Ұлттық экономиканың негізгі өзегі болып табылатын агроөнеркәсіптік кешенді қолдаудағы мемлекеттік аграрлық саясатының маңыздылығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.Қазақстан Республикасында мемлекеттік агроөнеркәсіптік саясаттың жүзеге асырылуы,қазіргі жағдайы
1.1Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың теориялық негіздері ... ...5
1.2Агроөнеркәсіп кешенінің мәні,қазіргі жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3Агроөнеркәсіптің дамуының әлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік саясаты және оны оңтайландыру жолдары
2.1Ауылшаруашылық өндірістік инфрақұрылымды жетілдіруде мемлекеттің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2Агроөнеркәсіп кешенін дамыту,экономиканы әртараптандырудың бағыты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.3Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік саланы оңтайландыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
1.Қазақстан Республикасында мемлекеттік агроөнеркәсіптік саясаттың жүзеге асырылуы,қазіргі жағдайы
1.1Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың теориялық негіздері ... ...5
1.2Агроөнеркәсіп кешенінің мәні,қазіргі жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3Агроөнеркәсіптің дамуының әлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік саясаты және оны оңтайландыру жолдары
2.1Ауылшаруашылық өндірістік инфрақұрылымды жетілдіруде мемлекеттің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2Агроөнеркәсіп кешенін дамыту,экономиканы әртараптандырудың бағыты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.3Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік саланы оңтайландыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Дипломдық жұмыстың мақсаты ұлттық экономиканың негізгі өзегі болып табылатын агроөнеркәсіптік кешенді қолдаудағы мемлекеттік аграрлық саясатының маңыздылығын ашу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Қазіргі таңда агроөнеркәсіптік кешеннің даму мәселесі экономи¬калық саясаттың басты басым¬дық¬тарының бірі. Сонымен қатар оның әрі қарай бәсекеге қабі¬леттілігін нығайту мақсатында ар¬найы шаралар қабылданып жа¬тыр. Бүгінде өнеркәсіптік ке¬шеннің тұрақты даму тұжырымда¬масы іске асырылуда.
Тақырыптың өзектілігі агроөнеркәсіп саясаты Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі болып табылады. Агроөнеркәсіп саясатының даму деңгейі қашан да Қазақстандық қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы болып келді және әлі де қала береді.Республика экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі бола отырып, өнеркәсіп аса зор әлеует пен үлкен қорға ие.
Қазақстан Республикасында өнеркәсіп кешенінің барлық салалары, оның ішінде ауыл шаруашылығында қызмет көрсету саласын дамытуға мүмкіндік мол. Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті нарық жагдайында әрбір жекелеген аймақтардың өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының қызмет көрсету салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан биік деңгейге көтеруге мүмкіндік туады.
Осы міндетті шешу үшін Қазақстан Республикасының 2010 – 2014 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы іске асырылды. Осы жылдары АӨК-нің нарыққа бағдарланған заңнамалық базасын қалыптастыру, оны халықаралық тәжірибенің нормаларына сәйкес келтіру бойынша бірқатар жұмыс жүргізілді. Бағдарламаның іске асырылуы тамақ өнімдерінің негізгі түрлері бойынша елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, тиімді бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік өндірісі дамыту үшін қажетті жағдайлар жасауға мүмкіндік туғызды. [2]
Алайда, еліміздің АӨК-де әлі де, бірқатар кемшіліктер бар – саланың құрылымды-технологиялық жаңғырту қарқынының төмен болуы, нарықтық инфрақұрылым дамуының қанағаттанғысыз деңгейі, ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы, саланың қаржылық тұрақсыздығы, саланы дамытуға жеткіліксіздігі жеке инвестициялардың бөлінуі, білікті кадрлардың тапшылығы және т.б.
Бұдан басқа, саланың инвестициялық қызметіне әсер еткен қаржы, ал одан кейін азық-түлік дағдарысы қосымша проблемаларды тудырды. Осыған орай үлкен және басқада жауапты міндеттер алда тұр – экономиканың аграрлық секторын сапалы жаңа даму деңгейіне көтеру, сол арқылы оның жоғары бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету, бұл әсіресе Ресей мен Беларусь елдерімен кеден одағына кіру жағдайында, ал кейіннен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру кезінде өзекті проблема проблема болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Қазіргі таңда агроөнеркәсіптік кешеннің даму мәселесі экономи¬калық саясаттың басты басым¬дық¬тарының бірі. Сонымен қатар оның әрі қарай бәсекеге қабі¬леттілігін нығайту мақсатында ар¬найы шаралар қабылданып жа¬тыр. Бүгінде өнеркәсіптік ке¬шеннің тұрақты даму тұжырымда¬масы іске асырылуда.
Тақырыптың өзектілігі агроөнеркәсіп саясаты Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі болып табылады. Агроөнеркәсіп саясатының даму деңгейі қашан да Қазақстандық қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы болып келді және әлі де қала береді.Республика экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі бола отырып, өнеркәсіп аса зор әлеует пен үлкен қорға ие.
Қазақстан Республикасында өнеркәсіп кешенінің барлық салалары, оның ішінде ауыл шаруашылығында қызмет көрсету саласын дамытуға мүмкіндік мол. Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті нарық жагдайында әрбір жекелеген аймақтардың өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының қызмет көрсету салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан биік деңгейге көтеруге мүмкіндік туады.
Осы міндетті шешу үшін Қазақстан Республикасының 2010 – 2014 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы іске асырылды. Осы жылдары АӨК-нің нарыққа бағдарланған заңнамалық базасын қалыптастыру, оны халықаралық тәжірибенің нормаларына сәйкес келтіру бойынша бірқатар жұмыс жүргізілді. Бағдарламаның іске асырылуы тамақ өнімдерінің негізгі түрлері бойынша елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, тиімді бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік өндірісі дамыту үшін қажетті жағдайлар жасауға мүмкіндік туғызды. [2]
Алайда, еліміздің АӨК-де әлі де, бірқатар кемшіліктер бар – саланың құрылымды-технологиялық жаңғырту қарқынының төмен болуы, нарықтық инфрақұрылым дамуының қанағаттанғысыз деңгейі, ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы, саланың қаржылық тұрақсыздығы, саланы дамытуға жеткіліксіздігі жеке инвестициялардың бөлінуі, білікті кадрлардың тапшылығы және т.б.
Бұдан басқа, саланың инвестициялық қызметіне әсер еткен қаржы, ал одан кейін азық-түлік дағдарысы қосымша проблемаларды тудырды. Осыған орай үлкен және басқада жауапты міндеттер алда тұр – экономиканың аграрлық секторын сапалы жаңа даму деңгейіне көтеру, сол арқылы оның жоғары бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету, бұл әсіресе Ресей мен Беларусь елдерімен кеден одағына кіру жағдайында, ал кейіннен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру кезінде өзекті проблема проблема болып табылады.
1. ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана. – 2012 жыл, 14 желтоқсан.
2. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешінін (бұдан әрі - АӨК) дамыту жөніндегі 2013-2020 жылдарға арналған бағдарлама. «Агробизнес -2020» - Астана, 2012 ж.
3. Дерек көзі: «Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы « 13» сәуір № 301 қаулысы.
4. Сулейменов Ж.Ж. Управление сельским хозяйством. - Алматы: Бастау, 2008. - С.56.
5. Сулейменов Ж.Ж. Управление аграрным сектором Казахстана в условиях рыночной экономики. – Алматы, 2009. - С.102.
6. Оспанов М.Т. Аутов P.P. Ертазин X. "Агробизнес теориясы мен
практикасы", Алматы. 2006 ж.
7. Белгібаев ҚА Ауылшаруашылық экономикасы. // Алматы 2010 ж.
8. Балапанов А.А. АӨК-дегі инфрақұрылымды дамыту. //Алматы
2009 ж.
9. Макбулатова А. Финансовое планирование в сельскохозяйственных
предприятии. //Қаржы-қаражат, N3, стр 65, 2010 ж.
10. Сыздыков Б. Приоритеты развития аграрной экономики Казахстана. Алматы, 2012. - С.53.
11. Назарбаев НА. Стратегия Казахстана-2030, Алматы, 1998г.
12. Назарбаев НА. Не подняв сельскохозяйство, не сделаем экономику процветающей. // Казахстанская правда 2009г. 9 февраля стр. 1-2.
13. Сабирова А. И Ауылшаруашылығын дағдарыстан шығару
бағытындағы кейбір ұсыныстар. //Жаршы 2012 ж.
14. Селезнев А. Некоторые проблемы управления АПК и пути их
решения. //Экономист N6, стр 76-79, 2009 г.
15. Есиркепов Т. Зиябеков Б. Государственное регулирование аграрного сектора в условиях перехода к рыночной экономике. – Алматы: Ғылым, 2009- 196 с.
16. Атамұрат Мөрәліұлы Шәменов. // Қазақстанның аграрлық саясаты қандай болуы керек? - 15 мамыр 2009 ж. – www.googl.kz сайты.
17. Калиев Г. Аграрная реформа в Казахстане: история, современность, перспективы – Алматы: РНИ “Бастау , 2011 –232 с.
18. Елубаев М Не подняв селское хазяйство, не сделаем экономику
приватизацией. //Қаржы-қаражат, стр 3-11, 2009 ж.
19. 15. Калгулова Р. Лизинг-как один из методов кредитования
сельскохозяйственных товаропризводителей. //Банки Казахстана N6,
стр 29-30, 2010 г.
20. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі басқармасының мәліметтері негізінде құрастырылды, 2012ж.
21. Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасы. - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 наурыздағы № 316 қаулысымен
бекітілген.
22. ҚР Статистика жөніндегі республикалық агентігінің мәліметтері негізінде құрастырылды.
23. www.Stat.kz. сайты материалдары.
24. Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған бағдарлама. - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы « 12 » қазандағы № 1052 қаулысымен бекітілген.
25. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2011 – 2015 жылдарға арналған cтратегиялық жоспары. - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы « 19 » ақпандағы№ 158 қаулысымен бекітілген.
2. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешінін (бұдан әрі - АӨК) дамыту жөніндегі 2013-2020 жылдарға арналған бағдарлама. «Агробизнес -2020» - Астана, 2012 ж.
3. Дерек көзі: «Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы « 13» сәуір № 301 қаулысы.
4. Сулейменов Ж.Ж. Управление сельским хозяйством. - Алматы: Бастау, 2008. - С.56.
5. Сулейменов Ж.Ж. Управление аграрным сектором Казахстана в условиях рыночной экономики. – Алматы, 2009. - С.102.
6. Оспанов М.Т. Аутов P.P. Ертазин X. "Агробизнес теориясы мен
практикасы", Алматы. 2006 ж.
7. Белгібаев ҚА Ауылшаруашылық экономикасы. // Алматы 2010 ж.
8. Балапанов А.А. АӨК-дегі инфрақұрылымды дамыту. //Алматы
2009 ж.
9. Макбулатова А. Финансовое планирование в сельскохозяйственных
предприятии. //Қаржы-қаражат, N3, стр 65, 2010 ж.
10. Сыздыков Б. Приоритеты развития аграрной экономики Казахстана. Алматы, 2012. - С.53.
11. Назарбаев НА. Стратегия Казахстана-2030, Алматы, 1998г.
12. Назарбаев НА. Не подняв сельскохозяйство, не сделаем экономику процветающей. // Казахстанская правда 2009г. 9 февраля стр. 1-2.
13. Сабирова А. И Ауылшаруашылығын дағдарыстан шығару
бағытындағы кейбір ұсыныстар. //Жаршы 2012 ж.
14. Селезнев А. Некоторые проблемы управления АПК и пути их
решения. //Экономист N6, стр 76-79, 2009 г.
15. Есиркепов Т. Зиябеков Б. Государственное регулирование аграрного сектора в условиях перехода к рыночной экономике. – Алматы: Ғылым, 2009- 196 с.
16. Атамұрат Мөрәліұлы Шәменов. // Қазақстанның аграрлық саясаты қандай болуы керек? - 15 мамыр 2009 ж. – www.googl.kz сайты.
17. Калиев Г. Аграрная реформа в Казахстане: история, современность, перспективы – Алматы: РНИ “Бастау , 2011 –232 с.
18. Елубаев М Не подняв селское хазяйство, не сделаем экономику
приватизацией. //Қаржы-қаражат, стр 3-11, 2009 ж.
19. 15. Калгулова Р. Лизинг-как один из методов кредитования
сельскохозяйственных товаропризводителей. //Банки Казахстана N6,
стр 29-30, 2010 г.
20. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі басқармасының мәліметтері негізінде құрастырылды, 2012ж.
21. Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасы. - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 наурыздағы № 316 қаулысымен
бекітілген.
22. ҚР Статистика жөніндегі республикалық агентігінің мәліметтері негізінде құрастырылды.
23. www.Stat.kz. сайты материалдары.
24. Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған бағдарлама. - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы « 12 » қазандағы № 1052 қаулысымен бекітілген.
25. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2011 – 2015 жылдарға арналған cтратегиялық жоспары. - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы « 19 » ақпандағы№ 158 қаулысымен бекітілген.
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Қазақстан Республикасында мемлекеттік агроөнеркәсіптік саясаттың жүзеге
асырылуы,қазіргі жағдайы
1.1Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың теориялық негіздері
... ...5
1.2Агроөнеркәсіп кешенінің мәні,қазіргі жайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3Агроөнеркәсіптің дамуының әлемдік тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік саясаты және оны оңтайландыру
жолдары
2.1Ауылшаруашылық өндірістік инфрақұрылымды жетілдіруде мемлекеттің ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...34
2.2Агроөнеркәсіп кешенін дамыту,экономиканы әртараптандырудың бағыты
ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.3Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік саланы оңтайландыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..73
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың мақсаты ұлттық экономиканың негізгі өзегі
болып табылатын агроөнеркәсіптік кешенді қолдаудағы мемлекеттік аграрлық
саясатының маңыздылығын ашу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Қазіргі таңда агроөнеркәсіптік кешеннің даму мәселесі экономикалық
саясаттың басты басымдықтарының бірі. Сонымен қатар оның әрі қарай бәсекеге
қабілеттілігін нығайту мақсатында арнайы шаралар қабылданып жатыр. Бүгінде
өнеркәсіптік кешеннің тұрақты даму тұжырымдамасы іске асырылуда.
Тақырыптың өзектілігі агроөнеркәсіп саясаты Қазақстан экономикасының
негізгі салаларының бірі болып табылады. Агроөнеркәсіп саясатының даму
деңгейі қашан да Қазақстандық қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси
тұрақтылығын анықтайтын факторы болып келді және әлі де қала
береді.Республика экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі бола отырып,
өнеркәсіп аса зор әлеует пен үлкен қорға ие.
Қазақстан Республикасында өнеркәсіп кешенінің барлық салалары, оның
ішінде ауыл шаруашылығында қызмет көрсету саласын дамытуға мүмкіндік мол.
Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті нарық жагдайында әрбір жекелеген
аймақтардың өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының қызмет
көрсету салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан биік деңгейге
көтеруге мүмкіндік туады.
Осы міндетті шешу үшін Қазақстан Республикасының 2010 – 2014 жылдарға
арналған мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы іске асырылды. Осы
жылдары АӨК-нің нарыққа бағдарланған заңнамалық базасын қалыптастыру, оны
халықаралық тәжірибенің нормаларына сәйкес келтіру бойынша бірқатар жұмыс
жүргізілді. Бағдарламаның іске асырылуы тамақ өнімдерінің негізгі түрлері
бойынша елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, тиімді бәсекеге
қабілетті агроөнеркәсіптік өндірісі дамыту үшін қажетті жағдайлар жасауға
мүмкіндік туғызды. [2]
Алайда, еліміздің АӨК-де әлі де, бірқатар кемшіліктер бар – саланың
құрылымды-технологиялық жаңғырту қарқынының төмен болуы, нарықтық
инфрақұрылым дамуының қанағаттанғысыз деңгейі, ауыл шаруашылығы өндірісінің
ұсақ тауарлығы, саланың қаржылық тұрақсыздығы, саланы дамытуға
жеткіліксіздігі жеке инвестициялардың бөлінуі, білікті кадрлардың тапшылығы
және т.б.
Бұдан басқа, саланың инвестициялық қызметіне әсер еткен қаржы, ал одан
кейін азық-түлік дағдарысы қосымша проблемаларды тудырды. Осыған орай үлкен
және басқада жауапты міндеттер алда тұр – экономиканың аграрлық секторын
сапалы жаңа даму деңгейіне көтеру, сол арқылы оның жоғары бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету, бұл әсіресе Ресей мен Беларусь елдерімен
кеден одағына кіру жағдайында, ал кейіннен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру
кезінде өзекті проблема проблема болып табылады.
Агроөнеркәсіптік өндірістің соңғы нәтижелері тек тікелей ауыл
шаруашылығының даму деңгейіне ғана емес, сонымен қатар соған қызмет
көрсететін салаларға да байланысты. Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі
ұлғайған сайын материалдық - техникалық ресурстарды, қажетті шикізаттарды,
қосалқы материалдарды т.б. жұмсау мөлшері де ұлғаяды. Шаруашылықтың электр-
энергияға, транспортқа, байланыс құралдарына, өнімдерді сақтауға деген
қажеттіліктері де көбейеді.
ХХІ ғасыр табалдырығында ауыл шаруашылығын кешенді дамытудағы процесс
тұр. Осылардың негізінде селоның бүкіл өндірістік – экономикалық,
әлеуметтік қатынастарын жетілдіріп, яғни басқару мен ұйымдастыруда нақтылы
тиімділікке қол жеткізуі хақ.
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік агроөнеркәсіптік саясаттың
жүзеге асырылуы,қазіргі жағдайы
1.1Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың теориялық негіздері
Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенін дамыту аграрлық саясаттың аса
маңызды бағыты болып отыр. Агроөнеркәсіптік кешеннің негізгі міндеті –
елімізді азық – түлікпен, ал өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы шикізатымен
қамтамасыз ету. 2012 жылдан бастап Қазақстанда агроөнеркәсіптік кешенді
дамытудың жаңа бағдарламасы жасалып, аграрлық сала дамуының әлемдік
деңгейлеріне жету және индустриялы агроөндірісті қалыптастыру алдымызға
қойылды. Ол бағдарлама бүгінгі таңда Агробизнес 2020 бағдарламасы болып,
өзінің қызметін бастауда. [2]
Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды тұрақты дамыту,
олардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру және елдің азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету бағдарламасы бойынша реттелетін саланы немесе қызмет аясын
дамытудың негізгі параметрлері агроөнеркәсіптік кешенді дамыту болып
табылады.
Бүгінгі таңда республиканың агроөнеркәсіптік кешеніндегі (бұдан әрі –
АӨК) жағдай өндіріс тиімділігінің өсуімен, ауылдағы қаржы қызметі нарығының
дамуымен, ауыл халқының тұрмыс сапасының жақсаруымен сипатталады.
Қазіргі жағдайда Қазақстандағы экономикалық жаңғырулар өзінің шешуші
кезеңінен енді. Қазірдің өзінде нарықтық қатынастардың жұмыс істеуінің
негізгі және тиісті ұйымдық құрылым қаланып, бірте-бірте өндіріс құлдырауы
тоқталып және алға қарай жылжу мүмкіндігі пайда болып, үлкен мақсаттар мен
агроөнеркәсіптік өндіріс дамуының стратегиясы мен тактикасын анықтау
қажеттілігі туды.
Мемлекет басшысының идеяларын, қабылдаған заңдар мен Республика
үкіметінің қабылдаған қаулыларын басшылыққа ала отырып, Қазақ Ауыл
шаруашылығы ғылымдары академиясының ғалымдары Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 1993-1995 жылдарға және 2006 жылға
дейінгі тұжырымдық Бағдарламасын жасалып іске асты. Ішкі көздердің
есебінен өндіріс құлдырауын тоқтату, экономикалық жағдайды тұрақтандыру
және ауыл шаруашылық өнім өндіруді арттыруды қамтамасыз ету жөніндегі кезек
күттірмейтін міндеттерді шешу үшін Бағдарламада мына төмендегідей шаралар
қарастырылып жүзеге асырылды:
1. меншік қатынастарын қайта құру, жекешелендіру тәсілдері мен қарқыны,
бәсекелестік қатынасты дамытуды қамтамасыз ететін көпкуладты
экономиканы қалыптастыру және агроөнеркәсіптік өндірістің тиімділігін
арттыру жөніндегі экономикалық реформалар бағытына түзетулер енгізу.
2. агроөнеркәсіп кешенінің еркін баға белгілеуге көшуін қамтамасыз ететін
тиісті қаржылық-несиелік және баға жүйесін, ауыл шаруашылығы тауарын
өндірушілер мен өнім ұсынушыларды мемлекеттік қолдаудың әр түрлі
тәсілдері мен әдістерін, монополист-кәсіпорындар өнімнің бағасын
шектеуді, шетелдік инвестицияны тарту және біріккен бизнесті дамыту
мәселелерін жасау және жүзеге асыру
3. тауар қорларын қалыптастырып, реттеуге мүмкіндік беретін және соның
негізінде рынок сыйымдылығы
4. агроөнеркәсіп кешенінің терең құрылымдық жаңғыруын төмендегідей
бағыттарда жүзеге асыру;
• республиканың табиғи аймақтарының биоклиматтық потенциалын олардың
экологиялық жүйе тараптарына, экономикалық жағдайына, өзін-өзі
қамтамасыз етуіне, негізгі ауыл шаруашылық дақылдары егіс көлемі
құрылымның әлемдік рынок конъюнктурасына сәйкестедіріледі.
• ауыл шаруашылығындағы мал басының генетикалық потенциалын әрбір табиғи
аймақтағы жем-шөп базасының мүмкіндіктеріне орай толық пайдалану.
• агроөнеркәсіп кешенінің өндірістік негізгі қордағы қажеттілікетерін
қанағаттандыру мақсатында ауыл шаруашылық машиналарын жасау салаларын
құру.
• қуаты және орналасуы жағынан тиімді өңдеу өнеркәсібінің кәсіпорындар
жүйесін қалыптастыру.
• экономиканың көпуклаттылығы және жеке меншіктің пайда болуын есепке ала
отырып, селодағы әлуметтік инфрақұрылымды дамыту.
5. агроөнеркәсіптік кешен араласқан экожүйелердің барлық элементтерінің
эколгиялық қауыпсіздігіне экономикалық, құқықтық және техника-
технологиялық кепілдік беретін жүйелер құру. [2]
Ауыл шаруашылығы мен агроөнеркәсіптік комплекстің барлық салаларының
материалдық – экономикалық базасындағы сапалы өзгерістер мен ілгерілеушілік
болды.Аграрлық өндіріс жоспарлы түрде машиналы ірі индустрияға көшіріле
бастады, шаруашылықаралық кооперация мен агроөнеркәсіптік интеграция
дамыды. Республикада мемлекеттік агроөнеркәсіптік комитеттері мен облыстық
комитеттері, сондай-ақ аудандық агроөнеркәсіптік бірлестіктері құрылды.
Енді еліміздің әртүрлі аудандарында ғылыми өндірістік бірлестіктер,
өндірістік жүйелер құрыла бастады.Олардың бір – бірінен айтарлықтай
ерекшеліктері болғанмен, бәрінің де мүдделері ортақ. Біріншіден, ғылым мен
тәжірибе тығыз байланысты болып, ғылыми жаңалықтардың өндіріске барар жолын
қысқартса,екінші жағынан серіктестер арасындағы кооперативтік келісім –
шарт негізіндегі байланыстар өзара шаруашылық есепке қызығушылық пен
жауапкершілікті қамтамасыз етті. Агроөнеркәсіптік комбинаттар;
бірлестіктер, фирмалар ғылыми өндірістік және өндірістік жүйелер,
шаруашылық есеп пен мердігерлік әдіске көшкен әр түрлі фирмалар біздің
аграрлық экономикамыздағы шын мәніндегі жаңа құбылыстар болып отыр.Егін
шаруашылығы мен өнеркәсіпті ұштастыру және агроөнеркәсіптік өндірісті
басқарудың жаңа түрлерінің артықшылықтары былай сипатталады: біріншіден
бұл жаңалықтарды дұрыс пайдалану нәтижесінде шынайы интеграция, ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндірудің, сатып алудың; сақтаудың, қайта өңдеудің
және тағамдық дайын азық–түліктерді сақтаудың бірыңғай процесі қамтамасыз
етілуде. Бірлестіктердің және оның құрамына енетін шаруашылықтар мен
кәсіпорындардың экономикалық жағдайы, оған қоса агроөнеркісіптік кешеннің
қызметкерлерінің материалдық жағдайының жақсы дамуы өндірілген өнімнің
айтарлықтай бөлігін тұтынушыларға тікелей, дүкендер арқылы сатуға
байланысты болғандықтан, шикізатты қайта өңдеу мен тағамдық азық –
түліктердің сапасына деген көзқарас пен қамқорлық артуда.Агроөнеркәсіптік
құрамалардың еңбек коллективтерінің материалдық жағдайларының жақсаруы мен
әлеуметтік мәселелерінің шешілуі түпкі өнімдерді сатуға түгелдей байланысты
болып отырған жағдайда өндірісті ұйымдастыруды шын мәніндегі шаруашылық
есеп пен өзін - өзі қаржыландыру принципінде жүргізуге итермелейді және
мәжбүр етеді.[5, 102 б]
2008-2009 жылдары Қазақстан агроөнеркәсіп кешенінің дамуына негіз
болған екі құжат қабылданды. Қазақстан Республикасының 2007-2011 жылға
арналған мемелекеттік аграрлық азық – түлік бағдарламасы және 2010 жылға
дейін салалық аймақтарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Оларда
агробизнесті оңтайлы құрылымы қалыптасуымен агротехнология деңгейінің
өсуімен ауыл шаруашылық өндірісінің маркетингтік стратегияға көшуімен,
ішкі рынокте импорт алмастырумен, алыс және жақын шетелдерге экспорттың
артуымен селоның әлеуметтік дамуының қарқындылығымен байланысты қаралған.
Ал бұған ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекеге түсуіндегі (конкуренция)
қабілеттілігін арттыру және өндірісті диверсификациялау жолымен ғана қол
жету мүмкін еді.
Ауыл шаруашылығы ілгеріде атап өткеніміздей – агроөнеркәсіптік
кешеннің жетекші саласы. Ауыл шаруашылығында селодағы экономикалық
белсенді халықтың жартысы еңбек етеді. Экономикалық белсенді халық (ЭБХ)
дегеніміз - қоғамдық өндірісте жұмыс істейтін (қызмет көрсету саласы мен
жеке шаруашылық иелерін қоса есептегенде) халықтың бір бөлігі.
Қазақстандағы жер реформасына байланыс ты ауыл шаруашылығы үш санатқа
бөлінеді. Олар: ауыл шаруашылығы кәсіпорыны, шаруа шаруашылығы және
халықтың жеке шаруашылығы. [6,70 б]
1) Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары ауыл шаруашылығы салаларының негізгі
қызметін атқаратын заңды түрде жұмыс жасайтын ұйым.
2) Ал ауыл шаруашылығына жарамды жерлерді пайдаланып, отбасылық еңбек
бірлестіктерін құру, ол жерлерге ауыл шаруашылығы өнімдерін егіп, одан өнім
алу жатады.
3) Халықтың жеке шаруашылығына олардың жеке бау – бақшалары, саяжайға
бөлінген жері және олардан алынған өнімдері жатады.
Ауыл шаруашылығының өнеркәсіптен ерекшелігі – ол табиғатқа, топырақ
пен ауа райы жағдайына тәуелді. Ауылшаруашылығы өндірісі жер ресурс-тарына
негізделген. Ауыл шаруашылығы өнімдерін алу үшін пайдаланылатын жер бөлігі
ауыл шаруашылығына жарамды жер деп атала-ды. Оның құрамына жайылым,
егістікке жарамды жер мен мал азығын дайындайтын жер кіреді.
Нарық саясаты негізінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы елеулі
өзгерістерді бастан кешті. Мал шаруашылығы өнімдерінің өсу қарқыны төмен
болғанымен бірақ, олардың өскіні, ал егіндік шаруашылығы өнімдерінің өсу
қарқыны жыл сайын елеулі өзгеріп отыратынын, өйткені, ол табиғи – климаттық
жағдайлардың қандай болуына бағынышты екенін байқауға болады.
Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы өндірістік – шаруашылық ара
қатынасының тұрақсыздығы, ауылға мемлекеттік қолдаудың – жеткіліксіздігі,
инфляцияның шарықтап кетуі, несие ресурстарының қымбаттауы, сондықтан
оларға өнім иелерінің қол жетпеуі, төлемеушіліктің өсуі, ауыл шаруашылығы
өнімдері оған қажетті ресурстардың бағалары арасындағы теңсіздіктің аса
үлкен болғаны себепкер болды.
Сала өніміне деген сұраныстың шектелуі – ауыл шарушылығының негізгі
проблемасына айналды. Нарықтық реформалар кезіндегі Қазақстанның аграрлық
азық – түлік кешеніне тән ерекшелік халықтың жеке қосалқы шаруашылықтырының
ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудегі үлес салмағының айтарлықтай өскендігі
болып табылады. Қазақстандағы жеке қосалқы шаруашылық аграрлық сектордың
тиімді құрылымына айналады да оның дамуы бірнеше бағытта жүзеге асуы
мүмкін.
- Тұтынушы шаруашылығы түрінде , егер ол, тек қана жеке қажетті
қанағаттандыруға жұмыс істейтін болса;
- Егер ол өнімді өзі үшін өндіріп, ал артығын рыноктық құрылымдар
арқылы сатса, онда аралас түрде.
- Егер өнім сату үшін өндірілетін болса, онда тауарлы шаруашылық
түрінде;
- Жеке қосалқы шаруашылық (ЖҚШ) кооперативке бөлінсе бірлестіктер
түрінде. Бұлардың әр тобы үшін әрқайсысының өзіне тән міндеттері шешілуге
тиіс, бірақ, түбінде олардың бәрі де елдің ауыл шаруашылығының әлуметтік
және экономикалық тиімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік жасау қажет.
Нарықтық экономикаға барар жолдағы Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіп кешені дамуының жай-күйі, негізгі проблемалары мен бағыттарын
қарастыру қажеттігі туындайды.
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісі дамуының маңызды ерекшелігі алабөтен
– топырақтық-климаттық жағдайы мен өсімдік өсіретін топырақ бетінің әр
түрлігі, олардың көлденеңнен және тігінен аймақтануын анықтайтын кең
байтақ жер аумағы алып жатқандығы болып табылады. Температураның (100˚С)
тиімді жиынтығы солтүстіктегі 250000-нан оңтүстік-шығыста 45000-ға дейін
аралықта құбылып отырады. Мұның өзі субтропикалық және тропикалық
дақылдардан басқа, ауыл шаруашылығының барлық дақылдарын, дәнді дақылдан
бастап, жүзім және мақта өсіруге дейін мүмкіндік береді.
1.2Агроөнеркәсіп кешенінің мәні,қазіргі жайы
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамыту концепциясын табысты жүзеге
асыру нарықтық қатынастар жағдайында экономиканың аграрлық сферасында
маркетингтік қызметті жетілдіруге байланысты.
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы саласының алдында тұрған
басты мақсат агроөнеркәсіп кешенінің тиімді жүйесін қалыптастырып және
бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде облыс тұрғындарын тұтыну нормасына
сәйкес азық-түлікпен қамтамасыз ету болып табылады.
Аграрлық өнеркәсіптік кешенге – ауыл шаруашылығы шикізатын қайта
өңдеу, сақтау, тұтынушыға жеткізу жатады. Аграрлық өнеркәсіптік кешеннің
дамуын қамтамасыз ететін (ауыл шаруашылық машиналарын жасау өнеркәсібі,
минералдық тыңайтқыштар өндіру кәсіпорындары) басқа да салалары бар.
Аграрлық өнеркәсіптік кешен – республика шаруашылығының жетекші
саласының бірі.
Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық саласында материалдық өндіріс қарқындап
өскен сайын шикізаттарға, энергияға, тасымалдау, материалдық-техникалық,
техника жөндеу қызметтеріне, сондай-ақ ғылыми, ақпараттық, зат сақтайтын
орындарға деген қажеттілік арта түседі.
Аграрлық өнеркәсіптік өндірістің қазіргі және болашақтағы дамуы тек
ауыл шаруашылығының тікелей даму деңгейіне ғана емес, сонымен бірге оған
қызмет көрсететін салалардың даму дәрежесімен де айқындалады, сондай-ақ
ауылдың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымының даму дәрежесіне
байланысты.
Ауыл шаруашылығы экономиканың негізгі салаларының бірі болып табылады.
2011 жылы облыстың ЖІӨ ауыл шаруашылығының үлесі 14,5%-ды құрады, ауыл
шаруашылығы өндірісінің нақты көлем индексі 2010 жылмен салыстырғанда
101,1%-ды құрады. Облыста елдің жалпы ауыл шаруашылығы өнімінің республика
бойынша көлемінің 11,4% өндіріледі. Ауыл шаруашылығының өңірлік өнім
құрылымында өсімдік шаруашылығы (саланың 57,9% өнімі) басым болғандықтан,
облыста ауыл шаруашылығының даму қарқыны негізінен дәнді, техникалық және
көкөніс-бақша дақылдарының егіс көлемі мен өнімділігін арттырумен
айқындалды [13, 10-18б].
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының қазіргі таңдағы жағдайы
позитивтік тенденциялармен сипатталады, соңғы 5 жылда ауыл шаруашылығының
жалпы өнімінің орташа жылдық өсімі 4,2% құрайды. Ауыл шаруашылығының жалпы
өнімі 2011 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда 1,1% артты, оның ішінде
өсімдік шаруашылығы 2,2% кеміді, ал мал шаруашылығының жалпы өнімі 3,7%
артты.
Бірақ, ауыл шаруашылығындағы позитивтік тенденцияларға қарамас тан,
бүгінгі күнде қайта құруға дейінгі кезеңді қалпына келтіру белгілі
қиыншылықтармен жүзеге асуда. Ауыл шаруашылығының жалпы бүгінгі таңдағы
жағдайын бағалау үшін жалпылама көрсеткіштер, сонымен қатар тікелей және
жанама (ауыл шаруашылығының жалпы өнімі, мал шаруашылығы және егіс
шаруашылығының жалпы өнімі, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының
рентабельділігі, ауыл шаруашылығының негізгі капиталына салынған
инвестициялар және т.б.) көрсеткіштер қолданылды.
Ауыл шаруашылығының өндірістік қызметі шаруашылықтың ұжымдық формасынан
жеке түріне өзгеру үрдісі жүрді.
Әдеттегі ұжымдық шаруашылықтардың акционерлік қоғам түріндегі
экономикалық жағдайы нашарлай түсуде. Жүргізілген реформалар нәтижесі
(2003 ж. дейін) өндірістің құлдырауы, ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілерінің әлеуметтік және экономикалық жағдайының төмендеуімен
сипатталды.
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы өнімі өндірісін 2005-2011
жж. аралығына талдау нәтижесі, жалпы өнім өндірісі көлемі ағымдық бағалар
бойынша 48,7% артуына қарамастан ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында жұмыс
істейтін негізгі персоналдың саны 3,9% кеміді.
1кесте - ҚР экономикалық қызмет түрлері бойынша Қазақстан Республикасының
ауыл шаруашылығының үлесі 2005-2011 жж. қорытынды %
Ауыл шаруашылығы саласы2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Ауыл шаруашылығы, 10,3 12,1 13,9 11,5 12,4 11,9 12,1
барлығы
оның ішінде: 10,8 14,1 17,2 12,9 14,8 12,9 13,9
егіндік шаруашылығы
мал шаруашылығы 9,6 9,4 9,9 9,6 9,7 9,2 9,5
Дерек көзі: Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі басқармасының
мәліметтері негізінде құрастырылды, 2012ж.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарында жұмыс істейтін жұмысшылардың орташа айлық жалақысы жалпы
республикалық ауыл шаруашылығы жалақы деңгейінің 78,4% немесе 16,6%-ға
республикалық деңгейден төмен болып табылады.
Бұл ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының төмен рентабельділігінің басты
себептерінің бірі деп атауға болады (кесте – 6) [16].
2 кесте - ҚР Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығының негізгі
экономикалық көрсеткіштерінің динамикасы 2006-2011 жж.
Ауыл шаруашылығы саласы 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Ауыл шаруашылығының 55417,685882,5 80421,995218,9100858,1118669,4
жалпы өнімі, млрд.теңге
Ауыл шаруашылығының 121,1 106,5 109,6 102,8 100,5 101,1
нақты көлем индексі %
Ауыл шаруашылығы 42135 50904 70836 74405 73709 72447
құрылымдарының саны.
Ауыл шаруашылығы 28,9 24,6 22,1 20,0 20,1 18,6
кәсіпорындарында жұмыс
істейтіндердің орташа
жылдық саны, мың адам
Жалпы республикалық 13,4 12,4 12,2 11,2 10,3 9,1
негізгі қызмет персоналы
санындағы облыстың
негізгі қызмет
персоналының үлесі
Ауыл шаруашылығы 4467 6293 9208 11989 15791 17856
саласында жұмыс істейтін
жұмысшылардың орташа
айлық жалақысы, теңге
Орташа республикалық 59,1 60,04 83,7 78,2 69,7 67,5
ауыл шаруашылығы жалақы
деңгейіне, %
Ауыл шаруашылығы 6,5 15,0 9,3 9,8 8,6 17,0
кәсіпорындарының
рентабельділік деңгейі,
%
Дерек көзі: Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі басқармасының
мәліметтері негізінде құрастырылды, 2012ж.
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамытудың
2009-2010 жылдарға арналған аймақтық бағдарламаның іс-шараларын жүзеге
асыруға 2009 жылы республикалық бюджеттен – 1840,6 млрд. теңге қаралып,
1822,6 млрд. теңгесі игерілді.
Ауыл тұрғындарының кәсіпкерлікпен айналысуын дамыту және табыс деңгейін
көтеру мақсатында, мемлекеттік қатысуымен қаржылай қолдау ұйымдары құрылды.
Соның бірі болып табылатын ауылдық несие серіктестіктерінің (АНС) жүйесін
құру және оның қатысушыларына несие беру негізгі мақсаты болып табылатын
Аграрлық несие корпорациясы АҚ АНС жүйесі арқылы ауыл шаруашылығы
өндірісін қаржыландыру көзделген.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы әрбір шаруашылық бірлікті
дамыту және бүкіл агроөнеркәсіп кешенінің қызмет етуі үшін жетілдірілген
жаңа тәсілдерді игеру қажеттілігімен байланысты мәселелерді шешумен
ұштасуда. Бұл міндеттерді жүзеге асыру бірінші кезекте аймақтың бәсеке
қабілетілігін арттыру бойынша кешенді шараларды жүргізу керектігінен
туындайды.
Қазіргі таңда, шын мәнінде агроөнеркәсіп кешенін дамыту үшін
маркетингтік қызметті жетілдіру қажеттілігі әрбір шаруашылық
субьектілерінің әлеуетті нарықтар, әлеуетті тұтынушылар, олардың
сұраныстары туралы ақпарттармен қамтамасыз ету қажеттілігі арқылы көрініс
табады. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешеніндегі маркетингтің
қызметтің дамуының негізгі бағыттарын талдай отырып, агромаркетинг жүйесі
бүгінгі таңда даму кезеңінің бірінші сатысында ғана тұрғанын көреміз.
Агроөнеркәсіп кешенінде маркетингтік қызметті жетілдіру процесі белгілі
себептерге байланысты өте баяу жүруде. Бұл бірінші кезекте агроөнеркәсіп
кешенінің экономиканың баса салаларына қарағанда өзіндік ерекшеліктеріне
байланысты болып табылады.
Агроөнеркәсіп кешенінде маркетингтік қызметтің баяу дамуына әсер етуші
факторлар бұл біріншіден, ұлттық экономиканың ең монополиясыз саласы бола
отырып, ауыл шаруашылығы өнеркәсіп саласының азық-түлік тауарларын
өндірушілері тарапынан тұрақты баға үстемдігін көріп отырады. Бір жағынан,
барлық дамыған елдерде өндіріс құралдары мен өндірістік қызметтерге деген
бағалардың өсуі ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасының өсуінен артық
болады.[8, 27 б]
Бұл өз кезегінде ауыл шаруашылығы өндірушілерінің олардың табыстарымен
салыстырғанда шығындарының өсуіне әкеледі. Екінші жағынан, өңдеуші және
сауда кәсіпорындарының монополиясы ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу үшін
қолайсыз жағдайларды қалыптастырады. Соның нәтижесінде, өткізілген бір
бірлік тауарға есептегенде оның өндірушілерінің абсолютті және салыстырмалы
түрде табыстарының қысқару тенденциясы байқалады.
Жалпы талдау қорытындысынан, жалпы ауыл шаруашылығы өнімінің көлемі
артуына қарамастан, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуші сектор мен ауыл
шаруашылығы өнімін өндіруші шаруашылықтар арасында байланыстың дұрыс
ұйымдастырылмауы салдарынан өңдеуші кәсіпорындар өз қуаттылығын толық
пайдалана алмай отыр. Осы сектор арасын байланыстыруда ақпараттық-
маркетингтік орталықтардың қызметін жетілдіру қажеттілігі туындайды.
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенінің жалпы жүйелік
мәселелері болып табылатындар:
1) агротехнологиялардың артта қалуы, өндірістің негізгі құралдарының
табиғи және сапалы тозуы;
2) топырақтың құнарлығы жағдайын бақылаудың жоқтығы;
3) суармалы судың нормативтен тыс шығындары, сонымен қатар табиғи
ресурстардың басқа да түрлерін тиімсіз қолдануы;
4) жерлерді өңдеу жағдайының нашарлауы;
5) ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы;
6) қолданылатын тұқымдардың және өсірілетін малдар тегінің генетикалық
потенциалының төмендігі;
7) жемшөп базасының әлсіздігі ,жайылымдардың құлдырауы;
8) өндірістік қайта өңдеуге сапалы шикізаттың жетіспеушілігі және ішкі
азық-түлік тауарларының нарығында терең қайта өңделген отандық өнімдердің
үлесінің төмендігі;
9) елдің ішкі сұранысын қанағаттандырмайтын маңызды азық-түлік
өнімдерінің бар болуы;
10) тамақ өнімдерінің заман талабына сай технологияда өлшем әдістері
стандарттарының жоқтығы, халықаралық талаптармен үндестіктің төмен деңгейі;
11) агроөнеркәсіптік кешен салаларында қолданылатын өлшем құралдарының
тексеру базасы деңгейінің төмендігі;
12) экономиканың аграрлық саласында инвестиция тартудың төмен деңгейі;
13) өндіріске ғылыми әзірлемелерді енгізу жүйесінің төмендігі;
14) білікті мамандардың жетіспеушілігі;
15) ауылдық кооперацияның жеткіліксіз дамуы;
16) ауылдық тауар өндірушілердің кредит қаражатына деген сұранысын
толық қанағаттандыруға қаржы ресурстарының жетіспеушілігі.[13]
Сондықтан да, Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешені саясатының
басты міндеті – нарықтық инфрақұрылым құруға қолдау көрсету. Қазіргі таңда
агроөнеркәсіп кешенінде жеткілікті дәрежеде жеңіл, соның ішінде тоқыма
өнеркәсібінің мақта өңдеуші саласы біршама дамыған және ішкі нарықтар мен
халықаралық нарықтарда бәсекеге қабілетті болып табылады. Көтерме
аймақаралық, аймақтық және ауданаралық жәрмеңкелерді дамыту үшін мемлекет
тарапынан қолдау көрсету қажет; агроөндірістік кәсіпорындарға республикалық
және шетелдік нарық коньюнктураларын зерттеуге көмек көрсету қызметін
кеңейту керек. Бұл аудандарда тамақ өнеркәсібін, соның ішінде жеміс және
көкөніс консервілері салаларын және т.б. дамыту тиімді. Осы аудандар
аймағына отандық және шетелдік инвесторларды АӨК-нің өңдеуші саласын дамыту
бойынша инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін тарту керек.
Екіншіден, Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік әлеуетті
аудандарына ақпараттық-маркетингтік кеңестік орталықтар арқылы әлеуетті
нарықтар туралы шынайы ақпараттармен қамтамасыз ету арқылы электрондық
сауда желісін дамыту үшін мемлекет тарапынан қолдау көрсету қажет. Осыған
орай, бұл мақсатты орындау үшін мынадай міндеттерді шешу керек:
- ақпараттық-маркетингтік қызметке қолжетімділікті кеңейту және
агроөнеркәсіп кешені субьектілерінің ақпараттық деңгейін көтеру жолымен
агробизнестің қызмет ету тиімділігін қамтамасыз ету;
- агроөнеркәсіп кешенін ақпараттық-маркетингтік қамтамасыз ету бойынша
мемлекеттік қолдау аясында өтеусіз берілетін Казагромаркетинг АҚ
ақпараттық-кеңестік орталықтарының желісі арқылы агроөнеркәсіп кешені
субьектілері арасында электрондық сауда желісін дамыту;
- ауылдық ақпараттық-кеңестік орталықтар базасында агробизнес
жүргізудің негіздері бойынша оқыту семинарларын тұрақты өткізуді қамтамасыз
ету;
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты жедел дамыту бойынша қарастырылған
мүмкіндіктер нарықтық сұраныстың өзгерісін ескере отырып аудандардың ауыл
шаруашылығын дамыту стратегияларын және перспективаларын негіздеу жолы
арқылы жүзеге асуы мүмкін.
Аграрлық өнеркәсіптік өндірістің қазіргі және болашақтағы дамуы тек
ауыл шаруашылығының тікелей даму деңгейіне ғана емес, сонымен бірге оған
қызмет көрсететін салалардың даму дәрежесімен де айқындалады, сондай-ақ
ауылдың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымының даму дәрежесіне
байланысты.[15, 127 б]
Негізгі өндіріске қызмет ететін инфрақұрылым салалары түпкі дербес
өндірмегенмен, елімізде азық-түлік және әлеуметтік мәселелерді шешуде
негізінен халық шаруашылығы қызметінің бағдарына айналатын түпкі
нәтижелерді айқындайды, ал бүкіл басқару қызметі осы түпкі нәтижелерге қол
жеткізуге бағытталған. Жалпы өндірістік процестегі өзінше бір аралық
буындар инфрақұрылымның элементтері болып табылады. Осы элементтерді жан-
жақты қарастырайық.
Ауыл шаруашылығының және оған қызмет көрсететін салалардың теңбе-тең
пропорционалды дамуы, түпкі жоғарғы нәтижеге жету үшін халық шаруашылығының
барлық бөлімдерін басқаруды жетілдіру азық-түлік нарығын толықтырудың
маңызды шаралары. Ауыл шаруашылығының материалдық - техникалық негізін
тиісті құру, оны нарықтық қатынастарға көшіру, т.б аграрлық өнеркәсіптік
интеграциясына аддын - ала материалдық жағыдай жасау.
Ауылдың материалдық-техникалық негізі,оның инфрақұрылымының деңгейі
және ауыл шаруашылығындағы тауар өндірушілеріне толық қызмет көрсету әзірше
төмен сатыда тұр. Негізгі өндірістік қорлар әбден тозған, өлшеп орайтын
жабдықтардың жоқтығы және әдістің тапшылығы ауылшаруашылық өнімдерінің
төмен дәрежеде тауарлық дайындығына себеп болып отыр. Ауыл шаруашылығында
инвестицияны қажет ететін аяқталмаған өндірістердің көлемі өте көп. Сонымен
қатар, ауылдық тауар өндірушілердің ауылшаруашылық кәсіпорындарының қаржы -
экономикалық тұрақсыздығынан өндірісті кеңейтуте, жаңартуға және техникалық
қаруландыруға өз қаржылары жоққа тән.
2011 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі
1640,2 млрд.теңгені құрады, бұл ретте өндіріс өсімі 2010
жылмен салыстырғанда 13,9% құрады, бұл соңғы 8 жылда ең жоғарғы көрсеткіш
болып табылады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің үлесі елдің жалпы ішкі өнімі
көлемінде (ЖІӨ) 6,3% құрады.
Сурет 1 - Ауыл шаруашылығы жалпы өнімі өндірісінің көлемі
Қазіргі уақытта жалпы өнім өндірісі салада жұмыс істейтін 1 адамға
шамамен 3 000 АҚШ долларын құрайды.
Жыл сайын ауыл шаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар артуда.
Егер 2005 жылы инвестициялар салу 47,9 млрд.теңге болса, 2011 жылы – 77,5
млрд.теңгені құрады, яғни 1,6 есе артық.
млрд. теңге
Сурет 2 - АӨК-нің негізгі капиталына салынған инвестициялар көлемі
2011 жылы республикалық бюджеттен АӨК-ді дамытуға 96,8 млрд.теңге
қаражат бағытталды, оның ішінде субсидия үлесі 43% немесе 41,8 млрд.теңгені
құрады. Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан ҚазАгро
ұлттық басқарушы холдингі акционерлік қоғамына (бұдан әрі ҚазАгро ҰБХ
АҚ) инвестициялық жобаларды қаржыландыруға 120,0 млрд.теңге қаражат
бөлінді.
Елдің АӨК-не шамамен 65 сектор мен кіші секторлар кіреді. Жан-жақты
талдау негізінде неғұрлым перспективалы бағыттар мен өңірлерді
мамандандыруды күшейту жөніндегі шараларды нақтылау үшін 15 перспективалы
бәсекеге қабілетті секторлар (астық экспорты және оның тағамдарын қайта
терең өндеу өндірісі, ет және ет өнімдерінің экспорты мен өндірісі, ет
өніміне бағытталған құс шаруашылығы, майлы дақылдарды өндіру мен қайта
өндеу, жеміс-көкөніс өнімдерін өндіру мен қайта өндеу; сүт және сүт
тағамдарының өндірісі, қант қызылшасынан ақ қантты өндіру; жүннің және оны
қайта терең өндеу өнімдерінің өндірісі мен экспорты; аквакультураны дамыту
және балық өнімдерін қайта өндеу; шошқа етін өндіру мен қайта өндеу, ет пен
сүт өнімдеріне, одан әрі дайын өнімдерді өндіруге бағытталған өнімді жылқы
шаруашылығын дамыту; түйе шаруашылығын және оның қайта өндеу өнімдерін
дамыту; фармацияның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін марал шаруашылығын
дамыту; халықтың қажеттіліктерін ішкі сұранысын қанағаттандыру үшін бал,
ара шаруашылығын дамыту, мақтаның өндірісі мен қайта өндеу) сұрыпталып
алынды.[14, 76 б]
Оның ішінде 8 аса басым салалар бойынша инвестициялық жобаларды іске
асыру кезінде кәсіпкерлер, қаржы институттары, мемлекеттік органдар мен
әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар үшін нақты бағдарлар мен индикаторлары
анықталған егжей-тегжейлі шебер-жоспарлар әзірленді.
АӨК басым бағыттарын жедел дамыту мақсатында осы бағдарлама шеңберінде
келесі бағыттар бойынша 8 шебер-жоспар әзірленді:
1. астықты өндіруді, тереңнен қайта өңдеуді және экспорттауды дамыту;
2. майлы дақылдарды өндіруді және қайта өңдеуді дамыту;
3. жеміс-көкөніс өнімдерін өндіруді және қайта өңдеуді дамыту;
4. қант қызылшасынан ақ қант жасауды дамыту;
5. ет және ет өнімдерін өндіруді және экспорттауды дамыту;
6. жүнді және оның тереңнен қайта өңделген өнімдерін өндіруді, экспорттауды
дамыту;
7. сүт және сүт өнімдерінің өндірісін дамыту;
8. құс шаруашылығын дамыту (құс еті).[2]
Әрбір шебер-жоспар қажетті өндірістік көрсеткіштер туралы толық
ақпараты бар өндірістік бағдарламалары барынша жылдам қол жеткізуге
арналған іс-шаралар бойынша жауапкершілік деңгейі бөлінген және
инвестициялық жобаларды іске асыру кезінде кәсіпкерлік құрылымдар үшін
бағдарлаушы қызметін атқаратын ұйымдастыру жоспарынан тұрады.
Осыған байланысты, АӨК-ні дамытудың өңірлік бағдарламаларын барынша
нақтылы нысанда әзірлеу болжанып отыр, атап айтқанда, өңірдің
агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың басымды бағыттарының барынша тиімді даму
нұсқаларының техникалық негіздемесі түрінде әзірленуі керек, яғни, олар
саланың басымды бағыттары бойынша болашақ бизнес-жоспарлардың техникалық
негіздемелерінің нақты жинағы болуы тиіс.
Бұл ретте, әрбір басым бағыт бірыңғай міндетті шешу – аталған бағытты
жедел және тиімді дамыту және алға қойған нәтижелерге қол жеткізу үшін
кооперация немесе кластер арқылы өзара экономикалық байланысқан әлеуетті
серіктестердің нақты тізімі бар жеке АӨК нысанына ие болуы тиіс.
Әрбір облыстың өңірлік мамандануын айқындау кезінде ауыл шаруашылығы
өнімдерінің негізгі түрлері бойынша өндірістік көрсеткіштерге талдау
жасалды және өнім өндірудің жалпы көлемінде облыстардың үлесі анықталды.
Мысалы, 2011 жылы бидай өндірісінің жалпы көлемінде Ақмола, Қостанай,
Солтүстік Қазақстан облыстарының үлесі 81,4 % (тиісінше 25,9 %, 27,1 %,
28,4 %) құрады, ет өндірісінде көшбасшылар Алматы облысы – 16,8 %, Қостанай
облысы – 16,5 %, Шығыс Қазақстан облысы – 12,6 % болып табылды, сүт
өндірісінің негізгі көлемі Шығыс Қазақстан облысына – 13,2 %, Алматы
облысына – 12,6 %, Қостанай облысына – 12,0 %, Оңтүстік Қазақстан облысына
– 11,6 %, Солтүстік Қазақстан облысына – 10,8 %-дан келеді, негізгі жүн
өндірушілері Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Шығыс Қазақстан облыстары
болып табылады, олардың үлесіне жалпы өндірістің 68 % (облыстар бойынша
тиісінше 21,6 %, 19,0 %, 15,0 %, 12,4 %) келеді.
Көрсетілген бағыттарды және іс-шараларды іске асыру өңірлердің
ерекшелігін есепке ала отырып олардың кешенді дамуын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді, бұл ретте кәсіпкерлік құрылымдары және қаржы институттары
өңірдің агроөнеркәсіптік кешенінің басымды бағыттарын дамытудың және
инвестиция тартудың оңтайлы нұсқалары туралы жан-жақты ақпарат алады.
Экономиканы инновациялық дамыту үшін АӨК технологиялық дамыту
саласындағы мемлекеттің барлық мүмкіндіктері мен ресурстарын пайдалану
қажет. Осыған байланысты, аграрлық зерттеулердің Қазақстан-Израиль қорын
құру, сондай-ақ, Қазақстанның Австралия, Бразилия, Канада, Аргентина және
т.б. сияқты дамыған аграрлық елдермен бірлескен халықаралық ғылыми-
зерттеулер бойынша шаралар қабылдау қажет.
Басым бағыттар бойынша нақты агроөнеркәсіптік кешеннің сұлбасы
көрсетілген АӨК-ні дамытудың өңірлік бағдарламасы әзірленетін болады.
4-кесте
Өңірлік АӨК қалыптастыруға арналған басым бағыттар тізбесі
Алматы облысы Ақмола облысы Атырау облысы Ақтөбе облысы
ет құс шаруашылығы ет ет
құс шаруашылығы ет түйе шаруашылығы сүт
сүт сүт балық өнімді жылқы
жеміс және көкөніс көкөніс, картоп жүн шаруашылығы
майлы дақылдар астық майлы дақылдар
қант қызылшасы майлы дақылдар жемшөп дақылдары
жемшөп дақылдары құс шаруашылығы
балық жүн
жүн
Жамбыл облысы Батыс Қазақстан Қарағанды облысы Қызылорда облысы
облысы
ет ет ет ет
құс шаруашылығы құс шаруашылығы сүт қаракөл елтірісі
жеміс-жидек жүн көкөніс, картоп (терілер)
майлы дақылдар өнімді жылқы астық түйе шаруашылығы
қант қызылшасы шаруашылығы картоп көкөніс, бақша
жемшөп дақылдары майлы дақылдар өнімді жылқы дақылдары
жүн жемшөп дақылдары шаруашылығы жемшөп дақылдары
құс шаруашылығы күріш
балық
Қостанай облысы Маңғыстау облысы Павлодар облысы
ет ет ет
құс шаруашылығы түйе шаруашылығы сүт
сүт балық өнімді жылқы шаруашылығы
астық жүн майлы дақылдар
майлы дақылдар жемшөп дақылдары
картоп картоп
Шығыс Солтүстік Оңтүстік Қазақстан
Қазақстан облысы Қазақстан облысы облысы
ет ет сүт ет
құс шаруашылығы көкөніс, картоп құс шаруашылығы
сүт астық сүт
көкөніс, картоп майлы дақылдар көкөніс, бақша дақылдары
майлы дақылдар құс шаруашылығы мақта
жемшөп дақылдары жеміс-жидек, жүзім
жүн ара шаруашылығы
ара шаруашылығы майлы дақылдар
мүйізді марал жемшөп дақылдары
шаруашылығы жүн
қаракөл елтірісі (терілер)
Дерек көзі: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2011 –
2015 жылдарға арналған cтратегиялық жоспары. - Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2011 жылғы 19 ақпандағы № 158 қаулысымен бекітілген.
АӨК дамуының басымдығына және қажеттілігіне сәйкес АӨК саласындағы
ғылыми зерттеулер жалғаса береді. Зерттеулер аясы шетелдік жетекші ғылыми
орталықтармен бірлескен зерттеулер жүргізу тәжірибесін дамыту, ғылыми
топтардың құрамына шетел ғалымдарын тарту, табысты қолданылған шетелдік
технологияларды Қазақстан Республикасында қолдану шарттарына бейімдеу
есебінен кеңейтілетін болады.
Ауылшаруашылық дақылдарының егістік көлемі 2009 жылы 21,4 млн.га
құрады. 2008 жылмен салыстырсақ, 1,4 млн.га немесе 7,2%-ға ұлғайды. Майлы
дақылдардың егістік көлемі алдыңғы жылдармен салыстырғанда – 30,9%, азықтық
дақылдары – 6,9%, астық және ірі бұршақты дақылдар – 6,3%, картоп 5,0%-ға
өсті.
Сонымен бірге оңтүстік облыстарда судың жетіспеушілігіне байланысты
басқа ауылшаруашылық дақылдарын өндіруге қайта бағдарлау мақсатында мақта
шикізаты – 21,6%, ашық топырақты көкөністер – 1,3%, қант қызылшасы егістігі
0,4%-ға азайды.[20]
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Ауылдық аумақтар
істері жөніндегі комитеті Қазақстан Республикасының 2011 жылғы әлеуметтік-
экономикалық дамуының мониторингісін жүргізді.
2012 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамуының мониторингісі даму әлеуеті
жоғары ауылдық елді мекендердің санының көбеюін айғақтайды. 2012 жылғы
республика көрсеткіші бойынша 7002 АЕМ бар, соның ішінде даму әлеуеті
жоғары АЕМ саны 2610 (2004 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 1406-ға артық,
ал 2010 жылға қарағанда 137 АЕМ өскен), орташа – 4258, төмен – 102, және
тұрғыны жоқ – 32 құрайды
2012 жылғы 29 сәуірде Республиканың ауылдық елді мекендерінің 2011
жылғы әлеуметтік-экономикалық даму мониторингісінің қорытындылары
мәселелері бойынша ауылдық аумақтарды дамыту бөлімінде ұсыныстар әзірлеу
бойынша Ведомствоаралық комиссияның отырысы өткізілді.
Ведомствоаралық комиссия отырысының хаттамасы облыс әкімдіктеріне және
мүдделі орталық мемлекеттік органдарға орындау үшін жолданды.
Ауылдық елді мекендердің әлеуметтік инфрақұрылымын дамытуға 2011 жылы
облыс әкімдіктерінің есебі бойынша барлығы 89,9 млрд. теңге бөлінді, соның
ішінде республикалық бюджеттен – 42,3 млрд. теңге, жергілікті бюджеттерден
– 42,7 млрд. теңге және басқа көздерден – 4,9 млрд. теңге. Бұл ауылдығы
867 білім беру, 444 денсаулық сақтау және 239 мәдениет, спорт, туризм
объектілерін құрылыс, қайта құру және күрделі жөндеу жұмыстарымен
қамтамасыз етті.
Облыс әкімдіктерінің есебі бойынша ауылдық елді мекендердің инженерлік
инфрақұрылымын дамытуға 2011 жылы барлық қаржыландыру көздерінен 140,4
млрд. теңге, соның ішінде республикалық бюджеттен 54,1 млрд. теңге,
жергілікті бюджеттерден 50,8 млрд. теңге және басқа да көздерден 35,5 млрд.
теңге бөлінді. Бұл ауылдағы 349 ауыз сумен қамтамасыз ету объектісін,
жергілікті маңыздағы 914 км. автожолдарын, 2574 электрмен қамтамасыз ету
және 73 газбен қамтамасыз ету объектісін құрылыс, қайта құру және күрделі
жөндеу жұмыстарымен қамтамасыз етті.
Бүгінгі таңда өсімдік шаруашылығын әртараптандыру маңызды рөл атқарады.
Ол ауыл шаруашылығында басымдықты дәнді дақылдар өндірісін ынталандыруға
бағытталған. Ауылшаруашылық өнімінің көлемін мемлекеттік реттеу мәселесі
көбіне субсидиялау бағдарламаларын іске асыру арқылы шешім табады.
Сонымен қатар, өсімдік шаруашылығының ішкі рынокты молықтыруына
байланысты алдағы уақыттарда экспорттық әлеуетті арттыру қажет. Алдымен, ол
астық өндірісіне қатысты. Оған жаңадан жерлерді жырту, химияландыру және
қазіргі заманғы ылғал сақтау технологияларын енгізу есебінен қол жеткізуге
болады. Сонымен бірге, экспорттық бағытты күшейту мақсатында қолданыстағы
астық терминалдары мүмкіндіктерін әрі қарай нығайтып және инвестициялық
жобаларды іске асыру арқылы экспорттың барлық бағыттарында жаңадан астық
терминалдарын салу қажет.
Мал шаруашылығында да оң тенденция сақталып отыр. Малдың барлық түрінің
саны және мал шаруашылығы өнімдерінің өндірісі жыл сайын орташа 4-5%-ға
тұрақты өсу үстінде. Малды асылдандыру, асыл тұқымды төл өсіру, асыл
тұқымды шаруашылықтардың санын ұлғайту, жасанды ұрықтандыру орындарын
көбейту іске асырылуда. Мал шаруашылығы өндірісін мамандандыру және
концентрациялау, оның өндірістік негізге ауыстыру үрдісі жалғасуда.
Негізгі өндіріске қызмет ететін инфрақұрылым салалары түпкі дербес
өндірмегенмен, елімізде азық-түлік және әлеуметтік мәселелерді шешуде
негізінен халық шаруашылығы қызметінің бағдарына айналатын түпкі
нәтижелерді айқындайды, ал бүкіл басқару қызметі осы түпкі нәтижелерге қол
жеткізуге бағытталған. Жалпы өндірістік процестегі өзінше бір аралық
буындар инфрақұрылымның элементтері болып табылады. Осы элементтерін жан-
жақты қарастырайық.
Қазақстандық лизингтік компанияларды үш негізгі категорияларға бөлуге
болады:
- банкімен құрылған компаниялар;
- коммерциялық құрылымдармен құрылған және жергілікті әкімшілікпен
қолданатын компаниялар;
- мемлекетпен құрылған және қаржылындырылатын компаниялар.
Төртінші категорияға шетел компаниясымен қаржыландырылатын және
қазақстанның заңнамасына сәйкес заңды тұлға мәртебесі бар лизингтік
компаниялар жатады. Бірге алынған осы төрт топ лизингтік компания-
резиденттерін құрады. Лизингтік нарықтағы лизингтік қызмет көрсететін
белгілі Қазақстан компанияларына және банктеріне мыналар жатады: “БТА-
Лизинг”, “Валют-транзит Банк”, “Лариба-Банк”, “Алматинский торгово-
финансовый банк”, “ТехаКа банк”, “Лизинг-центр” ЖШС, “Налык-лизинг” ЖАК,
“Қарағанды лизинг компаниясы”, “Спутник” ЖШС, “Алматы-техлизинг” ЖШС,
“Техника-лизинг” ЖШС, “Казтехлизинг” СП, “Инвестлизинг” ААК, “Казинвест”
ЖАК, “Алмаз Интерненшнл Трейдинг компани” ЖАК, “Астана-инвест” ААК, “АГР-
ЭВО” СП, “Агро-лизинг” ЖАК- мемлекеттің қатысуымен. [9] Лизингтік
компаниялар әрекетінің анализі банкпен қолданатын лизингтік компаниялар
перспективті болып табылатынын көрсетеді. Осы компаниялардың жақсы
жағдайларда лизингтік әрекетпен айналасуға және лизингтік шарттарды жүзеге
асыруға мүмкіндіктері болған, өйткені олардың бірінші лизингтік
шарттарының көптеген бөлігін өздерінің құрылтайшы-банктеріне және олардың
аймақтық бөлімдеріне жабдықтар жеткізу туралы шарттар құрады. Бұдан басқа,
осы компаниялар банктік капиталға қол жеткізеді және де құрылтайшы-банкінің
бақылауында жүреді. Негізінде осы компаниялар құрылтайшы-банкіге және оның
корпоративтік клиенттеріне қызмет қөрсетуде шоғырланады, және де олардың іс-
әрекетінің шамалы пайызы ғана сыртқы клиенттерге бөлінеді. Қазіргі уақытта
банктік жүйе экономиканы лизинг арқылы несиелеуге дайын, бірақ та бұл жерде
нарықта тұрақты сұранысы бар өнімдерді шығару бойынша жобалар қажет. Осыған
банктердің объективтік себептері бар: есеп-шоттарында іздеп алатын немесе
қысқа мерзімді депозиттерге иелене отырып, олар салымшыларды тәуекелді ұзақ
мерзімді жобаларға қатыстырып, олардың қаржыларын тәуекел ете алмайды.
Бұндай жағдайда, мемлекеттік қолдау қажет. Үшінші тарап – нарықта жақсы
беделі бар фирма кепілгер бола алады. Шет елдерінің тәжірибелері бойынша
мемлекеттік қолдау тікелей кепілді займдар арқылы жүзеге асырылады. Тікелей
займдар өте төмен пайыздық жүктемемен белгілі мерзімге шағын фирмаларға
беріледі. Кепілді займдар несие берушілерге займдық капиталдың 90 пайызына
дейін мемлекеттік кепіл беріледі.
Ресей компанияларымен жеткілікті үлкен тәжірибесі бар “БТА-Лизинг”
лизингтік компаниясының іс-әрекетін айтып кеткен жөн. Ол 2004 жылы
“Сибмашхолдинг” ресей компаниясынан АҚШ 1 млн. долл. сомасына бидай жинау
машинасын сатып алған болатын. Бұдан басқа, “Сибмашхолдингтің” құрамына
жататын “Алттрак” Ресей компаниясы да Қазақстанға АҚШ 2 млн.долл. Т-4 100
тракторын жеткізу туралы лизингтік келісім-шарт жасаған. Бұл тракторлар
“Наурыз” банктің қаржыландырылуымен Қостанай облысына жеткізілген болатын .
“БТА-Лизинг” ААҚ лизингтік компаниясы әрекетінің басымды бағыттарының
бірі - ауыл шаруашылық өнімін шығару және қайта өндіру секторының
кәсіпорындарын лизингтік қаржыландыру болып табылады. Солай, 2004 жылдың
басында май өнімдерін ірі өндірушілерінің бірі “ВИТА” (саудалық маркасы
“Иртыш”) фирмасы үшін соя бұршақтарын қайта өндіру бойынша Қазақстандағы
бірінші линияны Еуропадан жеткізу үшін жоба қаржыландырылған болатын.
Екінші топ – коммерциялық лизингтік компаниялар - муниципалды және
коммерциялық көздерге байланысты тікелей қаржыландыруға сенеді.
Үшінші топ – мемлекеттің қатысуымен лизингтік компаниялар, олардың
барлығы –екеу ғана, сонымен қатар, ҚР Мүлік мемкомитеттің атынан
мемлекеттің қатысу үлесі 25 пайыздан аспайды. Агороөнеркәсіп кешенінде
мемлекеттің қатысуымен лизингтік қатынастарды ішкісалалық реттеуін қолдануы
туралы айта отырып, Қазақстан Республикасында Казагрофинанс бірінші
лизингтік компаниясын құрылу мысалын келтірейік.
Мемлекеттік лизингтік компаниялар Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылықтың басымды саласында жұмыс жасайтын лизинг алушылар-
ауылшаруашылық өндірісшілерімен жұмыс жасайды.
2002 жылы КазАгроФинанс АҚ – ң құрылуы, әлем тәжірибесін қолдана отырып,
ауылдағы қаржылық қатынастарды әрі қарай жетілдіруде мемлекетке қажет
болады. Мемлекеттік қолдаудың арқасында 7 жыл ішінде компания ірі қаржылық
институтқа айналды. Аталған уақытта КазАгроФинанс АҚ активтері 35 млрд
теңгеден асса, ссудалық портфель 30,8 млрд теңгені құрайды. Компания жұмыс
істеп жатқан 7 жыл ішінде республикалық бюджеттен 37,4 млрд теңге бөлінсе,
оның қайтарымы 100 % құраған.
Компания ауыл шаруашылығына 53,5 млн теңгеден астам салым салды. Соңғы
жылдары инвестициялардың жалпы көлемімен алғанда бюджеттен тыс ақша үлесін
көбейтіп жатыр, 2009 жылы инвестицияланған бюджеттен тыс ақша,
инвестициялық бюджеттік ақша сомасынан асып кеткен.
Компания әрекетінің әлеуметтік бағыты мен мадақтау ставкасы төмен
лизингтің жеңілдік шарттары 1500 астам шаруашылықтарға көмек беріп, 8500
техниканы алуды қаржыландырған. Компания үлесіне жылма – жыл импортталған
тракторлар мен комбайндардың 35 % тиеді. Жеткізу көлемі жыл сайын ұлғаюда.
Компания қаржыландырған субъектілер қатары, онымен қоса займ мен лизинг
келісім – шарттарының саны да өсіп келеді. КазАгроФинанс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Қазақстан Республикасында мемлекеттік агроөнеркәсіптік саясаттың жүзеге
асырылуы,қазіргі жағдайы
1.1Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың теориялық негіздері
... ...5
1.2Агроөнеркәсіп кешенінің мәні,қазіргі жайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3Агроөнеркәсіптің дамуының әлемдік тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік саясаты және оны оңтайландыру
жолдары
2.1Ауылшаруашылық өндірістік инфрақұрылымды жетілдіруде мемлекеттің ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...34
2.2Агроөнеркәсіп кешенін дамыту,экономиканы әртараптандырудың бағыты
ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.3Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік саланы оңтайландыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..73
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың мақсаты ұлттық экономиканың негізгі өзегі
болып табылатын агроөнеркәсіптік кешенді қолдаудағы мемлекеттік аграрлық
саясатының маңыздылығын ашу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Қазіргі таңда агроөнеркәсіптік кешеннің даму мәселесі экономикалық
саясаттың басты басымдықтарының бірі. Сонымен қатар оның әрі қарай бәсекеге
қабілеттілігін нығайту мақсатында арнайы шаралар қабылданып жатыр. Бүгінде
өнеркәсіптік кешеннің тұрақты даму тұжырымдамасы іске асырылуда.
Тақырыптың өзектілігі агроөнеркәсіп саясаты Қазақстан экономикасының
негізгі салаларының бірі болып табылады. Агроөнеркәсіп саясатының даму
деңгейі қашан да Қазақстандық қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси
тұрақтылығын анықтайтын факторы болып келді және әлі де қала
береді.Республика экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі бола отырып,
өнеркәсіп аса зор әлеует пен үлкен қорға ие.
Қазақстан Республикасында өнеркәсіп кешенінің барлық салалары, оның
ішінде ауыл шаруашылығында қызмет көрсету саласын дамытуға мүмкіндік мол.
Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті нарық жагдайында әрбір жекелеген
аймақтардың өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының қызмет
көрсету салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан биік деңгейге
көтеруге мүмкіндік туады.
Осы міндетті шешу үшін Қазақстан Республикасының 2010 – 2014 жылдарға
арналған мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы іске асырылды. Осы
жылдары АӨК-нің нарыққа бағдарланған заңнамалық базасын қалыптастыру, оны
халықаралық тәжірибенің нормаларына сәйкес келтіру бойынша бірқатар жұмыс
жүргізілді. Бағдарламаның іске асырылуы тамақ өнімдерінің негізгі түрлері
бойынша елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, тиімді бәсекеге
қабілетті агроөнеркәсіптік өндірісі дамыту үшін қажетті жағдайлар жасауға
мүмкіндік туғызды. [2]
Алайда, еліміздің АӨК-де әлі де, бірқатар кемшіліктер бар – саланың
құрылымды-технологиялық жаңғырту қарқынының төмен болуы, нарықтық
инфрақұрылым дамуының қанағаттанғысыз деңгейі, ауыл шаруашылығы өндірісінің
ұсақ тауарлығы, саланың қаржылық тұрақсыздығы, саланы дамытуға
жеткіліксіздігі жеке инвестициялардың бөлінуі, білікті кадрлардың тапшылығы
және т.б.
Бұдан басқа, саланың инвестициялық қызметіне әсер еткен қаржы, ал одан
кейін азық-түлік дағдарысы қосымша проблемаларды тудырды. Осыған орай үлкен
және басқада жауапты міндеттер алда тұр – экономиканың аграрлық секторын
сапалы жаңа даму деңгейіне көтеру, сол арқылы оның жоғары бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету, бұл әсіресе Ресей мен Беларусь елдерімен
кеден одағына кіру жағдайында, ал кейіннен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру
кезінде өзекті проблема проблема болып табылады.
Агроөнеркәсіптік өндірістің соңғы нәтижелері тек тікелей ауыл
шаруашылығының даму деңгейіне ғана емес, сонымен қатар соған қызмет
көрсететін салаларға да байланысты. Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі
ұлғайған сайын материалдық - техникалық ресурстарды, қажетті шикізаттарды,
қосалқы материалдарды т.б. жұмсау мөлшері де ұлғаяды. Шаруашылықтың электр-
энергияға, транспортқа, байланыс құралдарына, өнімдерді сақтауға деген
қажеттіліктері де көбейеді.
ХХІ ғасыр табалдырығында ауыл шаруашылығын кешенді дамытудағы процесс
тұр. Осылардың негізінде селоның бүкіл өндірістік – экономикалық,
әлеуметтік қатынастарын жетілдіріп, яғни басқару мен ұйымдастыруда нақтылы
тиімділікке қол жеткізуі хақ.
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік агроөнеркәсіптік саясаттың
жүзеге асырылуы,қазіргі жағдайы
1.1Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың теориялық негіздері
Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенін дамыту аграрлық саясаттың аса
маңызды бағыты болып отыр. Агроөнеркәсіптік кешеннің негізгі міндеті –
елімізді азық – түлікпен, ал өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы шикізатымен
қамтамасыз ету. 2012 жылдан бастап Қазақстанда агроөнеркәсіптік кешенді
дамытудың жаңа бағдарламасы жасалып, аграрлық сала дамуының әлемдік
деңгейлеріне жету және индустриялы агроөндірісті қалыптастыру алдымызға
қойылды. Ол бағдарлама бүгінгі таңда Агробизнес 2020 бағдарламасы болып,
өзінің қызметін бастауда. [2]
Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды тұрақты дамыту,
олардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру және елдің азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету бағдарламасы бойынша реттелетін саланы немесе қызмет аясын
дамытудың негізгі параметрлері агроөнеркәсіптік кешенді дамыту болып
табылады.
Бүгінгі таңда республиканың агроөнеркәсіптік кешеніндегі (бұдан әрі –
АӨК) жағдай өндіріс тиімділігінің өсуімен, ауылдағы қаржы қызметі нарығының
дамуымен, ауыл халқының тұрмыс сапасының жақсаруымен сипатталады.
Қазіргі жағдайда Қазақстандағы экономикалық жаңғырулар өзінің шешуші
кезеңінен енді. Қазірдің өзінде нарықтық қатынастардың жұмыс істеуінің
негізгі және тиісті ұйымдық құрылым қаланып, бірте-бірте өндіріс құлдырауы
тоқталып және алға қарай жылжу мүмкіндігі пайда болып, үлкен мақсаттар мен
агроөнеркәсіптік өндіріс дамуының стратегиясы мен тактикасын анықтау
қажеттілігі туды.
Мемлекет басшысының идеяларын, қабылдаған заңдар мен Республика
үкіметінің қабылдаған қаулыларын басшылыққа ала отырып, Қазақ Ауыл
шаруашылығы ғылымдары академиясының ғалымдары Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 1993-1995 жылдарға және 2006 жылға
дейінгі тұжырымдық Бағдарламасын жасалып іске асты. Ішкі көздердің
есебінен өндіріс құлдырауын тоқтату, экономикалық жағдайды тұрақтандыру
және ауыл шаруашылық өнім өндіруді арттыруды қамтамасыз ету жөніндегі кезек
күттірмейтін міндеттерді шешу үшін Бағдарламада мына төмендегідей шаралар
қарастырылып жүзеге асырылды:
1. меншік қатынастарын қайта құру, жекешелендіру тәсілдері мен қарқыны,
бәсекелестік қатынасты дамытуды қамтамасыз ететін көпкуладты
экономиканы қалыптастыру және агроөнеркәсіптік өндірістің тиімділігін
арттыру жөніндегі экономикалық реформалар бағытына түзетулер енгізу.
2. агроөнеркәсіп кешенінің еркін баға белгілеуге көшуін қамтамасыз ететін
тиісті қаржылық-несиелік және баға жүйесін, ауыл шаруашылығы тауарын
өндірушілер мен өнім ұсынушыларды мемлекеттік қолдаудың әр түрлі
тәсілдері мен әдістерін, монополист-кәсіпорындар өнімнің бағасын
шектеуді, шетелдік инвестицияны тарту және біріккен бизнесті дамыту
мәселелерін жасау және жүзеге асыру
3. тауар қорларын қалыптастырып, реттеуге мүмкіндік беретін және соның
негізінде рынок сыйымдылығы
4. агроөнеркәсіп кешенінің терең құрылымдық жаңғыруын төмендегідей
бағыттарда жүзеге асыру;
• республиканың табиғи аймақтарының биоклиматтық потенциалын олардың
экологиялық жүйе тараптарына, экономикалық жағдайына, өзін-өзі
қамтамасыз етуіне, негізгі ауыл шаруашылық дақылдары егіс көлемі
құрылымның әлемдік рынок конъюнктурасына сәйкестедіріледі.
• ауыл шаруашылығындағы мал басының генетикалық потенциалын әрбір табиғи
аймақтағы жем-шөп базасының мүмкіндіктеріне орай толық пайдалану.
• агроөнеркәсіп кешенінің өндірістік негізгі қордағы қажеттілікетерін
қанағаттандыру мақсатында ауыл шаруашылық машиналарын жасау салаларын
құру.
• қуаты және орналасуы жағынан тиімді өңдеу өнеркәсібінің кәсіпорындар
жүйесін қалыптастыру.
• экономиканың көпуклаттылығы және жеке меншіктің пайда болуын есепке ала
отырып, селодағы әлуметтік инфрақұрылымды дамыту.
5. агроөнеркәсіптік кешен араласқан экожүйелердің барлық элементтерінің
эколгиялық қауыпсіздігіне экономикалық, құқықтық және техника-
технологиялық кепілдік беретін жүйелер құру. [2]
Ауыл шаруашылығы мен агроөнеркәсіптік комплекстің барлық салаларының
материалдық – экономикалық базасындағы сапалы өзгерістер мен ілгерілеушілік
болды.Аграрлық өндіріс жоспарлы түрде машиналы ірі индустрияға көшіріле
бастады, шаруашылықаралық кооперация мен агроөнеркәсіптік интеграция
дамыды. Республикада мемлекеттік агроөнеркәсіптік комитеттері мен облыстық
комитеттері, сондай-ақ аудандық агроөнеркәсіптік бірлестіктері құрылды.
Енді еліміздің әртүрлі аудандарында ғылыми өндірістік бірлестіктер,
өндірістік жүйелер құрыла бастады.Олардың бір – бірінен айтарлықтай
ерекшеліктері болғанмен, бәрінің де мүдделері ортақ. Біріншіден, ғылым мен
тәжірибе тығыз байланысты болып, ғылыми жаңалықтардың өндіріске барар жолын
қысқартса,екінші жағынан серіктестер арасындағы кооперативтік келісім –
шарт негізіндегі байланыстар өзара шаруашылық есепке қызығушылық пен
жауапкершілікті қамтамасыз етті. Агроөнеркәсіптік комбинаттар;
бірлестіктер, фирмалар ғылыми өндірістік және өндірістік жүйелер,
шаруашылық есеп пен мердігерлік әдіске көшкен әр түрлі фирмалар біздің
аграрлық экономикамыздағы шын мәніндегі жаңа құбылыстар болып отыр.Егін
шаруашылығы мен өнеркәсіпті ұштастыру және агроөнеркәсіптік өндірісті
басқарудың жаңа түрлерінің артықшылықтары былай сипатталады: біріншіден
бұл жаңалықтарды дұрыс пайдалану нәтижесінде шынайы интеграция, ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндірудің, сатып алудың; сақтаудың, қайта өңдеудің
және тағамдық дайын азық–түліктерді сақтаудың бірыңғай процесі қамтамасыз
етілуде. Бірлестіктердің және оның құрамына енетін шаруашылықтар мен
кәсіпорындардың экономикалық жағдайы, оған қоса агроөнеркісіптік кешеннің
қызметкерлерінің материалдық жағдайының жақсы дамуы өндірілген өнімнің
айтарлықтай бөлігін тұтынушыларға тікелей, дүкендер арқылы сатуға
байланысты болғандықтан, шикізатты қайта өңдеу мен тағамдық азық –
түліктердің сапасына деген көзқарас пен қамқорлық артуда.Агроөнеркәсіптік
құрамалардың еңбек коллективтерінің материалдық жағдайларының жақсаруы мен
әлеуметтік мәселелерінің шешілуі түпкі өнімдерді сатуға түгелдей байланысты
болып отырған жағдайда өндірісті ұйымдастыруды шын мәніндегі шаруашылық
есеп пен өзін - өзі қаржыландыру принципінде жүргізуге итермелейді және
мәжбүр етеді.[5, 102 б]
2008-2009 жылдары Қазақстан агроөнеркәсіп кешенінің дамуына негіз
болған екі құжат қабылданды. Қазақстан Республикасының 2007-2011 жылға
арналған мемелекеттік аграрлық азық – түлік бағдарламасы және 2010 жылға
дейін салалық аймақтарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Оларда
агробизнесті оңтайлы құрылымы қалыптасуымен агротехнология деңгейінің
өсуімен ауыл шаруашылық өндірісінің маркетингтік стратегияға көшуімен,
ішкі рынокте импорт алмастырумен, алыс және жақын шетелдерге экспорттың
артуымен селоның әлеуметтік дамуының қарқындылығымен байланысты қаралған.
Ал бұған ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекеге түсуіндегі (конкуренция)
қабілеттілігін арттыру және өндірісті диверсификациялау жолымен ғана қол
жету мүмкін еді.
Ауыл шаруашылығы ілгеріде атап өткеніміздей – агроөнеркәсіптік
кешеннің жетекші саласы. Ауыл шаруашылығында селодағы экономикалық
белсенді халықтың жартысы еңбек етеді. Экономикалық белсенді халық (ЭБХ)
дегеніміз - қоғамдық өндірісте жұмыс істейтін (қызмет көрсету саласы мен
жеке шаруашылық иелерін қоса есептегенде) халықтың бір бөлігі.
Қазақстандағы жер реформасына байланыс ты ауыл шаруашылығы үш санатқа
бөлінеді. Олар: ауыл шаруашылығы кәсіпорыны, шаруа шаруашылығы және
халықтың жеке шаруашылығы. [6,70 б]
1) Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары ауыл шаруашылығы салаларының негізгі
қызметін атқаратын заңды түрде жұмыс жасайтын ұйым.
2) Ал ауыл шаруашылығына жарамды жерлерді пайдаланып, отбасылық еңбек
бірлестіктерін құру, ол жерлерге ауыл шаруашылығы өнімдерін егіп, одан өнім
алу жатады.
3) Халықтың жеке шаруашылығына олардың жеке бау – бақшалары, саяжайға
бөлінген жері және олардан алынған өнімдері жатады.
Ауыл шаруашылығының өнеркәсіптен ерекшелігі – ол табиғатқа, топырақ
пен ауа райы жағдайына тәуелді. Ауылшаруашылығы өндірісі жер ресурс-тарына
негізделген. Ауыл шаруашылығы өнімдерін алу үшін пайдаланылатын жер бөлігі
ауыл шаруашылығына жарамды жер деп атала-ды. Оның құрамына жайылым,
егістікке жарамды жер мен мал азығын дайындайтын жер кіреді.
Нарық саясаты негізінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы елеулі
өзгерістерді бастан кешті. Мал шаруашылығы өнімдерінің өсу қарқыны төмен
болғанымен бірақ, олардың өскіні, ал егіндік шаруашылығы өнімдерінің өсу
қарқыны жыл сайын елеулі өзгеріп отыратынын, өйткені, ол табиғи – климаттық
жағдайлардың қандай болуына бағынышты екенін байқауға болады.
Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы өндірістік – шаруашылық ара
қатынасының тұрақсыздығы, ауылға мемлекеттік қолдаудың – жеткіліксіздігі,
инфляцияның шарықтап кетуі, несие ресурстарының қымбаттауы, сондықтан
оларға өнім иелерінің қол жетпеуі, төлемеушіліктің өсуі, ауыл шаруашылығы
өнімдері оған қажетті ресурстардың бағалары арасындағы теңсіздіктің аса
үлкен болғаны себепкер болды.
Сала өніміне деген сұраныстың шектелуі – ауыл шарушылығының негізгі
проблемасына айналды. Нарықтық реформалар кезіндегі Қазақстанның аграрлық
азық – түлік кешеніне тән ерекшелік халықтың жеке қосалқы шаруашылықтырының
ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудегі үлес салмағының айтарлықтай өскендігі
болып табылады. Қазақстандағы жеке қосалқы шаруашылық аграрлық сектордың
тиімді құрылымына айналады да оның дамуы бірнеше бағытта жүзеге асуы
мүмкін.
- Тұтынушы шаруашылығы түрінде , егер ол, тек қана жеке қажетті
қанағаттандыруға жұмыс істейтін болса;
- Егер ол өнімді өзі үшін өндіріп, ал артығын рыноктық құрылымдар
арқылы сатса, онда аралас түрде.
- Егер өнім сату үшін өндірілетін болса, онда тауарлы шаруашылық
түрінде;
- Жеке қосалқы шаруашылық (ЖҚШ) кооперативке бөлінсе бірлестіктер
түрінде. Бұлардың әр тобы үшін әрқайсысының өзіне тән міндеттері шешілуге
тиіс, бірақ, түбінде олардың бәрі де елдің ауыл шаруашылығының әлуметтік
және экономикалық тиімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік жасау қажет.
Нарықтық экономикаға барар жолдағы Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіп кешені дамуының жай-күйі, негізгі проблемалары мен бағыттарын
қарастыру қажеттігі туындайды.
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісі дамуының маңызды ерекшелігі алабөтен
– топырақтық-климаттық жағдайы мен өсімдік өсіретін топырақ бетінің әр
түрлігі, олардың көлденеңнен және тігінен аймақтануын анықтайтын кең
байтақ жер аумағы алып жатқандығы болып табылады. Температураның (100˚С)
тиімді жиынтығы солтүстіктегі 250000-нан оңтүстік-шығыста 45000-ға дейін
аралықта құбылып отырады. Мұның өзі субтропикалық және тропикалық
дақылдардан басқа, ауыл шаруашылығының барлық дақылдарын, дәнді дақылдан
бастап, жүзім және мақта өсіруге дейін мүмкіндік береді.
1.2Агроөнеркәсіп кешенінің мәні,қазіргі жайы
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамыту концепциясын табысты жүзеге
асыру нарықтық қатынастар жағдайында экономиканың аграрлық сферасында
маркетингтік қызметті жетілдіруге байланысты.
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы саласының алдында тұрған
басты мақсат агроөнеркәсіп кешенінің тиімді жүйесін қалыптастырып және
бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде облыс тұрғындарын тұтыну нормасына
сәйкес азық-түлікпен қамтамасыз ету болып табылады.
Аграрлық өнеркәсіптік кешенге – ауыл шаруашылығы шикізатын қайта
өңдеу, сақтау, тұтынушыға жеткізу жатады. Аграрлық өнеркәсіптік кешеннің
дамуын қамтамасыз ететін (ауыл шаруашылық машиналарын жасау өнеркәсібі,
минералдық тыңайтқыштар өндіру кәсіпорындары) басқа да салалары бар.
Аграрлық өнеркәсіптік кешен – республика шаруашылығының жетекші
саласының бірі.
Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық саласында материалдық өндіріс қарқындап
өскен сайын шикізаттарға, энергияға, тасымалдау, материалдық-техникалық,
техника жөндеу қызметтеріне, сондай-ақ ғылыми, ақпараттық, зат сақтайтын
орындарға деген қажеттілік арта түседі.
Аграрлық өнеркәсіптік өндірістің қазіргі және болашақтағы дамуы тек
ауыл шаруашылығының тікелей даму деңгейіне ғана емес, сонымен бірге оған
қызмет көрсететін салалардың даму дәрежесімен де айқындалады, сондай-ақ
ауылдың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымының даму дәрежесіне
байланысты.
Ауыл шаруашылығы экономиканың негізгі салаларының бірі болып табылады.
2011 жылы облыстың ЖІӨ ауыл шаруашылығының үлесі 14,5%-ды құрады, ауыл
шаруашылығы өндірісінің нақты көлем индексі 2010 жылмен салыстырғанда
101,1%-ды құрады. Облыста елдің жалпы ауыл шаруашылығы өнімінің республика
бойынша көлемінің 11,4% өндіріледі. Ауыл шаруашылығының өңірлік өнім
құрылымында өсімдік шаруашылығы (саланың 57,9% өнімі) басым болғандықтан,
облыста ауыл шаруашылығының даму қарқыны негізінен дәнді, техникалық және
көкөніс-бақша дақылдарының егіс көлемі мен өнімділігін арттырумен
айқындалды [13, 10-18б].
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының қазіргі таңдағы жағдайы
позитивтік тенденциялармен сипатталады, соңғы 5 жылда ауыл шаруашылығының
жалпы өнімінің орташа жылдық өсімі 4,2% құрайды. Ауыл шаруашылығының жалпы
өнімі 2011 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда 1,1% артты, оның ішінде
өсімдік шаруашылығы 2,2% кеміді, ал мал шаруашылығының жалпы өнімі 3,7%
артты.
Бірақ, ауыл шаруашылығындағы позитивтік тенденцияларға қарамас тан,
бүгінгі күнде қайта құруға дейінгі кезеңді қалпына келтіру белгілі
қиыншылықтармен жүзеге асуда. Ауыл шаруашылығының жалпы бүгінгі таңдағы
жағдайын бағалау үшін жалпылама көрсеткіштер, сонымен қатар тікелей және
жанама (ауыл шаруашылығының жалпы өнімі, мал шаруашылығы және егіс
шаруашылығының жалпы өнімі, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының
рентабельділігі, ауыл шаруашылығының негізгі капиталына салынған
инвестициялар және т.б.) көрсеткіштер қолданылды.
Ауыл шаруашылығының өндірістік қызметі шаруашылықтың ұжымдық формасынан
жеке түріне өзгеру үрдісі жүрді.
Әдеттегі ұжымдық шаруашылықтардың акционерлік қоғам түріндегі
экономикалық жағдайы нашарлай түсуде. Жүргізілген реформалар нәтижесі
(2003 ж. дейін) өндірістің құлдырауы, ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілерінің әлеуметтік және экономикалық жағдайының төмендеуімен
сипатталды.
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы өнімі өндірісін 2005-2011
жж. аралығына талдау нәтижесі, жалпы өнім өндірісі көлемі ағымдық бағалар
бойынша 48,7% артуына қарамастан ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында жұмыс
істейтін негізгі персоналдың саны 3,9% кеміді.
1кесте - ҚР экономикалық қызмет түрлері бойынша Қазақстан Республикасының
ауыл шаруашылығының үлесі 2005-2011 жж. қорытынды %
Ауыл шаруашылығы саласы2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Ауыл шаруашылығы, 10,3 12,1 13,9 11,5 12,4 11,9 12,1
барлығы
оның ішінде: 10,8 14,1 17,2 12,9 14,8 12,9 13,9
егіндік шаруашылығы
мал шаруашылығы 9,6 9,4 9,9 9,6 9,7 9,2 9,5
Дерек көзі: Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі басқармасының
мәліметтері негізінде құрастырылды, 2012ж.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарында жұмыс істейтін жұмысшылардың орташа айлық жалақысы жалпы
республикалық ауыл шаруашылығы жалақы деңгейінің 78,4% немесе 16,6%-ға
республикалық деңгейден төмен болып табылады.
Бұл ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының төмен рентабельділігінің басты
себептерінің бірі деп атауға болады (кесте – 6) [16].
2 кесте - ҚР Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығының негізгі
экономикалық көрсеткіштерінің динамикасы 2006-2011 жж.
Ауыл шаруашылығы саласы 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Ауыл шаруашылығының 55417,685882,5 80421,995218,9100858,1118669,4
жалпы өнімі, млрд.теңге
Ауыл шаруашылығының 121,1 106,5 109,6 102,8 100,5 101,1
нақты көлем индексі %
Ауыл шаруашылығы 42135 50904 70836 74405 73709 72447
құрылымдарының саны.
Ауыл шаруашылығы 28,9 24,6 22,1 20,0 20,1 18,6
кәсіпорындарында жұмыс
істейтіндердің орташа
жылдық саны, мың адам
Жалпы республикалық 13,4 12,4 12,2 11,2 10,3 9,1
негізгі қызмет персоналы
санындағы облыстың
негізгі қызмет
персоналының үлесі
Ауыл шаруашылығы 4467 6293 9208 11989 15791 17856
саласында жұмыс істейтін
жұмысшылардың орташа
айлық жалақысы, теңге
Орташа республикалық 59,1 60,04 83,7 78,2 69,7 67,5
ауыл шаруашылығы жалақы
деңгейіне, %
Ауыл шаруашылығы 6,5 15,0 9,3 9,8 8,6 17,0
кәсіпорындарының
рентабельділік деңгейі,
%
Дерек көзі: Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі басқармасының
мәліметтері негізінде құрастырылды, 2012ж.
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамытудың
2009-2010 жылдарға арналған аймақтық бағдарламаның іс-шараларын жүзеге
асыруға 2009 жылы республикалық бюджеттен – 1840,6 млрд. теңге қаралып,
1822,6 млрд. теңгесі игерілді.
Ауыл тұрғындарының кәсіпкерлікпен айналысуын дамыту және табыс деңгейін
көтеру мақсатында, мемлекеттік қатысуымен қаржылай қолдау ұйымдары құрылды.
Соның бірі болып табылатын ауылдық несие серіктестіктерінің (АНС) жүйесін
құру және оның қатысушыларына несие беру негізгі мақсаты болып табылатын
Аграрлық несие корпорациясы АҚ АНС жүйесі арқылы ауыл шаруашылығы
өндірісін қаржыландыру көзделген.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы әрбір шаруашылық бірлікті
дамыту және бүкіл агроөнеркәсіп кешенінің қызмет етуі үшін жетілдірілген
жаңа тәсілдерді игеру қажеттілігімен байланысты мәселелерді шешумен
ұштасуда. Бұл міндеттерді жүзеге асыру бірінші кезекте аймақтың бәсеке
қабілетілігін арттыру бойынша кешенді шараларды жүргізу керектігінен
туындайды.
Қазіргі таңда, шын мәнінде агроөнеркәсіп кешенін дамыту үшін
маркетингтік қызметті жетілдіру қажеттілігі әрбір шаруашылық
субьектілерінің әлеуетті нарықтар, әлеуетті тұтынушылар, олардың
сұраныстары туралы ақпарттармен қамтамасыз ету қажеттілігі арқылы көрініс
табады. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешеніндегі маркетингтің
қызметтің дамуының негізгі бағыттарын талдай отырып, агромаркетинг жүйесі
бүгінгі таңда даму кезеңінің бірінші сатысында ғана тұрғанын көреміз.
Агроөнеркәсіп кешенінде маркетингтік қызметті жетілдіру процесі белгілі
себептерге байланысты өте баяу жүруде. Бұл бірінші кезекте агроөнеркәсіп
кешенінің экономиканың баса салаларына қарағанда өзіндік ерекшеліктеріне
байланысты болып табылады.
Агроөнеркәсіп кешенінде маркетингтік қызметтің баяу дамуына әсер етуші
факторлар бұл біріншіден, ұлттық экономиканың ең монополиясыз саласы бола
отырып, ауыл шаруашылығы өнеркәсіп саласының азық-түлік тауарларын
өндірушілері тарапынан тұрақты баға үстемдігін көріп отырады. Бір жағынан,
барлық дамыған елдерде өндіріс құралдары мен өндірістік қызметтерге деген
бағалардың өсуі ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасының өсуінен артық
болады.[8, 27 б]
Бұл өз кезегінде ауыл шаруашылығы өндірушілерінің олардың табыстарымен
салыстырғанда шығындарының өсуіне әкеледі. Екінші жағынан, өңдеуші және
сауда кәсіпорындарының монополиясы ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу үшін
қолайсыз жағдайларды қалыптастырады. Соның нәтижесінде, өткізілген бір
бірлік тауарға есептегенде оның өндірушілерінің абсолютті және салыстырмалы
түрде табыстарының қысқару тенденциясы байқалады.
Жалпы талдау қорытындысынан, жалпы ауыл шаруашылығы өнімінің көлемі
артуына қарамастан, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуші сектор мен ауыл
шаруашылығы өнімін өндіруші шаруашылықтар арасында байланыстың дұрыс
ұйымдастырылмауы салдарынан өңдеуші кәсіпорындар өз қуаттылығын толық
пайдалана алмай отыр. Осы сектор арасын байланыстыруда ақпараттық-
маркетингтік орталықтардың қызметін жетілдіру қажеттілігі туындайды.
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенінің жалпы жүйелік
мәселелері болып табылатындар:
1) агротехнологиялардың артта қалуы, өндірістің негізгі құралдарының
табиғи және сапалы тозуы;
2) топырақтың құнарлығы жағдайын бақылаудың жоқтығы;
3) суармалы судың нормативтен тыс шығындары, сонымен қатар табиғи
ресурстардың басқа да түрлерін тиімсіз қолдануы;
4) жерлерді өңдеу жағдайының нашарлауы;
5) ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы;
6) қолданылатын тұқымдардың және өсірілетін малдар тегінің генетикалық
потенциалының төмендігі;
7) жемшөп базасының әлсіздігі ,жайылымдардың құлдырауы;
8) өндірістік қайта өңдеуге сапалы шикізаттың жетіспеушілігі және ішкі
азық-түлік тауарларының нарығында терең қайта өңделген отандық өнімдердің
үлесінің төмендігі;
9) елдің ішкі сұранысын қанағаттандырмайтын маңызды азық-түлік
өнімдерінің бар болуы;
10) тамақ өнімдерінің заман талабына сай технологияда өлшем әдістері
стандарттарының жоқтығы, халықаралық талаптармен үндестіктің төмен деңгейі;
11) агроөнеркәсіптік кешен салаларында қолданылатын өлшем құралдарының
тексеру базасы деңгейінің төмендігі;
12) экономиканың аграрлық саласында инвестиция тартудың төмен деңгейі;
13) өндіріске ғылыми әзірлемелерді енгізу жүйесінің төмендігі;
14) білікті мамандардың жетіспеушілігі;
15) ауылдық кооперацияның жеткіліксіз дамуы;
16) ауылдық тауар өндірушілердің кредит қаражатына деген сұранысын
толық қанағаттандыруға қаржы ресурстарының жетіспеушілігі.[13]
Сондықтан да, Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешені саясатының
басты міндеті – нарықтық инфрақұрылым құруға қолдау көрсету. Қазіргі таңда
агроөнеркәсіп кешенінде жеткілікті дәрежеде жеңіл, соның ішінде тоқыма
өнеркәсібінің мақта өңдеуші саласы біршама дамыған және ішкі нарықтар мен
халықаралық нарықтарда бәсекеге қабілетті болып табылады. Көтерме
аймақаралық, аймақтық және ауданаралық жәрмеңкелерді дамыту үшін мемлекет
тарапынан қолдау көрсету қажет; агроөндірістік кәсіпорындарға республикалық
және шетелдік нарық коньюнктураларын зерттеуге көмек көрсету қызметін
кеңейту керек. Бұл аудандарда тамақ өнеркәсібін, соның ішінде жеміс және
көкөніс консервілері салаларын және т.б. дамыту тиімді. Осы аудандар
аймағына отандық және шетелдік инвесторларды АӨК-нің өңдеуші саласын дамыту
бойынша инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін тарту керек.
Екіншіден, Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік әлеуетті
аудандарына ақпараттық-маркетингтік кеңестік орталықтар арқылы әлеуетті
нарықтар туралы шынайы ақпараттармен қамтамасыз ету арқылы электрондық
сауда желісін дамыту үшін мемлекет тарапынан қолдау көрсету қажет. Осыған
орай, бұл мақсатты орындау үшін мынадай міндеттерді шешу керек:
- ақпараттық-маркетингтік қызметке қолжетімділікті кеңейту және
агроөнеркәсіп кешені субьектілерінің ақпараттық деңгейін көтеру жолымен
агробизнестің қызмет ету тиімділігін қамтамасыз ету;
- агроөнеркәсіп кешенін ақпараттық-маркетингтік қамтамасыз ету бойынша
мемлекеттік қолдау аясында өтеусіз берілетін Казагромаркетинг АҚ
ақпараттық-кеңестік орталықтарының желісі арқылы агроөнеркәсіп кешені
субьектілері арасында электрондық сауда желісін дамыту;
- ауылдық ақпараттық-кеңестік орталықтар базасында агробизнес
жүргізудің негіздері бойынша оқыту семинарларын тұрақты өткізуді қамтамасыз
ету;
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты жедел дамыту бойынша қарастырылған
мүмкіндіктер нарықтық сұраныстың өзгерісін ескере отырып аудандардың ауыл
шаруашылығын дамыту стратегияларын және перспективаларын негіздеу жолы
арқылы жүзеге асуы мүмкін.
Аграрлық өнеркәсіптік өндірістің қазіргі және болашақтағы дамуы тек
ауыл шаруашылығының тікелей даму деңгейіне ғана емес, сонымен бірге оған
қызмет көрсететін салалардың даму дәрежесімен де айқындалады, сондай-ақ
ауылдың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымының даму дәрежесіне
байланысты.[15, 127 б]
Негізгі өндіріске қызмет ететін инфрақұрылым салалары түпкі дербес
өндірмегенмен, елімізде азық-түлік және әлеуметтік мәселелерді шешуде
негізінен халық шаруашылығы қызметінің бағдарына айналатын түпкі
нәтижелерді айқындайды, ал бүкіл басқару қызметі осы түпкі нәтижелерге қол
жеткізуге бағытталған. Жалпы өндірістік процестегі өзінше бір аралық
буындар инфрақұрылымның элементтері болып табылады. Осы элементтерді жан-
жақты қарастырайық.
Ауыл шаруашылығының және оған қызмет көрсететін салалардың теңбе-тең
пропорционалды дамуы, түпкі жоғарғы нәтижеге жету үшін халық шаруашылығының
барлық бөлімдерін басқаруды жетілдіру азық-түлік нарығын толықтырудың
маңызды шаралары. Ауыл шаруашылығының материалдық - техникалық негізін
тиісті құру, оны нарықтық қатынастарға көшіру, т.б аграрлық өнеркәсіптік
интеграциясына аддын - ала материалдық жағыдай жасау.
Ауылдың материалдық-техникалық негізі,оның инфрақұрылымының деңгейі
және ауыл шаруашылығындағы тауар өндірушілеріне толық қызмет көрсету әзірше
төмен сатыда тұр. Негізгі өндірістік қорлар әбден тозған, өлшеп орайтын
жабдықтардың жоқтығы және әдістің тапшылығы ауылшаруашылық өнімдерінің
төмен дәрежеде тауарлық дайындығына себеп болып отыр. Ауыл шаруашылығында
инвестицияны қажет ететін аяқталмаған өндірістердің көлемі өте көп. Сонымен
қатар, ауылдық тауар өндірушілердің ауылшаруашылық кәсіпорындарының қаржы -
экономикалық тұрақсыздығынан өндірісті кеңейтуте, жаңартуға және техникалық
қаруландыруға өз қаржылары жоққа тән.
2011 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі
1640,2 млрд.теңгені құрады, бұл ретте өндіріс өсімі 2010
жылмен салыстырғанда 13,9% құрады, бұл соңғы 8 жылда ең жоғарғы көрсеткіш
болып табылады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің үлесі елдің жалпы ішкі өнімі
көлемінде (ЖІӨ) 6,3% құрады.
Сурет 1 - Ауыл шаруашылығы жалпы өнімі өндірісінің көлемі
Қазіргі уақытта жалпы өнім өндірісі салада жұмыс істейтін 1 адамға
шамамен 3 000 АҚШ долларын құрайды.
Жыл сайын ауыл шаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар артуда.
Егер 2005 жылы инвестициялар салу 47,9 млрд.теңге болса, 2011 жылы – 77,5
млрд.теңгені құрады, яғни 1,6 есе артық.
млрд. теңге
Сурет 2 - АӨК-нің негізгі капиталына салынған инвестициялар көлемі
2011 жылы республикалық бюджеттен АӨК-ді дамытуға 96,8 млрд.теңге
қаражат бағытталды, оның ішінде субсидия үлесі 43% немесе 41,8 млрд.теңгені
құрады. Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан ҚазАгро
ұлттық басқарушы холдингі акционерлік қоғамына (бұдан әрі ҚазАгро ҰБХ
АҚ) инвестициялық жобаларды қаржыландыруға 120,0 млрд.теңге қаражат
бөлінді.
Елдің АӨК-не шамамен 65 сектор мен кіші секторлар кіреді. Жан-жақты
талдау негізінде неғұрлым перспективалы бағыттар мен өңірлерді
мамандандыруды күшейту жөніндегі шараларды нақтылау үшін 15 перспективалы
бәсекеге қабілетті секторлар (астық экспорты және оның тағамдарын қайта
терең өндеу өндірісі, ет және ет өнімдерінің экспорты мен өндірісі, ет
өніміне бағытталған құс шаруашылығы, майлы дақылдарды өндіру мен қайта
өндеу, жеміс-көкөніс өнімдерін өндіру мен қайта өндеу; сүт және сүт
тағамдарының өндірісі, қант қызылшасынан ақ қантты өндіру; жүннің және оны
қайта терең өндеу өнімдерінің өндірісі мен экспорты; аквакультураны дамыту
және балық өнімдерін қайта өндеу; шошқа етін өндіру мен қайта өндеу, ет пен
сүт өнімдеріне, одан әрі дайын өнімдерді өндіруге бағытталған өнімді жылқы
шаруашылығын дамыту; түйе шаруашылығын және оның қайта өндеу өнімдерін
дамыту; фармацияның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін марал шаруашылығын
дамыту; халықтың қажеттіліктерін ішкі сұранысын қанағаттандыру үшін бал,
ара шаруашылығын дамыту, мақтаның өндірісі мен қайта өндеу) сұрыпталып
алынды.[14, 76 б]
Оның ішінде 8 аса басым салалар бойынша инвестициялық жобаларды іске
асыру кезінде кәсіпкерлер, қаржы институттары, мемлекеттік органдар мен
әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар үшін нақты бағдарлар мен индикаторлары
анықталған егжей-тегжейлі шебер-жоспарлар әзірленді.
АӨК басым бағыттарын жедел дамыту мақсатында осы бағдарлама шеңберінде
келесі бағыттар бойынша 8 шебер-жоспар әзірленді:
1. астықты өндіруді, тереңнен қайта өңдеуді және экспорттауды дамыту;
2. майлы дақылдарды өндіруді және қайта өңдеуді дамыту;
3. жеміс-көкөніс өнімдерін өндіруді және қайта өңдеуді дамыту;
4. қант қызылшасынан ақ қант жасауды дамыту;
5. ет және ет өнімдерін өндіруді және экспорттауды дамыту;
6. жүнді және оның тереңнен қайта өңделген өнімдерін өндіруді, экспорттауды
дамыту;
7. сүт және сүт өнімдерінің өндірісін дамыту;
8. құс шаруашылығын дамыту (құс еті).[2]
Әрбір шебер-жоспар қажетті өндірістік көрсеткіштер туралы толық
ақпараты бар өндірістік бағдарламалары барынша жылдам қол жеткізуге
арналған іс-шаралар бойынша жауапкершілік деңгейі бөлінген және
инвестициялық жобаларды іске асыру кезінде кәсіпкерлік құрылымдар үшін
бағдарлаушы қызметін атқаратын ұйымдастыру жоспарынан тұрады.
Осыған байланысты, АӨК-ні дамытудың өңірлік бағдарламаларын барынша
нақтылы нысанда әзірлеу болжанып отыр, атап айтқанда, өңірдің
агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың басымды бағыттарының барынша тиімді даму
нұсқаларының техникалық негіздемесі түрінде әзірленуі керек, яғни, олар
саланың басымды бағыттары бойынша болашақ бизнес-жоспарлардың техникалық
негіздемелерінің нақты жинағы болуы тиіс.
Бұл ретте, әрбір басым бағыт бірыңғай міндетті шешу – аталған бағытты
жедел және тиімді дамыту және алға қойған нәтижелерге қол жеткізу үшін
кооперация немесе кластер арқылы өзара экономикалық байланысқан әлеуетті
серіктестердің нақты тізімі бар жеке АӨК нысанына ие болуы тиіс.
Әрбір облыстың өңірлік мамандануын айқындау кезінде ауыл шаруашылығы
өнімдерінің негізгі түрлері бойынша өндірістік көрсеткіштерге талдау
жасалды және өнім өндірудің жалпы көлемінде облыстардың үлесі анықталды.
Мысалы, 2011 жылы бидай өндірісінің жалпы көлемінде Ақмола, Қостанай,
Солтүстік Қазақстан облыстарының үлесі 81,4 % (тиісінше 25,9 %, 27,1 %,
28,4 %) құрады, ет өндірісінде көшбасшылар Алматы облысы – 16,8 %, Қостанай
облысы – 16,5 %, Шығыс Қазақстан облысы – 12,6 % болып табылды, сүт
өндірісінің негізгі көлемі Шығыс Қазақстан облысына – 13,2 %, Алматы
облысына – 12,6 %, Қостанай облысына – 12,0 %, Оңтүстік Қазақстан облысына
– 11,6 %, Солтүстік Қазақстан облысына – 10,8 %-дан келеді, негізгі жүн
өндірушілері Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Шығыс Қазақстан облыстары
болып табылады, олардың үлесіне жалпы өндірістің 68 % (облыстар бойынша
тиісінше 21,6 %, 19,0 %, 15,0 %, 12,4 %) келеді.
Көрсетілген бағыттарды және іс-шараларды іске асыру өңірлердің
ерекшелігін есепке ала отырып олардың кешенді дамуын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді, бұл ретте кәсіпкерлік құрылымдары және қаржы институттары
өңірдің агроөнеркәсіптік кешенінің басымды бағыттарын дамытудың және
инвестиция тартудың оңтайлы нұсқалары туралы жан-жақты ақпарат алады.
Экономиканы инновациялық дамыту үшін АӨК технологиялық дамыту
саласындағы мемлекеттің барлық мүмкіндіктері мен ресурстарын пайдалану
қажет. Осыған байланысты, аграрлық зерттеулердің Қазақстан-Израиль қорын
құру, сондай-ақ, Қазақстанның Австралия, Бразилия, Канада, Аргентина және
т.б. сияқты дамыған аграрлық елдермен бірлескен халықаралық ғылыми-
зерттеулер бойынша шаралар қабылдау қажет.
Басым бағыттар бойынша нақты агроөнеркәсіптік кешеннің сұлбасы
көрсетілген АӨК-ні дамытудың өңірлік бағдарламасы әзірленетін болады.
4-кесте
Өңірлік АӨК қалыптастыруға арналған басым бағыттар тізбесі
Алматы облысы Ақмола облысы Атырау облысы Ақтөбе облысы
ет құс шаруашылығы ет ет
құс шаруашылығы ет түйе шаруашылығы сүт
сүт сүт балық өнімді жылқы
жеміс және көкөніс көкөніс, картоп жүн шаруашылығы
майлы дақылдар астық майлы дақылдар
қант қызылшасы майлы дақылдар жемшөп дақылдары
жемшөп дақылдары құс шаруашылығы
балық жүн
жүн
Жамбыл облысы Батыс Қазақстан Қарағанды облысы Қызылорда облысы
облысы
ет ет ет ет
құс шаруашылығы құс шаруашылығы сүт қаракөл елтірісі
жеміс-жидек жүн көкөніс, картоп (терілер)
майлы дақылдар өнімді жылқы астық түйе шаруашылығы
қант қызылшасы шаруашылығы картоп көкөніс, бақша
жемшөп дақылдары майлы дақылдар өнімді жылқы дақылдары
жүн жемшөп дақылдары шаруашылығы жемшөп дақылдары
құс шаруашылығы күріш
балық
Қостанай облысы Маңғыстау облысы Павлодар облысы
ет ет ет
құс шаруашылығы түйе шаруашылығы сүт
сүт балық өнімді жылқы шаруашылығы
астық жүн майлы дақылдар
майлы дақылдар жемшөп дақылдары
картоп картоп
Шығыс Солтүстік Оңтүстік Қазақстан
Қазақстан облысы Қазақстан облысы облысы
ет ет сүт ет
құс шаруашылығы көкөніс, картоп құс шаруашылығы
сүт астық сүт
көкөніс, картоп майлы дақылдар көкөніс, бақша дақылдары
майлы дақылдар құс шаруашылығы мақта
жемшөп дақылдары жеміс-жидек, жүзім
жүн ара шаруашылығы
ара шаруашылығы майлы дақылдар
мүйізді марал жемшөп дақылдары
шаруашылығы жүн
қаракөл елтірісі (терілер)
Дерек көзі: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2011 –
2015 жылдарға арналған cтратегиялық жоспары. - Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2011 жылғы 19 ақпандағы № 158 қаулысымен бекітілген.
АӨК дамуының басымдығына және қажеттілігіне сәйкес АӨК саласындағы
ғылыми зерттеулер жалғаса береді. Зерттеулер аясы шетелдік жетекші ғылыми
орталықтармен бірлескен зерттеулер жүргізу тәжірибесін дамыту, ғылыми
топтардың құрамына шетел ғалымдарын тарту, табысты қолданылған шетелдік
технологияларды Қазақстан Республикасында қолдану шарттарына бейімдеу
есебінен кеңейтілетін болады.
Ауылшаруашылық дақылдарының егістік көлемі 2009 жылы 21,4 млн.га
құрады. 2008 жылмен салыстырсақ, 1,4 млн.га немесе 7,2%-ға ұлғайды. Майлы
дақылдардың егістік көлемі алдыңғы жылдармен салыстырғанда – 30,9%, азықтық
дақылдары – 6,9%, астық және ірі бұршақты дақылдар – 6,3%, картоп 5,0%-ға
өсті.
Сонымен бірге оңтүстік облыстарда судың жетіспеушілігіне байланысты
басқа ауылшаруашылық дақылдарын өндіруге қайта бағдарлау мақсатында мақта
шикізаты – 21,6%, ашық топырақты көкөністер – 1,3%, қант қызылшасы егістігі
0,4%-ға азайды.[20]
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Ауылдық аумақтар
істері жөніндегі комитеті Қазақстан Республикасының 2011 жылғы әлеуметтік-
экономикалық дамуының мониторингісін жүргізді.
2012 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамуының мониторингісі даму әлеуеті
жоғары ауылдық елді мекендердің санының көбеюін айғақтайды. 2012 жылғы
республика көрсеткіші бойынша 7002 АЕМ бар, соның ішінде даму әлеуеті
жоғары АЕМ саны 2610 (2004 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 1406-ға артық,
ал 2010 жылға қарағанда 137 АЕМ өскен), орташа – 4258, төмен – 102, және
тұрғыны жоқ – 32 құрайды
2012 жылғы 29 сәуірде Республиканың ауылдық елді мекендерінің 2011
жылғы әлеуметтік-экономикалық даму мониторингісінің қорытындылары
мәселелері бойынша ауылдық аумақтарды дамыту бөлімінде ұсыныстар әзірлеу
бойынша Ведомствоаралық комиссияның отырысы өткізілді.
Ведомствоаралық комиссия отырысының хаттамасы облыс әкімдіктеріне және
мүдделі орталық мемлекеттік органдарға орындау үшін жолданды.
Ауылдық елді мекендердің әлеуметтік инфрақұрылымын дамытуға 2011 жылы
облыс әкімдіктерінің есебі бойынша барлығы 89,9 млрд. теңге бөлінді, соның
ішінде республикалық бюджеттен – 42,3 млрд. теңге, жергілікті бюджеттерден
– 42,7 млрд. теңге және басқа көздерден – 4,9 млрд. теңге. Бұл ауылдығы
867 білім беру, 444 денсаулық сақтау және 239 мәдениет, спорт, туризм
объектілерін құрылыс, қайта құру және күрделі жөндеу жұмыстарымен
қамтамасыз етті.
Облыс әкімдіктерінің есебі бойынша ауылдық елді мекендердің инженерлік
инфрақұрылымын дамытуға 2011 жылы барлық қаржыландыру көздерінен 140,4
млрд. теңге, соның ішінде республикалық бюджеттен 54,1 млрд. теңге,
жергілікті бюджеттерден 50,8 млрд. теңге және басқа да көздерден 35,5 млрд.
теңге бөлінді. Бұл ауылдағы 349 ауыз сумен қамтамасыз ету объектісін,
жергілікті маңыздағы 914 км. автожолдарын, 2574 электрмен қамтамасыз ету
және 73 газбен қамтамасыз ету объектісін құрылыс, қайта құру және күрделі
жөндеу жұмыстарымен қамтамасыз етті.
Бүгінгі таңда өсімдік шаруашылығын әртараптандыру маңызды рөл атқарады.
Ол ауыл шаруашылығында басымдықты дәнді дақылдар өндірісін ынталандыруға
бағытталған. Ауылшаруашылық өнімінің көлемін мемлекеттік реттеу мәселесі
көбіне субсидиялау бағдарламаларын іске асыру арқылы шешім табады.
Сонымен қатар, өсімдік шаруашылығының ішкі рынокты молықтыруына
байланысты алдағы уақыттарда экспорттық әлеуетті арттыру қажет. Алдымен, ол
астық өндірісіне қатысты. Оған жаңадан жерлерді жырту, химияландыру және
қазіргі заманғы ылғал сақтау технологияларын енгізу есебінен қол жеткізуге
болады. Сонымен бірге, экспорттық бағытты күшейту мақсатында қолданыстағы
астық терминалдары мүмкіндіктерін әрі қарай нығайтып және инвестициялық
жобаларды іске асыру арқылы экспорттың барлық бағыттарында жаңадан астық
терминалдарын салу қажет.
Мал шаруашылығында да оң тенденция сақталып отыр. Малдың барлық түрінің
саны және мал шаруашылығы өнімдерінің өндірісі жыл сайын орташа 4-5%-ға
тұрақты өсу үстінде. Малды асылдандыру, асыл тұқымды төл өсіру, асыл
тұқымды шаруашылықтардың санын ұлғайту, жасанды ұрықтандыру орындарын
көбейту іске асырылуда. Мал шаруашылығы өндірісін мамандандыру және
концентрациялау, оның өндірістік негізге ауыстыру үрдісі жалғасуда.
Негізгі өндіріске қызмет ететін инфрақұрылым салалары түпкі дербес
өндірмегенмен, елімізде азық-түлік және әлеуметтік мәселелерді шешуде
негізінен халық шаруашылығы қызметінің бағдарына айналатын түпкі
нәтижелерді айқындайды, ал бүкіл басқару қызметі осы түпкі нәтижелерге қол
жеткізуге бағытталған. Жалпы өндірістік процестегі өзінше бір аралық
буындар инфрақұрылымның элементтері болып табылады. Осы элементтерін жан-
жақты қарастырайық.
Қазақстандық лизингтік компанияларды үш негізгі категорияларға бөлуге
болады:
- банкімен құрылған компаниялар;
- коммерциялық құрылымдармен құрылған және жергілікті әкімшілікпен
қолданатын компаниялар;
- мемлекетпен құрылған және қаржылындырылатын компаниялар.
Төртінші категорияға шетел компаниясымен қаржыландырылатын және
қазақстанның заңнамасына сәйкес заңды тұлға мәртебесі бар лизингтік
компаниялар жатады. Бірге алынған осы төрт топ лизингтік компания-
резиденттерін құрады. Лизингтік нарықтағы лизингтік қызмет көрсететін
белгілі Қазақстан компанияларына және банктеріне мыналар жатады: “БТА-
Лизинг”, “Валют-транзит Банк”, “Лариба-Банк”, “Алматинский торгово-
финансовый банк”, “ТехаКа банк”, “Лизинг-центр” ЖШС, “Налык-лизинг” ЖАК,
“Қарағанды лизинг компаниясы”, “Спутник” ЖШС, “Алматы-техлизинг” ЖШС,
“Техника-лизинг” ЖШС, “Казтехлизинг” СП, “Инвестлизинг” ААК, “Казинвест”
ЖАК, “Алмаз Интерненшнл Трейдинг компани” ЖАК, “Астана-инвест” ААК, “АГР-
ЭВО” СП, “Агро-лизинг” ЖАК- мемлекеттің қатысуымен. [9] Лизингтік
компаниялар әрекетінің анализі банкпен қолданатын лизингтік компаниялар
перспективті болып табылатынын көрсетеді. Осы компаниялардың жақсы
жағдайларда лизингтік әрекетпен айналасуға және лизингтік шарттарды жүзеге
асыруға мүмкіндіктері болған, өйткені олардың бірінші лизингтік
шарттарының көптеген бөлігін өздерінің құрылтайшы-банктеріне және олардың
аймақтық бөлімдеріне жабдықтар жеткізу туралы шарттар құрады. Бұдан басқа,
осы компаниялар банктік капиталға қол жеткізеді және де құрылтайшы-банкінің
бақылауында жүреді. Негізінде осы компаниялар құрылтайшы-банкіге және оның
корпоративтік клиенттеріне қызмет қөрсетуде шоғырланады, және де олардың іс-
әрекетінің шамалы пайызы ғана сыртқы клиенттерге бөлінеді. Қазіргі уақытта
банктік жүйе экономиканы лизинг арқылы несиелеуге дайын, бірақ та бұл жерде
нарықта тұрақты сұранысы бар өнімдерді шығару бойынша жобалар қажет. Осыған
банктердің объективтік себептері бар: есеп-шоттарында іздеп алатын немесе
қысқа мерзімді депозиттерге иелене отырып, олар салымшыларды тәуекелді ұзақ
мерзімді жобаларға қатыстырып, олардың қаржыларын тәуекел ете алмайды.
Бұндай жағдайда, мемлекеттік қолдау қажет. Үшінші тарап – нарықта жақсы
беделі бар фирма кепілгер бола алады. Шет елдерінің тәжірибелері бойынша
мемлекеттік қолдау тікелей кепілді займдар арқылы жүзеге асырылады. Тікелей
займдар өте төмен пайыздық жүктемемен белгілі мерзімге шағын фирмаларға
беріледі. Кепілді займдар несие берушілерге займдық капиталдың 90 пайызына
дейін мемлекеттік кепіл беріледі.
Ресей компанияларымен жеткілікті үлкен тәжірибесі бар “БТА-Лизинг”
лизингтік компаниясының іс-әрекетін айтып кеткен жөн. Ол 2004 жылы
“Сибмашхолдинг” ресей компаниясынан АҚШ 1 млн. долл. сомасына бидай жинау
машинасын сатып алған болатын. Бұдан басқа, “Сибмашхолдингтің” құрамына
жататын “Алттрак” Ресей компаниясы да Қазақстанға АҚШ 2 млн.долл. Т-4 100
тракторын жеткізу туралы лизингтік келісім-шарт жасаған. Бұл тракторлар
“Наурыз” банктің қаржыландырылуымен Қостанай облысына жеткізілген болатын .
“БТА-Лизинг” ААҚ лизингтік компаниясы әрекетінің басымды бағыттарының
бірі - ауыл шаруашылық өнімін шығару және қайта өндіру секторының
кәсіпорындарын лизингтік қаржыландыру болып табылады. Солай, 2004 жылдың
басында май өнімдерін ірі өндірушілерінің бірі “ВИТА” (саудалық маркасы
“Иртыш”) фирмасы үшін соя бұршақтарын қайта өндіру бойынша Қазақстандағы
бірінші линияны Еуропадан жеткізу үшін жоба қаржыландырылған болатын.
Екінші топ – коммерциялық лизингтік компаниялар - муниципалды және
коммерциялық көздерге байланысты тікелей қаржыландыруға сенеді.
Үшінші топ – мемлекеттің қатысуымен лизингтік компаниялар, олардың
барлығы –екеу ғана, сонымен қатар, ҚР Мүлік мемкомитеттің атынан
мемлекеттің қатысу үлесі 25 пайыздан аспайды. Агороөнеркәсіп кешенінде
мемлекеттің қатысуымен лизингтік қатынастарды ішкісалалық реттеуін қолдануы
туралы айта отырып, Қазақстан Республикасында Казагрофинанс бірінші
лизингтік компаниясын құрылу мысалын келтірейік.
Мемлекеттік лизингтік компаниялар Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылықтың басымды саласында жұмыс жасайтын лизинг алушылар-
ауылшаруашылық өндірісшілерімен жұмыс жасайды.
2002 жылы КазАгроФинанс АҚ – ң құрылуы, әлем тәжірибесін қолдана отырып,
ауылдағы қаржылық қатынастарды әрі қарай жетілдіруде мемлекетке қажет
болады. Мемлекеттік қолдаудың арқасында 7 жыл ішінде компания ірі қаржылық
институтқа айналды. Аталған уақытта КазАгроФинанс АҚ активтері 35 млрд
теңгеден асса, ссудалық портфель 30,8 млрд теңгені құрайды. Компания жұмыс
істеп жатқан 7 жыл ішінде республикалық бюджеттен 37,4 млрд теңге бөлінсе,
оның қайтарымы 100 % құраған.
Компания ауыл шаруашылығына 53,5 млн теңгеден астам салым салды. Соңғы
жылдары инвестициялардың жалпы көлемімен алғанда бюджеттен тыс ақша үлесін
көбейтіп жатыр, 2009 жылы инвестицияланған бюджеттен тыс ақша,
инвестициялық бюджеттік ақша сомасынан асып кеткен.
Компания әрекетінің әлеуметтік бағыты мен мадақтау ставкасы төмен
лизингтің жеңілдік шарттары 1500 астам шаруашылықтарға көмек беріп, 8500
техниканы алуды қаржыландырған. Компания үлесіне жылма – жыл импортталған
тракторлар мен комбайндардың 35 % тиеді. Жеткізу көлемі жыл сайын ұлғаюда.
Компания қаржыландырған субъектілер қатары, онымен қоса займ мен лизинг
келісім – шарттарының саны да өсіп келеді. КазАгроФинанс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz