Каспий теңізінің табиғи ресурстарын тиімді пайдалануды жақсарту жолдары және болашағы

Мазмұны:

I.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

II.Негізгі бөлім:
1)Каспий мәселелері бойынша жалпы сипаттамасы және экологиялық жүйедегі орны,пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2)Каспий мәселелері туралы мәліметтер мен қазіргі жағдайы ... ... ... ..

3)Каспий теңізінің табиғи ресурстарын тиімді пайдалануды жақсарту жолдары және болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

III.Қорытынды мен ұсыныстар.
1)Каспий теңізінің мәселелерін қолға алу шаралары ... ... ... ... ... ... ...

IV.Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе.

Каспий теңізі - әлемдегі ең үлкен көл.Оның көлемі 232 шаршы миль,яғни 600 мың шаршы километр.Каспий теңізі мен оның бассейн ішіндегі аймақ туралы әңгіме болғанда,Батыс елдері мамандарының сілекейі шұбырады.Бұрын бірқатар мамандар бұл геологиялық аудан мұнай мен табиғи газ қоры жағынан Парсы шығанағы аймағымен тайталасқа түсуі мүмкін дегенде,ондай болжам ғажап қиял сияқты көрінетін.Өткен жылы Қашағаннан мұнайдың ғаламат қоры табылғаннан бері бұл қиял шындыққа айналды.
Бірақ қазірдің өзінде осы бір жақсылықты оқиғамен бірге Каспий фаунасының (жәндік-жануарлар әлемінің) бұрыннан болжағандай қырғынға ұшырауы шындыққа айналып келеді.Өткен аптада Мәскеулік «Московские новости» газеті Астрахандағы балық мамандарының мәліметіне биылғы жылы көптігі арқасында Атыраудың негізгі балығы болып саналатын шабақтың өздігінен қырылып қалғанын жария етті.Өткен жылы Каспийдің тек Қазақстанға қарасты бөлігінде 10 мыңға жуық итбалықтың (тюленьнің) құрбаны болғаны туралы естігенмін.Ал солармен қатар аймақта миллиондаған құстың қырылғанынан хабарымыз шамалы,өйткені бұл туралы көп айтылмайды және жазылмайды. Себебі, Каспий айналасы мен табанындағы шикізат қорын игеруге миллиардтаған доллар инвестиция жұмсап, барымта ретінде ондаған миллиард доллар пайда көздеген.Қазіргідей бәрі ақшамен есептелетін және бағаланатын заманда Қазақстан сияқты елдегі қоғамдық пікірді «қазаншының өз еркі – қайдан құлақ шығарса да» принципіне сай қалыптастыру олар үшін түк те емес.Нәтижесінде мынадай жағдай қалыптасып отыр: судың үстінен ұшатын құс та,бетімен жүзетін итбалық та,астымен жүзетін балық та қырылды.Ал осы қырылғандарға мұнайшылардың әрекетінің байланысы барма,әлде жоқ па-ол белгісіз. «Бар екен» деп көріңіз,сонда әлемнің шар тарапынан келген талай-талай лауазымды,атақты ихтиологтар мен оринтологтардың бәрін сол балық ,итбалық және құстың өзінің табиғатына жауып,сіздің сөзіңізді беделді түрде жоққа шығаруының куәсі боласыз.Бірақ бұл арада бір байланыстың бар екендігі жерде ақылы түзу адам түгілі,жарымеске де түсінікті болса керек. Әлі тіпті,ешқандай өндірістік апат та болған жоқ .Соған қарамастан,жоғарыда аталғандай жағдайға душар болып отырмыз.Ал сонда апатқа ұшырай қалғандағы күніміз не болмақ?!
Қандай да болмасын бір апаттың бетін қайтаруға ақырында дәрмен жетті дегенмен,кесірі қалады ғой.Ал, Каспий теңізі – тұйық су.Аталғандай апаттың біреуіне ғана жол берілсе де,кесірі жойқын болады.Өйткені,Каспийдің табиғи жолмен өзін-өзі тазарту қабілеті ашық теңіз бен мұхиттың өлгіндей қабілетімен салыстыруға ешбір келмейді.Тіпті,әлгі Каспийдің түбіндегі мұнайды бетіне шығарып,бүкіл адамзаттың керегіне жаратамыз деп, «Сұңқар» платформасынан бұрғыларын тереңге жіберіп жатқандардың өздері бәленің бетін аулақ қыла алатынына кәміл сенсе де,сонша күш пен техниканы жинап,теңізге жан-жақтан тап берген соң,ерте болсын,кеш болсын ықтималдық теориясының механизмі іске қосылмай ма?!Қазақтың жалпақ тілімен айтатын болсақ , ұра берсе аю да өледі ғой.
1.Каспий мәселелері бойынша жалпы сипаттамасы және экологиялық жүйедегі орны, пайдалану ерекшеліктері.
Каспий теңізінің Қазақстанға қарайтын секторының аймағы 100 мың шаршы метрге жуық .Болжам бойынша теңіз табанының осы бөлігінде 10 миллиард тонна мұнайдың,2 триллион текше метр газдың мол қоры жинақталған.
Каспий жағалауында орналасқан,оны ортақ меншігіміз деп санайтын бас мемлекеттің бірлескен шешімімен іске асырылатын үлкен мәселе – теңіздің құқықтық мәртебесін анықтау,оны бөліске салу және пайдалану.Әзірге,бұл бес мемлекеттің ортақ мәмлеге келген шешімі біреу – Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі олардың қатысуымен ғана анықталады. «Мәселені түбегейлі шешеді» деп күтілген үстіміздегі жылдың сәуір айында бес ел басшыларының қатысуымен Ашхабад қаласында өткен саммиттің де бұл шешімге алып-қосары болмады.
Мемлекетаралық теңіздердің,су қоймалардың құқықтық мәртебесін анықтау,оларды бөліске салудағы әлемдік тәжірибеге назар аударсақ ,бұл шаруаның екі негізгі басшылыққа ала отырып,іске асырылатынына көз жеткізуге болады.
Біріншісі – теңіз қойнауындағы табиғи қазба байлықтар, биоресурстар жағалаудағы мемлекеттердің ортақ меншігі болып саналады,олардың кемелерінің су айдынындағы жүрісіне шек қойылмайды.
Екіншісі – теңіз географиялық меридиандар бойынша ұлттық бөлшектерге бөлінеді,шекара өзара келісімдермен бекітіледі.
Теңіздегі шекара сызығын жүргізу шаруасындағы мемлекетаралық келісімдерде аталған негіздер төмендегідей әдістер арқылы өмірге енгізіледі: орта сызық ,белгілі қатынастарға байланысты бөліс және әділетті шешім.
Әлемдік тәжірибеде жиі қолданылатын әдіс – орта сызықтың әрбір нүктесі жағалау немесе жағалауға жақын орналасқан сызықтың қарама-қарсы нүктесінен бірдей қашықтықта орналасуы шарт.Бірақ нақты жағдайда теңіз жағалауының бағытын жиі өзгертіп,бұрылыс болып келуіне байланысты,шекара ықшамдалған орта сызықпен белгіленеді,оның екі жағынан шектес жатқан аудандар екі ел арасындағы айырбасқа салынады.
Орта сызық арқылы шекара белгілеудің тағы бір кең қолданылатын түрі-мемлекеттер сызықтың бойындағы жекелеген нүктелерді есепке алмауға келіседі.Осындай келісімдер Сауд Аравиясы – Бахрейн (1958ж),Италия – Югославия (1968 ж),Иран – Катар (1969 ж),Италия-Тунис (1971 ж),Дания-Канада (1973 ж) және Иран-Оман (1974 ж) аралықтарында жасалынған.Кейде талас тудыратын су аймақтары екі жаққа бірдей бөлінеді,оған Британия-Франция келісімін жатқызуға болады.
Теңіздегі орта сызықтың бойында орналасқан мұнай-кен орындарын бірлесіп игеру тәжірибесі Норвегия-Исландия (83 ж) арақатынасынан байқалады.
Су айдынын да бөліске салып,шекара сызығының координаттарын белгілейтін екінші әдіс- әрбір мемлекеттің жағалау сызығы ұзындығының қатынасымен анықталатын бұл әдіске тиісті су айдынының ауданы көрсетіледі.Соңғы әдіс ең әділетті шешім ретінде теңіздерді бөліске салу мәселелерін қарайтын халықаралық сотта қолданылады.Каспий теңізінің солтүстік және орта аймағын жетілдірілген орта сызық арқылы бөліске салу Ресей-Қазақстан (1998 ж),Ресей-Әзірбайжан (2001 ж) және Қазақстан-Әзірбайжан (2001 ж) келісімдерінде көрініс тапты.Қазіргі кезде бұл келісімдерді нақты іске асыру шаралары талқыланып,жұмыс басталды.Оның сәтті,ойдағыдай аяқталуы үш елдің саяси жігеріне,төзімділігі және түсінушілігіне байланысты болмақ .
Басты кедергі – геологиялық және табиғаттағы өзгерістердің салдарынан теңіз деңгейінің жылдар және ғасырлар аралығында тұрақсыз болуының,орта сызықты анықтау үшін есептеулерде бастама болып танылатын жағалау геометриясының теңіздің ені мен ұзындығының ұдайы өзгеріп отыруы.Осы және мемлекетаралық келіссөздерде орта сызықты белгілеу үшін теңіздің қандай деңгейін,қай жағалауды есепке алу керектігі жөнінде талас тудырады.Мысалы,орта сызықтың Ресей және Қазақстан қолдап отырған теңіз деңгейін 27 метр деп танып жүргізілуімен,Түркістанның ұсынысы мен деңгейдің 28 метр деп қабылдануы бойынша өтетін орта сызықтың арасында ұлттық меншіктің көлемін анықтауда үлкен айырмашылық бар.Теңіз деңгейінің қандай белгіде қабылдауына байланысты әрбір мемлекетке тиісті су айдыны ауданының өзгеруі ондағы қазба байлықтар қорының азаюына немесе ұлғаюына әкеліп соғады.
Тіпті,теңіз деңгейін бір белгіде қабылдап отырған Ресей және Қазақстанның өзіне орта сызық арқылы бөлінетін ұлттық бөлшектердің ауданын анықтауда әр қилы көзқарас бар.Ресейдің есептеуінше: Ресейге 72 мың км2,Қазақстанға 86 мың км2,ал Қазақстанның көрсетуінше: Ресейге 68 мың км2,Қазақстанға 111 мың км2 тиесілі.
Дегенмен,аздаған қайшылықтарына қарамастан, Ресей, Қазақстан, Әзірбайжан,кейінгі уақытта Түркіменстан Каспий теңізін бөліске салуда,пайдалануда ұқсас көзқараста болса,әзірге бұл мәселеде келіспей отырған Иран ғана.
Сонда Каспий теңізін бөліске салудағы түпкілікті шешім қандай негізде қабылдануы мүмкін?Мемлекетаралық келіссөздердің соңғы жетістігі – бөлістегі басты мәселе теңіздегі су қабатын немесе табанын бөлуде емес,оның қайнауындағы табиғи қазба байлықтарды бөлу керектігіне ортақ түсініктің пайда болуы.
Оны су айдындарында шекара жүргізудің халықаралық құқық ,қағидасына сәйкес мына негізде жүзеге асыруға болатын сияқты.Қысқаша мәні мынада: Ресей, Қазақстан, Әзірбайжан келісімдерін нұсқа ретінде қабылдап,Иран,Әзірбайжан,Түркіменстан Каспий теңізінің ғылыми дәлелденген соңғы 1000 жыл аралығындағы ең жоғарғы және ең төмендегі деңгейіне сәйкес жүргізілген орнықты жағалау геометриясынан бастап есептелетін орта сызықпен су айдынындағы шекараларын белгілейді.Бұл ұсыныс бойынша келісімдерде теңіз деңгейіне байланысты екі жағалау сызығы және екі орта сызық есепке алынады.Нәтижесінде,екі орта сызықтың арасы мемлекетаралық аймақ деп танылып,ондағы кен орындары тұтас немесе бөлшектері ортақ меншік ретінде саналады.Содан кейін әрбір мемлекеттің тұсындағы екі жағалау сызығының орташа мәні анықталып,мемлекетаралық аймақтағы кен орындарының қоры оған тікелей қатынаста білінеді.
Бұл ұсынысты сонымен бірге өткен жылдары бекітілген Ресей,Қазақстан,Әзірбайжан келісімдеріндегі орта сызықты жүргізу жұмыстарында әбден қолдануға болады.Қазіргі таңда ресми тіркелген жағалау сызығының ұзындығы төмендегідей: Қазақстан-2320,Ресей-695,Әзірбайжан-850,Түркіменстан-1200,Иран-900 шақырым.
Каспийді бөліске салу келіссөздерінде бұған дейін талай рет талқыға түскен ұсыныстарынан мына ұсыныстың айырмашылығы-оның тұрақты,талас тудырмайтын екі негізден туындайтыны: теңіз деңгейімен байланысты жағалау сызықтарының геометриясы және олардың дәлелді ұзындықтары.
Әрине,Иранмен шекаралас емес Қазақстан оның ымырасыз пікіріне көңіл аудармаса да болар еді.Бірақ ,теңіз жағалауындағы бес мемлекетті біріктіретін,ұлттық бөлшектерге бөлінбейтін үлкен,тек бірлесіп шешетін жағдай – Каспий экологиясы.

Қолданылған әдебиеттер:

1. «Каспийдің кезекті мәселесі».
Түркістан газеті 2002ж 22 наурыз.
2. «Каспий экологиясы қандай жағдайда?»
Жас Алаш газеті 2003ж 25 қыркүйек.
3. «Қарт Каспий қасірет тартпасын.»
Атамекен 2000ж 10 қараша.
4. «Каспий экологиясы.»
Жас Алаш 2002ж 14 сәуір.
5. «Каспий экологиясын болашақта не күтіп тұр?»
Атамекен 2003ж 12 қараша.
6. «Қазақстан Республикасы президентінің актілер жинағы.»
Н .Назарбаев. 1992ж.
7. «Каспий қалай өмір сүруде?»
Егемен Қазақстан 2003ж 21 қараша.
8. География оқулығы
Есназарова 9 класс.
9. «Табиғатты пайдалану экономикасы.»
С.Мұқаұлы, С.Үнішев 1999 жыл.