Әлихан Бөкейхановтың өмiрi мен қызметi

Жоспар
Кіріспе

КIРIСПЕ
§ 1.1 Ә.Бөкейханның туып.өскен ортасы, қоғамдық көзқарастың қалыптасуы
§ 1.2 Ә.Бөкейхан . Мемлекеттiк Дума депутаты
Ә.Бөкейханның 1916 жыл тұсындағы қызметi.
§ 2.1. Ә.Бөкейханның Уақытша Үкіметтiң Торғай облыстық комиссары
§ 2.2 Ә.Бөкейханов “Алашорда” автономиялық Үкіметiнің қайраткерi
III. ҚОРЫТЫНДЫ
IV. ПАЙДАНАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... .64.65

Қазақ халғының тәуелсiз мемлекетi бiрнеше ұрпақтың арманы болды. Отарлық билiк кезiндегi Қазақстан тарихы зорлықшыл саясат үстемдiк еткен, қасiретке толы кезеңдерiмен ерекшеленедi. Ал, ендi бүгiнгi күнi сол тәуелсiздiгiмiзге қолымыз жеткенде, туған елiнің, Отанының шынайы тарихын бiлуге деген ұлттық сана-сезiмнің бұрын-соңды болмаған өрлеуiнің куәсi болып отырмыз. Тарихымызқа деген қоғамдағы сұраныстың жоғары деңгейiн Қазақстан Республикасының тұңғыш президентi Н.Назарбаевтың 1997 жылды “Жалпыұлттық татулығы мен қуғын-сүргiн құрбандарын еске алу” және 1998 жылды “Халық бiрлiгi мен ұлттық тарих жылы” деп жариялауы көрсетiп отыр. Мүның өзi тарих тағылымының болашығы үшiн маңызының өте зор екенiн және бұл мәселеге мемлекеттiк дәрежеде қолдау жасалып отыранын аңғартады. Тарихшылардың, қоғамтанушылардың ендiгi мiндеттерi тарихымыздың “ақтаңдағы” беттерiн, құлдық психологиядан, жалған консепциялардан азат етiп, өткенiмiздi тарихи шындық түрғысынан зерделеп, тарих тану ғылымының гуманистiк борышын орындауға адал қызмет етулерi болып табылады. Осы орайда, кезiнде тәуелсiздiгiмiз, азаттығымыз үшiн күрескен, сондықтан кеңестiк тоталитарлық жүйе құрбандығына айналған, есiмдерiн осы саяси тәртiп кейiнгi ұрпақ санасынан тазартуға күш салған тұлғаларды тарихымызға оралту аса қажет болып отыр. Сондай iрi қайраткердің және ғалымның бiрi - әлихан Бөкейханов (1870-1937). Бөкейханов сияқты тұлғаның қайраткерлiгiне және еңбегiне обьективтi баға беру, ұлттық тарихымыз үшiн ғана емес, егемен Қазақстанның жас ұрпағын рухани және саяси түрғыдан тәрбиелеу үшiн де керек.
ХХ ғасырдың басындағы күрделi тарихы оқиғаларға белсендi түрде тiкелей араласып, терең iз қалдырған әлихан Бөкейханов сияқты iрi қайраткерлердің қызметi мен қоғамдық-саяси көзқарасын жан-жақты талдау арғылы, бiз Отандық тарихымызды одан әрi терең түсiнуге жол ашпақпыз. Мүның өзi бiз зерттеп отырған тағырыптың өзектiлiгi көрсетедi.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Әлихан Бөкейхановтың өмiрi мен қызметi.

ЖОСПАР
КIРIСПЕ
§ 1.1 Ә.Бөкейханның туып-өскен ортасы, қоғамдық көзқарастың қалыптасуы
§ 1.2 Ә.Бөкейхан - Мемлекеттiк Дума депутаты
Ә.Бөкейханның 1916 жыл тұсындағы қызметi.
§ 2.1. Ә.Бөкейханның Уақытша Үкіметтiң Торғай облыстық комиссары
§ 2.2 Ә.Бөкейханов "Алашорда" автономиялық Үкіметiнің қайраткерi

III. ҚОРЫТЫНДЫ

IV. ПАЙДАНАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... 64-65

КIРIСПЕ
Қазақ халғының тәуелсiз мемлекетi бiрнеше ұрпақтың арманы болды. Отарлық билiк кезiндегi Қазақстан тарихы зорлықшыл саясат үстемдiк еткен, қасiретке толы кезеңдерiмен ерекшеленедi. Ал, ендi бүгiнгi күнi сол тәуелсiздiгiмiзге қолымыз жеткенде, туған елiнің, Отанының шынайы тарихын бiлуге деген ұлттық сана-сезiмнің бұрын-соңды болмаған өрлеуiнің куәсi болып отырмыз. Тарихымызқа деген қоғамдағы сұраныстың жоғары деңгейiн Қазақстан Республикасының тұңғыш президентi Н.Назарбаевтың 1997 жылды "Жалпыұлттық татулығы мен қуғын-сүргiн құрбандарын еске алу" және 1998 жылды "Халық бiрлiгi мен ұлттық тарих жылы" деп жариялауы көрсетiп отыр. Мүның өзi тарих тағылымының болашығы үшiн маңызының өте зор екенiн және бұл мәселеге мемлекеттiк дәрежеде қолдау жасалып отыранын аңғартады. Тарихшылардың, қоғамтанушылардың ендiгi мiндеттерi тарихымыздың "ақтаңдағы" беттерiн, құлдық психологиядан, жалған консепциялардан азат етiп, өткенiмiздi тарихи шындық түрғысынан зерделеп, тарих тану ғылымының гуманистiк борышын орындауға адал қызмет етулерi болып табылады. Осы орайда, кезiнде тәуелсiздiгiмiз, азаттығымыз үшiн күрескен, сондықтан кеңестiк тоталитарлық жүйе құрбандығына айналған, есiмдерiн осы саяси тәртiп кейiнгi ұрпақ санасынан тазартуға күш салған тұлғаларды тарихымызға оралту аса қажет болып отыр. Сондай iрi қайраткердің және ғалымның бiрi - әлихан Бөкейханов (1870-1937). Бөкейханов сияқты тұлғаның қайраткерлiгiне және еңбегiне обьективтi баға беру, ұлттық тарихымыз үшiн ғана емес, егемен Қазақстанның жас ұрпағын рухани және саяси түрғыдан тәрбиелеу үшiн де керек.
ХХ ғасырдың басындағы күрделi тарихы оқиғаларға белсендi түрде тiкелей араласып, терең iз қалдырған әлихан Бөкейханов сияқты iрi қайраткерлердің қызметi мен қоғамдық-саяси көзқарасын жан-жақты талдау арғылы, бiз Отандық тарихымызды одан әрi терең түсiнуге жол ашпақпыз. Мүның өзi бiз зерттеп отырған тағырыптың өзектiлiгi көрсетедi. Жалпы, отарлық бұғау құрсауында болған елдердің тарихында ерекше жазылуға тиiс кезең - азаттық қозғалыс тарихы болатындығы түсiнiктi болды.
Алаш қайраткерлерiнің тағдырын, әсiресе шет елдерге қоныс аударуға мәжбүр болған алаштықтардың өмiрi мен қызметiн танып-бiлуде Х.Оралтай еңбегінің орны ерекше болды. Сондай-ақ бұл еңбектiң даулы жерлерi де бар. Мәселен, автордың "Алаш" партиясы тарихын 1905 жылдан бастауымен, "Қазақ" газетiмен бiрге "Айқап", "Қазақстан" басылымдарын осы ұйымның органына жатғызуымен келiсу қиын. Х.Оралтай "Алаш - Түркістан түркiлерiнің ұлттық-азаттық үшін күресiнің ұраны болды". Бұл басылымдардың ұлт-азаттық қозғалыс үнi болғаны рас, бiрақ белгiлi бiр саяси ұйымның органы болды деп айту негiзсiз.
Қазақ демократиялық интеллигенциясының ХХ ғасырдың бас кезiндегi қоғамдық-саяси қызметiн зерттеудегi шын мәнiндегi жаңа кезең 80-жылдардың соңына қарай басталады. Оған жол ашып берген сол кездегi бүкіл Кеңестер Одағын қамтыған қайта құру процесi, соған байланысты тоталитарлық жүйенің құрбаны болған қазақ мәдениетi мен ғалымының көрнектi қайраткерлерiнің шығармашылық мұрасын қайта қарау үшін Қазақстан Коммунистiк партиясы орталық Комитетi жанынан құрылған коммиссияның шешiмдерi де болды. Социалистiк Қазақстан. 1989 ж.ж 26 шiлде т.б. Соның нәтижесiнде, Сталиндiк жазалау құрбаны болған қазақ зиялыларының шығармашылық мұрасы 1988 жылдан бастап жарық көре бастады. Осы кезеңнен бастап қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметi "дөңгелек столдардың тағырыбына айнала бастады. Социалистiк Қазақстан 1989, 19 шiлде. Қазақстан Коммунисi" журналы. Ақиқат 1991 қараша мен Социалистiк Қазақстан газетi болды. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысының бүгінгi қоғамдық сұранысқа сай зерттеуде М.Қ.Қозыбаев еңбектерiнің орны ерекше. Олар бұл күрделi мәселенi ескi, ұлы державалық мүдде түрғысынан емес, ұлттық ерекшелiктер мен мүддеге, жалпы адамзаттық қасиетке негiзделген жаңа әдiстемелiк және теориялық деңгейде зерттеудi меңдейдi. Интеллигенция тарихын зерттеудегi жаңа кезеңнің тағы бiр белгiсi бұл мәселенi кең тарихи хронологиялық ауғымда және нақты деректiк негiзде зерттеудi қуаттайтын еңбектердің жарық көре бастауы. ұлттық интеллигенция тарихын кеңес билiгi дәуiрi шектеген Қарақұсов және басқа авторлардың пiкiрiн Х.Бабажанов орынды сынаған. Сондай-ақ осы жаңа кезеңде ұлттық интеллигенцияның қоғамдық-саяси қызметiн зерттеу тарихнамасыда белгiлi жүйеге түсе бастады. Қозыбаевтың тарихнамалық еңбектердің жарық көруi соның айғағы.

Пайдаланылған әдебиеттер.
1. М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы Алматы., 1995 ж.
2. Қойшыбаев Б. Әлихан Бөкейханов. Қазағ әдебиетi. 1989жыл. 9 маусым.
3.Сармурзин А.Г. Григорьев Бөкейханов және тарих шындығы. Қазақ әдебиетi, 1989ж. 7 шiлде.
4. М.Қойгелдиев, Ә.Бөкейханов саяси портрет. Ақиқат.1992ж.
5.Ә.Бөкейхан Таңдамалы. Алматы., Қазақ энциклопедиясы. Бас редакциясы. 1995 ж.
6. Нұрпейiсов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы., 1995 ж.
7. Қазақ газетi, Алматы., 1994 ж.
8. Ахмедов Ғ. Алаш, Алаш болғанда, Алматы., 1996 ж.
9. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. Алматы., 1998 ж.
10. Қ.Атабаев. Қазақ баспасөзi Қазақстан тарихының дерек көзi
( 1870-1918 ж.).
11. К.Нұрпейiсов. Қазақ интеллигенциясының әмiршiл-әкiмшiл жүйеге Ғылым мен мәдениет саласындағы қарсылығы ( 20-30 ж.ж.) Сталичное обозрение 1998 №7.
12. А.Н.Букейхан и русское масонство. Казахстанская правда, 28.10. 1993 г.
13. Ә.Бөкейхан. Жұлдыз. 1996 ж. №1.
14. Ә.Бөкейхан. Шығармалар. Алматы., 1994 ж.
15. Ғозыбаев М. Ғұмырнама жанрын зерттеу мәселелерi Қазақ тарихы. 1997. № 4,
16. Богачев Алаш-Орда. В кн. Г.Сафаров. Колониальная революция (Опыт Туркестана). Алматы: Жалын, 1996. 272 с.
17. Брайнин С. Шафиро Ш. Очерки по исторни Алашорды. Алма-Ата-Москва: Казахтанское краевед изд-во. 1935. 149с.
18. Бейсимбиев К.Б. Идейно-политическое течение в Казахстане конца ХIХ - начало ХХ века. Алма-Ата: АН. КазССР. 1961 г.
19. Очерки истории общественно-политической и философской мысли Казахстана. Алматы. Қазақстан 1967
\

0.1. А.Байтұрсыновтың педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуына ықпал еткен қоғамдық және саяси-әлеуметтік жағдайлар
Х!Х ғасырдың екінші жартысында қазақ даласының Ресей қол астына тұтастай бағынуы, жер-жерлерде әскери бекіністердің, сауда- саттық өркендеген қалалардың салынуы, орыс шаруаларын қоныстандыруы т.б. саяси-экономикалық қарым-қатынастар, қалыптасып қалған көшпелі халықты бірден отырықшылыққа қазақ халқына едәуір әлеуметтік-психологиялық кері әсер етті.
Ресей Халық ағарту министрлігі 1870 жылы бұратана халықтарға білім беру шаралары туралы арнаулы заң қабылдады. Осы заң бойынша шет аймақтағыларды орыстандыруды көздеген миссионерлік педагогика жүйесі енгізілді. Өйткені, патша өкіметінің отарлау саясатының басты мақсатының бірі халықты жаппай орыстандыру, шоқындыру еді. Бұған жетудің негізгі жолы - мектеп, халық ағарту ісі екені даусыз 5. Осындай мақсатты іске асыра бастаған Ресей миссионерлері мұсылман елінің бірлігін ыдырату, халықты дінінен, тілінен айыру, бұратана халықтарды шоқындырып, ата-баба салтынан, дәстүрінен қол үздіріп тоз-тозын шығару үшін ғасырлар бойы қолданып келе жатқан алфавитін жойып, мұсылмандық мектеп-медреселерді жоғалтып, орыс-қазақ мектептерінің санын көбейтіп, оларды бірте-бірте таза орыс тілді мектептерге айналдыруды көздеген алуан түрлі сұрқия істерін жүргізді. Патша өкіметінің мұндай саясатпен ашқан мектептері қазақ халқының ұлттық ерекшелігіне, мәдениетіне үйлеспеді. Себебі, отаршылдардың басты мақсаты - қазақ халқын сауаттандырып, көзін ашу, білімді болуын қамтамасыз ету емес, жазба мәдениетінен ажырату болатын. Ұлттық мектептердің азаюы, әлсіреуі осындай отаршылдық саясаттың күшеюінің нәтижесіне байланысты еді. Мұндай саясаттың белең алуына қарсылық білдірген алғашқы қазақ ағартушысының бірі - А.Байтұрсынов болды.
Осы ғасырдың аяқ кезінде қазақ мектептері құрылымына байланысты екі түрлі көзқарастар туындады. Алғашқылары - орыстандыру, шоқындыру, ұлттық дін мен тілден, мәдениеттін қол үздіруді көздеуші миссионерлер, ал соңғылары - орыс халқының озық идеяларын негізге ала отырып, халқының дүниежүзілік білімді игеруін қалаған ұлт ағартушылары болды.
Осындай озық идеяның жүзеге асуы үшін қызмет еткендердің бірі - А.Байтұрсынов еді. Ол халқының болашағы жарқын болуына бар ғұмырын арнаған ұлтжанды азамат еді. Оның бойындағы ұлтжандылық қасиет отбасында қалыптасты. Отбасының сол замандағы зұлматтың қасіретіне ұшырауы, қоғамдық - әлеуметтік жағдай оның болашақтағы көзқарастарына тікелей ықпал етті дей аламыз. Себебі, ғалымның балалық шағы Ресей империясының отарлау саясатымен тұстас келді.
А.Байтұрсыновтың немересі С.Кәкішев Ахаң туралы ақиқат 6 атты ғұмырнамасында оның балалық шағынан бастап, саяси қоғам қайраткері болғанға дейінгі өмірін жан-жақты сөз ете келе, былай дейді: Ахаңның тұқымында ер мінезді адамдар көп болған. Байтұрсынның әкесі Шошақ күшті, мінезі салмақты, ақылды, шындықты бетке айтатын турашылдығымен ел жұртына беделді, шаруа кісі екен. Сол қиын қыстау күндерінде халқының мәдениетін, мұңын жоқтап сырттан болған әр түрлі шабуылдан қорғап, талай шайқасқа түссе керек. Содан Шошақтың батырлығы, ақылдылығы туралы әңгімелер ел арасында кең тарап кеткен.
Ал, Ахметтің әкесі Торғай уезінің начальнигі Яковлевті көрсеткен озбырлығы үшін сабап басын жарғандықтан Сібірге айдалды. Осы оқиға Ахметке бала кезінен - ақ қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік туралы ой түсіріп, өшпес із қалдырғанын оның Анама хат өлеңіндегі:
Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам,- деген жолдарынан аңғарамыз. Ол 1895 жылы Орынбордағы учительский школаны бітіріп, әуелі Ақтөбе уезі Батпақты болысындағы А.Қопсықбақовтың ауылнай школында, 7 одан соң Қостанай уезі Әулиекөл деген жерде болыстық школында, кейіннен Қостанай қаласындағы екі сыныптық орыс - қазақ школында мұғалім болды.
1886 жылы Ахмет Омбыға барып А.Е.Алекторовпен танысады. Осы жерде А.Е.Алекторовпен араласа келе, оның ішкі саясатын айқын аңғарады да, оны Н.И.Ильминскийдің саясатын жалғастырушы деген ой түйіндейді.
Ахмет 1886 жылдан 1907 жылға дейін Қарқаралыда орыс-қазақ школында, одан кейін қалалық училищенің оқытушысы қызметін атқарады.
Осындай ағарту ісімен айналысып жүрген кезінде-ақ, оның дүниеге деген саяси көзқарастарының қалыптасуы басталады, әрі осы жылдары өзінің Қырық мысал атты еңбегін жазады.
Ал, 1909 жылы жазықсыз жаламен Семей түрмесінде тоғыз айдай отырып шығуы А.Байтұрсыновтың өміріне қатты әсер етіп, қоғамдық - саяси күреске ертерек араласуына тура келді.
Ол туралы белгілі ғалым К.Нұрпейіс: ... ХХ ғасыр басында өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық - саяси қозғалыс өз алдына әуел бастан жалпы ұлттық - демократиялық мақсат - міндеттерді қойды.
Бұл істің басы - қасында екі ғасыр тоғысында қалыптасқан зиялылар жүрді.
Олардың Ә.Бөкейханов бастаған көпшілігі қазақ халқының жалпы ұлттық мүдделерін білдіретін қоғамдық - саяси ұйымдар құрып, солар арқылы өлкедегі буржуазиялық - демократиялық сипаттағы қоғамдық қозғалысты басқаруға талпынды. Солардың қатарында А.Байтұрсынов та болды, 8 - дейді.
А.Байтұрсыновтың ағартушылық-педагогикалық көзқарасының қалыптасып, ол жолды біржола ұстауына әсер еткен оқиғаның бірі 1913-1918 жылдар арлығындағы Қазақ газетінде редакторлық қызмет атқаруы.
Бұл қызметті атқару барысында А.Байтұрсынов қоғамдық және саяси - әлеуметтік жағдайларға белсене араласып, өзіндік қолтаңбасын қалдырды.
Оған ұлттық кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорында сақталған сол Қазақ газеті бетінде жарияланған мақалалары куә.
Мәселен, А.Байтұрсынов осы газет бетінде 1913 жылы 5 мың десятина жер, Жауап хат, Қазақтың бас ақыны, Алаш азаматтарына (М.Дулатовпен бірге), 1914 жылы Бастауыш мектеп, Мектеп керектері, 1916 жылы Қазаққа ашық хат, Сібір депутаттарының мәжілісінде, Қазақ жұртына (Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірге), Торғай һәм Ырғыз уезінің халқына (М.Дулатов, Тұнғаншин, Кәдірбаевпен бірге), 1971 жылы Шорай Ислам (Ә.Бөкейхановпен бірге) 9 және т.б. жазған мақалаларында отаршылдыққа қарсылық, халық санасын ояту, білімін көтеру, сауатсыздықпен күрес, ұлттық баспасөз ісін жандандыру мәселелерін көтерді.
А.Байтұрсынов Революция және қырғыздар атты мақаласында: М.Тынышбаев тәрізді патша заманынан бастап, отарлық билікке қарсы күресіп, қазақтың ұлттық саясатына жетекшілік жасаған қазақ зиялылары өкілдерінің атынан, осы қозғалыстың пайда болу себебіне, қазақ халқының 1917 жылғы қос төңкеріске қатысына, елді большевиктік анархиядан құтқару үшін құрылған уақытша Алашорда үкіметін, бұл үкіметтің азамат соғысы жылдарындағы қызметіне, бірін-бірі алмастырып билікке таласқан орыс үкіметтерімен байланысына және Кеңес үкіметі жағына өту себептеріне тоқталады.
Мұндай мақалалар сол кездегі баспасөз беттерінде толассыз жарияланған. Саяси әлеуметтік жағдайларға байланысты көптеген қазақ зиялылары кейбір мақалаларды бүркеншік атпен де беріп отырды.
Газет халықты қоғамда болып жатқан өзгерістерден құлағдар ету, санасын ояту, дұрыс жол сілтеп, өнер-білімге, оқуға шақырған бірден-бір үгітші - насихатшы болды
А.Байтұрсынов: ... газета - халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай қажет болса, халыққа газет сондай қажет ..., 10 - деп газеттің қазақ халқына тигізер пайдасын көрсетеді. Қазақ газеті бүкіл ұлтымыздың мәдениеті мен тарихын насихаттаумен қатар қазақтың зиялы қауымының саяси көзқарасын қалыптастырып, саяси партияларды құруға негіз болды. Жалпы газет 1913 жылдан 1918 жылға дейін шығып тұрды. Газеттің 265 саны жарық көрді.

Қорытынды
ХХ ғасырдың басындағы ой-пікірлерді, оның ішінде А.Байтұрсновтың педагогикалық, ағартушылық мұраларын, әдістемелік еңбектерін зерделей келе төмендегідей қорытындыға келдік:
ХХ ғасырдың басында Қазақстанда ұлттық білім беру ісінің жанданып дамып, қалыптасқаны белгілі. Осы жылдары ұлттық педагогиканың негізін салушылар: Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Х.Досмұхамедов, Ж.Аймауытов, Н.Құлжанов, М.Жұмабаев, Т.Шонанов, Е.Омаров, С.Торайғыров және т.б. қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне, педагогикасының дамуына өз үлестерін қоса отырып, ұлттық мектептің негізін салды. Себебі, олар ХХ ғасырдың басында ашылған ұлт мектептеріне арналған төл оқулықтарды, әдістемелік құралдарды т.б. көптеген ғылыми еңбектерді дүниеге әкелді.
А.Байтұрсыновтың алғаш педагогикалық және ағартушылық ой-пікірлері 1909 жылдан бастап көрінді. Ғалымның еңбектерін зерделегенде ұлттық педагогикамызға қосқан мынандай сүбелі үлестеріне көңіл аударуға тура келеді:
а) А.Байтұрсынов шығармаларындағы негізгі мәселелер - ана тілінің аясын кеңейту, тіл тазалығы, ұлттық ғылым-білімді туған тілде дамыту, жергіліктендіру саясатын іске асыруға жол салды.
ә) Ұлттық білім негізі-бастауыш сыныптарға арналған төл оқулықтардың, әдістемелік құралдардың негізін қалады.
б) Ұлттық мектеп керектерінің мәнін ашып көрсетті.
в) Ұлттық баспасөзді жандандырды.
г) Ұлттық мәдениетті әлемдік мәдениетпен кіріктіре меңгертуге үндеді.
ғ) еліміздің егемендігі үшін күрескен әлемдік аренадағы саяси-қоғам қайраткері ретінде танылды.
А.Байтұрсыновтың педагогикалық ой-пікірлері, ағартушылық қызметі зерделеніп, оның ұлттық ғылым-білімнің көшбастары екені, қазақ жазуының реформаторы, мәдениет зерттеушісі және жанашыры болғандығына архив деректері куә бола алады.
А.Байтұрсынов - Ыбырай негізін салған Торғайдағы екі кластық орыс-қазақ мектебінің түлегі, Ыбырай идеяларын жалғастырушы, әрі өз тарапынан оны одан әрі дамытушы ағартушы - қайраткер. Ә.Бөкейхановтың Ахметтің педагогтық-ағартушылық ой-пікірлері үш бірдей бағытта үндесетіндігі дәлелденді. Яғни, 1) екеуі де бар ғұмырларын ұлттық мектеп ашуға, қазақ балаларына дүнияуи білімді терең меңгертуге, өнерге, мәдениетке тартуға арналған. 2) Сондай дәрежеде білім беретін төл оқу құралдарын, сол оқулықтарға дұрыс басшылық жасауды үйрететін ғылыми-әдістемелік құралдар жазды. 3) Болашақ маман даярлау ісін жандандыру, ұлттық мектеп құрылымын анықтау, мектептің материалдық-техникалық базасын нығайту, оқу-білім арқылы саяси-әлеуметтік мәселелерді түсіндіріп, ұлттық сананы ояту, ол үшін ұлттық баспасөзді құрал ретінде пайдалану жолдарын айқындап көрсетіп берді.
А.Байтұрсыновтың педагогикалық, қоғамдық, саяси-әлеуметтік көзқарасының қалыптасуына отбасының, өскен ортаның, саяси-әлеуметтік жағдайлардың ықпалының күшті болғаны байқалады.
Ахмет Байтұрсынов мұраларын пайдалану арқылы студенттердің іс-әрекет қатынасын қалыптастыруға мүмкіндіктің мол екені байқалды.
Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұраларын зерттеп, оны педагогикалық колледждердің оқу-тәрбие үрдісіне енгізу барысында бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби шеберлігін арттырумен қатар олардың бойындағы адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық, еңбек сүйгіштік сезімдерін және жеке мәдениетін қалыптастыруға игі ықпал еткені де аңғарылды.
Ахмет Байтұрсыновтың маман даярлау ісіне байланысты ой-пікірлерін қазіргі философ-педагог ғалымдарымыз Е.Н.Степанов, В.Штоф, Г.Е.Афанасьев идеяларымен ұштастырып, топтағы тәрбие жұмысын моделдеу жоспары жасалып, нәтижесінде қазақ бастауыш сынып мұғалімінің моделі ұсынылды.

Қорытынды бөлімінде ғұлама ғалым, көрнекті педагог, белгілі қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов еңбектеріндегі қоғамдық - педагогикалық көзқарастар мен тәлімдік ой пікірлерді жүйелеп жинақтай келе, мынандай тұжырымдар жасауға толық мүмкіндік туғанын байқадым:
А.Байтұрсынов мұраларын зерттеудің үш кезеңі және оның туу себептері саяси - әлеуметтік жағдайлармен байланыстыра сараланып дәлелденді;
- Ахмет Байтұрсыновтың жастарды ұлттық болмысқа сай жоғары менталитетті, ұлтжанды азамат етіп тәрбиелеудегі идеялары өзінің ұстазы, Қазақстандағы педагогикалық демократиялық озық ойдың иесі Ы.Алтынсариннің ағартушылық идеясымен үндестігі негізделді;
- А.Байтұрсыновтың шығармашылығын жан-жақты меңгерту - таптырмас тәрбие құралы екені сараланды;
- Ғалымның өмірі мен шығармашылығын терең меңгертудің оқушыларды елжандылыққа, Отансүйгіштік қасиеттерге тәрбиелеп жетілдіруде игі ықпал ететіндігі айқындалып дәлелденді.
Менің ойымша ендігі міндет - ақыл ой алыбы А.Байтұрсыновтың асыл сөз, асыл ойларын санамызға сіңіру, өсиеттеріне сай еңбек етіп, іс қылу; өнегелі өмірін жастарға үлгі етіп ұсынып, кемеңгерлік, даналық пікірлерін тәрбиенің қуатты құралына айналдыру.
... Мақсатқа ойыңа алған жете алмайсың,
Мал шашып құр далаға төккенменен.
Пайдалы істен алар абыройың,
Кетпейді кейін қарай тепкенменен 14,85-б.
Қорыта келгенде айтарым, Ахмет Байтұрсыновтың шығармаларының негізгі идеясы жастарды бүгінгі күнде құрғақ сөз; таусылмайтын ақыл-кеңес айта беріп тәрбиелегеннен гөрі, жеке бастың үлгі-өнегесіне, ғибратқа негіздеудің қажеттігін баса айтқан.

Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру тұжырымдамасы. Егемен Қазақстан.,7-тамыз, 1996. (3 б).
2. Кекілбаев А. Ұстаз Ұлағаты. Қазақ әдебиеті, 16-қазан, 1998. (4-5 бб).
3. Байтұрсынов А. Шығармалары, 1989. (147 б).
4. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. - А., Санат - 2001, 194 б.
5. Жарықбаев Қ., ҚалиевС. Қазақтың педагогикалық ой-пікірлер Антологиясы. 2- том. - А., Рауан, 1995, (319 б).
6. Иманбекова Б., Ахмет Байтұрсынов мысалдарының тәрбиелік мәні. Ақиқат, 1999. №2., 83-86 бб.
7. Байтұрсынов А. Ақ жол. Шығармалары, өлеңдері, аудармалар, зерттеулер. - А: Жазушы. 1989. - 320 б.
8. Байтұрсынов А. Ақ жол. - А: Жалын. 1991. - 461 б.
9. Ерназарова Т. Қазақ публицистика тілінің дамуындағы Байтұрсынұлы кезеңі. - А: Карат-Принт. 2004., 9-11 бб.
10. Қазақстан Республикасы Президентінің халық бірлігі мен ұлттық тарих жылына арналған қаулысы. Егемен Қазақстан, 1997, (2).
11. Қазақстан Республикасы Президентінің жалпы ұлттық татулық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алуға арналған қаулысы Егемен Қазақстан, 1998. (2).
12. Қазақстан Республикасы Президентінің ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылына арналған үндеуі Егемен Қазақстан, 1999, (2).
13. Ахмет Байтұрсынұлы тағылымы және Қазақстан Республикасындағы тіл туралы заңның орындалу барысы тақырыбына өткізілген қалалық ғылыми-практикалық конференция. Алматы ақшамы. 25 қыркүйек, 1998.
14. Алтынсарин Ы. Мұсылманшылдықтың тұтқасы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. Алматы: Рауан, 1991. - 140 б.

15.Ана тiлi - ата мұра. Алматы. 1992ж 25-б. (Ана тiлi хрестоматиясы. 4-сынып 7-б С.Балғабаев)
16. Ә. Исабаев "Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері"
Алматы "Қазақ университеті" 1993 4,5 беттер.
17. "Қазақ тілі мен әдебиеті" №4 2003 ж. 8,10 беттер
18. Б. Құлмағанбетова "Қазақ тілін оқыту методикасы" Алматы.
Мектеп баспасы, 1988 ж. 149-156 беттер.
19. А. Ысқақов "Қазіргі қазақ тілі" Алматы "Ана тілі" 1991 ж.
166-190 беттер.
20. Жалпы білім беретін орта мектеп бағдарламалары Қазақ тілі
(Ү-ХІ) (гост. стандарт сыныптарға арналған) Алматы "Рауан"
1995 ж. (15-17 бб)
21. "Қазақ тілі мен әдебиеті" №5,6 1998 ж. 60-65 беттер
22. Ушинский К. Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөнiндегi
таңдамалы пiкiрлерi. Алматы. 1951 ж. 74 б.
23. Қазақ тілі теориясының негіздері С.Аманжолов. (1908-1958)
Алматы "Ғылым" ғылыми баспа орталығы
24. "Қазақ тілін оқыту әдістемесі" 1981 ж.
25. "Қазақ тілі мен әдебиеті" № 6 1999 ж. 45 бет
26. А.Әбілқаев, Б.Құлмағанбетова "Қазақ тілі" оқулығына
арналған әдістемелік нұсқау. Алматы. "Рауан" 1994 ж. (28. 30 бб)
27. "Қазақ тілі мен әдебиеті" №3 2003 ж. 82, 83 беттер.
28. Б.Кәтенбаева "Тіл ұстарту жұмыстары бойынша
методикалық нұсқаулар" Алматы "Рауан" 1991 ж. (39-43 бб)
29. Т.Әбдікәрімова, Т.Әбдіғалиева, К.Шәймерденова "Қазақ
тілін оқыту әдістемесі" Алматы "Ана тілі"1999 ж. 111-120 беттер.
30. "Қазақ тілі мен әдебиеті" №1, 2 сабақ. 1998 ж. 11-20
беттер
31. "Қазақстан мектебі" № 1 2004 ж. 28-30 бб.
32. Жалпы білім беретін орта мектеп бағдарламалары Қазақ
тілі (Ү-ХІ)
33. Жалпы орта білім беретін мектептердің "Мемлекеттік
стандарт"
34. Ш.Карабаев. "Қазақ тiлiн оқытудың кейбiр мәселелерi"
1954 ж.
35. С.Жиенбаев. "Қазақ тiлiнiң методикасы" Алматы. 1946 ж.
36. Д.Әлiмжанов, Маманов "Қазақ тiлiн оқыту методикасы".
Алматы. 1965. "Грамматикалық талдау" бөлiмi.
37. Х.К.Арғынов Қазақ тiлi синтаксисiн оқыту методикасы
Алматы. 1974 ж.
24. Б.Құлмағамбетова „Қазақ тілін оқыту методикасы" Алматы 1988 ж.
Шәкәрім поэзиясындағы рухани құндылықтардың бейнеленуі деп аталатын үшінші бөлімде ақын туралы тың деректер ғылыми айналысқа енгізіліп, Шәкәрімнің балаларының тағдыры жайлы соңғы жылдарда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.