Бала тәрбиесіндегі халықтық салт- дәстүрдегі тәрбиенің маңызы

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Лого

Реферат

5В 011900 шетел тілі-2 шетел тілі

Орындаған:Ырысбай Арай

Тексерген: Кенжан А. М

Алматы 2014

Тақырыбы: Бала тәрбиесіндегі халықтық салт- дәстүрдегі тәрбиенің маңызы

Жоспар:

І. Кіріспе:

а) Халық педагогикасы - тәрбие құралы;

б) Халық педагогикасының қайнар бұлағы - ауыз әдебиеті үлгілері;

в) Қазақ даласының ұлы ойшылдары, философиялық ой-пікірлердің көш басшылыры;

ІІ. Негізгі бөлім: Салт пен дәстүрдің тәрбиедегі алатын орны

а) Бала тәрбиесіне байланысты дәстүрлер;

б) Тұрмыстық салт-дәстүрлер;

в) Әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлер;

г) Үйлену, үй болу салт-дәстүрлері;

д) Жаңа заман салт-дәстүрлері;

ІІІ. Қорытынды:

Баланы ұлттық рухта тәрбиелудің негізгі құралы - халық педагогикасы.

Халық педагогикасы - тәрбие құралы

Таихқа көз жүгіртсек халқымыз ата бабаларының ғасырлар бойы жинақтаған омир тәжрибесін, бай рухани қазынысын жас ұрпақты тәрбиелеуде пайдаланған бала тәрбиесіне ерекше мән бере, үміт арта, сергек қараған. Жас ұрпақтың алдына асқаралы мақсат қойылып, келелі міндеттер жүктеген болашақ ел қамқоры, Отан қорғаушысы, шаңырақ иесі, өмір гүлі деп бар жақсысын баласына арнаған. Халықтың өмірлік тәжрибеден түйгендері, бастан кешкендері, ұстаған қағидалары мен тұжырымдары, ұқыптылықпен жинаған әдет-ғұрптары, салт-дәстүрлері, даналық асыл ойлары, тәрбие шежіресі халық педагогикасы болып қалыптасқан. Халық педагогикасы халықтың ауыз әдебиетінде, ақын-жыраулардың шығармаларында, халықтың тәрбие дәстүрлері, әдет-ғұрптары, отбасындағы тәрбие, халық ойындары мен мерекелері, музыкалық шығармалары, бейнелеу өнері, қол өнер туындыларында тәрбиелік мазмұнда көрініс тапқан.

Халық дүниеге келген нәрестенің болашағын ойлап, бар жақсылықты соның жолына бағыштап, көркем сөзге, өлеңге, әнге, күйге қосып неш түрлі қызықты ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, әңгімелер шығарып, оларды күнделікті тәрбиеде пайдаланып отырған. Сан ғасырдан бері жинақталған ойшылдардың, даналардың шешендердің, ел бастаған көсемдердің, ұстаздардың педагогикалық идеялары халықтың өмір-тіршілігімен, кәсібімен, ұлттық тәрбие дәстүрімен қоғамнан қоғамға жалғасып, дамып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырған.

Халық педагогикасының қайнар бұлағы - ауыз әдебиеті үлгілері. Адамдық принцптерге негізделген шығармалар - ертегілер, эпостық жырлар, ақындар айтысы, аңыз -әңгімелер, өлең - жырлар, жаңылпаштар, жұмбақтар, мақал - мәтелдер, қанатты сөздер - жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу, ақыл - ой санасын дамыту, дене тәрбиесі, еңбек тәрбиесі, эстетикалық т. б. тәрбиесін жүзеге асыруға бағытталған. Бұл жөнініде кемеңгер жазушы М. О. Әуезов «Табиғатты баурап алғанша адам қиялмен танып меңгеріп, оған өз ықпалын жүргізуді арман еткен. Ертегілерде қоғамдық тартыста, күштердің көпшілікке көрсеткен қиянаты, зорлық - зомбылығы да халықтың әділет, арман туралы ұғым-нанымы түгел жинақталған. Біз ауыз әдебиетін зерттей отырып, халық санасындағы отаншылдық сезімді, адамгершілік гуманизмді, халықтың қанатты үміті - оптимизмді, сол халықтың өткендегі өмірін, аңсау арманын, әдет - ғұрпын көреміз . . . » - деп, жас ұрпақты тәбиелеулдегі ауыз әдебиетінің орнын жоғары бағалаған. Өйткені халықтың тәрбие дәстүрі ұлағатты сөздер, мақал-мәтелдер, ән, күй, музыкалық ойындар, теңге алу, жамбы ату, аударыспақ, күрес, алтыбақан, қыз ұзату, келін түсіру, шілдехана, өнер сайыстары, атжарыс фольклорлық шығармалар арқылы көрініс тауып отырған.

Жас ұрпақты намысшылдыққа, ерлікке, отаншылдыққа, жақсылыққа, кішіпейілділікке, бауырмалшылыққа, ілімпаздыққа, ақылдылыққа, өткір тілді шешендікке, әдептілікке, тазалыққа, өнелі, шебер болуға, өнерліні құрмет тұтуға, туған жер табиғатын, ерлік дәстүрін сүюге тәрбиелеген.

Қазақ ақын - жырауларының шығармаларынан халықтың салт-санасын, ой-өрісін, мақсатын, талап тілегін, мұң-мұқтажын, қуаныш-сүйінішін, болашақ өрендер айтар өсиетінің терең мәнін жас ұрпаққа ұғындыру алдына бір тәрбие құралы екенін мақтанышпен атап айтамыз. Қазақ даласының ұлы ойшылдары, халқымыздың қоғамдық - саяси, әлеуметтік, педагогикалық, филасофиялық ой - пікірлерінің көш басшылары - Асанқайғы, Досмамбет жырау, Шалгиіз Тіленшіұлы, Жиембет жырау, Ақтамберді Сарыұлы, Үмбетей Тілеуұлы, Бұқар Қалқаманұлы, Шал

( Тілеуке) Құлекеұлы, Махамбет Өтемісұлы, Сүйінбай Аронұлы, Базар жырау

т. б.

Адам бойындағы сапалы адамгершілік қасиеттерді жаман әдет, жат мінез-құлықтарға қарсы қоя отырып, жамандықтан жиренуге баулиды. Жастарға тіл мәдениетін үйретіп, шығармашылыққа тәрбиелеуде қанатты асыл, көркем сөздердің ықпалы ерекше тиімді. Қазақ халқы салт - дәстүрлерге бай, атап айтсақ:

Бала тәрбиесіне байланысты дәстүрлер;
Тұрмыстық салт-дәстүрлер;
Әлеуметтік-мәдени дәстүрлер;
Үйлену, үй болу салт - дәстүрлері;
Жаңа заман салт - дәстүрлері;

Дәстүр дегеніміздің өзі жалпы халықтың ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалып отыратын, қалыптасқан озық салты мен әдет-ғұрпының жиынтығы. Оның ықпалдылығы, адамдардың психолгиясына, күнделікті тіршілігіне енуінде.

Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің ерекшелігі мен қасиеті, тәрбиелік әсер-ықпалы да осы өміршеңдігінде, жаңа дәстүрлердің туып, дамып, қалыптасып, тәрбие құралы ретінде кейінгі ұрпаққа мұра болып қала беруінде.

Қазақ халқының салт-санасында ата-ананың арман-тілегі ерекше көрініс тапқан, бірақ бұл асыл қазыналар тоқырау кезінде нағыз тәрбие құралы бола алған жоқ, қайта жыл озған сайын тәрбиеден шеттеп шығып қалып отырды.

Тоқырау кезеңінде бірыңғай мәдениет жасаймыз деп ұлт мәдениеті, ұлт тілі, ұлт өнері атаулыдан безіп, халқымыздың тарихымен мәдени, әдеби музыкалық мұраларын өз ана тілінде оқып, тыңдап, түсініп, тәлім-тәрбие ала білмейтін, өз ұлтының ізгі дәстүрін ұмытқан, жеңіл-желпі даңғыра әуенге әуес, өз халқының тілі мен өнеріне, болашағына немқұрайды қарайтын, адамгершілік сапасы, эстетикалық мәдениеті төмен, рухани дүниесі жүдеу талғамсыз ұрпақты қалыптастырады. Қазақ дәстүрінде баланы әлдилеу, жұбату, ойнату, тәрбиелеу үстінде оның алдына неше алуан тілек - мақсат қою өлеңмен, жырмен, әнмен, көкемсөз айшықтарымен айтылған. Мектеп жасына дейінгі балалар ата-анасының, апа-ағаларының айтуы, оқып беруі бойынша сәбилік шақтан-ақ халық ауыз әдебиетімен таныс бола бастайды. Бесік жыры, хайуанаттар, жан-жануарлар айтысы, ертегілер, жұмбақтар мен жаңылтпаш сөздер, мақал-мәтелдер, өтірік өлеңдер - бәрі де баланы қызықтырып, оларды қуанышқа бөлейді. Сөз өнерінің әдемі кестелері олардың сөздік қорын байытып, бірден - бірге мағыналы да мәнді сөйлеуге жаттықтыра береді.

Бөбектің алғаш тыңдайтын өлеңі - «Бесік жыры» балаға деген махаббаттан, болашақ ел азаматы болсын деген тілектен туған ойлар. Халық тәрбиесі бала жас кезінен бастап көпшіл, ынтымақшыл, үлкенге сый-құрмет көрсете білетін өнегелі адам болуын көздеді және баладан адамгершілік қасиетті талап етті. Алақаны ашық, қолы кең береке иесі болсын, жұдырығын түйген сұм болмасын дегенді баланың бойына сәби шақтан сіңіруге тырысқан. Ата-ана өз баласын халыққа жан-жақты өнерімен, біліктілігімен, игілікті ісімен қызмет етіп танылса екен деп армандап, ол ізгі ойын бесік жырына қосты, жас нәрестенің болашағына үміт артты.

Адам табиғат пен өмірдің бар қызығын жырға, әнге қосқан. Атап айтсақ: «Шілдехана», «Қырқынан шығару», «Бесік тойы», «Тұсау кесу», «Атқа міну», т. б. тойлар мен қатар қыз ұзату, келін түсіру оқиғаларының бәрі де көркемсөзбен, ән мен үндесіп отырған. Мысалы: «Бөбек», «Қаз - қаз», «Тәй - тәй», «Ақ білек», «Бөпем - ай», «Әлди, бөпем», т. б. әні бар өлеңдердің әуені мейірімге, махаббатқа, жылы сезімге, жұмсақ үнге толы, бір қалыпты ырғағы бесіктің тербетілуіне сай құрылған. Жалпы қазақтың халық әндерінің негізгі ерекшелігі оның әуенінің әуезділігінде, ырғағы мен формасында, терең де ашық-жарқын жайдары, кең сарынды сазында.

Қазақ халқының ұлттық музыкалық мәдениеті ән, күй шығармаларын айқын да терең байқалады. Бұл шығармалар қай заманда да халықтың талап - тілегі мен асыл арманына үндес дыбыстардың жүйесі арқылы әсер етіп, адамның жан - жүйесіне қозғау салған. Кейде халық қайғылы, қуанышты оқиғаларды, ақыл-кеңестерді әнмен, күймен, өлеңмен, жұмбақпен хабарлап білдірген. Олар - сүйінші, естірту, жоқтау, тойбастар, беташар т. б. Бұлар хабаршы ролін де атқарған. Халық әндері өзінің пайдалану аясына қарай әлеуметтік, тарихи, лирикалық, тұрмыс-салт, әдет-ғұрып немесе еңбек тақырыбына арналған. Төрт түлікті бағып - қағу, баптау барысында табиғаттың сан-қилы құбылыстарын, дала мекендеушілерінің қимыл-әрекеттерін, тіршілігін бақылап, олардың өмір сүру тәсілдерін танып білген.

Ерте заманда қазақ халқы өзінің көшіп-қонып жүруіне байланысты тек қана мал шауашылығын кәсіп еткен. Сондықтан баланы жұбатса да, ойнатса да, еркелетіп сүйсе де немесе оның жақсы қасиеттерін бағалай да малдың көркем тұлғасы мен сүйкімді қылығына теңеген. Баласына жақсы көргенде «қошақаным», «құлыным», «ботам», «ботагөзім», «ақмаралым», «ақтайлағым», «ақтоқтым», «марқа қозым» деп еркелетіп, дүниеге келген сәбилерге Серке, Танагөз, Ақтоқты, Қозы Көрпеш, Ботагөз, Ақмарал, Марқа, Тайлақ деп те ат қойған. Бұл дәстүр күні бүгінге дейін жалғасып келеді.

Халық өлеңдерінде баланы жас кезінен баулып, аз бен көпті айырып, санай білуге үйретуге көп көніл бөлінген. Жас баланың әңгімеге әуестенуі тілі жаңа шыға бастаған кезден-ақ басталады. 3 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды ойнату, жұбату, айналасында болып жатқан оқиғалар мен таныстыру үшін айтылатын ауыз әдебиетінде алуан түрлі өлеңдер, ертегілер, әңгімелер бар.

Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде көркем әдебиет туындыларын, озық дәстүрлерді тәрбие құралы ретінде пайдалану үшін тәрбие бағдарламасына енгізу мәселесі Қазақстанда алғашқы балалар мекемелері ашылған кезеңнен бастап қолға алынған болатын, әйтсе де өз дәрежесінде көрініс тауып, нағыз тәрбие құралы бола алмады.

Ұлттық дәстүрлеріміз: бұл келіннің аяғы ауырлауы - үй іші үшін, енесі үшін зор қуаныш. Ене алдын ала той - дәмге ауыл әйелдерін, көрші - қолаңдарын шақырады. Бұл тойды «құрсақ шашу» деп атайды.

Келіннің толғағы басталғанда болатын жоралғы - жарысқазан деп аталады. Жиналған әйелдер адыраспанды тұтатып, келіннің басынан айналдырып аластайды, ененің сандығы ашылып, сақтаған құрт-майы, кәмпит-шайы шашылады, сыбығасы асылады.

Шілдехана. Нәресте дүниеге келген күні қалжа үшін қой сойылады. Қойдың етін жеп, сорпасын ішіп, босанған әйел 40 күн бойы қалжаланып, жел - суға тигізбей күтіледі.

Нәрестеге 40 күн толғанда қырқынан шығару дәстүрі жасалады ( 40 қасық суға 40 теңге - тиын) салып шомылдыру (қарын шашын, сүт тырнағын алу) . Баланың ата-анасы қырқынан шығарған адамға көйлек не орамал сыйлайды.

Балаға ат қою. Қазақ халқы 40 күн өткен соң балаға «азан шақырып» ат қояды. Оның мәні - ат қоюшы нәрестені қолына алып, атын атап, ( мысалы: «Сенің атың - Дана» деп ) үш рет айқайлайды. Ат қою құрметі ең сыйлы аталарына, әжелеріне, нағашыларына тиеді.

Бесікке салар тойы. Оған көрші - қолаң, дос - жарандар, ауыл әйелдері қатысады. Көп балалы ана бесіктің жабдығын тексеріп, шашу шашады. Бесікке салу үшін тары, талқан, жент, құрт-ірімшік, т. б. заттарды бесіктің теігінен өткізеді.

Отыру, еңбектеу, қаз тұрудан соң нәресте аяғын басуға әрекет жасайды, ол кезде тұсау кесу ырымы жасалады. Оған қойдың тоқ ішегі, ала жіп керек. Тұсау кесетін адамды үй иесі қалап алады. Немесе «Мен сиақты жүйрік, шапшаң, сәнді жүретін болсын» деп дос-жоралары өздері ниет білдіріп, баланың тұсауын кесді,

Халқымызда нәрестенің атасы мен әжесі немересіне арнап жас төлге ен салу дәстүрі де бар. Бұл - бәсіре деп аталады. (Ен құлынға, тайға салынады. Ол баланың өз қажетіне жұмсалады) .

Бала 4 - 5 жасқа келіп, естияр болғанда сүндетке отырғызу дәстүрін өткізіп, арнайы үлкен той жасайды.

Бұдан әрі қарай атқа алғаш міну, балабақшаға, мектепке бару, мектеп бітіру, т. б. жаңа дәстүрлер жарасымын тауып жалғаса береді.

Халық нәресте ойынға жарай бастағаннан-ақ оны алдарқатып көңілін аулау үшін ойын-өлеңдер айтады: «Санамақ», «Қуыр-қуыр, қуырмаш», «Бақа, бақа, балпақ», «Қарға, қарға қарғалар», «Түйе-түйе түйелер», «Сауысқан», «Торғай», «Көбелек», ал сәбилік шақта-ойын әрекеті ерекше орын алғанда олардың ойыны жыр мен, әнмен, сөзбен астасады. Ойын өлеңмен басталып, өлеңмен аяқталады.

Қазақ халқында отбасындағы бала тәрбиесінде ата мен әженің орны ерекше. Жас жұбайлар тұңғышын атасы мен әжесінің бауырына салады. Олар өмірден түйгенін ұрпағына үйретіп, баулиды.

Бүгінгі таңдағы ата әжелер оқып білім алған, «көзі ашық, көкірегі ояу» жандар. Отбасында қалыптасқан осы ұлттық дәстүрді құптап, жалғастырған абзал.

Халқымыздың ежелден берік ұстаған әдет-салтының бірі - адамдар арасындағы ілтипатты қарым-қатынастар, екі жақты сыйластық. Сол себепті жасы үлкенді сыйлап, атын атамай, оларды ата, әже, апа, аға, тәте, жеңге, көке, әпке десе, жасы кішілерді үлкендер өз тарапынан інішек, қарындас, қызым, балам, келін, қалқам, шырағым, бауырым т. б. деп, құрметпен атайды. Жасы үлкен адамның атын атау әбестік, өрескелдік, тәрбиесіздік болып есептеледі. Осыдан келіп туындайтын әдет-келін қайын атасының, қайын енесінің, қайнағасының, абысындарының аттарын атамай, апа, ата, әже, аға, жеңге дейді, қайын сіңілісі мен қайындарына жанама ат қояды.

Қазақ халқы ұзақ сәлемдеседі. Оның мәні - тек амандасқан адамның халін білу емес, оның үрім-бұтағының, ел-жұртының, тіршілік тірегі болған мал-жанының бүтіндігіне де тілектес екенін білдіру.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.