық
және банктік қадағалау, кедендік бақылау және тағы басқа болып ажыратылады.
Салықтық бақылау салық заңнамасының атқарылуы, бюджетке салық және
басқа төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы
жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді. Салықтық
бақылаумен меншік нысандарына қарамастан, барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілер, сондай-ақ табыс табатын азаматтар қамтылған.
Бюджеттік бақылау тексерістік және талдамалық (аналитикалық) қызметтің
мынандай түрлерін қамтиды: елдің негізгі қаржы жоспарының – мемлекеттік
бюджеттің кірістері мен шығыстары бойынша орындалуын бақылау; қаржылық
ақпаратты, соның ішінде салықтық бақылаудың нәтижесін жинау, бұл ақпаратты
талдау және бюджетке қаржы ресурстарын қосымша тарту жөнінде ұсыныстар
жасау; шығындардың белгіленген нормалары мен нормативтерін бақылау арқылы
мемлекеттік бюджет қаражаттарының тиімді, ұтымды жұмсалуын қамтамасыз ету;
өндірістік емес, мақсатсыз шығындарды, иесіздікті, ысыраптар мен ұрлықтарды
жою және одан сақтандыру. Бюджеттік бақылау бюджетпен қаржыланатын
мемлекеттік кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда, сондай-ақ
мемлекеттік емес сектордың жұмыс жасайтын, қызмет көрсететін, шаралар
жүргізетін кәсіпорындарында жүзүге асырылады.
Банктік қадағалау кредит ресурстарын қалыптастыру және олардың
қозғалысы барысында, күрделі құрылыс процесінде, кәсіпорындардың кассалық
тәртіпті сақтауын тексеру кезінде, нақты ақшасыз есеп айырысқанда және
басқа жағдайларда жүргізіледі. Банктік қадағалаумен (бақылаумен) кредит-
есеп-қисап қатынастарына қатысты барлық шаруашылық субъектілер қамтылған.
Сақтандыру сферасындағы қаржылық бақылау сақтық қорлар қаражаттарының
дер кезінде, толық қалыптасуын, мақсатты жұмсалуын, сақтық операцияларының
дұрыс жүргізілуін, сақтандыру туралы заңнаманың талаптарын сақтық
қатынастарға қатысушылардың барлығының орындалуын жүзеге асырады.
Кеден органдары тауарлар мен көлік құралдарын, оларды есепке алуды
кедендік ресімдеу кезінде де, сондай-ақ кедендік тексермеде де құжаттар мен
мәліметтерді тексеру нысанында кедендік бақылауды жүргізеді; олардың
тауарлар мен көлік құралдарын кеден шекарасы арқылы орналастыратын
субъектілердің қаржы және сыртқы экономикалық қызметін тексеруді белгілеуге
немесе жүргізуге құқы бар.
Барлық өкілетті органдар қаржылық бақылауды тиісті бюджеттің жобасын
және оның атқарылуы туралы есепті жыл сайын сессияларда қараған кезде
жүзеге асырылады. Өкілетті органдардың жоспар-бюджет және салалық тұрақты
комиссиялары маңызды бақылау функцияларын орындайды, олар алдын ала,
сессияға дейін бюджеттің жобасы мен оның атқарылуы туралы есепті қарайды.
Үкімет, жергілікті әкімшіліктің аппараты оларға қарасты органдардың
бақылаушылық, соның ішінде қаржы-кредиттік қызметті ғана бағалап қоймайды,
сонымен бірге өздері де тікелей қаржылық бақылауды жүзеге асырады.
Республика үкіметі мемлекеттік бюджеттің жасалуы мен атқарылуын бақылап
отырады, мемлекеттің қаржылық саясатын жүзеге асырады. Өздерінің
өкілеттіктеріне қарай бақылау функцияларын жергілікті жердегі атқарушы
органдар орындайды.
Ведомстволық қаржылық бақылау жеке министрліктің, ведомствоның
өкілдіктері шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіне жүргізіледі. Оның негізгі
міндеттеріне мыналар жатады: жоспарлы тапсырмалардың орындалуын, материал
және қаржы ресурстарын үнемді пайдалануын, меншіктің сақталымдығын,
бухгалтерлік есептің дұрыс қойылулығын, бақылау тексеріс жұмысының мән-
жайын бақылау, қырсыздық, ысырапқорлық және нысапсыздық фактілерін
бұлтартпау.
Ведомстволық бақылау шеңберінде ішкішаруашылық бақылау, яғни нақтылы
шаруашылық жүргізуші субъектілерде (фирмаларда, ұйымдар мен мекемелерде)
жүзеге асырылатын бақылау жүргізіледі. Бақылау функциялары бұл жағдайда
қаржы-шаруашылық қызметінің қажетті шарты ретіндегі оның күн сайынғы
процесімен байланысты. Бақылаудың бұл түрі өндірістің бастапқы буындарының
өндірістік капиталды, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға жауаптылығын
арттыруға жәрдемдеседі, ысыраптарды, қаржы тәртібінің әр түрлі бұзылуларын
азайтуға бағытталған.
Ішкішаруашылық бақылаудың мақсаты есеп саясатын да қоса алғанда,
субъектінің экономикалық саясатының сақталуына сарапшылық баға беру, оның
барлық құрылымдары жүзеге асырып келген ішкі бақылаудың жұмысына баға беру
болып табылады. Таза бақылау сипатындағы міндеттерден өзге ішкішаруашылық
бақылау қаржы стратегиясын талдап жасау, экономикалық диагностика,
маркетингтік зерттеулер, басқарушылық кеңестер міндеттерін және басқаларын
шешеді.
Нарықтық қатынастар жағдайында ішкішаруашылық бақылау оның бұрынғы
ұғынысындағы өзінің мағынасын жоғалтып барады: оның орнын мемлекеттік
кәсіпорындарда шаруашылық есеп ынталандырмалары және меншіктің басқа
нысандарының кәсіпорындарда коммерциялық ынталандырмалар басуы тиіс.
Шаруашылық есеп, коммерциялық есеп әр түрлі бұзулардан сақтануға көбірек
кепілдік береді, өйткені жетістіктердегі қызметкердің, кәсіпкердің жеке
ынталылығы өзін-өзі бақылаудың қажеттігін керек қылмайды.
Жүргізу нысандары мен уақытына қарай қаржылық бақылау: алдын ала
бақылау, ағымдағы және кейінгі бақылау болып бөлінеді. Бақылаудың мұндай
нысандары бақылаушы органдардың көбісінің қызметіне тән.
Қаржылық алдын ала бақылау ақшалай қорларды жасау, бөлу және пайдалану
жөніндегі операциялар істелінгенге дейін жүргізіледі, сондықтан оның қаржы
тәртібін бұзуды алдын ала ескертуде зор маңызы бар. Бұл жағдайда бекітуге
және орындауға жататын қаржы қызметін жүзеге асырудың негізі болып
табылатын құжаттар – бюджеттердің, қаржы жоспарлары мен сметалардың
жобалары, кредит және касса өтінімдері және тағы басқалар тексеріледі.
Ағымдағы қаржылық бақылау қаржы жоспарларының атқарылу процесінде,
шаруашылық-қаржы операцияларын жүзеге асыру барысында тауар-материал
құндылықтары мен ақша қаражаттарын жұмсаудың нормалары мен нормативтерінің
сақталуын қадағалайды, қаражаттарды жіберу шығындарының орындалуына, бұрын
берілген ресурстардың пайдаланылуына сай келуін тексереді. Сөйтіп, бұл
бақылау шаруашылық- қаржы операцияларының жасалу процесінде жүзеге
асырылады.
Кейінгі қаржылық бақылау – қаржы операцияларын жасағаннан кейін
(бюджеттің кіріс және шығыс бөліктерінің орындалуынан кейін, шаруашылық
органдардың ақша қаражаттарын пайдаланғаннан кейін және тағы басқа)
жүргізілетін бақылау және алдын ала бақылау мен ағымдағы бақылау кезінде
анықталмаған бұзушылықтарды ашуға жетелейді.
Қаржылық бақылауды жетілдірудің аса маңызды бағыттарының бірі қаржылық
бақылаудың тәуелсіз нысаны – аудиторлық бақылауды дамыту болып табылады.
Бұл мемлекеттік емес шаруашылық органдар санының көбеюімен және тиісінше
қаржы, бақылау, есеп санында қызметтің сан алуан түрлерінің өсуімен
байланысты болып отыр. Аудиторлық бақылау – тәуелсіз аудиторлық фирма мен
шаруашылық жүргізуші субъектілер иелерінің жасасқан келісім шарты негізінде
қаржы-шаруашылық қызметінің жай-күйін тексеру.
Нарықтық реформалардың тереңдей түсуі жағдайындағы қаржылық бақылау
жүйесінің ажырағысыз бөлігі аудиторлық бақылаудың негізгі мақсаты
кәсіпорындардың, фирмалардың, ұйымдардың бухгалтерлік (қаржылық) есебінің
дұрыстығын белгілеу, олардың ақпараттық жүйелерінің сенімділігін бағалау.
Аудиторлық жұмыста талдамалық және сараптамалық болжам қызметіне үлкен мән
беріледі, ол тапсырыс берушілерге өздерінің іскерлік саясатының тиімді
стратегиясы мен тактикасын жасауға мүмкіндік береді.
Аудиторлық бақылау – ведомстводан тыс тәуелсіз қаржылық бақылау. Оны
біліктік комиссиясы аттестаттаған аудитор біліктілігінің берілуі туралы
куәлік алған жеке тұлға да, сондай-ақ ашық үлгідегі акционерлік қоғам да,
өндірістік кооператив пен мемлекеттік кәсіпорынды қоспағанда, аудиторлық
қызметті жүзеге асыру үшін кез келген ұйымдық-құқықтық нысанда құрылған
коммерциялық аудиторлық ұйым да жүргізе алады.
Аудиторлық палата коммерциялық емес, тәуелсіз, кәсіби, өзін-зі
басқаратын және өзін-өзі қаржыландыратын ұйым болып табылады.
Қазақстан Республикасының аудиторлар палатасы жалғыз ұлттық
қабылданған, бұқаралық, кәсіби аудиторлық ұйым болып табылады. Бұл ұйым
1993жылы Қазақстан Республикасының аудиторлық қызметі туралы заңның
қабылдануына сәйкес құрылған және әділет министрлігінде қоғамдық
бірлестіктің ұйымдық-құқықтық нысанында тіркелген. 1998жылы Аудиторлық
қызмет туралы Қазақстан Республикасының жаңа заңы қабылданды. Соған сәйкес
аудиторлар палатасы 1999жылдың наурыз айында тәуесіз ұйымдық-құқықтық
нысанындағы Қазақстан Республикасының аудиторлар палатасы болып қайта
тіркелді.
Бүгінгі күні оның құрамына 93 аудиторлық фирма, 372 жеке тұлғалар
кіреді. Аудиторлар палатасының өз эмблемасы мен жалауы бар. Палатаның
жоғарғы органы – аудиторлардың Республикалық конференциясы, ал қызмет етуші
органы – аудиторлар палатасының кеңесі болып табылады. Палатаның
президенті, оның құрылу күнінен бастап бүгінгі күнге дейін – Көшкімбаев
Сапар Хайсаханович, ол №0001 біліктілік куәлігін алған аудитор.
Аудиторлық қызмет туралы жаңа заңның қабылдануына сәйкес Алматы мен
Астана қалаларында және барлық 14 облыстарда заңды тұлға ретінде аудиторлар
палатасы құрылған.
Заңға сәйкес аудиторлар палатасының келесідей өкілдіктері бар:
• ережелер негізінде аудиторлар палатасының қызметін реттеу;
• мемлекеттік органдарда, қоғамдық бірлестіктерде,
халықаралық шетел ұйымдарында аудиторлар, аудиторлық
фирмалар мен аудиторлар палатасының өкілі болу;
• халықаралық тәжірибе негізінде аудит үлгісін құрастырады
және аудиторлармен үлгінің талаптарын орындауын қамтамасыз
етеді;
• аудиторлық аттестацияға кандидаттарды дайындауды, кәсіби
оқытуды, біліктілікті жоғарылатуды ұйымдастырады;
• аудиторлық қызметті атқаруға байланысты аудиторлар мен
аудиттелетін субъектілердің арасындағы түсініспеушілікті
шешеді.
ЮСАИД программасы мен КАРАНА корпорациясының қолдауымен аудиторлар
палатасы өзінің V Республикалық конференциясында барлық 36 халықаралық
аудит үлгісін қабылдады және оларды Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігіне бекітуге ұсынды.
Қаржы аудиті деп оған өкілеттігі бар ұйымдар мен мамандардың қаржы
есептемесіне сараптама және талдау жургізу, қаржы-шаруашылық қызметін
бақылау, шаруашылық жүргізуші субъектілерге олардың тапсыруы бойынша
қызметтің басқа түрлерін көрсету жөніндегі және солардың есебінен
жүргізетін тәуелсіз қызметін айтады.
Аудит дамуының тарихы өзінің бастауын Ұлыбританиядан алады, мұнда XIX
ғасырдың ортасында алғашқы бухгалтер-аудиторлар пайда болды. Ал 1862жылы
Англияда Міндетті аудит туралы заң шықты. Францияда мұндай заң 1867жылы,
АҚШ-та 1937жылы жарияланды.
Бүгінде тәуелсіз қаржылық бақылау аудиторлық институт нысанында дамып,
нарықтық экономиканың ажырағысыз бөлігі болып отыр.
Қазақстан Республикасында 1998жылдың 20-сыншы қарашасынан бастап
Аудиторлық қызмет туралы заң жұмыс істейді. Ол аудиторлық қызметті жүзеге
асыру процесінде мемлекеттік органдар, заңды және жеке тұлғалар, аудиторлар
мен аудиторлық ұйымдар арасында туындайтын қатынастарды реттейді.
Аудиторлық қызмет – бұл аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржылық
есептеме аудитын жүргізу жөніндегі кәсіпкерлік қызметі. Аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдар өз қызметінің бағыты бойынша қаржылық есептеме аудитінен
басқа да қызметтер көрсете алады.
Аудиторлық қызметтің негізгі қағидаттарына мыналар жатады:
1. тәуелсіздік;
2. объективтілік;
3. кәсіби біліктілік;
4. құпиялық
Аудит Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген талаптарына
сәйкес қаржылық есептеменің дұрыс және объективті жасалғаны туралы тәуелсіз
пікір білдіру мақсатында заңды тұлғалардың (аудиттелетін субъектілердің)
қаржылық есептемесін тексеру болып табылады.
Аудиттің түрлері – міндетті аудит және бастамашылық аудит.
Міндетті жыл сайынғы аудитке мыналар жатады: банктер, кредиттік
серіктестіктері, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдар және бағалы қағаздар нарығында қызмет істейтін ұйымдар, сақтық
ұйымдар, жинақтаушы зейнетақы қорлары, зейнетақы активтерін басқару
жөніндегі компаниялар, шетел қатысатын кәсіпорындар, ашық халықтық қоғамдар
жатады.
Аудит жүргізу, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде көзделген өзге жағдайларда да міндетті болып табылады.
Бастамашылық аудит аудиттелетін субъектінің бастамасы бойынша
аудиттелетін субъектінің және аудитордың, аудиторлық ұйымының арасында
аудит жүргізуге жасалған шартта көзделген нақты міндеттер, аудит мерзімі
мен көлемі ескеріле отырып жүргізіледі.
Аудит сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Сыртқы аудит – аудиттің тәуелсіз
нысаны, ішкі аудит – шаруашылық жүргізуші субъектіні бақылаудың
ведомстволық немесе ішкі нысаны. Ішкі аудит шаруашылық жүргізуші
субъектінің тілегі бойынша және шартымен жасалады.
Аудит мынандай дәйекті стадиялар бойынша жүргізіледі:
1. жоспарлау (тараптардың іс-қимылын іштей жүйелеумен);
2. аудитор объектісі туралы ақпарат алу және оны бағалау;
3. аудитор рәсімін жасау және бағдарламаны әзірлеу;
4. бақылау жүйелерін тексеру және оның тесттері;
5. аудит рәсімін жүргізу;
6. аудиторлық қорытындыны қалыптастыру.
Аудитор – бұл кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы-шаруашылық және
коммерциялық қызметіне жасалатын қаржылық бақылаудың біздің елдегі жаңа
ұйымдық нысаны. Ол бақылау мен коммерциялық аудиторлық қызметті жеке
кәсіпкер ретінде, не аудиторлық ұйымның қызметкері ретінде жүзеге асыруға
құқылы.
Аудитордың міндеттері мемлекеттік бақылаудың міндеттерімен ұқсас:
тексерілетін ақпараттың, жасалынған шаруашылық операцияларының қолданыстағы
заңға сәйкестігін анықтау. Сонымен бірге, аудиторлық қызметтің қаржы-
шаруашылық қызметін тексеріс нысанында жүзеге асыратын мемлекеттік
бақылаудан айтарлықтай айырмашылығы бар:
• аудиторлық қызмет кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық қызметінің
тиімділігін арттыруға, оның төлем қабілетін қамтамасыз етуге,
клиенттердің мүддесін қорғауға бағытталған. Тексеріс қызметі
бірінші кезекте мемлекеттің мүддесін қорғайды, бұзушылықтарға
ықпал етудің сан алуан түрлерін қолдана отырып, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің заңдарды, нормативтік актілерді
сақтауын қамтамасыз етеді;
• аудит кезінде тексеруші ұйым мен бақылаудың объекті арасындағы
байланыстар көлденең, ерікті келісім шарт негізінде болса,
тексеру жүргізгенде тік, әкімшілік белгілеу ретінде болады;
• аудиторлық қызметті клиент немесе оның келісімімен аудиторлық
қорытындыны алуға мұқтаж болып отырған орган төлейді.
• тексерістерді жоғарғы орган немесе мемлекет төлейді;
• аудиторлық тексерудің тиімділігін клиент аудитке жұмсалған
шығындар мен аудиторлық тексеру нәтижелерінің ара салмағы
ретінде айқындайды. Тексерістің тиімділігін тиісті бақылаушы
орган анықтайды;
• аудиторлық тексерудің нәтижелері клиентке арналған аудиторлық
қорытынды мен ұсыныстарда қамтылып көрсетіледі. Тексерістің
нәтижелері бойынша акт жасалынады, онда орындалуы бақыланатын
ұйымдық түйіндер, жазалау, міндетті нұсқаулар және басқалары
көрсетіледі;
• аудиторлар алынған ақпарат пен аудит нәтижелерінің құпиялығын
қамтамасыз етуі тиіс, ревизорлардың оларды жария етуіне құқы
бар.
Қазақстан Республикасындағы алғашқы және ең ірі аудиторлық ұйым –
Қазақстанаудит компаниясы. Еліміздің ең ірі аудиторлық фирмаларының бірі
Родостовец В.К. басшылығымен құрылған тәуелсіз аудиторлық компания –
Центраудит – Казахстан нарықта 10 жыл бойы аудиторлық және кеңес
берушілік қызметтің барлық түрін көрсетіп келеді. Ол Moore’s Rowland
International атты тәуелсіз аудиторлық және бухгалтерлік фирмалардың
әлемдік ассоциациясының мүшесі болып табылады. Бұдан басқа елімізде
көптеген шағын аудиторлық ұйымдар барлықты. Мысалы, Қаржылық аудит
аудиторлық компаниясы, Asia Business Audit консалтингтік топ, Назар-
Аудит аудиторлық фирмасы, Burуs Audit аудиторлық фирмасы, Марка Аудит
аудиторлық-консалтингтік топ және тағы басқа. Аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдардың жүргізетін қызметтері сан алуан: аудиторлық қызмет көрсету,
консалтингтік қызмет көрсету, бағалау және оны саралау, кедендік кеңестер,
қаржы-шаруашылық қызметін талдау, қаржылық анализ жасау, құрылтайшылардың
құжаттарын жасау, қайта құрылымдау мен банкроттық рәсімдердегі кәсіби
қызмет,бизнес-план жасау және басқалары.
Шетелдік аудиторлық ұйымдар Қазақстан Республикасында аудиторлық
қызметті тиісті аудиторлық ұйымдарды – Қазақстан Республикасының
резиденттерін құрған жағдайда ғана жүзеге асыра алады.
Әлемде 4 ең ірі аудиторлық компания жұмыс істейді. Солардың ішіндегі
Орталық Азия аймағындағы кәсіби аудиторлық компания – Делойт и Туш
компаниясы болып табылады. Ол 1993 жылы құрылып, бүгінгі күні Орталық
Азияда ғана емес, сонымен қатар көптеген шетел компанияларына да кең
көлемді қызмет түрлерін ұсынады. Бұл компанияның қызметкерлері білікті
мамандардан құралған және ең жақсы, дамыған, алдағы аудиторлық
методологияны қолданып, компанияның тұрақты стратегия мен тактиканы ұстануы
оның алдыңғы қатарлы компаниялардың, яғни әлемдік төрттікке кіруіне жол
ашты.
II бөлім
2.1. Меншік кәсіпорындарды мемлекеттің қарамағынан басқару
Қаржылық бақылаудың тиімділігі көп жағдайда оны ұғымды ұйымдастырумен,
бақылаудың субъектілерін, олардың құқықтары мен міндеттерін айқын етіп
анықтаумен, қаржылық бақылауды жүргізудің нысандарын және әдістерін дұрыс
ұйымдастырумен анықталады.
Жалпымемлекеттік қаржылық бақылауды мемлекеттік билік пен басқарудың
мына органдары жүргізеді: Президенттің аппараты, Қазақстан Республикасының
Парламенті, Үкімет, жергілікті өкілетті органдар (депутаттардың
жиналыстары), жергілікті әкімшілік органдар. Бақылаудың бұл түрін
Республикалық бюджеттің атқарылуына бақылау жасау жөніндегі есеп комитеті
де жүргізеді.
Құқықтық мемлекет құрылысының тұжырымдамасын негіздей отырып қаржылық
бақылауды жүзеге асырудағы заңнамалық органдардың рөлі күшейе түседі.
Сондықтан бақылаудың субъектісі ретінде Қазақстан Республикасы
Парламентінің функциясы және бақылаудың тиісті түрі – парламенттік
(депутаттық) бақылау бөлектеніп көрсетіледі. Бұл бақылаудың объектісі:
• мемлекеттік бюджеттің шығыстарын шамдандыратын кез келген
шараларды бекіткен кездегі;
• бюджеттегі шығыстарды қабылданған заңдардың мақсаттарына
сәйкестігін тексеру кезіндегі;
• бюджеттің жасалуына тексеріс кезіндегі мемлекеттің шығыстары
болып табылады.
Парламенттің алдын ала бақылауының негізгі мақсаты осы нақты саяси,
экономикалық және әлеуметтік жағдайлардағы қарастырылған шығыстардың жалпы
тұтастығын анықтау болып табылады. Бюджеттің жасалуына тексеріс сметаларға
қамтылған цифрлардың дұрыстығын белгілі бір тұрғыдан қарай отырып
жүргізіледі. Сонымен бірге парламент ағымдағы бақылауды және Республикалық
бюджет туралы қабылданған заң бойынша қаражаттарды иеленушілердің есебін
тексерген кезде, әсіресе келесі бақылауды жүзеге асыруы тиіс. Бұл орайда
парламенттік бақылаудың негізгі нысаны алдын ала бақылау болуы тиіс.
Қазақстан Республикасының Парламентінде екі Палатада – Сенат пен Мәжілісте
арнаулы жұмыс органдары – экономика, қаржы және бюджет жөніндегі комитеттер
бар. Бұл органдар заң-жоба жұмыстарын, палаталардың құзырына қатысты
мәселелерді алдын ала қарау және әзірлеу процесінде қаржы-бюджет қызметінің
сферасында мемлекеттік бюджет қаражаттарының жұмсалуына бақылау жүргізеді.
Қаржы-бюджет мәселелері бойынша сараптамалық бағалаулар мен қорытындыларды
шаралар қабылдау үшін палаталар тиісті инстанцияларға – министрліктерге,
ведомстволарға, сондай-ақ Республика үкіметіне жібереді.
Ел басының жарлықтарының, қаулыларының және өкімдерінің атқарылуын
бақылауды ұйымдастыру, аталған актілердің талаптарын лауазымды адамдардың
атқармағаны үшін жауапкершілігін күшейту мақсатында Президент аппаратында
жұмыс істейтін ұйымдық-бақылау бөлімі бар. Жалпы Президент аппараты
министрліктердің, ведомстволардың, жергілікті әкімшіліктердің және
мемлекеттік басқарудың басқа органдарының қызметін бақылауды жүзеге
асырады. Аппарат Президентке ашылған кемшіліктер мен бұзушылықтарды жою
жөнінде қабылданған шаралар туралы хабарлап отырады, Президент актілерін
тиісті тәртіппен орындамаған кінәлі лауазымды адамдарды жауапқа тарту
жөнінде ұсыныстар жасайды; Президент актілерінің атқарылмауына немесе
тиісті тәртіппен атқарылмауына мүмкіндік туғызатын ашылған бұзушылықтарды,
себептерді және талаптарды жою жөніндегі ұсыныстарды қарау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Меншік кәсіпорындарына мемлекеттік бақылау жасау
1.1 Кәсіпорындарға мемлекеттік бақылау. Өрге басқан 10 жыл
1.2 Кәсіпорындарды мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру
ІІ Меншік кәсіпорында мемлекеттік жекешелендіру саясатын іске асыру
жөніндегі негізгі қағидаттар мен шаралар
2.1 Меншік кәсіпорындарды мемлекеттің қарамағынан басқару
2.2 Меншік кәсіпорындарға мемлекеттің араласуының объективті қажеттілігі
2.3 Меншік кәсіпорындарда мемлекеттік реттеудің міндеттері, мақсаттары және
қызметтері
ІІІ Меншік кәсіпорындарды жекешелендірудің қаржылық аспектілері
3.1 Жекешелендірудің қаржылық аспектілері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Мемлекеттік жекешелендіру – нарықтық қатынасқа өтудің түбірлі
мәселесі. Ол жеке меншік секторы мен акционерлік қоғамдардың және бірлескен
кәсіпорындардың алдыңғы позицияларды алуын көрсететін қозғалысты анықтайды.
Оның жүргізулі нарықтық қатынастың пәрменділігіне байланысты болады.
Жекешелендіру – меншіктің барлық түріне мемлекеттік, ұжымдық және жеке
меншіктің теңдігі мен құқығына қалыпты жағдай жасайды. Адамдарға меншікті
қайтарумен байланысты өндірушілерден бәсекелесуге жарамды – жарамды өнім
түрлерін өндіруге деген ынтасының арта түсетініне сенім білдіруге болады.
Жекешелендіру кейде дүниежүзілік жаулап алып бара жатқан бейбіт революция
деп те бейнелеп атайды. Шынында да бұл процеске даму дәрежесі әр түрлі
деңгейдегі 50-ден астам мемлекет қатысады. Бұл елдердегі мемлекеттік
кәсіпорындар жекешелендіріліп, ауыл шаруашылығы ұйымдары мен өндіріс
орындары тікелей мемлекет иелігінен алынып, жалға берілуде. Бұл процестің
ауқымы мен қарқыны, әсіресе 1991 жалдан бастап күшейді және қазір ол,
нарыққа көшкен дамудың әр қилы деңгейдегі мемлекеттерде жүріп жатыр.
Жекешелендіру ТМД елдерінде әр түрлі деңгейінде жүргізіліп келеді, бұл
бағытта шет елдік тәжірибелер де ескерілуде, қателіктерге де жол берілуде,
бірақ уақыт басқа таңдаудың жоқтығын көрсетіп отыр. Бүгінгі таңда
мемлекеттік кәсіпорындар пайданы қорландырумен үнемді, тиімді жұмыс істей
алмай, ұлттық байлықты ысырап етіп келеді деген көзқарас қалыптасты.
Республикамызда ұзақ жылдар бойы санамызға социалистік меншік сіңіріліп,
жеке меншік қанаушы қоғамға тән деп ұғындырылып келді. Ол системадан
қоғамдық меншік пен жеке меншік ұғымы сыйыспайтын еді. Өндірісті,
шаруашылықты мемлекет меншігіне бағындырудың басымдылығына орай жеке
меншіктің даму болашағы жоқ деген ой қалыптастырылды. Адамның жеке меншікке
деген табиғи ұмтылысын басуға мемлекет машинасының барлық қуаты жұмсалды.
Әйткенмен қоғамдық ойдың дамуы ел өміріне елеулі өзгерістер әкелді.
Әкімшілдік жүйе көрер көзге меншік иесі бола отырып, қоғамдық меншіктің
қожасы болғаны айдан анық. Осындай оралымпаздық, іштен іру меншік
қатынастарын қиратып, әкімшілдік - әміршілдік жүйенің күйреуін тездетті.
Еліміздің бүкіл экономикасындағы секілді соңғы 10 жыл ішінде
агроөнеркәсіптік кешен саласында да елеулі құрылымдық өзгерістер мен
жетістіктер аз емес.
Саладағы бұрынғы мемлекет меншігінде болып келген шаруашылықтар мен
кәсіпорындарды мемлекет қарамағынан алу мен жекешелендіруді жүзеге асыру
барысында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасып, жетілгені белгілі.
Соның нәтижесінде ел халқының 40 пайызының басын қосып отырған ең үлкен
сала бірте-бірте нарықтық қатынастарға қарай ойысты. Дегенмен, осындай
үлкен өзгерістерді жүзеге асыру оңайға соққан жоқ. Егістік көлемі еселеп
қысқарса, мал саны бірнеше есе азайып кетті. Ауылда жұмыссыздық орын алды.
Міне, осындай ауыр кезде, яғни 1997 жылы Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев
халқымызға үміт сәулесін сепкен үлкен стратегиялық бағыт – “Қазақстан-2030”
ұзақ мерзімдік даму бағдарламасын әйгілеген болатын.
Ауыл шаруашылығындағы жалпы өнім көлемі 1997 жылдың қарсаңында 297 млрд.
теңгені құрады. Ал ауыл шаруашылығына бағытталған күрделі қаржының жалпы
экономикадағы үлесі небары 1,5 пайыз болды.
Осы жылы барлық шаруашылықтардың тек 23,4 пайызы ғана пайдамен жұмыс істеп
тұрды, қалған 72,4 пайызы шығынды шаруашылықтар еді. Сөйтіп сала жылды 27,5
млрд. теңге шығынмен аяқтады. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің
несиелік борышкерлігі 121 млрд. теңгеге жетті.
Қалыптасқан жағдай мемлекет тарапынан бірқатар шаралардың қолға алынуын
қажет етті. Шығынды шаруашылықтарды банкроттау үрдісі іске қосылды. Соның
нәтижесінде 1998 жылы жоғарыдағы 121 млрд. теңгенің қарызы 67,2 млрд.
теңгеге дейін қысқарды.
Міне, осындай жағдайда “Қазақстан-2030” Стратегиясы ауыл шаруашылығын үлкен
өзгерістерге жетеледі. Стратегияны жүзеге асыру мақсатында саланы дамытудың
2000-2002 жылдарға арналған бағдарламасы іске қосылды. “Астық туралы”,
“Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы”, егіншіліктегі “Тұқым шаруашылығы
туралы” заңдар өмірге келді.
Дегенмен, салада қалыптасқан жағдайды түбінен өзгерту, еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін салаға мемлекет қолдауын күшейте түсу
және осыған бағытталған қаржылардың тиімділігіне қол жеткізу қажет болды.
Осы мақсатта Елбасының тапсырмасымен 2003-2005 жылдар Ауыл жылдары деп
жарияланып, осы жылдарға арналған мемлекеттік азық-түлік бағдарламасы
қабылданғаны белгілі.
І Меншік кәсіпорындарына мемлекеттік бақылау жасау
1.1 Кәсіпорындарға мемлекеттік бақылау. Өрге басқан 10 жыл
Еліміздің бүкіл экономикасындағы секілді соңғы 10 жыл ішінде
агроөнеркәсіптік кешен саласында да елеулі құрылымдық өзгерістер мен
жетістіктер аз емес.
Саладағы бұрынғы мемлекет меншігінде болып келген шаруашылықтар мен
кәсіпорындарды мемлекет қарамағынан алу мен жекешелендіруді жүзеге асыру
барысында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасып, жетілгені белгілі.
Соның нәтижесінде ел халқының 40 пайызының басын қосып отырған ең үлкен
сала бірте-бірте нарықтық қатынастарға қарай ойысты. Дегенмен, осындай
үлкен өзгерістерді жүзеге асыру оңайға соққан жоқ. Егістік көлемі еселеп
қысқарса, мал саны бірнеше есе азайып кетті. Ауылда жұмыссыздық орын алды.
Міне, осындай ауыр кезде, яғни 1997 жылы Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев
халқымызға үміт сәулесін сепкен үлкен стратегиялық бағыт – “Қазақстан-2030”
ұзақ мерзімдік даму бағдарламасын әйгілеген болатын.
Ауыл шаруашылығындағы жалпы өнім көлемі 1997 жылдың қарсаңында 297 млрд.
теңгені құрады. Ал ауыл шаруашылығына бағытталған күрделі қаржының жалпы
экономикадағы үлесі небары 1,5 пайыз болды.
Осы жылы барлық шаруашылықтардың тек 23,4 пайызы ғана пайдамен жұмыс істеп
тұрды, қалған 72,4 пайызы шығынды шаруашылықтар еді. Сөйтіп сала жылды 27,5
млрд. теңге шығынмен аяқтады. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің
несиелік борышкерлігі 121 млрд. теңгеге жетті.
Қалыптасқан жағдай мемлекет тарапынан бірқатар шаралардың қолға алынуын
қажет етті. Шығынды шаруашылықтарды банкроттау үрдісі іске қосылды. Соның
нәтижесінде 1998 жылы жоғарыдағы 121 млрд. теңгенің қарызы 67,2 млрд.
теңгеге дейін қысқарды.
Міне, осындай жағдайда “Қазақстан-2030” Стратегиясы ауыл шаруашылығын үлкен
өзгерістерге жетеледі. Стратегияны жүзеге асыру мақсатында саланы дамытудың
2000-2002 жылдарға арналған бағдарламасы іске қосылды. “Астық туралы”,
“Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы”, егіншіліктегі “Тұқым шаруашылығы
туралы” заңдар өмірге келді.
Тауар өндірушілерді жаңа техникалармен жабдықтау мақсатында “ҚазАгроҚаржы”
АҚ құрылып, ол шаруаларға жеңілдікті несиемен лизингке техникалар әпере
бастады. Сондай-ақ “Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы” АҚ, “Аграрлық
кредиттік корпорация” АҚ, “Мал өнімдері корпорациясы” АҚ секілді қаржылай
мүмкіндігі бар ірі құрылымдар өмірге келіп, ауыл шаруашылығына мемлекет
қолдауын жүзеге асыру ісіне кірісті.
Дегенмен, салада қалыптасқан жағдайды түбінен өзгерту, еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін салаға мемлекет қолдауын күшейте түсу
және осыған бағытталған қаржылардың тиімділігіне қол жеткізу қажет болды.
Осы мақсатта Елбасының тапсырмасымен 2003-2005 жылдар Ауыл жылдары деп
жарияланып, осы жылдарға арналған мемлекеттік азық-түлік бағдарламасы
қабылданғаны белгілі.
Аталған бағдарламаны жүзеге асыру барысында ауыл шаруашылығын қолдаудың
тұтас бір заңдық-нормативтік базасы қалыптастырылды. Жер, Су, Орман
кодекстері, басқа да көптеген заңдар, ақыр аяғында ауыл адамдарының
әлеуметтік жағдайын қолдауға бағытталған “Ауыл аумақтарын дамытудың 2004-
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы” қабылданды. Бұл
бағдарламалар мен заңдар ауыл тіршілігімен қатар тұрмысының жандануына да
ықпал етті.
Осы ретте ауыл шаруашылығы жерлерін жеке меншікке тапсыруды, жердегі әр
түрлі меншік формаларын қалыптастыруды қамтамасыз еткен Жер туралы
кодекстің саланың дамуына орасан ықпал еткендігін, жердің қадірін арттырып
қана қоймай, ірі көлемдегі инвестициялардың келуіне жол ашқандығын атап
өтуіміз қажет.
Мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру кезеңі агроөнеркәсіптік кешенге
мемлекеттік қолдаудың күшейе түсуімен сипатталады. Саланы қолдауға
бағытталған қаржы ресурстарының көлемі бағдарламада көрсетілген межелі
көрсеткішпен толық сәйкес келіп отырды. Және әр жыл сайын 9-10 миллиард
теңгеге арта түсті.
Осы ретте мемлекеттік қолдау мен оларды жүзеге асыру тетіктерінің негізінен
ынталандырушылық мәні болғандығын айтуымыз керек. Бұл аталған секторға жеке
қаржылардың келуіне жол ашты. Мәселен, бағдарламаларды жүзеге асыру
барысында мемлекеттің салған 1 теңге қаржысына жеке меншіктің 5 теңге
инвестициясы ере келді.
Осы жағдайдың барлығы ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық тұрғыдан
қайта түлеуіне алып келді. Көптеген техникалар сатып алынды. Осының
нәтижесінде бұрын тапшы болып есептелетін астық комбайндарымен қамту
деңгейі жақсарып, әрбір комбайнға жүктелетін жүктеме нормалық өлшемге дейін
жетті. Үш жылдың ішінде барлық көздер бойынша тоғыз мыңға тарта
ауылшаруашылық техникалары сатып алынса, мұның үштен бір бөлігі
республикалық бюджет арқылы қаржыландырылған лизингтік бағдарламаның
үлесіне тиеді.
Ароөнеркәсіптік кешен субъектілерін ақпараттық-маркетингтік қамту
саласында мемлекеттік қолдау деңгейінің күшеюі “КазАгроМаркетинг” АҚ
құрылуынан көрініс берді. Оның қызметі ауылшаруашылық тауар өндірушілерін,
мемлекеттік құрылымдарды және аграрлық рыноктың басқа да қатысушыларын
жедел ақпараттармен, талдау және маркетингтік материалдармен қамтамасыз
етіп отыруға бағытталды. Мұның өзі агробизнестің ұлттық жүйесін жетілдіре
түсуге ықпал етуде. 1997 жыл өзге жылдармен салыстырғанда, ең
мемлекетсізденген жыл болғанын көреміз, кіші кәсіпорындар бойынша бұл
жылдың үлесіне 5590 жекешелендіруден келген, тиісінше бұл көрсеткіш өзге
жыл мәліметтерінен екі еседей көп. Жаппай және дара жобалар бойынша да 1997
жылдың үлесі басым, тіпті алғашқысы бойынша, 1995-1996, 1998-1999 жылдар
аралығындағы жекешелендірілген кәсіпорындар санынан сәл ғана кем.
Барлық салалар бойынша, 1997 жылға дейінгі көрсеткіштер үнемі өсу
үстінде болса, одан кейінгі жылдары төмендеу үдерісі байқалады, тиісінше
өнеркәсіпте – 437-608-152, құрылыста – 45-162-50, көлікте – 101-331-73,
қызмет көрсету мен өзге салаларда – 280-689-169, 1505-3464-2267.
Жоғарыдағы көрсеткіш жекелеген салаларға тән емес: ауыл шаруашылығы – 138-
18-9, сауда мен қоғамдық тамақтандыру – 1519-1279-287.
Жеке жобалау арқылы жекешелендіру – экономика түрін анықтайтын және
Қазақстанның ішкі рыногындағы монополия жайғасымын қорғайтын ірі
кәсіпорындарын жекешелендірудің ерекше тетігін қамтиды. Ол халық
шаруашылығының шешуші салалары базалық кәсіпорындарының оңтайлы ұйымдық
құрылымдарын жасау, оларды басқарудың жекеше және мемлекеттің қатысуының
арқасынан анықтау, жобаны әзірлеу сатысынан бастап Отандық және шет ел
инвесторларын қатыстыруға мүмкіндік берді.
Жеке жобаларды шешу мына төмендегі әдістермен жүзеге асырыла бастады:
✓ келісілген жағдайда белгілі инвесторларға сату;
✓ аукциондар немесе конкурстар арқылы сату;
✓ нығайту үшін өзара шарт жасау;
✓ акцияларды ашық сату.
Жалпы жекешелендіру – мемлекеттің бекіткен тізіміне сәйкес өндріс орындарын
алдын ала акционерлеуді қарастыру. Осымен қатарлас шектік кітапшалар,
жекешелендіру – инвестициялық купондар шығарылады, олар Республиканың
барлық азаматтарына беріледі. Жалпы жекешелендіру Республика халқының кең
ауқымды топтары үшін мүлік құқықтарын іске асыру мүмкіндігін туғызады,
құнды қағаздармен жұмыс істеу тәжірибесі де қолға алына бастады
(инвестициялық жекешелендіру купондарын акциялар мен басқа да операцияларға
айырбастау). Жалпы жекешелендіру оған қатысушыларды ерікті таңдауын,
бәсекелестің жариялылығын, жылдамдығын және басқару процесінің
қарапайымдылығын қамтамасыз етті. Акционерлеу және жалпы жекешелендіру
негізінен жеңіл, тамақ және құрылыс материалдары өнеркәсіптерінде
жүргізілді. Жалпы жекешелендірудің бірінші кезеңі 1995 жылдың қыркүйек
айының аяғында аяқталды.
Шағын жекешелендіру – меншіктелушілердің кең көлемдегі топтарының пайда
болуының негізін қалыптастырып, тұтыну рыногындағы тауарлар және қызмет
көрсетуді қамтамасыз етуге жол ашты. Ол бәсекелестік аукциондарда нақтылы
ақша қаражаттарына және пәтер үй купондарына сауда, тұрмыстық қызмет
көрсету объектілерін және қоймаларды сатып алуға арналды. Кіші
жекешелендіру барысының артықшылығы – жаңадан мыңдаған жұмыс орындары
ашылды. Сонымен қатар, жаңа меншік иелерінің өздері жұмыс уақыттарын
ұзартып, көптеген жағдайларда тауарларды жеткізіп тұру, қоймаларды
кеңейтудің арзан көздерін табуға мүмкіндік берді.
1.2 Кәсіпорындарды мемлекет қарамағынан алу мен жекешелендіру
Мемлекеттік бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан
туындайды және жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты
тиісті ақша қорлары бойынша бөлуге және оларды мақсатты жұмсауға бақылау
жасаудан көрінеді. Егер қаржының мәні, табиғаты және мазмұны, бір жағынан,
жиынтық қоғамдық өнімнің, ең алдымен, таза табыстың бір бөлігінің
қозғалысымен, оны бөлумен, ақша қорларын жасаумен және материалдық өндіріс
процесіндеұлғаймалы ұдайы өндіріске бағыттаумен және басқа жағынан,
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорларын жасаумен байланысты болса,
қаржының бақылау функциясы да тиісті түрде материалдық өндірістің бүкіл
ұдайы өндірістік процесіне де, сондай-ақ мемлекеттің ақша ресурстарының
орталықтандырылған қорын қалыптастыру және пайдалану процесіне де қызмет
етеді. Қаржының екі функциясының диалектикалық бірлігі мен өзара
байланыстығы осында.
Бақылау функциясы қаржылық бақылауда – жалпы ішкі өнімді тиісті
қорларға бөлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жұмсауға бақылау
жасауда көрінеді
Бақылау сандық түрде қаржы ресурстарының қозғалысы арқылы жиынтық
қоғамдық өнімді бөлумен және қайта бөлумен байланысты болатын экономикалық
процестерді бейнелейді. Сонымен бірге нақты нысандағы қаржы ресурстардың
қозғалысы жиынтық қоғамдық өнімді құндық бөлу процесіне мемлекет тарапынан
бақылау жасаудың негізі болып табылады. Мұндай бақылаусыз экономиканың
теңгерімді дамуының қамтамасыз етілуі мүмкін емес.
Қаржының бақылау функциясының экономикалық мағынасы кәсіпорынның,
фирманың шаруашылық-қаржы қызметіне теңгемен бақылау жүргізу.
Қаржы мәселесі жөніндегі заңнамалардың бұлжымастан сақталуын,
мемлекеттік бюджет, банк алдындағы қаржылық міндеттемелердің, сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілердің есептесу және төлемдер жөніндегі өзара
міндеттемелерінің дер кезінде және толық орындалуын тексеру қаржылық
бақылаудың аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Қаржының бақылау функциясын жүзеге асырудың нысаны қаржылық
көрсеткіштерді білдіретін қаржы ақпараты болып табылады.
Ұдайы өндіріс процесіндегі қаржының бақылау функциясының рөлі қаржылық
тәртіп арқылы жүзеге асуымен және оның жай-күйімен, белгіленген нормалар
мен нормативтердің сақталуымен, қаржылық міндеттемелердің орындалуымен
байланысты болуы мүмкін. Қаржылық тәртіп оны бұзушыларға қаржы санкцияларын
қолдана отырып мемлекеттік парызды сақтауға негізделген.
Қаржының бақылау функциясы қаржы органдарының сан қырлы қызметі арқылы
жүзеге асырылады. Қаржы жүйесі мен салық службасы қызметкерлері қаржылық
бақылауды қаржыны жоспарлау процесінде, бюджет жүйесінің кіріс және шығыс
бөлігінің атқарылуы кезінде жүзеге асырылады. Нарықтық қатынастардың дамуы
жағдайында бақылау жұмысының бағыттары, қаржылық бақылаудың нысандары мен
әдістері айтарлықтай өзгерді.
Мемлекеттік қаржылар жүйесінде бақылау салықтық, бюджеттік бақылау, сақтық
және банктік қадағалау, кедендік бақылау және тағы басқа болып ажыратылады.
Салықтық бақылау салық заңнамасының атқарылуы, бюджетке салық және
басқа төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы
жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді. Салықтық
бақылаумен меншік нысандарына қарамастан, барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілер, сондай-ақ табыс табатын азаматтар қамтылған.
Бюджеттік бақылау тексерістік және талдамалық (аналитикалық) қызметтің
мынандай түрлерін қамтиды: елдің негізгі қаржы жоспарының – мемлекеттік
бюджеттің кірістері мен шығыстары бойынша орындалуын бақылау; қаржылық
ақпаратты, соның ішінде салықтық бақылаудың нәтижесін жинау, бұл ақпаратты
талдау және бюджетке қаржы ресурстарын қосымша тарту жөнінде ұсыныстар
жасау; шығындардың белгіленген нормалары мен нормативтерін бақылау арқылы
мемлекеттік бюджет қаражаттарының тиімді, ұтымды жұмсалуын қамтамасыз ету;
өндірістік емес, мақсатсыз шығындарды, иесіздікті, ысыраптар мен ұрлықтарды
жою және одан сақтандыру. Бюджеттік бақылау бюджетпен қаржыланатын
мемлекеттік кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда, сондай-ақ
мемлекеттік емес сектордың жұмыс жасайтын, қызмет көрсететін, шаралар
жүргізетін кәсіпорындарында жүзүге асырылады.
Банктік қадағалау кредит ресурстарын қалыптастыру және олардың
қозғалысы барысында, күрделі құрылыс процесінде, кәсіпорындардың кассалық
тәртіпті сақтауын тексеру кезінде, нақты ақшасыз есеп айырысқанда және
басқа жағдайларда жүргізіледі. Банктік қадағалаумен (бақылаумен) кредит-
есеп-қисап қатынастарына қатысты барлық шаруашылық субъектілер қамтылған.
Сақтандыру сферасындағы қаржылық бақылау сақтық қорлар қаражаттарының
дер кезінде, толық қалыптасуын, мақсатты жұмсалуын, сақтық операцияларының
дұрыс жүргізілуін, сақтандыру туралы заңнаманың талаптарын сақтық
қатынастарға қатысушылардың барлығының орындалуын жүзеге асырады.
Кеден органдары тауарлар мен көлік құралдарын, оларды есепке алуды
кедендік ресімдеу кезінде де, сондай-ақ кедендік тексермеде де құжаттар мен
мәліметтерді тексеру нысанында кедендік бақылауды жүргізеді; олардың
тауарлар мен көлік құралдарын кеден шекарасы арқылы орналастыратын
субъектілердің қаржы және сыртқы экономикалық қызметін тексеруді белгілеуге
немесе жүргізуге құқы бар.
Барлық өкілетті органдар қаржылық бақылауды тиісті бюджеттің жобасын
және оның атқарылуы туралы есепті жыл сайын сессияларда қараған кезде
жүзеге асырылады. Өкілетті органдардың жоспар-бюджет және салалық тұрақты
комиссиялары маңызды бақылау функцияларын орындайды, олар алдын ала,
сессияға дейін бюджеттің жобасы мен оның атқарылуы туралы есепті қарайды.
Үкімет, жергілікті әкімшіліктің аппараты оларға қарасты органдардың
бақылаушылық, соның ішінде қаржы-кредиттік қызметті ғана бағалап қоймайды,
сонымен бірге өздері де тікелей қаржылық бақылауды жүзеге асырады.
Республика үкіметі мемлекеттік бюджеттің жасалуы мен атқарылуын бақылап
отырады, мемлекеттің қаржылық саясатын жүзеге асырады. Өздерінің
өкілеттіктеріне қарай бақылау функцияларын жергілікті жердегі атқарушы
органдар орындайды.
Ведомстволық қаржылық бақылау жеке министрліктің, ведомствоның
өкілдіктері шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіне жүргізіледі. Оның негізгі
міндеттеріне мыналар жатады: жоспарлы тапсырмалардың орындалуын, материал
және қаржы ресурстарын үнемді пайдалануын, меншіктің сақталымдығын,
бухгалтерлік есептің дұрыс қойылулығын, бақылау тексеріс жұмысының мән-
жайын бақылау, қырсыздық, ысырапқорлық және нысапсыздық фактілерін
бұлтартпау.
Ведомстволық бақылау шеңберінде ішкішаруашылық бақылау, яғни нақтылы
шаруашылық жүргізуші субъектілерде (фирмаларда, ұйымдар мен мекемелерде)
жүзеге асырылатын бақылау жүргізіледі. Бақылау функциялары бұл жағдайда
қаржы-шаруашылық қызметінің қажетті шарты ретіндегі оның күн сайынғы
процесімен байланысты. Бақылаудың бұл түрі өндірістің бастапқы буындарының
өндірістік капиталды, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға жауаптылығын
арттыруға жәрдемдеседі, ысыраптарды, қаржы тәртібінің әр түрлі бұзылуларын
азайтуға бағытталған.
Ішкішаруашылық бақылаудың мақсаты есеп саясатын да қоса алғанда,
субъектінің экономикалық саясатының сақталуына сарапшылық баға беру, оның
барлық құрылымдары жүзеге асырып келген ішкі бақылаудың жұмысына баға беру
болып табылады. Таза бақылау сипатындағы міндеттерден өзге ішкішаруашылық
бақылау қаржы стратегиясын талдап жасау, экономикалық диагностика,
маркетингтік зерттеулер, басқарушылық кеңестер міндеттерін және басқаларын
шешеді.
Нарықтық қатынастар жағдайында ішкішаруашылық бақылау оның бұрынғы
ұғынысындағы өзінің мағынасын жоғалтып барады: оның орнын мемлекеттік
кәсіпорындарда шаруашылық есеп ынталандырмалары және меншіктің басқа
нысандарының кәсіпорындарда коммерциялық ынталандырмалар басуы тиіс.
Шаруашылық есеп, коммерциялық есеп әр түрлі бұзулардан сақтануға көбірек
кепілдік береді, өйткені жетістіктердегі қызметкердің, кәсіпкердің жеке
ынталылығы өзін-өзі бақылаудың қажеттігін керек қылмайды.
Жүргізу нысандары мен уақытына қарай қаржылық бақылау: алдын ала
бақылау, ағымдағы және кейінгі бақылау болып бөлінеді. Бақылаудың мұндай
нысандары бақылаушы органдардың көбісінің қызметіне тән.
Қаржылық алдын ала бақылау ақшалай қорларды жасау, бөлу және пайдалану
жөніндегі операциялар істелінгенге дейін жүргізіледі, сондықтан оның қаржы
тәртібін бұзуды алдын ала ескертуде зор маңызы бар. Бұл жағдайда бекітуге
және орындауға жататын қаржы қызметін жүзеге асырудың негізі болып
табылатын құжаттар – бюджеттердің, қаржы жоспарлары мен сметалардың
жобалары, кредит және касса өтінімдері және тағы басқалар тексеріледі.
Ағымдағы қаржылық бақылау қаржы жоспарларының атқарылу процесінде,
шаруашылық-қаржы операцияларын жүзеге асыру барысында тауар-материал
құндылықтары мен ақша қаражаттарын жұмсаудың нормалары мен нормативтерінің
сақталуын қадағалайды, қаражаттарды жіберу шығындарының орындалуына, бұрын
берілген ресурстардың пайдаланылуына сай келуін тексереді. Сөйтіп, бұл
бақылау шаруашылық- қаржы операцияларының жасалу процесінде жүзеге
асырылады.
Кейінгі қаржылық бақылау – қаржы операцияларын жасағаннан кейін
(бюджеттің кіріс және шығыс бөліктерінің орындалуынан кейін, шаруашылық
органдардың ақша қаражаттарын пайдаланғаннан кейін және тағы басқа)
жүргізілетін бақылау және алдын ала бақылау мен ағымдағы бақылау кезінде
анықталмаған бұзушылықтарды ашуға жетелейді.
Қаржылық бақылауды жетілдірудің аса маңызды бағыттарының бірі қаржылық
бақылаудың тәуелсіз нысаны – аудиторлық бақылауды дамыту болып табылады.
Бұл мемлекеттік емес шаруашылық органдар санының көбеюімен және тиісінше
қаржы, бақылау, есеп санында қызметтің сан алуан түрлерінің өсуімен
байланысты болып отыр. Аудиторлық бақылау – тәуелсіз аудиторлық фирма мен
шаруашылық жүргізуші субъектілер иелерінің жасасқан келісім шарты негізінде
қаржы-шаруашылық қызметінің жай-күйін тексеру.
Нарықтық реформалардың тереңдей түсуі жағдайындағы қаржылық бақылау
жүйесінің ажырағысыз бөлігі аудиторлық бақылаудың негізгі мақсаты
кәсіпорындардың, фирмалардың, ұйымдардың бухгалтерлік (қаржылық) есебінің
дұрыстығын белгілеу, олардың ақпараттық жүйелерінің сенімділігін бағалау.
Аудиторлық жұмыста талдамалық және сараптамалық болжам қызметіне үлкен мән
беріледі, ол тапсырыс берушілерге өздерінің іскерлік саясатының тиімді
стратегиясы мен тактикасын жасауға мүмкіндік береді.
Аудиторлық бақылау – ведомстводан тыс тәуелсіз қаржылық бақылау. Оны
біліктік комиссиясы аттестаттаған аудитор біліктілігінің берілуі туралы
куәлік алған жеке тұлға да, сондай-ақ ашық үлгідегі акционерлік қоғам да,
өндірістік кооператив пен мемлекеттік кәсіпорынды қоспағанда, аудиторлық
қызметті жүзеге асыру үшін кез келген ұйымдық-құқықтық нысанда құрылған
коммерциялық аудиторлық ұйым да жүргізе алады.
Аудиторлық палата коммерциялық емес, тәуелсіз, кәсіби, өзін-зі
басқаратын және өзін-өзі қаржыландыратын ұйым болып табылады.
Қазақстан Республикасының аудиторлар палатасы жалғыз ұлттық
қабылданған, бұқаралық, кәсіби аудиторлық ұйым болып табылады. Бұл ұйым
1993жылы Қазақстан Республикасының аудиторлық қызметі туралы заңның
қабылдануына сәйкес құрылған және әділет министрлігінде қоғамдық
бірлестіктің ұйымдық-құқықтық нысанында тіркелген. 1998жылы Аудиторлық
қызмет туралы Қазақстан Республикасының жаңа заңы қабылданды. Соған сәйкес
аудиторлар палатасы 1999жылдың наурыз айында тәуесіз ұйымдық-құқықтық
нысанындағы Қазақстан Республикасының аудиторлар палатасы болып қайта
тіркелді.
Бүгінгі күні оның құрамына 93 аудиторлық фирма, 372 жеке тұлғалар
кіреді. Аудиторлар палатасының өз эмблемасы мен жалауы бар. Палатаның
жоғарғы органы – аудиторлардың Республикалық конференциясы, ал қызмет етуші
органы – аудиторлар палатасының кеңесі болып табылады. Палатаның
президенті, оның құрылу күнінен бастап бүгінгі күнге дейін – Көшкімбаев
Сапар Хайсаханович, ол №0001 біліктілік куәлігін алған аудитор.
Аудиторлық қызмет туралы жаңа заңның қабылдануына сәйкес Алматы мен
Астана қалаларында және барлық 14 облыстарда заңды тұлға ретінде аудиторлар
палатасы құрылған.
Заңға сәйкес аудиторлар палатасының келесідей өкілдіктері бар:
• ережелер негізінде аудиторлар палатасының қызметін реттеу;
• мемлекеттік органдарда, қоғамдық бірлестіктерде,
халықаралық шетел ұйымдарында аудиторлар, аудиторлық
фирмалар мен аудиторлар палатасының өкілі болу;
• халықаралық тәжірибе негізінде аудит үлгісін құрастырады
және аудиторлармен үлгінің талаптарын орындауын қамтамасыз
етеді;
• аудиторлық аттестацияға кандидаттарды дайындауды, кәсіби
оқытуды, біліктілікті жоғарылатуды ұйымдастырады;
• аудиторлық қызметті атқаруға байланысты аудиторлар мен
аудиттелетін субъектілердің арасындағы түсініспеушілікті
шешеді.
ЮСАИД программасы мен КАРАНА корпорациясының қолдауымен аудиторлар
палатасы өзінің V Республикалық конференциясында барлық 36 халықаралық
аудит үлгісін қабылдады және оларды Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігіне бекітуге ұсынды.
Қаржы аудиті деп оған өкілеттігі бар ұйымдар мен мамандардың қаржы
есептемесіне сараптама және талдау жургізу, қаржы-шаруашылық қызметін
бақылау, шаруашылық жүргізуші субъектілерге олардың тапсыруы бойынша
қызметтің басқа түрлерін көрсету жөніндегі және солардың есебінен
жүргізетін тәуелсіз қызметін айтады.
Аудит дамуының тарихы өзінің бастауын Ұлыбританиядан алады, мұнда XIX
ғасырдың ортасында алғашқы бухгалтер-аудиторлар пайда болды. Ал 1862жылы
Англияда Міндетті аудит туралы заң шықты. Францияда мұндай заң 1867жылы,
АҚШ-та 1937жылы жарияланды.
Бүгінде тәуелсіз қаржылық бақылау аудиторлық институт нысанында дамып,
нарықтық экономиканың ажырағысыз бөлігі болып отыр.
Қазақстан Республикасында 1998жылдың 20-сыншы қарашасынан бастап
Аудиторлық қызмет туралы заң жұмыс істейді. Ол аудиторлық қызметті жүзеге
асыру процесінде мемлекеттік органдар, заңды және жеке тұлғалар, аудиторлар
мен аудиторлық ұйымдар арасында туындайтын қатынастарды реттейді.
Аудиторлық қызмет – бұл аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржылық
есептеме аудитын жүргізу жөніндегі кәсіпкерлік қызметі. Аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдар өз қызметінің бағыты бойынша қаржылық есептеме аудитінен
басқа да қызметтер көрсете алады.
Аудиторлық қызметтің негізгі қағидаттарына мыналар жатады:
1. тәуелсіздік;
2. объективтілік;
3. кәсіби біліктілік;
4. құпиялық
Аудит Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген талаптарына
сәйкес қаржылық есептеменің дұрыс және объективті жасалғаны туралы тәуелсіз
пікір білдіру мақсатында заңды тұлғалардың (аудиттелетін субъектілердің)
қаржылық есептемесін тексеру болып табылады.
Аудиттің түрлері – міндетті аудит және бастамашылық аудит.
Міндетті жыл сайынғы аудитке мыналар жатады: банктер, кредиттік
серіктестіктері, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдар және бағалы қағаздар нарығында қызмет істейтін ұйымдар, сақтық
ұйымдар, жинақтаушы зейнетақы қорлары, зейнетақы активтерін басқару
жөніндегі компаниялар, шетел қатысатын кәсіпорындар, ашық халықтық қоғамдар
жатады.
Аудит жүргізу, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде көзделген өзге жағдайларда да міндетті болып табылады.
Бастамашылық аудит аудиттелетін субъектінің бастамасы бойынша
аудиттелетін субъектінің және аудитордың, аудиторлық ұйымының арасында
аудит жүргізуге жасалған шартта көзделген нақты міндеттер, аудит мерзімі
мен көлемі ескеріле отырып жүргізіледі.
Аудит сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Сыртқы аудит – аудиттің тәуелсіз
нысаны, ішкі аудит – шаруашылық жүргізуші субъектіні бақылаудың
ведомстволық немесе ішкі нысаны. Ішкі аудит шаруашылық жүргізуші
субъектінің тілегі бойынша және шартымен жасалады.
Аудит мынандай дәйекті стадиялар бойынша жүргізіледі:
1. жоспарлау (тараптардың іс-қимылын іштей жүйелеумен);
2. аудитор объектісі туралы ақпарат алу және оны бағалау;
3. аудитор рәсімін жасау және бағдарламаны әзірлеу;
4. бақылау жүйелерін тексеру және оның тесттері;
5. аудит рәсімін жүргізу;
6. аудиторлық қорытындыны қалыптастыру.
Аудитор – бұл кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы-шаруашылық және
коммерциялық қызметіне жасалатын қаржылық бақылаудың біздің елдегі жаңа
ұйымдық нысаны. Ол бақылау мен коммерциялық аудиторлық қызметті жеке
кәсіпкер ретінде, не аудиторлық ұйымның қызметкері ретінде жүзеге асыруға
құқылы.
Аудитордың міндеттері мемлекеттік бақылаудың міндеттерімен ұқсас:
тексерілетін ақпараттың, жасалынған шаруашылық операцияларының қолданыстағы
заңға сәйкестігін анықтау. Сонымен бірге, аудиторлық қызметтің қаржы-
шаруашылық қызметін тексеріс нысанында жүзеге асыратын мемлекеттік
бақылаудан айтарлықтай айырмашылығы бар:
• аудиторлық қызмет кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық қызметінің
тиімділігін арттыруға, оның төлем қабілетін қамтамасыз етуге,
клиенттердің мүддесін қорғауға бағытталған. Тексеріс қызметі
бірінші кезекте мемлекеттің мүддесін қорғайды, бұзушылықтарға
ықпал етудің сан алуан түрлерін қолдана отырып, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің заңдарды, нормативтік актілерді
сақтауын қамтамасыз етеді;
• аудит кезінде тексеруші ұйым мен бақылаудың объекті арасындағы
байланыстар көлденең, ерікті келісім шарт негізінде болса,
тексеру жүргізгенде тік, әкімшілік белгілеу ретінде болады;
• аудиторлық қызметті клиент немесе оның келісімімен аудиторлық
қорытындыны алуға мұқтаж болып отырған орган төлейді.
• тексерістерді жоғарғы орган немесе мемлекет төлейді;
• аудиторлық тексерудің тиімділігін клиент аудитке жұмсалған
шығындар мен аудиторлық тексеру нәтижелерінің ара салмағы
ретінде айқындайды. Тексерістің тиімділігін тиісті бақылаушы
орган анықтайды;
• аудиторлық тексерудің нәтижелері клиентке арналған аудиторлық
қорытынды мен ұсыныстарда қамтылып көрсетіледі. Тексерістің
нәтижелері бойынша акт жасалынады, онда орындалуы бақыланатын
ұйымдық түйіндер, жазалау, міндетті нұсқаулар және басқалары
көрсетіледі;
• аудиторлар алынған ақпарат пен аудит нәтижелерінің құпиялығын
қамтамасыз етуі тиіс, ревизорлардың оларды жария етуіне құқы
бар.
Қазақстан Республикасындағы алғашқы және ең ірі аудиторлық ұйым –
Қазақстанаудит компаниясы. Еліміздің ең ірі аудиторлық фирмаларының бірі
Родостовец В.К. басшылығымен құрылған тәуелсіз аудиторлық компания –
Центраудит – Казахстан нарықта 10 жыл бойы аудиторлық және кеңес
берушілік қызметтің барлық түрін көрсетіп келеді. Ол Moore’s Rowland
International атты тәуелсіз аудиторлық және бухгалтерлік фирмалардың
әлемдік ассоциациясының мүшесі болып табылады. Бұдан басқа елімізде
көптеген шағын аудиторлық ұйымдар барлықты. Мысалы, Қаржылық аудит
аудиторлық компаниясы, Asia Business Audit консалтингтік топ, Назар-
Аудит аудиторлық фирмасы, Burуs Audit аудиторлық фирмасы, Марка Аудит
аудиторлық-консалтингтік топ және тағы басқа. Аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдардың жүргізетін қызметтері сан алуан: аудиторлық қызмет көрсету,
консалтингтік қызмет көрсету, бағалау және оны саралау, кедендік кеңестер,
қаржы-шаруашылық қызметін талдау, қаржылық анализ жасау, құрылтайшылардың
құжаттарын жасау, қайта құрылымдау мен банкроттық рәсімдердегі кәсіби
қызмет,бизнес-план жасау және басқалары.
Шетелдік аудиторлық ұйымдар Қазақстан Республикасында аудиторлық
қызметті тиісті аудиторлық ұйымдарды – Қазақстан Республикасының
резиденттерін құрған жағдайда ғана жүзеге асыра алады.
Әлемде 4 ең ірі аудиторлық компания жұмыс істейді. Солардың ішіндегі
Орталық Азия аймағындағы кәсіби аудиторлық компания – Делойт и Туш
компаниясы болып табылады. Ол 1993 жылы құрылып, бүгінгі күні Орталық
Азияда ғана емес, сонымен қатар көптеген шетел компанияларына да кең
көлемді қызмет түрлерін ұсынады. Бұл компанияның қызметкерлері білікті
мамандардан құралған және ең жақсы, дамыған, алдағы аудиторлық
методологияны қолданып, компанияның тұрақты стратегия мен тактиканы ұстануы
оның алдыңғы қатарлы компаниялардың, яғни әлемдік төрттікке кіруіне жол
ашты.
II бөлім
2.1. Меншік кәсіпорындарды мемлекеттің қарамағынан басқару
Қаржылық бақылаудың тиімділігі көп жағдайда оны ұғымды ұйымдастырумен,
бақылаудың субъектілерін, олардың құқықтары мен міндеттерін айқын етіп
анықтаумен, қаржылық бақылауды жүргізудің нысандарын және әдістерін дұрыс
ұйымдастырумен анықталады.
Жалпымемлекеттік қаржылық бақылауды мемлекеттік билік пен басқарудың
мына органдары жүргізеді: Президенттің аппараты, Қазақстан Республикасының
Парламенті, Үкімет, жергілікті өкілетті органдар (депутаттардың
жиналыстары), жергілікті әкімшілік органдар. Бақылаудың бұл түрін
Республикалық бюджеттің атқарылуына бақылау жасау жөніндегі есеп комитеті
де жүргізеді.
Құқықтық мемлекет құрылысының тұжырымдамасын негіздей отырып қаржылық
бақылауды жүзеге асырудағы заңнамалық органдардың рөлі күшейе түседі.
Сондықтан бақылаудың субъектісі ретінде Қазақстан Республикасы
Парламентінің функциясы және бақылаудың тиісті түрі – парламенттік
(депутаттық) бақылау бөлектеніп көрсетіледі. Бұл бақылаудың объектісі:
• мемлекеттік бюджеттің шығыстарын шамдандыратын кез келген
шараларды бекіткен кездегі;
• бюджеттегі шығыстарды қабылданған заңдардың мақсаттарына
сәйкестігін тексеру кезіндегі;
• бюджеттің жасалуына тексеріс кезіндегі мемлекеттің шығыстары
болып табылады.
Парламенттің алдын ала бақылауының негізгі мақсаты осы нақты саяси,
экономикалық және әлеуметтік жағдайлардағы қарастырылған шығыстардың жалпы
тұтастығын анықтау болып табылады. Бюджеттің жасалуына тексеріс сметаларға
қамтылған цифрлардың дұрыстығын белгілі бір тұрғыдан қарай отырып
жүргізіледі. Сонымен бірге парламент ағымдағы бақылауды және Республикалық
бюджет туралы қабылданған заң бойынша қаражаттарды иеленушілердің есебін
тексерген кезде, әсіресе келесі бақылауды жүзеге асыруы тиіс. Бұл орайда
парламенттік бақылаудың негізгі нысаны алдын ала бақылау болуы тиіс.
Қазақстан Республикасының Парламентінде екі Палатада – Сенат пен Мәжілісте
арнаулы жұмыс органдары – экономика, қаржы және бюджет жөніндегі комитеттер
бар. Бұл органдар заң-жоба жұмыстарын, палаталардың құзырына қатысты
мәселелерді алдын ала қарау және әзірлеу процесінде қаржы-бюджет қызметінің
сферасында мемлекеттік бюджет қаражаттарының жұмсалуына бақылау жүргізеді.
Қаржы-бюджет мәселелері бойынша сараптамалық бағалаулар мен қорытындыларды
шаралар қабылдау үшін палаталар тиісті инстанцияларға – министрліктерге,
ведомстволарға, сондай-ақ Республика үкіметіне жібереді.
Ел басының жарлықтарының, қаулыларының және өкімдерінің атқарылуын
бақылауды ұйымдастыру, аталған актілердің талаптарын лауазымды адамдардың
атқармағаны үшін жауапкершілігін күшейту мақсатында Президент аппаратында
жұмыс істейтін ұйымдық-бақылау бөлімі бар. Жалпы Президент аппараты
министрліктердің, ведомстволардың, жергілікті әкімшіліктердің және
мемлекеттік басқарудың басқа органдарының қызметін бақылауды жүзеге
асырады. Аппарат Президентке ашылған кемшіліктер мен бұзушылықтарды жою
жөнінде қабылданған шаралар туралы хабарлап отырады, Президент актілерін
тиісті тәртіппен орындамаған кінәлі лауазымды адамдарды жауапқа тарту
жөнінде ұсыныстар жасайды; Президент актілерінің атқарылмауына немесе
тиісті тәртіппен атқарылмауына мүмкіндік туғызатын ашылған бұзушылықтарды,
себептерді және талаптарды жою жөніндегі ұсыныстарды қарау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz