Қ. Мырзалиевтың философиялық лирикасы

Кіріспе Қ.Мырзалиевтың философиялық лирикасы
Негізгі бөлім :
а ) «Адамдар және «Олардың иттері»
ә ) «Атамекен», «Ұлы махаббат» жинақтары
б ) «Ой орманы», «Домбыра», «Жерұйық», «Жұмыр жер» , «Мәңгі майдан» жинағындағы философиялық дидактикалық ойлар.

З.Қабдолов «Жебе ».
Ә.Кекілбаев «Дәуірмен Бетпе-бет».
Х.Әдібаев « Көкжиек».
Қ. Мәшһүр-Жүсіп «Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік ».

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Ел мен жерге деген сүйіспеншілік Қадыр поэзиясының жетекші пернесі.
Жақсыны көріп қуанса да, жаманды көріп налыса да, бәрі сол туған жерге деген ыстық ықыластың шырқау шыңынан тасып төгіліп жатады. Халық мүддесі- сырына нәр, жырына- өжеттік, өткірлік керек десеңіз, батылдық берген; " қиын" тақырыптарға тайсалмай баруға медет болған. Сондықтан да ақын оқушысымен сезімтал серігіндей қалтарыссыз сырласады: жүрек дірілін, өзек жарға запран сезімін дұрыс түсініп, дәл басарына сенімі мығым. Өз ортасының тағдыр- талайы мен өткен күннің бел-белесін келер шақ мінбесінен ашық айтады, бұлтаққа салмайды. Қия - құзды, қысты - көктемді " дала дидарының" шиыр, шатқалаңын "ой орманымен" барлаған ақын " домбырасын" толғана күмбірлетеді, " Жер ұйықты" жырлайды. Айналаға замандас - оқушы замандас-ақын көзімен қарайды: бірге қайғырады, бірге қуанады, мыныу қадау-қадау тірлікті ойлы азамат салмақты пайымдайды. Поэзия құдіреті көпшіліктің көкейіндегі ойына, көкірегіндегі тебренісіне үндестік табуында емес пе?
Иә, Қадыр жырының өзекті арнасы- өз басымыздан кешкен, өзімізді толғантқан, өзімізді қуантқан не күйіндірген, дархан , даламызды дүбірлеткен өмір- тарих. " Ақын да бір перзенттің қолындағы, өз сырым де жырларын томындағы"- деп автор айтқандай, ақын cыры- біздің сырымызға айналады. Ақын дарынына ерекше нәр беретін қасиет те осы шын өмір мен шынайы сенім.
Ақын жырының өріс-аясы кең. Шетсіз, шексіз даламызбен, сол далада қайғылы- қасіретті ғұмыр шеккен бабамыз, қатпар- қатпар тарихтың ой - шұқыры, жастың жарқын көңілі мен дананың ойы, шежіре- тарих пен замандастың сырға толы қилы күндері, жүректі өртеген махаббат шоғы мен көреген көзді кәрінің ауыр тынысы - олардың жанды өзегі, тербеліс қылы. Арайлап атқан таң да , мұнарта батқан күн де тәй-тәй бөбектің сыңғыр күлкісі де, ғұмыр асқарының асу-биігіндегі ардақты ананың әжімді беті де, қуанышқа малынған бақытты

жардың албырт жүзі де - ақын поэзиясының тыныстаған ауасы-сабырлы толғанысқа шақырады.
Қадыр туған даласы туралы көп толғанып, көп жазып жүрген ақын.Дала-ақын түсінігінде, елдің құтты ұясы, өмір ордасы, халқының атамекен. Дала-тіршілік, күрес аренасы. Сәбилік күлкіне, махаббаты мен ренішіне, тырнақалды өленіңе осы жазира дала куә; сол даланың үлкен жүрегіне ақынның алғашқы қадамы мен өсуі, бүкіл табиғат-болмысы, өмір-ғұмырының әліпесі жатқандай. Сайын даласы жырға да, сырғада бай. Бірақ соның бәрі көбік секілді жыр бетінде қалып жүрмейді-асыл тастай тереңінде жатады. Қала тіршілігінен шаршағанда саялар, шабыт-жігер берер жері де - кең даласы. Дала-тағдыр, дала-тарих, дала-шежіре; дала-ақынның шабытты жыры;

Мың да бір рахмет даламызға,
Далаға береміз біз, аламыз да.
Кеңдігі осы жердің көмектескен
Сүйгенін алып қашқан бабамызға.
Момақаң көшпелі елді торықтырып,
Бүтіндей кетер еді орып-қырып,
Онда да осы жердің кеңдігі ғой
Өлтірген дұшпан атын зорықтырып.
Не жетсін ұлан-асыр баршылыққа!
Береді кең жер көптеу нәр шыбыққа.
Тек қана осы жердің кеңдігінен,
Қазақтар аман қалған таршылықта.
Білесіз, білесіздер ендігісін,
Теңдікпен бірдей кеңдік елдік үшін,
Содан ба, тыныштығын жоғалтыпты
Бабамыз осы жердін кеңдігі үшін!

Қос кітап Домбыраның идеясы мен компазициясы ақын мұратының асқарлығын танытады. Туған жер, өскен ел адамның бақыт бесігі ғой- сонда азамат сапына қосылып, қияға қанат ұрады; бүкіл ғұмырымыз Отан- ананың саясында өтпей ме?

Кітаптың алғашқы тарауы Отан- туған жер пернесі деп аталуы сондықтан да болар. Адам ауыл- ата мекенде дүниеге келіп, өшпес нәр алып, көк шыбықтай солқылдап өспей ме? Дос, жолдас таппай ма ?.. Сөйтіп кітап компазициясының екі қыры - қос ішегі тағы бар: бірі- өзімен (лирикалық кейіпкерімен) бірге өсіп отыратын өмір сатысы- жыр пернелері, екіншісі- сол өмір сатысымен тыныстаған көңіл күй, перне-жырлар.Осы тұрғыдан қос кітап тарауларына, құрметті оқушы, енді өзін үңіл: Отан- туған жер; Ауыл- атамекен; Достық-жолдастық ; Махаббат-ғашықтық ; өмір-ғұмыр; Мұрат-мүдде; Өлең-өнер; Табиғат-жаратылыс; Адам-азамат; Арман-үміт; Бейнет-зейнет; Той-тамаша;Уақыт-мезгіл пернелер! Әр пернеден жиырманың ар жақ, бер жағы шамасындай жырлар төгілген.Иә, Домбыра десе Домбыра дегендей. Қоңыр домбыра халық көкірегінің биік күмбезі де, ақын өнерпаз, уақыт дүбіріне құлақ түрген, сонымен тыныстаған нәзік музыкалық аспап емес пе?
Кітап үстінгі ішектін қоңыр үнімен басталады.
Үстінгі ішек.. салмақты қоңыр әуен, жүрекке жылы тиер жұмсақ дыбыс, астынғы ішектегі саңқылдаған ашық, қатқылдау үнді сабаға салып жағымды рең беретін құдірет бар. Домбыраның екі ішегі үндескенде ғана айшықты, әсем сазды, мүмкін, дауылды күй шығармақ. Ендеше қос ішектің құлақ күйін келтіре бұрау тартушыға сын.Домбыраның қос кітабындағы қос ішек келісті үйлесімін тауып, сыңғырлап тұр.
Алдымен екі кітаптағы үстіңгі ішекпен сырласайық. Мен мұңдалап тұрған ерекшелігі- лирикалық кейіпкері ортақ. Өлеңдер соның сезіну- түсінуімен, жай күйі, сезім сырымен көмкерілген. Ал лирикалық кейіпкердің өзі сол бір жылылығымен жаныңа жақындай түседі- сезімтал сергектігі, ықтиятты зергерлігіне бірте-бірте тәнті боласың.Ақын туралы, Оның дүние танымы, қимыл- әрекеті, жан-дүниесі-неге ынтық, нені пір тұтатынын, нені менсінбейтінін айтуды лирикалық кейіпкердің үлесіне берген.Түптеп келгенде, Лирикалық кейіпкердін қайнар қасиеті- адамға ортақ, сыры жалпы адамзатқа тән қасиетке айналады. Демек автор адамның тар

шеңберлі бір жақтарын ғана алып қоймайды.Тұла бойы тұтас қасиетін жібек жіппен суыртпақтап, селкеу қалдырмай шабытты қуатпен зерттейді.Қызғалдаққа сүйеніп қалғып алам -дейтін нәзік жан, сұлулық ғашығы Дала кезде байтақпын, қала кезде биікпін -деп серпіліп, ширап шыға келеді, дала халқы мен қала халқының ең ортақ қасиетін бойына жинақтаған лирикалық кейіпкер әрі зерделі, әрі сезімтал.
Уақыт - ғұмыр! Сен ғұмырыңның өтіп бара жатқанын сезінесін, тыныштығын кетеді- бәріміздің де басымызда бар жәйт. Ал сол қысқа ғұмырды жемісті, не жеміссіз өткізіп жатырсың ба? - деген орынды сұрақ туады. Кейіпкер сағатпен сырласа отырып, сеніңде жаныңа бір мазасыздық әкеледі. Сен марғау- мимырттықтан безініп, әлі етің үйрене қоймаған асығыс- қарбалас күйге душар боласың.

Мені сендей күзетпес қас жауым да,
Қойсаң еді күрмемей жас шағымда
Қарсы алдымда тұрсаң күні бойы,
Оянғанда тұрасың бас жағымда.

Иә, ғұмырыңның ішінде бірдеңе тындырмасаң, құр күйбеңмен өткізсен, арыңның алдында қалай ақтала аласың? Сондықтан "Досым іш деп қинаса, -обалың не,-Үйіңе қайт деп тұратын өзің ғана" деп ақтарлығанына еріксіз бас изіейсің, әсіресе мұратты істер тыңдырсам деген сезімі - өміршең. Бұл пенде біткеннің бәріне ортақ көңіл күй емес пе?! Мен аз қиналдым ба, маған осындай ойлар келмеді ме, бірақ мен неге айтпадым.
"Туған жерге ұзатып тұрғандары бірін-бірі бір елдің басшысындай"-деп бір-бірімен ғана емес, бүкіл студенттік өмірдің бал - шырын шағы мен қоштасқалы тұрған кейіпкердің сезіну, түйсіну ауқымы кең. Қыруар сурет, көп ой-елес осы екі-үш жолдың аржағында иін тіресіп тұр!
Қос "Домбыра" - серіппелі, шешен үнді домбыра; өмір-тіршіліктің дүбіріне құлақ тіккен әр адам өз көкірек күйін естігендей. Сағатпен сырласу атты өлеңге үңілейік. Бос

даурығып, босқа мүләйімсу кімге қат: басы жұмыр пенденің татар бал-шырыны да, ішер у-зәрі де аз емес қой. Өмірге келген соң құз-қиясы мен жасыл алқабын араламау, мөлдір бұлағынан жұтпау, қуаныш-қызығын көрмеу, атар таңды, батар күнді, келер күнді ойламау мүмкін емес! Адам табиғаты солай, өмір солай. Шыбықтай бала болдың, шынардай жігіт болдың, енді еңкейген емендей кәрі боласың, мүмкін болып та үлгерген шығарсың, - сағат,уақыт бәрінің кепілі, қатал сақшысы:
Иә, Домбыраның тақырып айдыны тіпті кең - оны тегіс саралап, сүзіп шығу шарт емес шығар, дегенмен автордың қашаннан сүйіп, тебірене жырлайтын туған ауыл, атамекен, Отан-ана пернесіненн бір өлеңді аттап өтуге мүлдем болмайтын сияқты. Адамын айт, адамын сөз ұнатқан атты лирикада ақынның жаңа көкжиекке көтерілгенін де, бұрыннан қалыптасқан ажарлы, айшықты қасиетін де бірден байқауға болады:

Ауыл осы түлігін жамыратқан,

Атаң анау түспейтін қоңыр аттан.

Ерлік иісі шығады ер- тоқымнан,

Тарих иісі шығады шаңырақтан!

Таза, мінсіз, асыл сөз ой түбінде жатады-дегендей, тереңнен жақұт теру, аз сөзбен көп нәрсені түйіндеу, тапқырлық тәрізді қасиет Қадырға бұрыннан - ақ тән еді. Енді атамекеннің ерекше бір тыныс-тіршілігі қанық, жанды суретке айналып сыр шертіп тұр.Балалық шағын ойнақтап шыға келгендей- көкейінің бір түкпірінде тұнып қалған сурет-сезім алдыңнан атойлайды.Әжеміз құйып берген қымыздың ашқылтым иісі бұрқырайды; асыр салған текемет, киіз, қара

шаңырақ күй шертеді; жастық шағым, жас күнім, ауылым, арманым қайта сәби қалпында көлбеңдейді.
Шалғында аунап, салқын дарияда жүзгендей әсерленесің, бойың сергіп, ойың шалқып серпіліп шыға келесің-өмір тынысы сезіледі.
Табиғат көркіне еңбек адамның көңілімен зер салу, астарынан мән тауып, философиялық ой түйіндеу-сонау ауыз әдебиетінің дәстүр-дәрісі. Иә,ақындар жер-ананың әсемдігін, асқарлығын аз жырлаған жоқ. Ал, Домбыраның авторы да өз сезім пернесін тапқан:ақын-перзент ана- табиғатпен тұтастығын еншілестігін нәзік сезіне жырлайды; табиғат, туған жер - қуаныш, бақыт бесігі, ұшса-қанаты, қонса- саясы, медеу іздесе- тірегі, барлық тірлігі- тек өскен өлкесімен өрістеп көрінеді. Тіпті ақын табиғат құшағына сіңіп кеткендей әсерлене жырлайды: О бастан-ақ анам-Дала, әкем менің Күн екен, Осы мені ата-анамнан бөліп алған кім екен ?!
Тағы бірде:

Бұл сөзіме сенбе мейлің, сен мейлің
Отан барда сембеймін де, сөнбеймін
Туған жерден таба алмасаң қасиет
Басқа тапқан қасиетіңе сенбеймін!

Қадырдың осындай төтен алғырлығы еріксіз риза етеді. Көкейінде жүрген күңгірт сезімнің ақын поэзиясында жарқ ете түскенін көргенде еріксіз қызығасыз. Дегенмен Қадыр қуаты тек тапқырлықта емес, тапқыр образға арқау болып тұрған өмір толқыны ма деймін. Біз жоғарыда ақын оқушысының аясы кең деп атап айттық, дегенмен Көш, Домбыра,Жерұйық сынды кітаптарды өмір аптабын біраз кешкен адам тереңірек түсінеді.
Кей сыншыларымыз Қадырды ақылдың ақыны дейді.Иә, Қадыр поэзиясында көп түйін жатқаны рас,бірақ жаңағы анықтамадан ақын жырында тұнып тұрған образ- сурет байлығын

толық бағаламағандықтың лебі еседі.Ал, шындығында шымыр ой мен шымырлаған сезім жүректен от шақпаса поэзия Сөз сарасы бола ма? Ақында ойды тура беретін өлеңдер де аз емес, ал ой-сезімді образға бөлей жырлау да жетерлік. Түйе деген өлеңге көңіл бөліңіз:
Сәби кезден қанықпыз ел көшіне,
Сендей мал жоқ берілген өлкесіне.
Өстік қой біз қомында тербетіліп,
Айналып бір үшінші өркешіне.

Қадыр күлкіге де үйір.Күрделі құбылыстың өзінен де әзіл тудырып, еріксіз жымитып, желпінтіп алады.Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат- деп Абай атамыз айтқандай, біздің ақынымыз өмірдің өз қойнауындағы күлкінің жібек жалын тарайды;
Домбырада мөлдір шықтай көрікті теңеу, метафора көз тұ ндырады. Сүйреткен зер шылбырын сәйгүлік күн, Самалға қарсы желіп бел асады, Жұлдыздар күзетеді үкі-түнді жарғанша жұмыртқасын балапан-таң.
Табиғат реңі құбылмалы-кейде адам болып түнереді, кейде қысылады, жымияды, күледі... ал кейде адамның өзі табиғат реңіне кіріп, сан өзгере толқиды.
Ақын сонау ауыз әдебиетінен келе жатқан үстемелете, үдете бейнелеу- градация тәсілінің жаңа түріне де ден қояды. Бұл негізгі ойды әрі түйіндей, тиянақтай түсіп, оқушыға да жағымды әсер етеді.
Қос Домбыраның авторы егіз ішектен күмбірлеп шыққан әуез үндестігне айрықша көңіл бөлген. Көп жағдайда бір шумақ өлең келесі жолдарда іштей үндесе өріліп, бір-бірімен тұтаса қабысады-қайыра шертілген күй ырғағы іспетті көңілді қозғап қайталанып, өрістей дамып, шарықтай береді.
Жүрісінен су шайқалмас тайпалған жорға да, ойлы-қырлы, бел-белесті бұралаң жол үздіксіз көп ұшырасса, кібіртіктеп, жүрісіне жаңылар болар ... . Шексіз даласын ұзақ Көшпен талмай шиырлап, үкілі Домбырасын қолына алып Жерұйықты жырлаған ақынның, күйші ақынның қаншама шебер

ойнағанмен, азды-кем жаңыла шерткен жері де жоқ емес. Тақырып қайталамағанмен, көңіл күй, образ қайталау, кейде келте қайыру байқалады. Сөз ұстасына... Ана өлеңінің бір жолы артық, мына жырыңның бір жолы кем, немесе қайталау,- деп ескертіп жатуды артық көрдік. Ақын Қадыр Мырзалиев алғашқы лирика кітабын Ой орманы деп атады.
Мұндағы ойлар өмірді, адам тіршілігін тасадан бақылаған сырт көздің салғырт ойлары мен енжар байқаулары емес, адамдықтың қиын да күрделі сапарына жаңа аяқ басқан жас жігіттің бастан кешкендері, көкірегін көлегейлемей сөйлеп, тебірене айтқан жан сырлары. Ендеше, өмір жолын күні кеше бастаған жас азаматтың өз кітабын көп көрген көнедей- ақ Ой орманы деп аталады.
Соғыс... Әдебиетке Мырзалиевты әкелген жас буын өмірбаянының алғашқы беті соған арналыпты. Ол соғысты буыны бекіп, бұғанасы қатқан, қару асынған ересек боп көрген жоқ, жыртық иін, жадау кейіп сәби күйінде көрді. Соғыс оның дүниетанымын, сезім серпілісін, рухани дидарын қалыптастырды. Өмір жолын ащы шындықтардың бетпе-бет айқасында бастаған ол өлең жолдарын да тап сол ащы шындыққа құрады.Жоғарыда келтірген екі өлеңде әдемі теңеу, әсем тіркес, артық әшекей жоқ.Өңшен қара жоңқа қарапайым сөздер. Алайда сол қарапайым сөзбен айтылған қарапайым шындық бүкіл жан-дүниеңді шайқап- шайқап өтеді. Белинскийдің жүректі тек шындық қана тебіренте алады деу себебі де осыдан шығар. Соғыс... Ол жауынгермен жауынгердің, қарумен қарудың ғана қақтығысы ма? Жоқ , ең алдымен жалған мен шындықтың айқасы, жалған мұрат пен шын мұраттың, жалған рух пен шын рухтың жекпе-жегі. Бұл шайқаста шындық жеңді. Ендеше ол жайлы өлеңнің авторы да, қаһарманы да шындық болуға тиісті.

Моншада мен арқаларды көп ыстым,
Моншада мен сан тағдырмен тоғыстым,
Монша деген- мүгедектер музейі,
Сол музейде документі соғысты
Шолақ қылып кеткен кеше қан майдан

Мына бір жан алады енді қол қайдан?
Соғыс біткен жойылсын! -деп үндеуге
Жоқ қолы үшін бәшпәйімен қол қойған...
Осыншама сұмдықты, осыншама шындықты көрген кісінің өмірдегі қандай ақиқаттын болмасын жүзіне тура қарай алмай, жалған сөйлеп жалтаруға, көре - тұра көлгірсуге қақысы бар ма? Осынша сұмдықты көріп өскен ақынның өмірдегі шын мен жалғанның арасына шек-шекара қоймай, немкетті қарауға, дүниені самарқау шолып, салғырт сөйлеуге, көзі көргенді айтпай бүгіп қалуға қақысы бар ма? Жоқ!
Ендеше, Қадыр Мырзалиевтың жаста болса дүние тірлігіне тінте қарап, үңіле барлап, тебірене жазған жырлары өмір жайлы ойлар орманы болмағанда, не болады!
Тарихтың сын -- сағаттарына сәби жүрегімен куә болған жас ақын ұлы шындықтың әр бетін жалғандық пен жалтылдақтықтан, жалаңдықтан қызғыштай қориды. Ол ұлы жеңісті, ұлы ерлікті қаз қалпында жырлауды мақсұт тұтады. Бізде өзіміз шыққан қиын асудың өрлігін жасыруға, өмір шындықтың алапат ұлылығын абайламай, оған қосымша бояу жағып құлпырта суреттеуді, Леонид Леоновтың тілімен айтсақ, онсызда көркем Эльбрусты одан сайын ажарландыра көрсету үшін басына ақ бантик байлап суреттеуді талап етеді.
Қадыр Мырзалиев ондай әсіре қызылдан атымен аулақ. Алайда, соғыс тұсындағы өмірдің неше алуан трагедиясын көрсеткен Ой орманы қапырық қасіреттін, аңылжыған аза-қазаның, ызы-қызы жылау-сықтаудың кітабы емес.Бұл не? Трагедия ма? Трагедия! Бірақ,бұл тек қасіретке арналған өлең емес, ең алдымен, қасіреткеде мойын үсынбаған рухани қайсарлыққа өлең. Ақын соғыстын қандай сұмдық трагедиясын жазса да, оның ар жағынан адам ерлігін, өмір өрлігін айнытпай таниды. Осы бір қорғасыннан құйғандай мығым шындык,карапаиым жолдарда сол адам ерлігімен өмір өрлігіне арналған гиміндей естіледі. Қадыр мырзалйев өлеңдері тек қана соғыс жайлы өлеңдер емес, соғыстыда жеңген адамдык, адамгершілікжайлы өлеңдер. Ол жеңіс дидарын,жеңімпаздыкты ең

алдымен адамдар көкірегімен іздейді. Ол өмірге көрік қосатын жарқын нұр да адамдар көкірегінде деп ойлайды. Қ. Мырзалиев өлеңінде соғыс тұсындағы өмір шындығы,адамдар абзалдығы көрінумен қоса ,тарихтын екі талай сағатын коріп ержетк бүкіл бір ұрпактың рухани шежіресі,поэтикалык оброзы жасалған.
Осы арада маладая гвардия баспасы 1967 жылы басып шығарылған ФРГ,Австралия,Швейцария,Батыс Берлйн жас акындарның Дауір шумактары (СТРОКИ ВРЕМЕНИ)атты жинағы ойға оралады. Ондағы өлеңдердің көбі де өткен соғыс пен оның адам жанындағы зардаптарына арналыпты.

Дед мой шел умирать на запад,
Отец- на васток.
А мне в какую сторону?

(Орысшаға аударған З.Миркина),-деп сұрайды жас ақын Фолькер фон Терне.Бүкіл жинак өткеннен шошыну,бүгінгіден түңілу ,ертеңнен күдер үзуден тұрады. Бұл өткен соғыста мерт болғандардың жер бетінде қалдырған бір ұрпағының рухани кескіні. Ал, Қ.Мырзалиев өткен соңғы шәйттерінің атымен басқа ұрпағының рухани бейнесін жасаған. Мұнда батыс немістері ақындарының жандүниесіндегі дағдарыс жок.Өткен соғыс батыс жастарының болашаққа деген сенімін күретіп,дүниеге деген көз қарасын тарылтып кетсе,біздің жастардың адамгершілікке, гуманизмге деген сенімін нығайтып, дүние таным көк жиегін бұрынғыданда кеңітті. Сондықтан да болар, батыс немістері ақындары өлеңдерінде ажал елестері, атом бомбасы түскен жердің аспанға ұшқан шаң - тозаңы, қираған үйлердің аруақтай құр сүлділері, жаншылған дене, жайпалған тірлік көріністері-бастығрылған кісінің түсіндей, бір-бірімен ию-қию шатысып жатса, Ой орманында бейбіт өмір суреттері, табиғат көріністері, жапырақ сыбдыры, күн ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.