Қылмыс және одан қорғану шаралары
1. Кіріспе.
2. Негізгі бөлім.
2.1. Іс . әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән.жайлар туралы түсінік.
2.2. Қажетті қорғану.
2.3. Қорғануға байланысты қажетті қорғанудың заңға сыйымдылық шарттары.
2.3. Қылмыс жасаған адамды ұстағанда зиян келтіру.
2.4. Орынды тәуекел.
2.5. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу.
2.6. Бұйрықты немесе өкімді орындау.
3. Қорытынды.
4. Қолданылған әдебиеттер.
2. Негізгі бөлім.
2.1. Іс . әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән.жайлар туралы түсінік.
2.2. Қажетті қорғану.
2.3. Қорғануға байланысты қажетті қорғанудың заңға сыйымдылық шарттары.
2.3. Қылмыс жасаған адамды ұстағанда зиян келтіру.
2.4. Орынды тәуекел.
2.5. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу.
2.6. Бұйрықты немесе өкімді орындау.
3. Қорытынды.
4. Қолданылған әдебиеттер.
Бүгінгі қоғамымызда Қазақстанның даму қарқыны жылдан-жылға екпінді серпіп алып келе жатқаны өз елімізде ғана емес, әлемдік деңгейде ашық айтылып отыр. Бұл тарапта ел басымыз Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жолдауында бәсекеге қабілетті озық елу елдің қатарына қосылу жайындағы стратегиялық міндетті нақты қоюының өзі де мемлекетіміздің қазіргі кезеңдегі қарым-қатынас қабілет мүмкіндігін жан-жақты елеп-екшеп, айқындағаннан туындап отыр. Әлемдік өркендеудің алдыңғы елулігіне ену киелі келешектің мағызды сатысы. Ал, басты мақсаттың одан биік болуы заңдылық. Межені бағындыру негізгі мақсатқа барынша жақындай түсу бағытындағы жұмыстар өміріміздің барлық саласында бірдей күнделікті атқарылып жатуы қажет.
Жасөспірімдердің қылмысының сан-салалығы олардың күнделікті қылмысынан көрініс табуда. Оларды жаңа рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеу қоғамының міндетінің бірі болып табылдаы. Жасөспірімдердің тағдыры мемлекетіміздің алдында, бүкіл қоғамының, мектеп, ата-ана, ұстаздардың келешек ұрпаққа білім беру, өз құқығын білуге үйрету, кері әрекеттерін алдын-алу қажет. Қазақстан ғалымдарының жалпы кәмелетке толмағандар қылмысының нақты материалдарға сүйене отырыпжазғанК.А.Бегалиев,К.А.Вайсберг,Ө.С.Жекебаев,С.Х.Жадбаев,Е.І.Қайыржанов,М.С.Нарықбаев,С.А.Шапинова және басқада көрнекті ғалымдар еңбектерінде баса көңіл бөлінген.Сонымен қатар белгілі педагогтар:А.С.Макаренко,А.В.Сухомлинский.т.б.
Қоғамдық қатынастарды зиян келтіруден қорғау мемлекеттің, қоғамдық ұйымдар мен барша азаматтардың негізгі конституциялық міндеттерінің бірі болып табылады. Осы міндеттерді орындау әдістері жүйелерінің арасынан қылмыстық әрекеттердің жолын кесу, жеке, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қатысты кауіптілікті болдырмау белгілі бір орын алады. Қоғамдық қауіпті қолсұғушылықтың жолын кесу, сондай-ақ басқа көздер тарапынан келетін қауіпті болдырмау басқа біреуге, қоғамға немесе мемлекетке іс жүзіндегі және материалдық зияндар келтіруі мүмкін. Мұндай әрекеттер формальды түрде ҚР ҚК Ерекше бөлімінде қарастырылған нақты бір қылмыстардың белгілеріне жатады. Дегенмен белгілі бір жағдайлар болғанда мұндай қылықтардың бойында қылмыстың міндетті белгісі - қоғамдық қауіптілік болмағандықтан қылмыс деп саналмайды. Оның үстіне қоғамдық қатынастарға қатысты қауіптің бетін кайтару қоғамға пайдалы іс болып табылады, өйткені ол зиянның келуіне тосқауыл жасап, тойтарыс береді.
Жасөспірімдердің қылмысының сан-салалығы олардың күнделікті қылмысынан көрініс табуда. Оларды жаңа рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеу қоғамының міндетінің бірі болып табылдаы. Жасөспірімдердің тағдыры мемлекетіміздің алдында, бүкіл қоғамының, мектеп, ата-ана, ұстаздардың келешек ұрпаққа білім беру, өз құқығын білуге үйрету, кері әрекеттерін алдын-алу қажет. Қазақстан ғалымдарының жалпы кәмелетке толмағандар қылмысының нақты материалдарға сүйене отырыпжазғанК.А.Бегалиев,К.А.Вайсберг,Ө.С.Жекебаев,С.Х.Жадбаев,Е.І.Қайыржанов,М.С.Нарықбаев,С.А.Шапинова және басқада көрнекті ғалымдар еңбектерінде баса көңіл бөлінген.Сонымен қатар белгілі педагогтар:А.С.Макаренко,А.В.Сухомлинский.т.б.
Қоғамдық қатынастарды зиян келтіруден қорғау мемлекеттің, қоғамдық ұйымдар мен барша азаматтардың негізгі конституциялық міндеттерінің бірі болып табылады. Осы міндеттерді орындау әдістері жүйелерінің арасынан қылмыстық әрекеттердің жолын кесу, жеке, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қатысты кауіптілікті болдырмау белгілі бір орын алады. Қоғамдық қауіпті қолсұғушылықтың жолын кесу, сондай-ақ басқа көздер тарапынан келетін қауіпті болдырмау басқа біреуге, қоғамға немесе мемлекетке іс жүзіндегі және материалдық зияндар келтіруі мүмкін. Мұндай әрекеттер формальды түрде ҚР ҚК Ерекше бөлімінде қарастырылған нақты бір қылмыстардың белгілеріне жатады. Дегенмен белгілі бір жағдайлар болғанда мұндай қылықтардың бойында қылмыстың міндетті белгісі - қоғамдық қауіптілік болмағандықтан қылмыс деп саналмайды. Оның үстіне қоғамдық қатынастарға қатысты қауіптің бетін кайтару қоғамға пайдалы іс болып табылады, өйткені ол зиянның келуіне тосқауыл жасап, тойтарыс береді.
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Оқулық. (Жалпы бөлiм). – Алматы, 1998 ж.
2. Қылмыстық құқық (Жалпы бөлім) Оқулық. А.В. Наумов, М., 1996 ж.
3. Е. И. Каиржанов. Қ.Р.Қылмыстық құқық, Алматы 1998 ж.
4. Комментарий к Уголовному кодексу РК.
5. Жунусов Б.Ж .Қ.Р.Қылмыстық құқық. (Жалпы бөлім) Оқулық. - Караганды, 1998 ж.
6. Поленов Г.Ф. Уголовное право РК (Общая часть). Учеб. пос. Алматы,1997 ж.
7. Биебаев А.Ә., Сыздық Б.К. Болашақ –Баспа, 2003 ж.
8. Бухлин Ю.В. Іс-әрекетте қылмыстылықты болдырмайтын мән-жайлар. – Харьков, 1991ж.
9. Рахметов.С.М.., Турецкий Н.Н. Необходимая оборона. – Алматы, 1996 ж.
2. Қылмыстық құқық (Жалпы бөлім) Оқулық. А.В. Наумов, М., 1996 ж.
3. Е. И. Каиржанов. Қ.Р.Қылмыстық құқық, Алматы 1998 ж.
4. Комментарий к Уголовному кодексу РК.
5. Жунусов Б.Ж .Қ.Р.Қылмыстық құқық. (Жалпы бөлім) Оқулық. - Караганды, 1998 ж.
6. Поленов Г.Ф. Уголовное право РК (Общая часть). Учеб. пос. Алматы,1997 ж.
7. Биебаев А.Ә., Сыздық Б.К. Болашақ –Баспа, 2003 ж.
8. Бухлин Ю.В. Іс-әрекетте қылмыстылықты болдырмайтын мән-жайлар. – Харьков, 1991ж.
9. Рахметов.С.М.., Турецкий Н.Н. Необходимая оборона. – Алматы, 1996 ж.
Жоспар:
1. Кіріспе.
2. Негізгі бөлім.
1. Іс - әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән-жайлар туралы түсінік.
2. Қажетті қорғану.
3. Қорғануға байланысты қажетті қорғанудың заңға сыйымдылық шарттары.
3. Қылмыс жасаған адамды ұстағанда зиян келтіру.
4. Орынды тәуекел.
5. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу.
6. Бұйрықты немесе өкімді орындау.
2. Қорытынды.
3. Қолданылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ.
Бүгінгі қоғамымызда Қазақстанның даму қарқыны жылдан-жылға екпінді
серпіп алып келе жатқаны өз елімізде ғана емес, әлемдік деңгейде ашық
айтылып отыр. Бұл тарапта ел басымыз Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жолдауында
бәсекеге қабілетті озық елу елдің қатарына қосылу жайындағы стратегиялық
міндетті нақты қоюының өзі де мемлекетіміздің қазіргі кезеңдегі қарым-
қатынас қабілет мүмкіндігін жан-жақты елеп-екшеп, айқындағаннан туындап
отыр. Әлемдік өркендеудің алдыңғы елулігіне ену киелі келешектің мағызды
сатысы. Ал, басты мақсаттың одан биік болуы заңдылық. Межені бағындыру
негізгі мақсатқа барынша жақындай түсу бағытындағы жұмыстар өміріміздің
барлық саласында бірдей күнделікті атқарылып жатуы қажет.
Жасөспірімдердің қылмысының сан-салалығы олардың күнделікті қылмысынан
көрініс табуда. Оларды жаңа рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеу қоғамының
міндетінің бірі болып табылдаы. Жасөспірімдердің тағдыры мемлекетіміздің
алдында, бүкіл қоғамының, мектеп, ата-ана, ұстаздардың келешек ұрпаққа
білім беру, өз құқығын білуге үйрету, кері әрекеттерін алдын-алу қажет.
Қазақстан ғалымдарының жалпы кәмелетке толмағандар қылмысының нақты
материалдарға сүйене
отырыпжазғанК.А.Бегалиев,К.А.Вайсбе рг,Ө.С.Жекебаев,С.Х.Жадбаев,Е.І.Қай ыржано
в,М.С.Нарықбаев,С.А.Шапинова және басқада көрнекті ғалымдар еңбектерінде
баса көңіл бөлінген.Сонымен қатар белгілі
педагогтар:А.С.Макаренко,А.В.Сухомл инский.т.б.
Әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлар ұғымы мен белгілер.
Қоғамдық қатынастарды зиян келтіруден қорғау мемлекеттің, қоғамдық
ұйымдар мен барша азаматтардың негізгі конституциялық міндеттерінің бірі
болып табылады. Осы міндеттерді орындау әдістері жүйелерінің арасынан
қылмыстық әрекеттердің жолын кесу, жеке, қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерге қатысты кауіптілікті болдырмау белгілі бір орын алады. Қоғамдық
қауіпті қолсұғушылықтың жолын кесу, сондай-ақ басқа көздер тарапынан
келетін қауіпті болдырмау басқа біреуге, қоғамға немесе мемлекетке іс
жүзіндегі және материалдық зияндар келтіруі мүмкін. Мұндай әрекеттер
формальды түрде ҚР ҚК Ерекше бөлімінде қарастырылған нақты бір қылмыстардың
белгілеріне жатады. Дегенмен белгілі бір жағдайлар болғанда мұндай
қылықтардың бойында қылмыстың міндетті белгісі - қоғамдық қауіптілік
болмағандықтан қылмыс деп саналмайды. Оның үстіне қоғамдық қатынастарға
қатысты қауіптің бетін кайтару қоғамға пайдалы іс болып табылады, өйткені
ол зиянның келуіне тосқауыл жасап, тойтарыс береді.
Қылмыстың белгілеріне формальды түрде енетін әрекеттер кылмыстық
құқық теориясы мен құқық қолдану саласында бір топқа біріктіріліп
Әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлар деп аталған.
ҚР Қылмыстық кодексінде әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайларға
мынадай мән-жайлар жатады:
Қажетті қорғаныс (ҚР ҚК 32-бабы).
Қолсұғушылық істеген адамды ұстау кезінде зиян келтіру (ҚР ҚК 33-бабы).
Аса қажеттілік (ҚР ҚК 34-бабы).
Жедел-іздестіру шараларын жүзеге асыру (ҚР ҚК 34-1-бабы).
Орынды тәуекел ету (ҚР ҚК 35-бабы).
Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу (ҚР ҚК 36-бабы).
Бұйрықты немесе үкімді орындау (ҚР ҚК 37-бабы).
Сөйтіп, ҚР Қылмыстық кодексінде әрекеттің қылмыстылығын жоятын
мән-жайлардың жеті мән-жайлары көрсетілген. Айта кететін бір жай, ҚК 34-1-
бабымен жедел-іздестіру шараларын жүзеге асыру деген мән-жайлар кейіннен
енген, атап айтқанда, Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16-наурыздағы
Ұйымдасқан қылмыс және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту
мәселелері бойынша ҚР
1. ЖунусовБ.Ж.Қылмыстық құқық(Жалпы бөлім)оқулық. — Қарағанды, 1998,
77-бет.
кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы № 163
Заңымен енгізілді.
Алайда кейбір авторлар ҚР ҚК-де көзделген әрекеттің қылмыстылығын
жоятын мән-жайлардың саны мен атауына байланысты дәлдік көрсете алмай жүр.
Мәселен, профессор Б. Ж. Жүнісов өзінің бір еңбегінде қылмыстылықты жоятын
жетінші мән-жайға өзінің құқығын жүзеге асыруды жатқызады (38-
бап).
Сонымен бірге профессор Г. Ф. Поленов, негізсіз ҚР ҚК
36-бабындағы Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеуді қалдырып кетіп,
ҚР ҚК 5 қана мән-жайлар бар деп айтқан. Отандық заңи әдебиетте де әрекеттің
қылмыстылығын жоятын мән-жайлардың кейбір түрлерін талдаған басқа да
еңбектер бар.
Қаз КСР Қылмыстық кодексінде әрекеттің қылмыстылығын жоятын екі-ақ
мән-жайлар ғана көрсетілген. Олар Қажетті қорғану (13-бап) мен Аса
қажеттілік (14-бап). Сондай-ақ мұндай мән-жайларға
қолсұғушылық істеген адамды ұстау кезінде зиян келтіру де жаткызылды. Тек
бұл мән-жайлар Қылмыстық заңда емес, КСРО Жоғарғы Соты Пленумының 1972
жылғы 16-қазандағы Бұзақылық туралы істер бойынша соттық тәжірибе
туралы қаулысында көрсетілді.
Сөйтіп, әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлар қылмыстық заңмен
емес, өзгедей заңи актілермен реттелген жағдай қалыптасты.
Мұндай жағдай, сөзсіз, құқық қолдану тәжірибесіне жағымсыз әсер
етті. Мұндай қайшылық Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1995
жылғы 21-шілдедгі Бұзақылық туралы істер бойынша соттық тәжірибе туралы
қаулысын қабылдаумен жойылды.
Онда қолсұғушылық істеген адамды ұстау кезінде зиян келтіру сияқты
әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлар болмаған еді. Әрекеттің
қылмыстылығын жоятын мән-жайларды реттеуге Қазақстан Республикасының 1997
жылдың 16-шілдесіне кабылданған Қылмыстық кодексі елеулі үлес қосты.
Жоғарыда айтылғандай ҚР ҚК 32-37-баптарында мұндай мән-жайлардың жеті
түрі қаралатын болды.
Қылмыстық құқық теориясында әрекеттің қоғамдық қауіптілігін және
құқыққа қайшылығын жоятын басқа да мән-жайлар бар. Оларға мыналар
жатады:
1. Поленов Г. Ф. Қ.Р.Қылмыстық құқығы(Жалпы бөлім)Оқулық— Алматы,
1997. 92-бет.
өзінің құқығын жүзеге асыру;
жәбірленушінің келісімі;
спортпен айналысу;
құқықтық міндеттерін орындау;
5) бұйрық пен үкімді орындау;
кәсіби қызметін орындау;
құқықтық міндеттерін орындауға мәжбүр ету;
міндеттердің қарама-қайшылығы (коллизиясы);
ең соңғы амал;
өкіметтің заңды қызметін атқару;
бағынуға мәжбүр ету;
рұқсат етілген өзіне көмек;
балаларға қатысты ата-ана билігін жүзеге асыру;
дәрігерлік араласу.
Байқасақ, аталған және өзге де осындай әрекеттердің осы толымсыз
тізімі олар (осындай әрекеттер) Қылмыстық заң қорғайтын игіліктерге зиян
келтірумен байланысты бола тұрып, шынайы болмыста айтарлықтай кең тарағанын
көрсетеді.
Заң әдебиеттерінде әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-
жайлардың төмендегідей белгілері қарастырылады:
олар қылмыстың сыртқы белгілеріне жататын әрі осыған белгілі бір негіздер
болғанда істелетін адамның саналы және ерікті қылығы болып табылады;
өзінің әлеуметтік-саяси мазмұны бойынша олар қоғамдық пайдалы немесе
әлеуметтік мүмкін әрекеттер;
олар қылмыстық заңнамаларда қарастырылған;
олар құқыққа сай болып саналады.
Осы белгілерді ескере отырып, әрекеттің қылмыстылығын
жоятын мән-жайлар ұғымының мазмұны төмендегіше болып көрінеді:
Бұл қылмыстық заңнамалармен қарастырылған және сырт
қарағанда белгілі бір негіз болғанда істелетін, қоғамдық қауіптілік пен
әрекеттің заңға қайшылығын, сол сияқты келтірген шығын үшін қылмыстық
жауаптылық болдырмайтын қоғамдық пайдалы (әлеуметтік жағынан орыңды) және
заңды қылық.
1. Қар.: Биебаев А. Ә. Сыздык Б. К. Әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-
жайлардың кейбір түрлері. Заң оқу орындары мен факультеттеріне арналған оқу
құралы. Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2003. - 65 бет.
Сөйтіп, адамның белгілі бір қылығын әрекетте қылмыстылық
болдырмайтын мән-жайлар деп тану үшін осы қылықты әрекеттің қылмыстылығын
жоятын мән-жайлардың тиісті белгілерімен салыстыру қажет. Егер олардың
арасында қайшылық болмайтын болса онда ол әрекеттің кылмыстылығын жоятын
мән-жайларға жатады.
Әрбiр азаматтың конституциялық борышы-қоғамдық
қатынастарды қылмыстық жолмен келтiрiлген зияннан қорғау. Осы мiндеттi
жүзеге асыруда жеке адамға, қоғамға, мемлекетке қарсы бағытталған ic-
әрекеттердi дер кезiнде тыюдың, тойтарудың маңызы ерекше.
Қоғамға қауiптi iс-әрекеттi тойтаруда, оның зияндылығын
тыюда, coл қауiптi төндiрген адамға материалдық, моральдық және басқа да
зиян келтiрiлуi мүмкiн.
Мұндай әрекеттер формальдық жағынан алғанда Қылмыстық кодекстiң
Ерекше бөлiмiнiң жекелеген баптарында көрсетiлген қылмыс құрамына жатуы
мүмкiн. Бiрақ та бұл әрекеттер белгiлi бip жағдайларда қылмыс болып
табылмайды. өйткенi мұндай әрекетте қылмыстың материалдық бeлгici болып
табылатын басты бeлгi – қоғамға қауіптілік жоқ.
Keрiciншe, мұндай жағдайларда, қоғамдық қатынастарға зиян келтiруге
бағытталған қауiптi жою, тойтару қоғомға пайдалы
ic - әрекет деп танылады. Қолданылып жүрген қылмыстық заң бойынша бұларға
қажеттi қорғану; аса (мәжбүрлi) қажеттiлiк; қылмыскердi ұстау; орынды
кәсiби тауекел; күштеу немесе психикалық мәжбүрлеу; бұйрықты немесе үкiмдi
орындау әрекеттерi жатады.
Аталған жағдайларда iстелген әрекет немесе әрекетсiздiк сырттай
қылмыс белгiлерiне ұксағанымен, оларда қоғамға қауiптiлiк болмағандықтан,
қылмыс қатарына жатпайды. Өйткенi бұл аталған институттар қоғамға пайдалы
ic-әрекеттер қатарына жатады. Ендi осы мән-жайларға талдау жасайық.
1. Трайнин А. Учение о составе преступления – М.,1946. 7- бет
2. Карпец И.И. Наказание. Социальные, правовыеи криминологические
проблемы. – М.,1973
Қажетті қорғану. Оның заңды шарттары. Қажетті қорғаныс шегінен шығу
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабында Әркім
өзін құқық субъектісі деп тануға және өзінің құқықтары мен бостандықтарын
қажетті қорғанумен қоса заңға қайшы келмейтін жолдармен қорғауға құқылы
делінген. Сөйтіп, қажетті қорғану институты өзінің бастауын мемлекетіміздің
Негізгі заңынан алып, жалғасын құқық саласынан табады. Мәселен ҚР Қылмыстық
кодексінің 32-бабында ол былайша бекітілген:
1. Қажетті қорғану жағдайында колсұғушы адамға зиян келтіру, яғни
қорғанушының немесе өзге бір адамның жеке басын, тұрғын үйін, меншігін, жер
учаскесін және басқа да құқықтарын, қоғамның немесе мемлекеттің заңмен
қорғалатын мүдделерін қоғамдық кауіпті қолсұғушылықтан қолсұғушыға зиян
келтіру жолымен қорғау кезінде, егер бұл орайда қажетті қорғану шегінен
асып кетушілікке жол берілмеген болса, ол қылмыс болып табылмайды.
2. Барлық адамдардың кәсіби немесе өзге де арнаулы даярлығына
және қызмет жағдайына қарамастан тең дәрежеде қажетті қорғануға құығы бар.
Бұл құқық адамға қоғамдық қауіпті қолсұғушылықтан құтылу басқа адамдардың
немесе мемлекеттік органдардың көмегіне жүгіну мүмкіндігіне қарамастан
тиесілі болып табылады.
Қылымыстық заң қажетті қорғанысқа оның қоғамдық қауіпті
әрекет істеуге қарсы бағытталғандығына және сол әрекетімен қоғамдық
қауіпті емес, керісінше қоғамға пайдалы болуына байланысты орын береді.
Қажетті қорғану. Қылмыстық заңға сәйкес барлық адамдардың
кәсiби немесе өзге де арнаулы даярлығына және қызмет жағдайына қарамастан
тең дәрежеде қажеттi қорғануға құқығы бар. Бұл құқық адамға қоғамға қayiптi
қол сұғушылықтан құтылу басқа адамдардың немесе мемлекеттiк органдардың
көмегiне жүгiну мүмкiндiгiне қарамастан тиесiлi болып табылады(32-баптың 2
бөлiгі). Қажеттi қopғaнy жағдайында қол сұғушы адамға зиян келтiру, яғни
қорғанушының немесе өзге бiр адамның жеке басын, тұрғын үйiн, меншiгiн, жер
учаскесiн және басқа да құқықтарын, қоғамның немесе мемлекеттiң заңмен
қорғалатын мүдделерiн қоғамдық қayiптi қол сұгушылықтан қол сұғушыға зиян
келтiру жолымен қорғау кезiнде, егер бұл орайда қажеттi қopғaнy шегiнен
асып кетушiлiкке жол берiлмеген болса, oл қылмыс болып табылмайды делiнген
(32-баптың 1-бөлiгi).
Бұл жерде мемлекеттiк, қоғамдық мүдделерге қорғанушының өзiне,
басқа адамның заңды құқықтарына, құқықтық тәртiпке тiкелей қауiп төндiрiп
тұрган icтi тоқтату мақсатымен соны төндiрушiге зиян келтiрушiлiк,
қылмыстық кұрамда көрсетiлген белгiлерге дәл ұқсағанымен қылмыс болып
саналмайды делiнiп отыр.
Қажеттi қорғану - әpбip адамның заңды және заңмен
көтермеленетiн әрекетi болып табылады. Әлеуметтiк мәнi бойынша қажеттi
қорғанудың қоғамға қayiптiлiгi жоқ. Қажеттi қopғaнy адамның ең қасиеттi,
табиғи құқықтары, өмiрiн, денсаулығын, бостандығын, меншiгiн т. б. басқа да
игiлiктерiн қорғаудың тәсiлi болып табылады. Қажеттi қорғану қылмыстылықты
тыюды, зорлықпен iстелетiн қылмыстарға және меншiкке, басқа да
қылымыстарға қарсы күресудiң пәрмендi құралы болып табылады.
Сондай-ақ қажеттi қорғануды қолданудың аса маңызды
сақтандырушылық мәнi зор. Өйткенi, қиянат келтiрушiнiң өзi зиян келтiру
жолымен тойтарыс берiлетiнiн сезiнуi оны көп жағдайларда қылмыс iстеуден
тартындырады.
Мiне, осыған байланысты қажеттi қopғaнy Конституцияда
көрсетiлген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың кепiлi,
қоғамға пайдалы әрекет деп саналады.
Мұндай жағдайда қиянат жасаушының өмipi, денсаулығы, меншiгi
оның қылмыс iстеуiне байланысты қылмыстық заңның қорғануынан тысқары
қалады. Қажеттi қорғану жағдайында оған зиян келтiру қылмыстық құықылық
әрекетпен заң қорғайтын объектiге қол сұғушылық болып табылмайды. Қaжeттi
қорғану қиянат жасауды тыюдың, оған тойтарыс берудiң белсендi нысаны болып
табылады. Бұл шабуыл жасаушыға қарсы iстелген тiкелей әрекет болып
саналады. Cол себептi де мемлекет заңда белгiленген тәртiппен кейбiр тәртiп
сақшыларына мұндай реттерде қару қолдану құқығына да жол бередi.
Қылмыстық заңға сәйкес адам басқа қоғамға қауiптi қол сұғушылықтан
құтылу немесе мемлекет органдарынан көмек сұрауға мүмкiндiгi болғанына
қарамастан қажеттi қорғануды қолдануға құқылы.
Көмек сұрау мүмкiндiгiне қayiптi қиянаттан қашып кету, жасырынып
қалу, жұлқынып шығу, қиянат жасаушыға басқадай бөгеттер жасау, айғайлап
көмекке шақыру, телефонмен құқық қорғау органдарына, туысқандарына,
көршiлерiне, таныстарына хабарлау сияқты әрекеттер жатады. Заң бойынша
барлық азаматтар – кәсiби немесе өзге де даярлығын, қызмет жағдайына
қарамастан қажеттi қорғануды жүзеге асыруға бiрдей негiзде құқылы. Заңда
лауазым адамдары немесе басқадай құқық қорғау органдары үшiн қажеттi
қорғануды қолданудың ерекше талаптары белгiленбеген. Көптеген азаматтар
үшiн қажеттi қорғануды қолдану олардың жеке құқығы болып табылады.
1. Беляев Н.А. Цели наказания и средства их достижения в ИТУ.-М. 1963. 25-
бет
Қажеттi қорғануды пайдаланудан бұлтарған немесе бас тартқан
адамдар тек қана моральдық жағынан айыпталады. Kepiciнше заңға, уставқа,
басқадай нормативтi актiлерге сәйкес қажеттi қорғануды жүзеге асырмаса оның
әрекетi қылмыстық немесе тәртiптiк жауаптылыққа жатады.
Мысалы, милиция қызметкерi Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Пленумының Азаматтардың өмipi мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшiн
жауапкершiлiктi реттейтiн заңдарды соттардың қолдануы арқылы 1994 жылғы 23
желтоқсандағы №7 қаулысын қылмыстық
кодекстiң тиiстi бабына сәйкес қажеттi қорғану құқығы азаматтардың өмiрiн,
денсаулығын, арын, беделiн, сондай-aқ, мүлкiн қоғамдық қауiптерден
қорғаудағы конституциялық құқығын жүзеге асырудың ең бip кепiлi екендiгiне
соттардың назарын аудару керек.
Азаматтар заңға сәйкес шабуылдан қашып қорғанудан немесе басқа
амалдар қолданудан тыс, заңға сәйкес қоғамға қауiптi шабуылға қарсы залал
жасау жолымен белсендi шараларды қолдануғга қақысы бар. Мұндай кезде олар
қоғамға қayiптi шабуылдан қорғану жағдайында келтiрiлген залалы үшiн жауап
бермейдi, деп атап көрсетiлген. Қажеттi қорғануды жүзеге асырудың негiзгi
шарттары бар.
Қиянатқа байланысты қажеттi қорғануды қолданудың заңға
сыйымдьлық шарттары: оның бipiншici қиянат қоғамға қауiптi болуы керек,
яғни қиянат арқылы заң қорғайтын мүдделерге тiкелей зиян келтiретiн немесе
зиян келтiру қаупiн тудыратын жағдайда қaжeттi қорғануды қолдануға болады.
Қоғамға қayiптi қол сұғушылық жоқ болса, қажеттi қорғану да жоқ.
Қол сұғушылықтың түрлерi қылмыстық кодекстiң 32 - бабында қорғанушылықты
немесе басқа адамның жеке басына тiкелей төнген қауiптi қиянаттан болған
әрекеттер деп көрсетiлген. Бұл әрекеттер шабуыл арқылы жүзеге асырылады.
Қажетті қорғану институты қылмыстық құқықта құқықтық тәртіпті
нығайтуға көмек көрсетуге шақырылады. Ол қылмыстың жасалу мүмкіндігінің
алдын алуға көмек көрсетеді, адамның қылмыс істеу ниеттен арылтуға, сол
ниетін жүзеге асыруына тежеу салады. Қажетті қорғану тұлғалардың құқықтары
мен бостандықтырын, сондай-ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді
қорғаудың бірден-бір құралы болып табылады.
1. Кудрявцев В.Н. Закон, поведение, ответственность. – М.,1986. 15-бет
2. Тарбагаев А.Н. Понятие и цели ответственности. Красноярск, 1986., 21-
36-84-97 беттер.
Құқықтағы қажетті қорғаныс — бұл азаматтың субъективті құқығы. Кез
келген адам қажетті қорғаныс актісі арқылы қылмыстық колсұғушылықтан өзінің
мүдделерін, меншігін, билік пен басқа да мүдделерді қорғай алады. Осыған
қатысты адамның осы құқықтырды жүзеге асыра білуі оның қоғамдық парызын,
моральдық міндетін көрсетеді. Қоғамның әрбір азаматының өзін және
басқаларды құқық бұзушылар тарапынан болатын қолсұғушылықтан қорғауға және
сонысымен қылмыстық әрекеттерге тосқауыл коюға құқысы бар. Қылмыстық құқық
жүйесінде қажетті қорғану — бұл табиғатында қылмыстық қолсұғушылықтың
болуынан туындайтын әрбір адамның жеке дербес құқығы.
Қажетті қорғаныс, жалпы тәртіп бойынша белгілі бір жағдайда қоғамдық
қауіпті қолсұғушылыққа тойтарыс беретін субъективті құқығы болып
табылады. Азаматтарға қажетті қорғаныс актісін жүзеге асыру міндеті
жүктелмейді. Заң азаматтарды жаза арқылы қорқытып, олардың міндетті түрде
өздеріне берілген қажетті қорғану құқығын жүзеге асыруды талап ете алмайды.
Адам қажетті қорғанысқа бармай-ақ, біреудің көмегімен және сол сияқты
әрекеттермен жасалғалы тұрған шабуылдан құтылып кете алады. Алайда, бұл
жерде белгілі бір жағдайда, мысалы мемлекеттің немесе қоғамның мүддделеріне
не басқа адамның өмірі мен денсаулығына шабуыл істелгенда қажетті қорғаныс
азаматтың моральдық міндетіне айналады.
Белгілі бір санаттағы адамдар үшін шабуылдан қорғану моральдық қана
емес, құқықтық міндеті болып табылады. Мысалы, күзеттегі сақшы өзіне
тапсырылған объектіні шабуылдан қорғауға міндетті. Мұндай жағдайдағы
қорғаныстан бас тарту ҚР ҚК 377-бабындағы Қарауыл
(вахта) қызметін атқарудың жарғылық ережелерін бұзу бойынша нақты қылмыс
құрамы немесе тәртіптік қылық болып саналады.
Қажетті қорғаныс құқығына кейбір санаттағы азаматтар өздерінің
кәсіби қызметінің шегінде ие болады. Мәселен Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 21-жслтоқсандағы Ішкі істер органдары туралы
заңи күші бар Жарлығында оқ-дәрімен аталатын қару, арнайы құралдар мен күш
керсету қоғамдық қауіпті әрекеттерді тоқтау, сондай-ақ оларды істеген
адамдарды ұстау және ішкі істер органдарына жеткізу мақсатында қолданылады
деп көрсетілген. Осындай құқықтарға Қазақстан Республикасы Президентінің
1995 жылғы 21-желтоқсандағы ҚР ұлттық қауіпсіздік органдары туралы заңдық
күші бар Жарлығының 12-бабының негізінде ұлттық қауіпсіздік органдарының
әскери қызметшілері де ие болады.
Сөйтіп, заңшығарушы қолсұғушы адамға тіпті адам өлтіруге дейін зиян
келтіруге рұқсат етеді. Қылмыстылыққа бақылау істеу егер ол ықпалы күшті
құралдармен күрес жүргізген жағдайда ғана тиімді болуы мүмкін. Осындай
ықпалды құралдырдың бірі қажетті қорғану болып табылады.
Мысалы, белгісіз төрт адам біреудің қолыңдағы сөмкесін жұлып алып,
қашып кетпекші болады. Дәл осы кезде оларға жақын жерде Қарағанды қалалық
ішкі істер басқармасының Едик және Коля деген екі лолиция қызметкері
жүрген. Оқиғаның үстінен түскен олар кісі тонаушылардыұүстамақ болғаңда
олар қарсылық көрсетіп, полицияның бір қызметкерін соққыға жығып тастайды.
Екінші полисмен өзіне бекітілген қаруды қолданбақшы болып, үш рет аспанға
оқ атып, төртінші оқты бұзақылардың біреуіне тигізеді. Сөйтіп шабуыл
істегендердің біреуінің тізесіне оқ тиіп, сүйегін зақымдап, ол облыстық
ауруханаға түседі. Тонаушылардың қалғаңдары да ұсталып, қамауға алынады.
Бұл жағдайдағы қару қолдану заңды болып саналады.
Қажетті қорғаныс, егер ол шабуыл істеуге, сол сияқты қорғануға
қатысты белгілі бір шарттарға сәйкес болса, істелген әрекеттің қоғамдық
қауіптілігін болдырмайды. Егер онда қылмыс құрамынын белгілері
болмай және қылмыстық жауаптылыққа тартылмайтын болса ғана осы істелген
актілердің шарттары заңды деп табылады. Қажетті қорғанысқа қатысты құқықты
жүзеге асыру жазалануға жатпайтын ғана емес, заңды әрекет саналады. Қажетті
қорғаныс актісінің заңдылығы тиісті заң талаптарына сәйкес анықталуы тиіс.
Сөйтіп, қажетті қорғану екі топқа бөлінетін шарттардың болуымен ғана
заңды деп танылады, олардың бірі — қолсұғушылыққа қатысты, екіншісі —
қорғанысқа қатысты.
Қолсұғушылыққа жататын кажетті корғаныстың заңдылық
шарттары мынадай болуы тиіс:
1) қолсұғушылык қоғамдық қауіпті болуы тиіс;
2) қолсұғушылық бар болуы (көзге көрініп тұруы) керек;
3) қолсұғушылық шынайы болуы тиіс.
Қолсұғушылықтың қоғамдық қауіптілігі объективті белгілерінің бар
болуымен анықталады. Құқықтық қатынаста қолсұғушылық көбінесе қылмыс істеу
кезінде көрінеді. Ондай қылмыстар өлтіру үшін қастандық істеу, денсаулыққа
зиян келтіру, зорлау, тонау, шабуыл істеу түрлерімен көрінеді. Қылмыс
туралы айтқанда, қажетті қорғануды қолдану құқығы туралы сияқты, атап өту
керек, ол қасақаналықпен істелетін әрекет болуы мүмкін. Оқулық
әдебиеттерінде көрсетілгеніндей, абайсыздық қылмысты сенімді түрде сөзбен
тоқтатуға болады.
1. Пионтковский А.А. Учение о преступлениях. – М., 1961. 428-бет
2. Рахметов С.М., Турецкий Н.Н Необходимая оборона.-Алматы, 1996. 16-бет
Сонымен бірге, кез келген қасақана қылмыстан қажетті қорғануда
қолдану құқығы беріле бермейді. Ондайларға қоғамдық қатынастарға тез және
болмай қалмайтын зиян келтіруге итермелейтін қасақана қылмысты жатқызуға
болмайды. Мысалы, экономикалық контрабандамен айналысуда (ҚР ҚК 209-бабы),
көрінеу жалған жауап беру (ҚР ҚК 352-бабы), тұтынушыларды алдау (ҚР ҚК 223-
бабы) және т. б.
Қажетті қорғану кезіндегі қолсүғушылық нысаны бойынша тек қана
әрекет істеумен көрінуі тиіс. Құқықтық міндетті орындамаудағы әрекетсіздік
өзі зиян келтірмейді, солай болғанымен зиянның болуына қарсы әсер етпейді.
Бұл жағдайда құқықтық құқықты орындауға мәжбүр ету өз алдына бөлек дербес
мән-жайлар болып табылады, және ол шектеулі сипатқа ие болады.
Заңи әдебиете кейде лауазымды адамдардың әрекетіне қарсы қажетті
қорғануды қолдану мүмкін бе деген мәселе көтеріліп қалады. Осыған
байлансыты жалпы ереже мынадай, лауазымды адамның өзінің құзырына жататын
заңды әрекетеріне қарсы қажетті қорғанысты қолдануға болмайды. Мысалы,
қылмыскерді қамауға алу үшін ұстауда. Өкімет өкіліне қарсылық істегені үшін
жауаптылық, егер қарсылық лауазымды адамның өзіне жүктелген міндетін атқару
кезіндс істелгенде басталады. Заңның бұл ережесінін өте маңызды орны бар.
Осыдан келіп, өкімет өкілінің заңды әрекеті қылмыстық-құқықтық қорғауға
жатқызылады.
Лауазымды адамдардың заңсыз әрекетіне қарсы қажетті қорғаныс
мүмкіндігі туралы мәселелерді шешу кезінде белгілі бір қарама-қайшы
пікірлер байқалады. Мәселен, профессор А. А. Пионтковский, лауазымды
адамдардың заңсыз әрекетіне қарсы қорғаныс мүмкіндігін шектеу қажет деп
санайды. Оны жәбірленуші тұлғаға қатысты қолсұғушылықпен байланысты
лауазымды адамның әрекетіне қарсы болғанда заңды деп санау керек. Лауазымды
адамның өзге занды әрекеттері белгіленген тәртіппен шағымдануға жатуы
мүмкін, және мұндай жағдайда қажетті қорғануды сылтау етіп, лауазымды
адамға қатысты күш қолдануды ақтау онша негізді бола қоймас еді.
Сөйтін ол, лауазымды адамға қатысты қажетті қорғану жәбірленуші
тұлғаға қолсұғушылық болғанда ғана мүмкін деп санайды. Басқаша жағдайларда
лауазымды адамға қатысты қажетті қорғануға жол берілмейді. Біздің ойымызша,
мұндай көзқарас заңның қажетті қорғаныс туралы барлық талаптарын
ескермегендіктен мүлдем дұрыс емес. Керісінше біз, қажетті қорғаныс
лауазымды адамдардың кез келген заңсыз әрекеттеріне қарсы болуы мүмкін
авторлардың ойларын бөлісеміз. Бұл ең алдымен қоғамдық қауіпті қылмыстық
қолсұғушылыққа қарсы қажетті қорғанысты шабуыл істеуші тұлғаға қатысты
мәселе бойынша ешқандай түсінік бермеген заңның өзінен туындайды. Олай
болатын болса, қажетті қорғанысты шын мәнінде лауазымды адамның заңсыз,
құқықтық объектіге елеулі, тікелей және орны толмас зиян келтіруге
бағытталған әрекетіне қарсы қолдануға болады, және оның кез келген басқа
адамның қолсұғушылығына қарсы қорғанысынан ешқандай айырмашылығы жоқ.
Мысалы, МАИ қызметкері, ішіп алған күйінде тапапшасымен қорқытып,
келе жатқан ГАЗ-24 автомашинасын тоқтатып, оның жүргізушісін түсіріп
тастап, кілтін алып қояды және осы машинамен өзі досына қонаққа бармақшы
болады. Жүргізуші еш сасқан жоқ, өзін қоргау әдіс-тәсілін қолданып, оны МАИ-
дің кезекші бөліміне алып келеді.
Қажетті қорғаныс қылмысқа қарсы ғана емес, сонымен бірге есі дұрыс
емес адамдардың қоғамдық қауіпті әрекеттеріне де қарсы, сондай-ақ
қылмыстық жауаптылыққа тартуға жасы толмаған адамға да қарсы қолданылады.
Есі дұрыс емес және қылмыстық жауапқа тарту жасына толмаған адам
ұғымы мен белгілері Қылмыс субъектісі тақырыбын оқыған кезде нақтырақ
қарастырылған болатын. Осындай адамдардын белгілері ҚР ҚК 15 және 16-
баптарыпда айтылатындығын естеріңізге сала кетеміз.
ҚР Жоғарғы соты Пленумының 1994 жылғы 23-
желтоқсандағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қолсұғушылықты реттейтін
заңнамаларды соттардың қолдануы туралы қаулысында қажетті қорғаныс
болмағандағы мән-жайлар көрсетіледі. Оларға мына жағдайлар жатады:
1) қолсұғушылығында формальды болса да қылмыстың белгілері бар, бірақ
көріне қорғанушы үшін көрінеу онша емес болғанда адам өзінің әрекетімен
басқа адамға зиян келтіргенде;
2) адам өзінің одан арғы құқыққа қайшы әрекетін істеуге сылтау етіп, өзіне
қарсы шабуыл істеуді тілегенде (төбелес шығару, жәбірге ұшырату, кек алу
және басқалар);
3) зиян қолсұғушылыққа тойтарыс берілгеннен кейін немесе
аяқталғаннан кейін және қорғану құралының қажетті болмай қалғанда әрі
қорғанушы үшін белгілі болғанда.
Мемлекеттіміздің жоғары сот инстанциялары талап ететіндей, мұндай
жағдайда істелген әрекеттер үшін жауаптылық жалпы негізде жүзеге асады.
Қылмыстық құқық теориясы мен сот тәжірибесінде қажетті қорғаныс
әкімшілік құқық бұзушылықта да болады. Бұл жөніндегі ереже 2001 жылдың 30-
қаңтарында қабылданған Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық
кодексіне де (Қажетті қорғану 38-бап) бекітілген.
1.Пионтковский А.А. Учение о преступлениях. – М., 1961. 429-бет
Кейбір авторлардың көрсеткеніндей, әкімшілік қылықтарға қажетті
қорғануды колданудың қағидалары қылмыстык құқық бойынша қажетті корғану
қағидаларымен бірдей. Біздің ойымызша, мұндай ережелер айтарлықтай
кереғарлық тудырмайды, сондықтан онымен келісуге болады.
Сөйтіп, әкімшілік қылыққа қарсы қажетті қорғануды қолданғаңда
әкімшілік қылықтың қылмыстық қолсұғушылыққа қарағанда қауіпсіздеу болатынын
ескерген жөн, және сондықтан әкімшілік құқық бұзушылықтан корғану шараларын
қолданудың ықпалдылығы қылмыстық қолсұғушылықтан қорғануға қарағанда
төмендеу болуы керек. Кейбір әкімшілік қылыктың коғамдық қауіптілігі
елеусіз дәрежеде болады, сондықтан ондайлардан қорғану кезінде қолсұғушыға
зиян келтірудің заңдылығын карастыру мүлдем қажет емес.
Тағы да бір назар аударатын жағдай, ҚР Әкімшілік құкық бұзушылық
туралы кодексінің тиісті нормасында қажетті қорғану кезінде әкімшілік
жауакершілік жүктелмейді делінген. Солай бола тұрғанымен осы Кодексте
қолсұғушылықтан қорғану кезінде қажетті қорғану шегінен жеңіл ғана шығып
кеткені үшін жауаптылық қарастырылған. Мұндай жағдайда жауаптылықтың
жүктелуі қылмыстың заңнама негізінде қолға алынуы мүмкін. Сондықтан
әкімшілік құқық бұзушылық сипаттағы қолсұғушылықтан қажетті қорғануға
байланысты құқықты пайдаланғанда мейілінше сақтық талап етіледі.
Қолсұғушылықтың бар болуын ҚР Жоғарға соты Пленумының 1994 жылғы 23-
желтоқсандағы (1966 жылғы 20-желтоқсандағы өзгертулерімен) Азаматтардың
өмірі мен денсаулығына қолсұғушылық үшін жауаптылықты реттейтін
заңнамаларды соттардың қолдануы туралы қаулысында көрсетілгеніндей, уақыт
ішіндегі қажетті қорғаныстың шегі анықтайды.
Қолсұғушылықтың бар болуы мына жағдайларда болады:
1) нақ қоғамдык қауіпті қолсұғушылык сәтінде;
2) шабуыл істеуге нағыз қауіптің бар кезінде;
3) қорғану тура қолсұғушылық кезінде және мән-жайларына қарай оның немен
аяқталары қорғанушыға беймәлім болған қолсұғушылық аяқталған
кезде.
1.Пионтковский А. А. Учения о преступлениях. — М., 1961. 430
2.Пионтковский А.А. Учение о преступлениях. – М., 1961. 431-бет
3. Рахметов С.М., Турецкий Н.Н Необходимая оборона.-Алматы, 1996. 18-бет
4. Жунусов Б.Ж Көрсет еңбек. 81-бет
Шабуыл - бұл ашықтан-ашық кенеттен пайда болған зорлық әрекет.
Өмiрге қауiптi зорлық өлiмге әкелiп соғуы, aл өмiрге қayiптi емес зорлық
денсаулыққа зиян келтiруi мүмкiн. Зорлық көрсетемiн деп қорқыту өмiрдi
жоюға немесе денсаулыққа зақым келтiруге нақты бағытгалуы мүмкiн. Қажеттi
қорғану қауiптi тудыру ошағына арналғандықтан, оны кiм немесе не
төндiргенiне қарамайды. Қорғаныс заңсыз iстеудiң нәтижесiнде заң қорғайтын
мүддеге қауiп төндiретiн лауазымдық жағдайын пайдаланушыға да, жасы
қылмыстық жауаптылыққа толмағандар мен eci дұрыс еместерге, қорғаудың
шегiнен асып кетушiлiк әрекеттерiне және жалған қорғануға қарсы қолданылуы
мүмкiн. Заңда бұларды бip сөзбен айтқанда, қayiптi қиянатты төндiрушi деп
айтады. Қayiптi төндiрушiлерге заң бойынша жоғарыда айтылған ic-әрекеттi
iстегендердiң бәpi жатады.
Қажеттi қорғануды заңды әрекетке қолдануға болмайды, сол сияқты
қажеттi қорғануды қандай да бip әрекетiнде кылмыстың формальдық жағынан
белгiлерi бар, маңызы шамалы әрекет немесе әрекетсiздiкке қолдануға
болмайды. Мұндай әрекеттерге өте арзан заттарды ұрлау, жасөспiрiмдердiң бау-
бақшадан жемiс-жидек ұрлауы сияқты әpeкeттepi жатады. Адам мұндай ic-
әрекеттерi арқылы зиян келтiрсе, онда олар жалпы негiзде жауаптылыққа
тартылады.
Қажеттi қорғану әкiмшiлiк терiс қылыққа да қарсы қолданылуы
мүмкiн. Мысалы, ұсақ бұзақылыққа қарсы. Қaжeттi қорғануды қолдануда негіз
болатын қоғамға зиянды қасақана әрекетттің (абайсызда емес) өмiрге,
денсаулыққа, бостандыққа, меншiкке, басқа да құқықтарына, қоғам немесе
мемлекет заңды мүдделерiне, қоғамдық тәртiпке дереу зиян келтiрiлуi мүмкiн
болғанда ғана қолдануға болады. Мысалы, кісі өлтiруге, әйелдi
зорлауға, ұрлыққа, тонауға оқталу. Егер қиянаттың қоғамдық қатынастарға
дереу, тез зиян келтiруге қабiлетi болмаса, онда ондай әрекеттерге қарсы
қажеттi қорғануды қолдануға болмайды. Мұндай жағдайда төнген залалды
тойтару басқа жолмен жүзеге асырылады.
Қажеттi қорғануды қарсы әрекетке ғана қолдануға болады. Құқылық
мiндетiн орындамаған әрекетсiздiкке қажеттi қорғануды қолдануға негіз жоқ.
Мұндай құқылық мiндеттi орындамаушылық орын алған жағдайда оған зиян
келтiрмей-ақ, оны зорлап орындатушылық орын алады. Заңда көрсетiлген
кылмысты қиянатпен қол cұғy қасақана болуы қажет, абайсыздықпен қол сұғу
басқа жолмен тоқтатылады.
Қажеттi қорғануды қолданудың екiншi шарты – қорғану қол
сұғушылық нақты бар болғанда ғана қолданылады. Қол сұғушылықтың объективтiк
категория ретiнде басталуы және аяқталуы болады. Нақылы төнiп тұрған қол
сұғушылық деп заң қорғайтын объектiге зиян келтiруге кipiсyдi бастағалы
жатқан немесе кiрiскен әрекеттi айтамыз. Яғни, қол сұғушылықтың кipicyi деп
қоғамға қауiптi әрекеттiң басталған уақытын айтамыз. Қасақана қылмыстар
үшiн қол сұғушылықтың бастамасы болып қылмыс iстеуге оқталғандық әрекетi
айтылады. Aл қол сұғушылықтың аяқталуы болып ic-әрекеттiң нақты бiткен, шын
мәнiнде оның доғарылған уақыты саналады. қол сұғушылық алға қойған мақсатқа
жетуге немесе одан ерiктi түрде бас тартуға байланысты доғарылуы мүмкiн.
Егер де қол сұғушылық бiтiп кетсе, оған қажеттi қорғануды қолдануға
болмайды. Өйткенi қажеттi қорғанудың мақсаты - болатын, орын
алатын зиянды тойтаруға, оны болғызбауға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты өзiнiң 1994 жылғы 23
желтоқсандағы Азаматтардың өмipi мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшiн
жауапкершiлiктi реттейтiн заңдарды соттардың қолдануы туралы қаулысында
қажеттi қорғану құқығы тек қоғамға қayiптi қол сұғушылық сәтiнде ғана емес,
шабуыл жасау қаупi анық төнген кезде қолданылатынын көрсеткен. Яғни,
қажеттi қорғануды нақтылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе.
2. Негізгі бөлім.
1. Іс - әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән-жайлар туралы түсінік.
2. Қажетті қорғану.
3. Қорғануға байланысты қажетті қорғанудың заңға сыйымдылық шарттары.
3. Қылмыс жасаған адамды ұстағанда зиян келтіру.
4. Орынды тәуекел.
5. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу.
6. Бұйрықты немесе өкімді орындау.
2. Қорытынды.
3. Қолданылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ.
Бүгінгі қоғамымызда Қазақстанның даму қарқыны жылдан-жылға екпінді
серпіп алып келе жатқаны өз елімізде ғана емес, әлемдік деңгейде ашық
айтылып отыр. Бұл тарапта ел басымыз Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жолдауында
бәсекеге қабілетті озық елу елдің қатарына қосылу жайындағы стратегиялық
міндетті нақты қоюының өзі де мемлекетіміздің қазіргі кезеңдегі қарым-
қатынас қабілет мүмкіндігін жан-жақты елеп-екшеп, айқындағаннан туындап
отыр. Әлемдік өркендеудің алдыңғы елулігіне ену киелі келешектің мағызды
сатысы. Ал, басты мақсаттың одан биік болуы заңдылық. Межені бағындыру
негізгі мақсатқа барынша жақындай түсу бағытындағы жұмыстар өміріміздің
барлық саласында бірдей күнделікті атқарылып жатуы қажет.
Жасөспірімдердің қылмысының сан-салалығы олардың күнделікті қылмысынан
көрініс табуда. Оларды жаңа рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеу қоғамының
міндетінің бірі болып табылдаы. Жасөспірімдердің тағдыры мемлекетіміздің
алдында, бүкіл қоғамының, мектеп, ата-ана, ұстаздардың келешек ұрпаққа
білім беру, өз құқығын білуге үйрету, кері әрекеттерін алдын-алу қажет.
Қазақстан ғалымдарының жалпы кәмелетке толмағандар қылмысының нақты
материалдарға сүйене
отырыпжазғанК.А.Бегалиев,К.А.Вайсбе рг,Ө.С.Жекебаев,С.Х.Жадбаев,Е.І.Қай ыржано
в,М.С.Нарықбаев,С.А.Шапинова және басқада көрнекті ғалымдар еңбектерінде
баса көңіл бөлінген.Сонымен қатар белгілі
педагогтар:А.С.Макаренко,А.В.Сухомл инский.т.б.
Әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлар ұғымы мен белгілер.
Қоғамдық қатынастарды зиян келтіруден қорғау мемлекеттің, қоғамдық
ұйымдар мен барша азаматтардың негізгі конституциялық міндеттерінің бірі
болып табылады. Осы міндеттерді орындау әдістері жүйелерінің арасынан
қылмыстық әрекеттердің жолын кесу, жеке, қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерге қатысты кауіптілікті болдырмау белгілі бір орын алады. Қоғамдық
қауіпті қолсұғушылықтың жолын кесу, сондай-ақ басқа көздер тарапынан
келетін қауіпті болдырмау басқа біреуге, қоғамға немесе мемлекетке іс
жүзіндегі және материалдық зияндар келтіруі мүмкін. Мұндай әрекеттер
формальды түрде ҚР ҚК Ерекше бөлімінде қарастырылған нақты бір қылмыстардың
белгілеріне жатады. Дегенмен белгілі бір жағдайлар болғанда мұндай
қылықтардың бойында қылмыстың міндетті белгісі - қоғамдық қауіптілік
болмағандықтан қылмыс деп саналмайды. Оның үстіне қоғамдық қатынастарға
қатысты қауіптің бетін кайтару қоғамға пайдалы іс болып табылады, өйткені
ол зиянның келуіне тосқауыл жасап, тойтарыс береді.
Қылмыстың белгілеріне формальды түрде енетін әрекеттер кылмыстық
құқық теориясы мен құқық қолдану саласында бір топқа біріктіріліп
Әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлар деп аталған.
ҚР Қылмыстық кодексінде әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайларға
мынадай мән-жайлар жатады:
Қажетті қорғаныс (ҚР ҚК 32-бабы).
Қолсұғушылық істеген адамды ұстау кезінде зиян келтіру (ҚР ҚК 33-бабы).
Аса қажеттілік (ҚР ҚК 34-бабы).
Жедел-іздестіру шараларын жүзеге асыру (ҚР ҚК 34-1-бабы).
Орынды тәуекел ету (ҚР ҚК 35-бабы).
Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу (ҚР ҚК 36-бабы).
Бұйрықты немесе үкімді орындау (ҚР ҚК 37-бабы).
Сөйтіп, ҚР Қылмыстық кодексінде әрекеттің қылмыстылығын жоятын
мән-жайлардың жеті мән-жайлары көрсетілген. Айта кететін бір жай, ҚК 34-1-
бабымен жедел-іздестіру шараларын жүзеге асыру деген мән-жайлар кейіннен
енген, атап айтқанда, Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16-наурыздағы
Ұйымдасқан қылмыс және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту
мәселелері бойынша ҚР
1. ЖунусовБ.Ж.Қылмыстық құқық(Жалпы бөлім)оқулық. — Қарағанды, 1998,
77-бет.
кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы № 163
Заңымен енгізілді.
Алайда кейбір авторлар ҚР ҚК-де көзделген әрекеттің қылмыстылығын
жоятын мән-жайлардың саны мен атауына байланысты дәлдік көрсете алмай жүр.
Мәселен, профессор Б. Ж. Жүнісов өзінің бір еңбегінде қылмыстылықты жоятын
жетінші мән-жайға өзінің құқығын жүзеге асыруды жатқызады (38-
бап).
Сонымен бірге профессор Г. Ф. Поленов, негізсіз ҚР ҚК
36-бабындағы Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеуді қалдырып кетіп,
ҚР ҚК 5 қана мән-жайлар бар деп айтқан. Отандық заңи әдебиетте де әрекеттің
қылмыстылығын жоятын мән-жайлардың кейбір түрлерін талдаған басқа да
еңбектер бар.
Қаз КСР Қылмыстық кодексінде әрекеттің қылмыстылығын жоятын екі-ақ
мән-жайлар ғана көрсетілген. Олар Қажетті қорғану (13-бап) мен Аса
қажеттілік (14-бап). Сондай-ақ мұндай мән-жайларға
қолсұғушылық істеген адамды ұстау кезінде зиян келтіру де жаткызылды. Тек
бұл мән-жайлар Қылмыстық заңда емес, КСРО Жоғарғы Соты Пленумының 1972
жылғы 16-қазандағы Бұзақылық туралы істер бойынша соттық тәжірибе
туралы қаулысында көрсетілді.
Сөйтіп, әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлар қылмыстық заңмен
емес, өзгедей заңи актілермен реттелген жағдай қалыптасты.
Мұндай жағдай, сөзсіз, құқық қолдану тәжірибесіне жағымсыз әсер
етті. Мұндай қайшылық Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1995
жылғы 21-шілдедгі Бұзақылық туралы істер бойынша соттық тәжірибе туралы
қаулысын қабылдаумен жойылды.
Онда қолсұғушылық істеген адамды ұстау кезінде зиян келтіру сияқты
әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлар болмаған еді. Әрекеттің
қылмыстылығын жоятын мән-жайларды реттеуге Қазақстан Республикасының 1997
жылдың 16-шілдесіне кабылданған Қылмыстық кодексі елеулі үлес қосты.
Жоғарыда айтылғандай ҚР ҚК 32-37-баптарында мұндай мән-жайлардың жеті
түрі қаралатын болды.
Қылмыстық құқық теориясында әрекеттің қоғамдық қауіптілігін және
құқыққа қайшылығын жоятын басқа да мән-жайлар бар. Оларға мыналар
жатады:
1. Поленов Г. Ф. Қ.Р.Қылмыстық құқығы(Жалпы бөлім)Оқулық— Алматы,
1997. 92-бет.
өзінің құқығын жүзеге асыру;
жәбірленушінің келісімі;
спортпен айналысу;
құқықтық міндеттерін орындау;
5) бұйрық пен үкімді орындау;
кәсіби қызметін орындау;
құқықтық міндеттерін орындауға мәжбүр ету;
міндеттердің қарама-қайшылығы (коллизиясы);
ең соңғы амал;
өкіметтің заңды қызметін атқару;
бағынуға мәжбүр ету;
рұқсат етілген өзіне көмек;
балаларға қатысты ата-ана билігін жүзеге асыру;
дәрігерлік араласу.
Байқасақ, аталған және өзге де осындай әрекеттердің осы толымсыз
тізімі олар (осындай әрекеттер) Қылмыстық заң қорғайтын игіліктерге зиян
келтірумен байланысты бола тұрып, шынайы болмыста айтарлықтай кең тарағанын
көрсетеді.
Заң әдебиеттерінде әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-
жайлардың төмендегідей белгілері қарастырылады:
олар қылмыстың сыртқы белгілеріне жататын әрі осыған белгілі бір негіздер
болғанда істелетін адамның саналы және ерікті қылығы болып табылады;
өзінің әлеуметтік-саяси мазмұны бойынша олар қоғамдық пайдалы немесе
әлеуметтік мүмкін әрекеттер;
олар қылмыстық заңнамаларда қарастырылған;
олар құқыққа сай болып саналады.
Осы белгілерді ескере отырып, әрекеттің қылмыстылығын
жоятын мән-жайлар ұғымының мазмұны төмендегіше болып көрінеді:
Бұл қылмыстық заңнамалармен қарастырылған және сырт
қарағанда белгілі бір негіз болғанда істелетін, қоғамдық қауіптілік пен
әрекеттің заңға қайшылығын, сол сияқты келтірген шығын үшін қылмыстық
жауаптылық болдырмайтын қоғамдық пайдалы (әлеуметтік жағынан орыңды) және
заңды қылық.
1. Қар.: Биебаев А. Ә. Сыздык Б. К. Әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-
жайлардың кейбір түрлері. Заң оқу орындары мен факультеттеріне арналған оқу
құралы. Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2003. - 65 бет.
Сөйтіп, адамның белгілі бір қылығын әрекетте қылмыстылық
болдырмайтын мән-жайлар деп тану үшін осы қылықты әрекеттің қылмыстылығын
жоятын мән-жайлардың тиісті белгілерімен салыстыру қажет. Егер олардың
арасында қайшылық болмайтын болса онда ол әрекеттің кылмыстылығын жоятын
мән-жайларға жатады.
Әрбiр азаматтың конституциялық борышы-қоғамдық
қатынастарды қылмыстық жолмен келтiрiлген зияннан қорғау. Осы мiндеттi
жүзеге асыруда жеке адамға, қоғамға, мемлекетке қарсы бағытталған ic-
әрекеттердi дер кезiнде тыюдың, тойтарудың маңызы ерекше.
Қоғамға қауiптi iс-әрекеттi тойтаруда, оның зияндылығын
тыюда, coл қауiптi төндiрген адамға материалдық, моральдық және басқа да
зиян келтiрiлуi мүмкiн.
Мұндай әрекеттер формальдық жағынан алғанда Қылмыстық кодекстiң
Ерекше бөлiмiнiң жекелеген баптарында көрсетiлген қылмыс құрамына жатуы
мүмкiн. Бiрақ та бұл әрекеттер белгiлi бip жағдайларда қылмыс болып
табылмайды. өйткенi мұндай әрекетте қылмыстың материалдық бeлгici болып
табылатын басты бeлгi – қоғамға қауіптілік жоқ.
Keрiciншe, мұндай жағдайларда, қоғамдық қатынастарға зиян келтiруге
бағытталған қауiптi жою, тойтару қоғомға пайдалы
ic - әрекет деп танылады. Қолданылып жүрген қылмыстық заң бойынша бұларға
қажеттi қорғану; аса (мәжбүрлi) қажеттiлiк; қылмыскердi ұстау; орынды
кәсiби тауекел; күштеу немесе психикалық мәжбүрлеу; бұйрықты немесе үкiмдi
орындау әрекеттерi жатады.
Аталған жағдайларда iстелген әрекет немесе әрекетсiздiк сырттай
қылмыс белгiлерiне ұксағанымен, оларда қоғамға қауiптiлiк болмағандықтан,
қылмыс қатарына жатпайды. Өйткенi бұл аталған институттар қоғамға пайдалы
ic-әрекеттер қатарына жатады. Ендi осы мән-жайларға талдау жасайық.
1. Трайнин А. Учение о составе преступления – М.,1946. 7- бет
2. Карпец И.И. Наказание. Социальные, правовыеи криминологические
проблемы. – М.,1973
Қажетті қорғану. Оның заңды шарттары. Қажетті қорғаныс шегінен шығу
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабында Әркім
өзін құқық субъектісі деп тануға және өзінің құқықтары мен бостандықтарын
қажетті қорғанумен қоса заңға қайшы келмейтін жолдармен қорғауға құқылы
делінген. Сөйтіп, қажетті қорғану институты өзінің бастауын мемлекетіміздің
Негізгі заңынан алып, жалғасын құқық саласынан табады. Мәселен ҚР Қылмыстық
кодексінің 32-бабында ол былайша бекітілген:
1. Қажетті қорғану жағдайында колсұғушы адамға зиян келтіру, яғни
қорғанушының немесе өзге бір адамның жеке басын, тұрғын үйін, меншігін, жер
учаскесін және басқа да құқықтарын, қоғамның немесе мемлекеттің заңмен
қорғалатын мүдделерін қоғамдық кауіпті қолсұғушылықтан қолсұғушыға зиян
келтіру жолымен қорғау кезінде, егер бұл орайда қажетті қорғану шегінен
асып кетушілікке жол берілмеген болса, ол қылмыс болып табылмайды.
2. Барлық адамдардың кәсіби немесе өзге де арнаулы даярлығына
және қызмет жағдайына қарамастан тең дәрежеде қажетті қорғануға құығы бар.
Бұл құқық адамға қоғамдық қауіпті қолсұғушылықтан құтылу басқа адамдардың
немесе мемлекеттік органдардың көмегіне жүгіну мүмкіндігіне қарамастан
тиесілі болып табылады.
Қылымыстық заң қажетті қорғанысқа оның қоғамдық қауіпті
әрекет істеуге қарсы бағытталғандығына және сол әрекетімен қоғамдық
қауіпті емес, керісінше қоғамға пайдалы болуына байланысты орын береді.
Қажетті қорғану. Қылмыстық заңға сәйкес барлық адамдардың
кәсiби немесе өзге де арнаулы даярлығына және қызмет жағдайына қарамастан
тең дәрежеде қажеттi қорғануға құқығы бар. Бұл құқық адамға қоғамға қayiптi
қол сұғушылықтан құтылу басқа адамдардың немесе мемлекеттiк органдардың
көмегiне жүгiну мүмкiндiгiне қарамастан тиесiлi болып табылады(32-баптың 2
бөлiгі). Қажеттi қopғaнy жағдайында қол сұғушы адамға зиян келтiру, яғни
қорғанушының немесе өзге бiр адамның жеке басын, тұрғын үйiн, меншiгiн, жер
учаскесiн және басқа да құқықтарын, қоғамның немесе мемлекеттiң заңмен
қорғалатын мүдделерiн қоғамдық қayiптi қол сұгушылықтан қол сұғушыға зиян
келтiру жолымен қорғау кезiнде, егер бұл орайда қажеттi қopғaнy шегiнен
асып кетушiлiкке жол берiлмеген болса, oл қылмыс болып табылмайды делiнген
(32-баптың 1-бөлiгi).
Бұл жерде мемлекеттiк, қоғамдық мүдделерге қорғанушының өзiне,
басқа адамның заңды құқықтарына, құқықтық тәртiпке тiкелей қауiп төндiрiп
тұрган icтi тоқтату мақсатымен соны төндiрушiге зиян келтiрушiлiк,
қылмыстық кұрамда көрсетiлген белгiлерге дәл ұқсағанымен қылмыс болып
саналмайды делiнiп отыр.
Қажеттi қорғану - әpбip адамның заңды және заңмен
көтермеленетiн әрекетi болып табылады. Әлеуметтiк мәнi бойынша қажеттi
қорғанудың қоғамға қayiптiлiгi жоқ. Қажеттi қopғaнy адамның ең қасиеттi,
табиғи құқықтары, өмiрiн, денсаулығын, бостандығын, меншiгiн т. б. басқа да
игiлiктерiн қорғаудың тәсiлi болып табылады. Қажеттi қорғану қылмыстылықты
тыюды, зорлықпен iстелетiн қылмыстарға және меншiкке, басқа да
қылымыстарға қарсы күресудiң пәрмендi құралы болып табылады.
Сондай-ақ қажеттi қорғануды қолданудың аса маңызды
сақтандырушылық мәнi зор. Өйткенi, қиянат келтiрушiнiң өзi зиян келтiру
жолымен тойтарыс берiлетiнiн сезiнуi оны көп жағдайларда қылмыс iстеуден
тартындырады.
Мiне, осыған байланысты қажеттi қopғaнy Конституцияда
көрсетiлген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың кепiлi,
қоғамға пайдалы әрекет деп саналады.
Мұндай жағдайда қиянат жасаушының өмipi, денсаулығы, меншiгi
оның қылмыс iстеуiне байланысты қылмыстық заңның қорғануынан тысқары
қалады. Қажеттi қорғану жағдайында оған зиян келтiру қылмыстық құықылық
әрекетпен заң қорғайтын объектiге қол сұғушылық болып табылмайды. Қaжeттi
қорғану қиянат жасауды тыюдың, оған тойтарыс берудiң белсендi нысаны болып
табылады. Бұл шабуыл жасаушыға қарсы iстелген тiкелей әрекет болып
саналады. Cол себептi де мемлекет заңда белгiленген тәртiппен кейбiр тәртiп
сақшыларына мұндай реттерде қару қолдану құқығына да жол бередi.
Қылмыстық заңға сәйкес адам басқа қоғамға қауiптi қол сұғушылықтан
құтылу немесе мемлекет органдарынан көмек сұрауға мүмкiндiгi болғанына
қарамастан қажеттi қорғануды қолдануға құқылы.
Көмек сұрау мүмкiндiгiне қayiптi қиянаттан қашып кету, жасырынып
қалу, жұлқынып шығу, қиянат жасаушыға басқадай бөгеттер жасау, айғайлап
көмекке шақыру, телефонмен құқық қорғау органдарына, туысқандарына,
көршiлерiне, таныстарына хабарлау сияқты әрекеттер жатады. Заң бойынша
барлық азаматтар – кәсiби немесе өзге де даярлығын, қызмет жағдайына
қарамастан қажеттi қорғануды жүзеге асыруға бiрдей негiзде құқылы. Заңда
лауазым адамдары немесе басқадай құқық қорғау органдары үшiн қажеттi
қорғануды қолданудың ерекше талаптары белгiленбеген. Көптеген азаматтар
үшiн қажеттi қорғануды қолдану олардың жеке құқығы болып табылады.
1. Беляев Н.А. Цели наказания и средства их достижения в ИТУ.-М. 1963. 25-
бет
Қажеттi қорғануды пайдаланудан бұлтарған немесе бас тартқан
адамдар тек қана моральдық жағынан айыпталады. Kepiciнше заңға, уставқа,
басқадай нормативтi актiлерге сәйкес қажеттi қорғануды жүзеге асырмаса оның
әрекетi қылмыстық немесе тәртiптiк жауаптылыққа жатады.
Мысалы, милиция қызметкерi Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Пленумының Азаматтардың өмipi мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшiн
жауапкершiлiктi реттейтiн заңдарды соттардың қолдануы арқылы 1994 жылғы 23
желтоқсандағы №7 қаулысын қылмыстық
кодекстiң тиiстi бабына сәйкес қажеттi қорғану құқығы азаматтардың өмiрiн,
денсаулығын, арын, беделiн, сондай-aқ, мүлкiн қоғамдық қауiптерден
қорғаудағы конституциялық құқығын жүзеге асырудың ең бip кепiлi екендiгiне
соттардың назарын аудару керек.
Азаматтар заңға сәйкес шабуылдан қашып қорғанудан немесе басқа
амалдар қолданудан тыс, заңға сәйкес қоғамға қауiптi шабуылға қарсы залал
жасау жолымен белсендi шараларды қолдануғга қақысы бар. Мұндай кезде олар
қоғамға қayiптi шабуылдан қорғану жағдайында келтiрiлген залалы үшiн жауап
бермейдi, деп атап көрсетiлген. Қажеттi қорғануды жүзеге асырудың негiзгi
шарттары бар.
Қиянатқа байланысты қажеттi қорғануды қолданудың заңға
сыйымдьлық шарттары: оның бipiншici қиянат қоғамға қауiптi болуы керек,
яғни қиянат арқылы заң қорғайтын мүдделерге тiкелей зиян келтiретiн немесе
зиян келтiру қаупiн тудыратын жағдайда қaжeттi қорғануды қолдануға болады.
Қоғамға қayiптi қол сұғушылық жоқ болса, қажеттi қорғану да жоқ.
Қол сұғушылықтың түрлерi қылмыстық кодекстiң 32 - бабында қорғанушылықты
немесе басқа адамның жеке басына тiкелей төнген қауiптi қиянаттан болған
әрекеттер деп көрсетiлген. Бұл әрекеттер шабуыл арқылы жүзеге асырылады.
Қажетті қорғану институты қылмыстық құқықта құқықтық тәртіпті
нығайтуға көмек көрсетуге шақырылады. Ол қылмыстың жасалу мүмкіндігінің
алдын алуға көмек көрсетеді, адамның қылмыс істеу ниеттен арылтуға, сол
ниетін жүзеге асыруына тежеу салады. Қажетті қорғану тұлғалардың құқықтары
мен бостандықтырын, сондай-ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді
қорғаудың бірден-бір құралы болып табылады.
1. Кудрявцев В.Н. Закон, поведение, ответственность. – М.,1986. 15-бет
2. Тарбагаев А.Н. Понятие и цели ответственности. Красноярск, 1986., 21-
36-84-97 беттер.
Құқықтағы қажетті қорғаныс — бұл азаматтың субъективті құқығы. Кез
келген адам қажетті қорғаныс актісі арқылы қылмыстық колсұғушылықтан өзінің
мүдделерін, меншігін, билік пен басқа да мүдделерді қорғай алады. Осыған
қатысты адамның осы құқықтырды жүзеге асыра білуі оның қоғамдық парызын,
моральдық міндетін көрсетеді. Қоғамның әрбір азаматының өзін және
басқаларды құқық бұзушылар тарапынан болатын қолсұғушылықтан қорғауға және
сонысымен қылмыстық әрекеттерге тосқауыл коюға құқысы бар. Қылмыстық құқық
жүйесінде қажетті қорғану — бұл табиғатында қылмыстық қолсұғушылықтың
болуынан туындайтын әрбір адамның жеке дербес құқығы.
Қажетті қорғаныс, жалпы тәртіп бойынша белгілі бір жағдайда қоғамдық
қауіпті қолсұғушылыққа тойтарыс беретін субъективті құқығы болып
табылады. Азаматтарға қажетті қорғаныс актісін жүзеге асыру міндеті
жүктелмейді. Заң азаматтарды жаза арқылы қорқытып, олардың міндетті түрде
өздеріне берілген қажетті қорғану құқығын жүзеге асыруды талап ете алмайды.
Адам қажетті қорғанысқа бармай-ақ, біреудің көмегімен және сол сияқты
әрекеттермен жасалғалы тұрған шабуылдан құтылып кете алады. Алайда, бұл
жерде белгілі бір жағдайда, мысалы мемлекеттің немесе қоғамның мүддделеріне
не басқа адамның өмірі мен денсаулығына шабуыл істелгенда қажетті қорғаныс
азаматтың моральдық міндетіне айналады.
Белгілі бір санаттағы адамдар үшін шабуылдан қорғану моральдық қана
емес, құқықтық міндеті болып табылады. Мысалы, күзеттегі сақшы өзіне
тапсырылған объектіні шабуылдан қорғауға міндетті. Мұндай жағдайдағы
қорғаныстан бас тарту ҚР ҚК 377-бабындағы Қарауыл
(вахта) қызметін атқарудың жарғылық ережелерін бұзу бойынша нақты қылмыс
құрамы немесе тәртіптік қылық болып саналады.
Қажетті қорғаныс құқығына кейбір санаттағы азаматтар өздерінің
кәсіби қызметінің шегінде ие болады. Мәселен Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 21-жслтоқсандағы Ішкі істер органдары туралы
заңи күші бар Жарлығында оқ-дәрімен аталатын қару, арнайы құралдар мен күш
керсету қоғамдық қауіпті әрекеттерді тоқтау, сондай-ақ оларды істеген
адамдарды ұстау және ішкі істер органдарына жеткізу мақсатында қолданылады
деп көрсетілген. Осындай құқықтарға Қазақстан Республикасы Президентінің
1995 жылғы 21-желтоқсандағы ҚР ұлттық қауіпсіздік органдары туралы заңдық
күші бар Жарлығының 12-бабының негізінде ұлттық қауіпсіздік органдарының
әскери қызметшілері де ие болады.
Сөйтіп, заңшығарушы қолсұғушы адамға тіпті адам өлтіруге дейін зиян
келтіруге рұқсат етеді. Қылмыстылыққа бақылау істеу егер ол ықпалы күшті
құралдармен күрес жүргізген жағдайда ғана тиімді болуы мүмкін. Осындай
ықпалды құралдырдың бірі қажетті қорғану болып табылады.
Мысалы, белгісіз төрт адам біреудің қолыңдағы сөмкесін жұлып алып,
қашып кетпекші болады. Дәл осы кезде оларға жақын жерде Қарағанды қалалық
ішкі істер басқармасының Едик және Коля деген екі лолиция қызметкері
жүрген. Оқиғаның үстінен түскен олар кісі тонаушылардыұүстамақ болғаңда
олар қарсылық көрсетіп, полицияның бір қызметкерін соққыға жығып тастайды.
Екінші полисмен өзіне бекітілген қаруды қолданбақшы болып, үш рет аспанға
оқ атып, төртінші оқты бұзақылардың біреуіне тигізеді. Сөйтіп шабуыл
істегендердің біреуінің тізесіне оқ тиіп, сүйегін зақымдап, ол облыстық
ауруханаға түседі. Тонаушылардың қалғаңдары да ұсталып, қамауға алынады.
Бұл жағдайдағы қару қолдану заңды болып саналады.
Қажетті қорғаныс, егер ол шабуыл істеуге, сол сияқты қорғануға
қатысты белгілі бір шарттарға сәйкес болса, істелген әрекеттің қоғамдық
қауіптілігін болдырмайды. Егер онда қылмыс құрамынын белгілері
болмай және қылмыстық жауаптылыққа тартылмайтын болса ғана осы істелген
актілердің шарттары заңды деп табылады. Қажетті қорғанысқа қатысты құқықты
жүзеге асыру жазалануға жатпайтын ғана емес, заңды әрекет саналады. Қажетті
қорғаныс актісінің заңдылығы тиісті заң талаптарына сәйкес анықталуы тиіс.
Сөйтіп, қажетті қорғану екі топқа бөлінетін шарттардың болуымен ғана
заңды деп танылады, олардың бірі — қолсұғушылыққа қатысты, екіншісі —
қорғанысқа қатысты.
Қолсұғушылыққа жататын кажетті корғаныстың заңдылық
шарттары мынадай болуы тиіс:
1) қолсұғушылык қоғамдық қауіпті болуы тиіс;
2) қолсұғушылық бар болуы (көзге көрініп тұруы) керек;
3) қолсұғушылық шынайы болуы тиіс.
Қолсұғушылықтың қоғамдық қауіптілігі объективті белгілерінің бар
болуымен анықталады. Құқықтық қатынаста қолсұғушылық көбінесе қылмыс істеу
кезінде көрінеді. Ондай қылмыстар өлтіру үшін қастандық істеу, денсаулыққа
зиян келтіру, зорлау, тонау, шабуыл істеу түрлерімен көрінеді. Қылмыс
туралы айтқанда, қажетті қорғануды қолдану құқығы туралы сияқты, атап өту
керек, ол қасақаналықпен істелетін әрекет болуы мүмкін. Оқулық
әдебиеттерінде көрсетілгеніндей, абайсыздық қылмысты сенімді түрде сөзбен
тоқтатуға болады.
1. Пионтковский А.А. Учение о преступлениях. – М., 1961. 428-бет
2. Рахметов С.М., Турецкий Н.Н Необходимая оборона.-Алматы, 1996. 16-бет
Сонымен бірге, кез келген қасақана қылмыстан қажетті қорғануда
қолдану құқығы беріле бермейді. Ондайларға қоғамдық қатынастарға тез және
болмай қалмайтын зиян келтіруге итермелейтін қасақана қылмысты жатқызуға
болмайды. Мысалы, экономикалық контрабандамен айналысуда (ҚР ҚК 209-бабы),
көрінеу жалған жауап беру (ҚР ҚК 352-бабы), тұтынушыларды алдау (ҚР ҚК 223-
бабы) және т. б.
Қажетті қорғану кезіндегі қолсүғушылық нысаны бойынша тек қана
әрекет істеумен көрінуі тиіс. Құқықтық міндетті орындамаудағы әрекетсіздік
өзі зиян келтірмейді, солай болғанымен зиянның болуына қарсы әсер етпейді.
Бұл жағдайда құқықтық құқықты орындауға мәжбүр ету өз алдына бөлек дербес
мән-жайлар болып табылады, және ол шектеулі сипатқа ие болады.
Заңи әдебиете кейде лауазымды адамдардың әрекетіне қарсы қажетті
қорғануды қолдану мүмкін бе деген мәселе көтеріліп қалады. Осыған
байлансыты жалпы ереже мынадай, лауазымды адамның өзінің құзырына жататын
заңды әрекетеріне қарсы қажетті қорғанысты қолдануға болмайды. Мысалы,
қылмыскерді қамауға алу үшін ұстауда. Өкімет өкіліне қарсылық істегені үшін
жауаптылық, егер қарсылық лауазымды адамның өзіне жүктелген міндетін атқару
кезіндс істелгенде басталады. Заңның бұл ережесінін өте маңызды орны бар.
Осыдан келіп, өкімет өкілінің заңды әрекеті қылмыстық-құқықтық қорғауға
жатқызылады.
Лауазымды адамдардың заңсыз әрекетіне қарсы қажетті қорғаныс
мүмкіндігі туралы мәселелерді шешу кезінде белгілі бір қарама-қайшы
пікірлер байқалады. Мәселен, профессор А. А. Пионтковский, лауазымды
адамдардың заңсыз әрекетіне қарсы қорғаныс мүмкіндігін шектеу қажет деп
санайды. Оны жәбірленуші тұлғаға қатысты қолсұғушылықпен байланысты
лауазымды адамның әрекетіне қарсы болғанда заңды деп санау керек. Лауазымды
адамның өзге занды әрекеттері белгіленген тәртіппен шағымдануға жатуы
мүмкін, және мұндай жағдайда қажетті қорғануды сылтау етіп, лауазымды
адамға қатысты күш қолдануды ақтау онша негізді бола қоймас еді.
Сөйтін ол, лауазымды адамға қатысты қажетті қорғану жәбірленуші
тұлғаға қолсұғушылық болғанда ғана мүмкін деп санайды. Басқаша жағдайларда
лауазымды адамға қатысты қажетті қорғануға жол берілмейді. Біздің ойымызша,
мұндай көзқарас заңның қажетті қорғаныс туралы барлық талаптарын
ескермегендіктен мүлдем дұрыс емес. Керісінше біз, қажетті қорғаныс
лауазымды адамдардың кез келген заңсыз әрекеттеріне қарсы болуы мүмкін
авторлардың ойларын бөлісеміз. Бұл ең алдымен қоғамдық қауіпті қылмыстық
қолсұғушылыққа қарсы қажетті қорғанысты шабуыл істеуші тұлғаға қатысты
мәселе бойынша ешқандай түсінік бермеген заңның өзінен туындайды. Олай
болатын болса, қажетті қорғанысты шын мәнінде лауазымды адамның заңсыз,
құқықтық объектіге елеулі, тікелей және орны толмас зиян келтіруге
бағытталған әрекетіне қарсы қолдануға болады, және оның кез келген басқа
адамның қолсұғушылығына қарсы қорғанысынан ешқандай айырмашылығы жоқ.
Мысалы, МАИ қызметкері, ішіп алған күйінде тапапшасымен қорқытып,
келе жатқан ГАЗ-24 автомашинасын тоқтатып, оның жүргізушісін түсіріп
тастап, кілтін алып қояды және осы машинамен өзі досына қонаққа бармақшы
болады. Жүргізуші еш сасқан жоқ, өзін қоргау әдіс-тәсілін қолданып, оны МАИ-
дің кезекші бөліміне алып келеді.
Қажетті қорғаныс қылмысқа қарсы ғана емес, сонымен бірге есі дұрыс
емес адамдардың қоғамдық қауіпті әрекеттеріне де қарсы, сондай-ақ
қылмыстық жауаптылыққа тартуға жасы толмаған адамға да қарсы қолданылады.
Есі дұрыс емес және қылмыстық жауапқа тарту жасына толмаған адам
ұғымы мен белгілері Қылмыс субъектісі тақырыбын оқыған кезде нақтырақ
қарастырылған болатын. Осындай адамдардын белгілері ҚР ҚК 15 және 16-
баптарыпда айтылатындығын естеріңізге сала кетеміз.
ҚР Жоғарғы соты Пленумының 1994 жылғы 23-
желтоқсандағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қолсұғушылықты реттейтін
заңнамаларды соттардың қолдануы туралы қаулысында қажетті қорғаныс
болмағандағы мән-жайлар көрсетіледі. Оларға мына жағдайлар жатады:
1) қолсұғушылығында формальды болса да қылмыстың белгілері бар, бірақ
көріне қорғанушы үшін көрінеу онша емес болғанда адам өзінің әрекетімен
басқа адамға зиян келтіргенде;
2) адам өзінің одан арғы құқыққа қайшы әрекетін істеуге сылтау етіп, өзіне
қарсы шабуыл істеуді тілегенде (төбелес шығару, жәбірге ұшырату, кек алу
және басқалар);
3) зиян қолсұғушылыққа тойтарыс берілгеннен кейін немесе
аяқталғаннан кейін және қорғану құралының қажетті болмай қалғанда әрі
қорғанушы үшін белгілі болғанда.
Мемлекеттіміздің жоғары сот инстанциялары талап ететіндей, мұндай
жағдайда істелген әрекеттер үшін жауаптылық жалпы негізде жүзеге асады.
Қылмыстық құқық теориясы мен сот тәжірибесінде қажетті қорғаныс
әкімшілік құқық бұзушылықта да болады. Бұл жөніндегі ереже 2001 жылдың 30-
қаңтарында қабылданған Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық
кодексіне де (Қажетті қорғану 38-бап) бекітілген.
1.Пионтковский А.А. Учение о преступлениях. – М., 1961. 429-бет
Кейбір авторлардың көрсеткеніндей, әкімшілік қылықтарға қажетті
қорғануды колданудың қағидалары қылмыстык құқық бойынша қажетті корғану
қағидаларымен бірдей. Біздің ойымызша, мұндай ережелер айтарлықтай
кереғарлық тудырмайды, сондықтан онымен келісуге болады.
Сөйтіп, әкімшілік қылыққа қарсы қажетті қорғануды қолданғаңда
әкімшілік қылықтың қылмыстық қолсұғушылыққа қарағанда қауіпсіздеу болатынын
ескерген жөн, және сондықтан әкімшілік құқық бұзушылықтан корғану шараларын
қолданудың ықпалдылығы қылмыстық қолсұғушылықтан қорғануға қарағанда
төмендеу болуы керек. Кейбір әкімшілік қылыктың коғамдық қауіптілігі
елеусіз дәрежеде болады, сондықтан ондайлардан қорғану кезінде қолсұғушыға
зиян келтірудің заңдылығын карастыру мүлдем қажет емес.
Тағы да бір назар аударатын жағдай, ҚР Әкімшілік құкық бұзушылық
туралы кодексінің тиісті нормасында қажетті қорғану кезінде әкімшілік
жауакершілік жүктелмейді делінген. Солай бола тұрғанымен осы Кодексте
қолсұғушылықтан қорғану кезінде қажетті қорғану шегінен жеңіл ғана шығып
кеткені үшін жауаптылық қарастырылған. Мұндай жағдайда жауаптылықтың
жүктелуі қылмыстың заңнама негізінде қолға алынуы мүмкін. Сондықтан
әкімшілік құқық бұзушылық сипаттағы қолсұғушылықтан қажетті қорғануға
байланысты құқықты пайдаланғанда мейілінше сақтық талап етіледі.
Қолсұғушылықтың бар болуын ҚР Жоғарға соты Пленумының 1994 жылғы 23-
желтоқсандағы (1966 жылғы 20-желтоқсандағы өзгертулерімен) Азаматтардың
өмірі мен денсаулығына қолсұғушылық үшін жауаптылықты реттейтін
заңнамаларды соттардың қолдануы туралы қаулысында көрсетілгеніндей, уақыт
ішіндегі қажетті қорғаныстың шегі анықтайды.
Қолсұғушылықтың бар болуы мына жағдайларда болады:
1) нақ қоғамдык қауіпті қолсұғушылык сәтінде;
2) шабуыл істеуге нағыз қауіптің бар кезінде;
3) қорғану тура қолсұғушылық кезінде және мән-жайларына қарай оның немен
аяқталары қорғанушыға беймәлім болған қолсұғушылық аяқталған
кезде.
1.Пионтковский А. А. Учения о преступлениях. — М., 1961. 430
2.Пионтковский А.А. Учение о преступлениях. – М., 1961. 431-бет
3. Рахметов С.М., Турецкий Н.Н Необходимая оборона.-Алматы, 1996. 18-бет
4. Жунусов Б.Ж Көрсет еңбек. 81-бет
Шабуыл - бұл ашықтан-ашық кенеттен пайда болған зорлық әрекет.
Өмiрге қауiптi зорлық өлiмге әкелiп соғуы, aл өмiрге қayiптi емес зорлық
денсаулыққа зиян келтiруi мүмкiн. Зорлық көрсетемiн деп қорқыту өмiрдi
жоюға немесе денсаулыққа зақым келтiруге нақты бағытгалуы мүмкiн. Қажеттi
қорғану қауiптi тудыру ошағына арналғандықтан, оны кiм немесе не
төндiргенiне қарамайды. Қорғаныс заңсыз iстеудiң нәтижесiнде заң қорғайтын
мүддеге қауiп төндiретiн лауазымдық жағдайын пайдаланушыға да, жасы
қылмыстық жауаптылыққа толмағандар мен eci дұрыс еместерге, қорғаудың
шегiнен асып кетушiлiк әрекеттерiне және жалған қорғануға қарсы қолданылуы
мүмкiн. Заңда бұларды бip сөзбен айтқанда, қayiптi қиянатты төндiрушi деп
айтады. Қayiптi төндiрушiлерге заң бойынша жоғарыда айтылған ic-әрекеттi
iстегендердiң бәpi жатады.
Қажеттi қорғануды заңды әрекетке қолдануға болмайды, сол сияқты
қажеттi қорғануды қандай да бip әрекетiнде кылмыстың формальдық жағынан
белгiлерi бар, маңызы шамалы әрекет немесе әрекетсiздiкке қолдануға
болмайды. Мұндай әрекеттерге өте арзан заттарды ұрлау, жасөспiрiмдердiң бау-
бақшадан жемiс-жидек ұрлауы сияқты әpeкeттepi жатады. Адам мұндай ic-
әрекеттерi арқылы зиян келтiрсе, онда олар жалпы негiзде жауаптылыққа
тартылады.
Қажеттi қорғану әкiмшiлiк терiс қылыққа да қарсы қолданылуы
мүмкiн. Мысалы, ұсақ бұзақылыққа қарсы. Қaжeттi қорғануды қолдануда негіз
болатын қоғамға зиянды қасақана әрекетттің (абайсызда емес) өмiрге,
денсаулыққа, бостандыққа, меншiкке, басқа да құқықтарына, қоғам немесе
мемлекет заңды мүдделерiне, қоғамдық тәртiпке дереу зиян келтiрiлуi мүмкiн
болғанда ғана қолдануға болады. Мысалы, кісі өлтiруге, әйелдi
зорлауға, ұрлыққа, тонауға оқталу. Егер қиянаттың қоғамдық қатынастарға
дереу, тез зиян келтiруге қабiлетi болмаса, онда ондай әрекеттерге қарсы
қажеттi қорғануды қолдануға болмайды. Мұндай жағдайда төнген залалды
тойтару басқа жолмен жүзеге асырылады.
Қажеттi қорғануды қарсы әрекетке ғана қолдануға болады. Құқылық
мiндетiн орындамаған әрекетсiздiкке қажеттi қорғануды қолдануға негіз жоқ.
Мұндай құқылық мiндеттi орындамаушылық орын алған жағдайда оған зиян
келтiрмей-ақ, оны зорлап орындатушылық орын алады. Заңда көрсетiлген
кылмысты қиянатпен қол cұғy қасақана болуы қажет, абайсыздықпен қол сұғу
басқа жолмен тоқтатылады.
Қажеттi қорғануды қолданудың екiншi шарты – қорғану қол
сұғушылық нақты бар болғанда ғана қолданылады. Қол сұғушылықтың объективтiк
категория ретiнде басталуы және аяқталуы болады. Нақылы төнiп тұрған қол
сұғушылық деп заң қорғайтын объектiге зиян келтiруге кipiсyдi бастағалы
жатқан немесе кiрiскен әрекеттi айтамыз. Яғни, қол сұғушылықтың кipicyi деп
қоғамға қауiптi әрекеттiң басталған уақытын айтамыз. Қасақана қылмыстар
үшiн қол сұғушылықтың бастамасы болып қылмыс iстеуге оқталғандық әрекетi
айтылады. Aл қол сұғушылықтың аяқталуы болып ic-әрекеттiң нақты бiткен, шын
мәнiнде оның доғарылған уақыты саналады. қол сұғушылық алға қойған мақсатқа
жетуге немесе одан ерiктi түрде бас тартуға байланысты доғарылуы мүмкiн.
Егер де қол сұғушылық бiтiп кетсе, оған қажеттi қорғануды қолдануға
болмайды. Өйткенi қажеттi қорғанудың мақсаты - болатын, орын
алатын зиянды тойтаруға, оны болғызбауға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты өзiнiң 1994 жылғы 23
желтоқсандағы Азаматтардың өмipi мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшiн
жауапкершiлiктi реттейтiн заңдарды соттардың қолдануы туралы қаулысында
қажеттi қорғану құқығы тек қоғамға қayiптi қол сұғушылық сәтiнде ғана емес,
шабуыл жасау қаупi анық төнген кезде қолданылатынын көрсеткен. Яғни,
қажеттi қорғануды нақтылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz