Жасөспірімдерде психологиялық білімдерді қалып-тастыру мәселесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫП.ТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Білімді қалыптастырудың психологиялық.педагогикалық сипаттары ... ... ..11
1.2 Қарым.қатынас жасөспірімдердің қабілетін дамытудың негізгі факторы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2. ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫП.ТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1Тұлға қабілеттерін дамытудағы қарым.қатынастың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2Тұлға қабілеттерінің дамуының экспериментке дейінгі және кейінгі нәтижелері және оларды статистикалық өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР
1.ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫП.ТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Білімді қалыптастырудың психологиялық.педагогикалық сипаттары ... ... ..11
1.2 Қарым.қатынас жасөспірімдердің қабілетін дамытудың негізгі факторы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2. ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫП.ТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1Тұлға қабілеттерін дамытудағы қарым.қатынастың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2Тұлға қабілеттерінің дамуының экспериментке дейінгі және кейінгі нәтижелері және оларды статистикалық өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР
Қазіргі кезге дейін жасөспірім жасындағылардың дамуы психология және педагогика ғылымдарында жеткіліксіз дәрежеде зерттелген. Әсіресе осы жастағы мектеп оқушыларының психологиялық білімдерінің деңгейі, оны қалыптастыру мәселелері ғылыми еңбектерде тапшы екені анықталды. Сол себептен ұсынылып отырған дипломдық жұмыс жасөспірім жасындағыларда психологиялық білімдерін қалыптастыру арқылы өзін-өзі бағалау, басқалармен түсінісу, өзін басқару т.с.с. қарастыруға арналды.
Аталған мәселелерге байланысты шетел психологтарының зерттеулеріне келсек –С. Холл, Р. Бенедикт, М.Мид, Арнольд Гейзель, Е.Эриксон, еңбектерінде келесіше талданады:
С.Холлдың (неміс психологы) негізгі ғылыми жұмысы жасөспірім жасындағылардың дамуымен байланысты. Оның зерттеулерінде жасөспірімнің психологиясын, физиологиясын, антропологиясын, әлеуметтік дамуын, жыныстық дамуын, қылмыстық жағдайларын қарастырылған. Оның еңбегі алғаш рет 1904 жылы жарыққа шыққан. С.Холлды жасөспірім психологиясын «әкесі»- деп есептеген. С. Холлдың еңбегі «Буря и нацист» деген атаумен жарияланды. Бұл еңбек XVIII ғасырдағы неміс әдебиетшілеріне еліктеуден туындаған. Еңбекте С.Холл өзінің социогенездік моделін ұсынған және де жасөспірім кезең- ол адам өміріндегі дамудың тарихи кезеңі. Себебі осы кезеңде міндетті түрде қарым-қатынаста конфликті жағдайлар, жыныстық толысу, физиологиялық жағына өзгерістер болады.
Р.Бенедикт – осы салада бихевиористік бағдарды зерттеп нәтижесін ұсынды. Ол жасөспірім жасындағылардың психологиясын әртүрлі әлеуметтік ортаның стимуляциясына байланысты өзгеріп, дамып отыратындығын дәлелдеген. Р.Бенедикт Боас мектебіндегі антропологтардың мәліметін пайдалана отырып, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді. Жасөспірім жасындағылардың психологиясын мәдени ортада зерттеп, АҚШ елінің жасөспірімдерімен салыстырған. Осымен қатар Р.Бенедикт Үнді, Канада Америка, Африка, Мексика және Жаңа Гвини елдеріндегі жасөспірім жасындағыларды зерттеген болатын.
М.Мид жасөспірім психологиясын әлеуметтік тұрғыдан көп зерттеген ғалым. М. Мид жасөспірімдердің даму кезеңін 1928 жылы Самоа және Адмиралтейства аралында және 1930 жылы Жаңа Гвинияда елдерінде зерттеген. Оларды өмірлік ритмі «салттары» бойынша жасөспірім ересектердің өміріне жеңіл және біртіндеп ауысатындығын байқаған.. Самоа аралының жасөспірім жасындағы қыз баласы жыныстық жест туралы ештеңе білмеген, ал осы кезеңде онымен жасты Американ қыз бала бұл жайлы бәрін түсініп отырғандығына ерекш мән беріп, зерттеу жұмысын жүргізген. Аралды жерлерде, мұхиттарда ешбір өзін - өзі анықтау үшін жағдай (проблема) болмағандығын анықтаған (мамандық, әлеуметтік, моральдік). М.Мидтің зерттеу жұмыстарын қортындылай келгенде аралды жерлерде жасөспірім шақтағы психо – физиологиялық дамуда қандайда бір қиыншылық қысымдар болмаған. Ал керісінше Америка елдеріндегі жасөспірімдер үшін бұл шақ өте күрделі ауытқушылық мінез – құлық ерекшелігіне әкеліп соғатындығын анықтаған.
Аталған мәселелерге байланысты шетел психологтарының зерттеулеріне келсек –С. Холл, Р. Бенедикт, М.Мид, Арнольд Гейзель, Е.Эриксон, еңбектерінде келесіше талданады:
С.Холлдың (неміс психологы) негізгі ғылыми жұмысы жасөспірім жасындағылардың дамуымен байланысты. Оның зерттеулерінде жасөспірімнің психологиясын, физиологиясын, антропологиясын, әлеуметтік дамуын, жыныстық дамуын, қылмыстық жағдайларын қарастырылған. Оның еңбегі алғаш рет 1904 жылы жарыққа шыққан. С.Холлды жасөспірім психологиясын «әкесі»- деп есептеген. С. Холлдың еңбегі «Буря и нацист» деген атаумен жарияланды. Бұл еңбек XVIII ғасырдағы неміс әдебиетшілеріне еліктеуден туындаған. Еңбекте С.Холл өзінің социогенездік моделін ұсынған және де жасөспірім кезең- ол адам өміріндегі дамудың тарихи кезеңі. Себебі осы кезеңде міндетті түрде қарым-қатынаста конфликті жағдайлар, жыныстық толысу, физиологиялық жағына өзгерістер болады.
Р.Бенедикт – осы салада бихевиористік бағдарды зерттеп нәтижесін ұсынды. Ол жасөспірім жасындағылардың психологиясын әртүрлі әлеуметтік ортаның стимуляциясына байланысты өзгеріп, дамып отыратындығын дәлелдеген. Р.Бенедикт Боас мектебіндегі антропологтардың мәліметін пайдалана отырып, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді. Жасөспірім жасындағылардың психологиясын мәдени ортада зерттеп, АҚШ елінің жасөспірімдерімен салыстырған. Осымен қатар Р.Бенедикт Үнді, Канада Америка, Африка, Мексика және Жаңа Гвини елдеріндегі жасөспірім жасындағыларды зерттеген болатын.
М.Мид жасөспірім психологиясын әлеуметтік тұрғыдан көп зерттеген ғалым. М. Мид жасөспірімдердің даму кезеңін 1928 жылы Самоа және Адмиралтейства аралында және 1930 жылы Жаңа Гвинияда елдерінде зерттеген. Оларды өмірлік ритмі «салттары» бойынша жасөспірім ересектердің өміріне жеңіл және біртіндеп ауысатындығын байқаған.. Самоа аралының жасөспірім жасындағы қыз баласы жыныстық жест туралы ештеңе білмеген, ал осы кезеңде онымен жасты Американ қыз бала бұл жайлы бәрін түсініп отырғандығына ерекш мән беріп, зерттеу жұмысын жүргізген. Аралды жерлерде, мұхиттарда ешбір өзін - өзі анықтау үшін жағдай (проблема) болмағандығын анықтаған (мамандық, әлеуметтік, моральдік). М.Мидтің зерттеу жұмыстарын қортындылай келгенде аралды жерлерде жасөспірім шақтағы психо – физиологиялық дамуда қандайда бір қиыншылық қысымдар болмаған. Ал керісінше Америка елдеріндегі жасөспірімдер үшін бұл шақ өте күрделі ауытқушылық мінез – құлық ерекшелігіне әкеліп соғатындығын анықтаған.
1. Грэйс Крайг. Психология развития. - СПб., 2000.-96-97c
2. Райс Ф. Психология подросткового и юнешеского возраста. - СПб., 2000.-66-68с
3. М.В.Розин Психология и культурное развитие человека, Москва 1994 72с
4. Тажмаганбетов Б.М., Жукенова Г.Б «Жасөспірімдерге психологиялық қызмет көрсету» // журнал Қызықты психология №5, 2011. -2-5б.
5. Г.К.Нығметжнова «Психологиялық білім беру және ағарту жұмыстары» //журнал Вестник КАСУ №1,2008. -29-32б.
6. Зимняя И.А. Педагогическая психология / И.А. Зимняя. – М.: «Феникс», 1997. - 384 с.
7. Ғ.Сұлтанова «Орта мектептерде психология пәнін оқытудың кейбір мәселелері» //журнал Мектептегі психология №25 2010. -12-14б.
8. Я.Л. Клолминский, Т.И.Краснова «Какая психология нужна в школе?»//журнал Психология №1, 1998. -13-14с
9. К.Кәлекова «Оқушы психологиясын қалыптастыру»//журнал Қазақстан мектебі №11, 2009. -59-60б
10. Возрастная и педагогическая психология // Под ред. А.В. Петровского. – М., 1986.-66-69с
11. Кулагина И.Ю. Возрастная психология. М., 1999.-44-47c
12. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану оқулығы», Алматы, «Дарын»-2008. 77-81бб
13. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба, вопросы теории и практики / И.В. Дубровина. – М.: «Педагогика», 1991. – 230-232 с.
14. Хрестоматия по возрастной психологии / Под. ред. Д.И. Фельдштейна. - М., 1994. -56-60б
15. Скотт Миллер Психология развития. - СПб., 2002.-22-26б
16. Жарықбаев Қ.Б. Жантануға кіріспе. Хрестоматия. Жалпы білім беретін орта мектептер мен пед. Колледждерге және жоғарғы оқу орындарының студенттері мен мұғалімдеріне арналған. – Алматы: 2005. – 192-1950 бб.
17. Уилям Крэйн. Теории развития. - СПб., 2002. -45-47бб
18. Қ.Б.Жарықбаев Этика и психология, Алматы 1997 -66-70бб
19. Межличностное восприятие в группе / Под ред. Г.М. Андреевой и А.И. Донцова. – М.: Изд-во Моск. Ун-та, 1981. – 251-254 с.
20. Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений. – М.: Изд-во МГУ, 1983. – 144 с.
21. Жақыпов С.М., Есенбаева Э.Ө. Қарым-қатынастағы өзара түсінісу механизмдерінің әлеуметтік-психологиялық мәні. // Материалы меж. конф. под ред. Т.А. Кожамкулова. Казахстанская цивилизация: проблемы адаптации и социализации человека. – Алматы: Қазақ ун-ті, 2005. - С. - 213 – 216б
22. Бердібаева С.Қ. Қабілет құрылымындағы интеллект мәселелері // ҚазҰУ хабаршысы. Психология және социология сериясы. - 2004. - №2 (13). – 44 - 45 бб.
23. Каган М.С. Мир общения: Проблема межсубьектных отношений. – М.: Политиздат, 1988. - 319 с.
24. Байжұманова Б.Ш., Нишанбаева Г.С. «Қабілет» ұғымы хақында // Этнопсихология және этнопедагогика атты III-халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Алматы, «Қазақ университеті», 2005. – 213-214 б.
25. Тоқсанбаева Н.Қ., Манасбаева А.И. Іс-әрекеттегі қарым-қатынасты теориялық талдау ерекшеліктері // Материалы меж. конф. под ред. Т.А. Кожамкулова. Казахстанская цивилизация: проблемы адаптации и социализации человека. – Алматы: Қазақ ун-ті 2005. - С. - 281 – 284.
26. Бердібаева С.Қ. Диалогтық парадигма халық творчествосын зерттеу. Казахстанская цивилизация: проблемы адаптации и социализации человека. // Материалы меж. конф. под ред. Т.А. Кожамкулова. – Алматы: Қазақ ун-ті, 2005. - 312 .
27. Аймауытұлы Жүсіпбек. Психология. – Алматы: «Рауан», 1995. - 312 б.
28. Жарықбаев Қ.Б. Жалпы психология оқулығы жоғары және арнаулы орта оқу орындарының, сондай-ақ университеттер мен пединституттарының педагогика және психология бөлімінің студенттеріне арналған. –Алматы, 2005. – 462 б.
29. Психология. Учебник. / Под редакцией А.А. Крылова. – М., ПБОЮЛ Гриженко Е.М., 2000. – 584 с.
30. Кузнецова Е.В. Развитие межличностных невербальных коммуникаций средствами социально- психологического тренинга: автореф. дис. на канд. психол. наук: 19.00.05. - М., 1989. - 19 с.
31. Якубова З.Ю. Соотношение направленности личности и специальных способностей у старшеклассников: Дисс... канд. психол. наук. – М., 1988. – 145-148 с.
32. Кузьмина Н.В. Способности, одаренность, талант учителя. – Ленинград: Изд-во «Знание», 1985. - 32 -35с.
33. Тоқсанбаева Н.Қ., Салимбаева Н.Н. Қарым-қатынастағы макиавеллизм, манипуляция, мінез-құлық және өзара түсініспеушілік туралы ой-пікірлер // Материалы меж. конф. под ред. Т.А. Кожамкулова. – Алматы: ҚазҰУ. - 2004. С. – 336 – 339.
34. Панов В.И., Джакупов С.М. Проблемы психологического проектирования развивающей образовательной среды // Вестник КазНУ. - 2006. - № 1 -5с.
35. Артемьева Т.И. Методологический аспект проблемы способнестей. – М.: Издательство «Наука». 1977. – 184 с.
36. Щадриков В.Д. Диагностика способностей и личностных черт учащихся в учебной деятельности. – Саратов: Из-во Саратовского ун-та, 1989. - 220 с.
37. Каган М.С. Мир общения: Проблема межсубьектных отношений. – М.: Политиздат, 1988. - 319 с.
38. Злобина Е.Г. Общение как фактор развития личности. – Киев: Изд-во «Наукова Думка», 1981. – 115 с.
39. Курпатов А.В., Алехин А.Н. Развитие личности. Психология и психотерапия. – 2-е издание. – М.: 2006. – 448 с.
40. Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений. – М.: Изд-во МГУ, 1983. – 144 с.
41. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. СПб: Издательство «Питер»,2000. - 320 с.: ил. – (Серия «Учебник нового поколения»)
42. Артемьева Т.И. Проблемы способностей: личностный аспект // Психологический журнал. - 1984, - №3.
43. Научная конференция «Психология способностей: Современные состояние и перспективы исследований» // Психологический журнал. - 2006. - №1. - С. – 134 - 135.
44. Бурлаков В.В. Формирование и развитие коммуникативных способностей учителя иностранного языка: автореф. дис.на канд. психол. наук: 19.00.05., 13.00.01. – М., 1991 - 25 с.
45. Васильева И.И. Коммуникативные свойства высказываний в диалоге // Психологический журнал. - 1984. - №5. - С. 149.
46. Василевская Е.В. Психологические особенности делового общения учащихся в процессе обучения. дисс... канд. психол. наук. – Киев, 1985. – 132 с.
47. Методы исследования мышления и общения в производственной деятельности: Сб. науч. тр. / Яросл. гос. ун-т. – Ярославль, 1989. – 142 с.
48. Методы научной психологии в решении задач производства / А.П. Двинин; РСФСР. - М.: 1991. - 69 с.
49. Дружинин В.Н. Психология общих способностей – СПб.: Издательство «Питер», 1999. - 368.: (серия «Мастера психология»)
50. Теплов Б.М. Орта мектепке арналған оқулық. – Алматы: Қазақтың Мемлекеттік Оқу-Педагогика баспасы, 1954. – 255 б.
2. Райс Ф. Психология подросткового и юнешеского возраста. - СПб., 2000.-66-68с
3. М.В.Розин Психология и культурное развитие человека, Москва 1994 72с
4. Тажмаганбетов Б.М., Жукенова Г.Б «Жасөспірімдерге психологиялық қызмет көрсету» // журнал Қызықты психология №5, 2011. -2-5б.
5. Г.К.Нығметжнова «Психологиялық білім беру және ағарту жұмыстары» //журнал Вестник КАСУ №1,2008. -29-32б.
6. Зимняя И.А. Педагогическая психология / И.А. Зимняя. – М.: «Феникс», 1997. - 384 с.
7. Ғ.Сұлтанова «Орта мектептерде психология пәнін оқытудың кейбір мәселелері» //журнал Мектептегі психология №25 2010. -12-14б.
8. Я.Л. Клолминский, Т.И.Краснова «Какая психология нужна в школе?»//журнал Психология №1, 1998. -13-14с
9. К.Кәлекова «Оқушы психологиясын қалыптастыру»//журнал Қазақстан мектебі №11, 2009. -59-60б
10. Возрастная и педагогическая психология // Под ред. А.В. Петровского. – М., 1986.-66-69с
11. Кулагина И.Ю. Возрастная психология. М., 1999.-44-47c
12. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану оқулығы», Алматы, «Дарын»-2008. 77-81бб
13. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба, вопросы теории и практики / И.В. Дубровина. – М.: «Педагогика», 1991. – 230-232 с.
14. Хрестоматия по возрастной психологии / Под. ред. Д.И. Фельдштейна. - М., 1994. -56-60б
15. Скотт Миллер Психология развития. - СПб., 2002.-22-26б
16. Жарықбаев Қ.Б. Жантануға кіріспе. Хрестоматия. Жалпы білім беретін орта мектептер мен пед. Колледждерге және жоғарғы оқу орындарының студенттері мен мұғалімдеріне арналған. – Алматы: 2005. – 192-1950 бб.
17. Уилям Крэйн. Теории развития. - СПб., 2002. -45-47бб
18. Қ.Б.Жарықбаев Этика и психология, Алматы 1997 -66-70бб
19. Межличностное восприятие в группе / Под ред. Г.М. Андреевой и А.И. Донцова. – М.: Изд-во Моск. Ун-та, 1981. – 251-254 с.
20. Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений. – М.: Изд-во МГУ, 1983. – 144 с.
21. Жақыпов С.М., Есенбаева Э.Ө. Қарым-қатынастағы өзара түсінісу механизмдерінің әлеуметтік-психологиялық мәні. // Материалы меж. конф. под ред. Т.А. Кожамкулова. Казахстанская цивилизация: проблемы адаптации и социализации человека. – Алматы: Қазақ ун-ті, 2005. - С. - 213 – 216б
22. Бердібаева С.Қ. Қабілет құрылымындағы интеллект мәселелері // ҚазҰУ хабаршысы. Психология және социология сериясы. - 2004. - №2 (13). – 44 - 45 бб.
23. Каган М.С. Мир общения: Проблема межсубьектных отношений. – М.: Политиздат, 1988. - 319 с.
24. Байжұманова Б.Ш., Нишанбаева Г.С. «Қабілет» ұғымы хақында // Этнопсихология және этнопедагогика атты III-халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Алматы, «Қазақ университеті», 2005. – 213-214 б.
25. Тоқсанбаева Н.Қ., Манасбаева А.И. Іс-әрекеттегі қарым-қатынасты теориялық талдау ерекшеліктері // Материалы меж. конф. под ред. Т.А. Кожамкулова. Казахстанская цивилизация: проблемы адаптации и социализации человека. – Алматы: Қазақ ун-ті 2005. - С. - 281 – 284.
26. Бердібаева С.Қ. Диалогтық парадигма халық творчествосын зерттеу. Казахстанская цивилизация: проблемы адаптации и социализации человека. // Материалы меж. конф. под ред. Т.А. Кожамкулова. – Алматы: Қазақ ун-ті, 2005. - 312 .
27. Аймауытұлы Жүсіпбек. Психология. – Алматы: «Рауан», 1995. - 312 б.
28. Жарықбаев Қ.Б. Жалпы психология оқулығы жоғары және арнаулы орта оқу орындарының, сондай-ақ университеттер мен пединституттарының педагогика және психология бөлімінің студенттеріне арналған. –Алматы, 2005. – 462 б.
29. Психология. Учебник. / Под редакцией А.А. Крылова. – М., ПБОЮЛ Гриженко Е.М., 2000. – 584 с.
30. Кузнецова Е.В. Развитие межличностных невербальных коммуникаций средствами социально- психологического тренинга: автореф. дис. на канд. психол. наук: 19.00.05. - М., 1989. - 19 с.
31. Якубова З.Ю. Соотношение направленности личности и специальных способностей у старшеклассников: Дисс... канд. психол. наук. – М., 1988. – 145-148 с.
32. Кузьмина Н.В. Способности, одаренность, талант учителя. – Ленинград: Изд-во «Знание», 1985. - 32 -35с.
33. Тоқсанбаева Н.Қ., Салимбаева Н.Н. Қарым-қатынастағы макиавеллизм, манипуляция, мінез-құлық және өзара түсініспеушілік туралы ой-пікірлер // Материалы меж. конф. под ред. Т.А. Кожамкулова. – Алматы: ҚазҰУ. - 2004. С. – 336 – 339.
34. Панов В.И., Джакупов С.М. Проблемы психологического проектирования развивающей образовательной среды // Вестник КазНУ. - 2006. - № 1 -5с.
35. Артемьева Т.И. Методологический аспект проблемы способнестей. – М.: Издательство «Наука». 1977. – 184 с.
36. Щадриков В.Д. Диагностика способностей и личностных черт учащихся в учебной деятельности. – Саратов: Из-во Саратовского ун-та, 1989. - 220 с.
37. Каган М.С. Мир общения: Проблема межсубьектных отношений. – М.: Политиздат, 1988. - 319 с.
38. Злобина Е.Г. Общение как фактор развития личности. – Киев: Изд-во «Наукова Думка», 1981. – 115 с.
39. Курпатов А.В., Алехин А.Н. Развитие личности. Психология и психотерапия. – 2-е издание. – М.: 2006. – 448 с.
40. Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений. – М.: Изд-во МГУ, 1983. – 144 с.
41. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. СПб: Издательство «Питер»,2000. - 320 с.: ил. – (Серия «Учебник нового поколения»)
42. Артемьева Т.И. Проблемы способностей: личностный аспект // Психологический журнал. - 1984, - №3.
43. Научная конференция «Психология способностей: Современные состояние и перспективы исследований» // Психологический журнал. - 2006. - №1. - С. – 134 - 135.
44. Бурлаков В.В. Формирование и развитие коммуникативных способностей учителя иностранного языка: автореф. дис.на канд. психол. наук: 19.00.05., 13.00.01. – М., 1991 - 25 с.
45. Васильева И.И. Коммуникативные свойства высказываний в диалоге // Психологический журнал. - 1984. - №5. - С. 149.
46. Василевская Е.В. Психологические особенности делового общения учащихся в процессе обучения. дисс... канд. психол. наук. – Киев, 1985. – 132 с.
47. Методы исследования мышления и общения в производственной деятельности: Сб. науч. тр. / Яросл. гос. ун-т. – Ярославль, 1989. – 142 с.
48. Методы научной психологии в решении задач производства / А.П. Двинин; РСФСР. - М.: 1991. - 69 с.
49. Дружинин В.Н. Психология общих способностей – СПб.: Издательство «Питер», 1999. - 368.: (серия «Мастера психология»)
50. Теплов Б.М. Орта мектепке арналған оқулық. – Алматы: Қазақтың Мемлекеттік Оқу-Педагогика баспасы, 1954. – 255 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫП-ТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Білімді қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық сипаттары ... ... ..11
1.2 Қарым-қатынас жасөспірімдердің қабілетін дамытудың негізгі факторы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2. ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫП - ТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1Тұлға қабілеттерін дамытудағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2Тұлға қабілеттерінің дамуының экспериментке дейінгі және кейінгі нәтижелері және оларды статистикалық өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...65
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазіргі кезге дейін жасөспірім жасындағылардың дамуы психология және педагогика ғылымдарында жеткіліксіз дәрежеде зерттелген. Әсіресе осы жастағы мектеп оқушыларының психологиялық білімдерінің деңгейі, оны қалыптастыру мәселелері ғылыми еңбектерде тапшы екені анықталды. Сол себептен ұсынылып отырған дипломдық жұмыс жасөспірім жасындағыларда психологиялық білімдерін қалыптастыру арқылы өзін-өзі бағалау, басқалармен түсінісу, өзін басқару т.с.с. қарастыруға арналды.
Аталған мәселелерге байланысты шетел психологтарының зерттеулеріне келсек - С. Холл, Р. Бенедикт, М.Мид, Арнольд Гейзель, Е.Эриксон, еңбектерінде келесіше талданады:
С.Холлдың (неміс психологы) негізгі ғылыми жұмысы жасөспірім жасындағылардың дамуымен байланысты. Оның зерттеулерінде жасөспірімнің психологиясын, физиологиясын, антропологиясын, әлеуметтік дамуын, жыныстық дамуын, қылмыстық жағдайларын қарастырылған. Оның еңбегі алғаш рет 1904 жылы жарыққа шыққан. С.Холлды жасөспірім психологиясын әкесі- деп есептеген. С. Холлдың еңбегі Буря и нацист деген атаумен жарияланды. Бұл еңбек XVIII ғасырдағы неміс әдебиетшілеріне еліктеуден туындаған. Еңбекте С.Холл өзінің социогенездік моделін ұсынған және де жасөспірім кезең- ол адам өміріндегі дамудың тарихи кезеңі. Себебі осы кезеңде міндетті түрде қарым-қатынаста конфликті жағдайлар, жыныстық толысу, физиологиялық жағына өзгерістер болады.
Р.Бенедикт - осы салада бихевиористік бағдарды зерттеп нәтижесін ұсынды. Ол жасөспірім жасындағылардың психологиясын әртүрлі әлеуметтік ортаның стимуляциясына байланысты өзгеріп, дамып отыратындығын дәлелдеген. Р.Бенедикт Боас мектебіндегі антропологтардың мәліметін пайдалана отырып, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді. Жасөспірім жасындағылардың психологиясын мәдени ортада зерттеп, АҚШ елінің жасөспірімдерімен салыстырған. Осымен қатар Р.Бенедикт Үнді, Канада Америка, Африка, Мексика және Жаңа Гвини елдеріндегі жасөспірім жасындағыларды зерттеген болатын.
М.Мид жасөспірім психологиясын әлеуметтік тұрғыдан көп зерттеген ғалым. М. Мид жасөспірімдердің даму кезеңін 1928 жылы Самоа және Адмиралтейства аралында және 1930 жылы Жаңа Гвинияда елдерінде зерттеген. Оларды өмірлік ритмі салттары бойынша жасөспірім ересектердің өміріне жеңіл және біртіндеп ауысатындығын байқаған.. Самоа аралының жасөспірім жасындағы қыз баласы жыныстық жест туралы ештеңе білмеген, ал осы кезеңде онымен жасты Американ қыз бала бұл жайлы бәрін түсініп отырғандығына ерекш мән беріп, зерттеу жұмысын жүргізген. Аралды жерлерде, мұхиттарда ешбір өзін - өзі анықтау үшін жағдай (проблема) болмағандығын анықтаған (мамандық, әлеуметтік, моральдік). М.Мидтің зерттеу жұмыстарын қортындылай келгенде аралды жерлерде жасөспірім шақтағы психо - физиологиялық дамуда қандайда бір қиыншылық қысымдар болмаған. Ал керісінше Америка елдеріндегі жасөспірімдер үшін бұл шақ өте күрделі ауытқушылық мінез - құлық ерекшелігіне әкеліп соғатындығын анықтаған.
Е.Эриксон өзінің ғылыми жұмысын 8 түрлі стратегияға бөліп қарастырған. Жасөспірім шақтағы мінез - құлық соның 5 стратегиясы болып келеді. Е.Эриксонның стратегиясында: Егерде жасөспірім басқару - бағыну қатынасын меңгере алмаса, онда ол өзінің болашағында ата - ана болуы және қандай да бір өмірлік іс - әрекетпен айналысуы мүмкін емес. делінген. Е.Эриксон индивидуалды даму мен қоғамдық дамуының тәуелділігін ескере отырып, ол мынадай бағыт берген - индивдтің өзіндік бағытта дамуы- ол қоғамның тәрбиесімен және өмір тәртібімен байланысты. Егер ұл баламен әкесінің арасында қарама - қайшы қатынастар болса, онда бұл жасөспірім шақта күрделене түседі деген тұжырыммен өз стратегиясын қорытындылаған.
Арнольд Гейзель жасөспірім жасындағылардың даму жолын 1950 жылдары қарастырып зерттеді. Ол жасөспірімдердің мінез - құлық ерекшелігінің дамуын жас ерекшелігіне байланысты 10 мен 16 жас аралығы деп қарастырған. Себебі осын кезеңдегі ең алғашқы 5 жыл жасөспірім үшін ауыр болып келетіндігін айтқан.
Арнольд Гезель бойынша 10-16 жас аралығындағы жасөспірімдердің мінез-құлқы ерекшелігінің дамуын келесіше сипаттаған:
10 жас-салмақты, сенгіш, ата - анасымен тең. Сырт бейнесіне көп назар аудармайды, күделікті өмірдегі жағдайларды жеңіл қабылдайды.
11 жас-импупильсивті, көңіл - күйі тез арада ауысады, ата - анасына қарсы шығады, құрбы - құрдастарымен конфликтіге тез арада түседі.
12 жас-жеңілтек мінезі көрінеді, әлемге деген қатынасы позитивті, сырт бейнесіне көп көңіл бөле бастайды.
13 жас- ата - анасына қарама-қайшы мінез - құлық көрсете бастайды. Әр қашанда бір нәрсені ұнатпай тұрады. Өз еркімен дос таңдай бастайды.
14 жас- экстроверсия, белсенді қарым -қатынасшыл, өзіне - өзі сенгіш, басқа адамдарға деген қызығушылығы пайда болады. (Мысалы: ұл баланың қызға). Өзін - өзі басқа жақсы адамдармен салыстырады, сол жандарға еліктей бастайды.
15 жас-жеке басында өзгерістер пайда болады. өзін - тәрбиелейді, жаман жағдай болса соған тез көңіл аударады және сол үшін қайғырады.
16 жас-салмақты, қарым - қатынасшыл, өзін - өзі іштей тәрбиелейді, өмірге ризашыл болып жүреді. [1]
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстанның қазіргі даму кезеңінің талабына сай, адамның өз іс-әрекетіне жауапты болу, әлеуметтік өзгерістер жағдайына тез бейімделе отырып, байыпты шешім қабылдай білу және т.с.с. жаңа міндеттерді артуымен ерекшеленеді.
Қазақстан Републикасының дамып келе жатқан елдердің қатарына қосылу мақсатында, қазіргі жасөспірімдердің саналы азамат болып, тұлға ретінде дамуына барлық жағдайларды жасалуда. Өркениетті қоғам үшін құндылық - жеке тұлға, оның дамуы, қалыптасуы мен өмірі десек, бүгінгі жас ұрпақтың осы бағытты бағалай білуі аса маңызды.
Сол себептен жасөспірімдерде психологиялық білімдерді қалыптастыру негізінде тұлғааралық қарым-қатынастарды өрбіту маңызды. Жасөспірім - сөзінің мағынасы ішкі дүниенің негізгі тенденциясының дамуын көрсетеді. Жасөспірім шаққа аяқ басқан баланың қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана - сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады. Жасөспірімнің жеке басындағы басты және рухани жаңа құрылымын, оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы орын алады. Ол өзін ересекпін деп сезіне бастайды. Ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп қарауына ұмтылады.
Осы жастағы өзгешелікті зерттеген психолог А.Г. Ковалев биологиялық әсері туралы мәселені қозғап, соның ішінде жасөспірім жасындағылардың психикалық сферадағы жыныстық жетілуі мен эмоциялық қалыптасуын биологиялық фактормен анықтаған.
В.Г. Асеева бойынша мектеп жасындағы жетілу немесе басқаша айтқанда ерте жетілу - адамның туғаннан бастап физиологиялық, психологиялық және азаматтық ересектік жетілу кезеңі.
Мектеп оқушыларының өміріндегі ересектену (14 - 15 жастан бастап 17 - 18 жас аралығында) өте құнды кезең. Осы жаста жасөспірімдердің оқу процесі аяқталады. Физиологиялық жетілуі баяулап, жыныстық оқдасы ерте жетіледі. Осының арқасында физиологиялық қызметі реттеледі және қан айналымы жақсарады т.с.с. Жасөспірімдердің даму кезеңінде қан тамырларының қан айналу жүйесі күшейіп, жүрек ауруы, бас айналуы, қан қысымының көтерілуі жойылады.
М.Ю. Красовицкий жасөспірім жасындағыларды - барлық қатынас жағынан ересек адам деп қарастырды. Бірақ оларды толығымен жетілген адам деп айта алмаймыз, сондай-ақ нақты осы жасөспірім шақта тұлғаның әлеуметтік бейімделуі белсенді жүреді. Мектеп пен ата - аналардың жасөспірімдерді, жұмысқа, оқу - танымдық және қоғамдық - саяси іс - әрекеттерге, жанұя жағдайына, азаматтық борышты өтеуге тәрбиелеуде үлкен маңызды мәні жатыр.
Рувинский Л.И., Хохлова С.И. еңбектеріне сүйенсек, жасөспірім шақ - бұл қоғамдық жүйедегі көз - қарасқа байланысты дүниетанымның бірінші элементі, бірақ әлемге деген көз - қарасын толығымен пайымдай алмайды. Бұған арқау болатын түрткі - оқудағы білім, тәртіп пен информация, әдеби оқулықтар және сыртқы ортадан алатын көріністер мен үлкендермен қарым - қатынас.
М.И. Шардаковтың пікірі бойынша жасөспірімдік кезең адамның тұрмыстық құндылықтары ретіндегі заттық дүниеге психологиялық тұрғыда тәуелді болып қалу. Жасөспірім жасындағылар өз өміріне ой жүгірте бастайды. Соның арқасында ол жасөспірімдік ортаға кіреді. Әр затпен дүниеге таңдау жасау арқылы жасөспірім тұтынушыға айналады. Өз иелігіне заттарды жинай отырып, әр - түрлі құндылықтарды жинайды. Олар ақыл - ой, адамгершілік әлеуметтік жағынан есейеді.[2]
Жасөспірімдердің әлеуметтік есейуін дамыту, болашақ өмірге даярлау үшін қоғамдық тұрғыдан көмек қажет. Мұның өзі күрделі процесс және ұзақ уақытты талап етеді. Осы кезеңде жасөспірімдердің ересектерге арналған нормалар мен талаптар жүйесінде өмір сүре бастағандығы байқалады. Ал бұл дербестік- қажетті әрі міндетті түрде мақсаттар мен құқықтарды ұлғайтумен байланысты. Тек осындай жағдайда ғана жасөспірімдер ересектерге іс - әрекет етуге, ойлауға алуан түрлі міндетті орындауға, адаммен қарым-қатынас жасауға үйрене алады[3].
Зерттеудің мәселесі: Жасөспірімдердің психологиялық білімдерін арттырудағы қазақ әдебиеттерінің аз болуы және осы тақырып төңірегіндегі жасөспірімдердің психологиялық білімін арттырудағы мектептегі психология пәнінің маңыздылығы диплом жұмысының зерттеу мәселесін анықтап отыр.
Зерттеудің мақсаты: Психологиялық білімдердің жасөспірімдердің қарым-қатынасына ықпалын теориялық тұрғыда негіздеп, іс-тәжірибеде анықтау.
Зерттеудің обьектісі: Жасөспірімдердің қарым-қатынасына психология - лық білімдердің әсері.
Зерттеудің пәні: Психологиялық білімдері қалыптасқан жасөспірімдер - дің қарым-қатынастағы әлеуметтік орындары.
Зерттеудің болжамы: Психологиялық білімдерді игерген жасөспірім - дердің қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынасы мағыналы болуы ықтимал.
Зерттеудің міндеттері:
1. Дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша әдебиеттерге, ғылыми әдістемелік материалдарға талдау жүргізу.
2. Жасөспірімдердің қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынасында психологиялық ұғымдардың ықпалын анықтау;
3. Тәжірибелік жұмыстың нәтижесін өңдеп қорытындылау.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: Зерттеуге теориялық тұрғыдан ықпал берген келесі әйгілі ғалымдардың И.А. Зимняя психологиялық білімдерді қалыптастыруға қатысты тұжырымдары, Қ.Б.Жарықбаевтың жасөспірім жасындағылардың психологиялық ерекшеліктерін сипаттаудағы талдамалары, О.С.Сангилбаевтың психологиялық білімдер мен қарым-қатынас үрдісіндегі зейінділік мәселелерді қарастыруы.
Зерттеудің әдістері: Тұлға қабілеттерін дамытудағы қарым-қатынастың психологиялық әдістемесі, Спирмен әдістемесі.
Зерттеудің практикалық базасы: Алматы қаласы, Құлагер ықшам ауданы, №148 мектеп-гимназиясының оқушылары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Алғашқы рет психологиялық білімдер мен ұғымдарды қалыптастыру негізінде қарым-қатынасқа бағытталған түрлі психологиялық әдістемелер арқылы жасөспірімдердің психологиялық білім - дерінің шыңдалуына жол ашылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу жұмысынан алынған нәтижелерін мекемелердегі практик-психологтар, мектеп психологтары, әлеуметтік педагогтар, мектеп мұғалімдері және ата-аналар қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы және көлемі: Дипломдық жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады. Диплом жұмысының жалпы көлемі - 67 бет.
1 ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Білімді қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық сипаттары
Білім беру жүйесінде оқушыларды психологиялық дамыту, педагогтардың психологиялық білімін арттыру мақсатында психолог іс-әрекет етеді. Бұл салада психологтың қызметін И.В. Дубровинаға сүйіне отырып тікелей және жанама әсер ету деп қарастыруға болады. Тікелей әсер ету деп- психологтың оқушылармен тікелей қатынас жасауын айтамыз. Жанамалы психологиялық қызметте психолог мұғалім арқылы оқушы-ларға, ата-аналарға әсер етеді. Сөйтіп, психолог педагогтармен бірлесіп іс-әрекет етеді, олай болса бұл жерде психологтың ең бірінші мақсаты - педагогтармен тіл табысу, өзара бірлесе әрекет ету. Бұл өте күрделі әрі қиын үрдіс, ол үшін өзара қарым-қатынастың тең құқылы әріптестік формасын құру қажет. Психолог пен педагог оқушылар туралы ақпараттармен алмасып, оқыту және тәрбиелеудің әдіс тәсілдерін қарастырадыӘдістемелік семинарларда психолог оқыту мен тәрбиелеу аймағындағы психология ғылымының жетістіктері туралы айтып, педагогтарды әдебиеттермен таныстырып, мектеп өмірінен нақты жағдайларды мысалға алып психологиялық әсер ету арқылы оларды түзетуге мүмкіндігіне жеткізуі керек. Психолог білім беру мекемесіндегі тәрбиешілер мен педагогтарға Жедел жәрдем, балаларға күтуші ретінде емес, кәсіби маман ретінде келеді. Психолог педагогикалық ұйымның бір мүшесі және ол балалардың психикалық дамуын, психологиялық денсаулығын қамтамасыз етеді. Психолог өз жұмысында кәсіптік біліміне, индивидуалды психи-калық дамуына, психологиялық іс-әрекет пен адамның мінез-құлық мотивтеріне, тұлғаның онтогенез кезіндегі дамуына сүйенеді.Практик психолог балалар бақшасында, мектепте, интернатта жұмыс істей отырып, әр-түрлі жас аралығындағы оқушылармен жұмыс жүргізді. Өзіндік жағдайды анықтауда психологиялық даярлық біртіндеп, баланың туғаннан бастап - үлкендермен, құрдастарымен қарым-қатынасы кіреді.Психолог баланың психикалық даму шарттарының жолдарын анықтайды. Енді бұл жерде туындайтын сұрақ - білім беру мекемесіндегі психолог кімге бағынады және кіммен жұмыс істейді? Бұл сұраққа былай жауап беріп көрейік: Психолог екі жақты бағынушылықта болады. Ұйымдастырушылық басқару бойынша мектеп директорына, ал кәсіптік жағынан - әдістемелермен қамтамасыз ететін, кәсіптік қарым-қатынас жасайтын психологиялық орталықтың маман психологтарына бағы-нады.Мұндағы психикалық даму заңдылықтарының зерттеу нәтижелері психикалық үрдіс ерекшеліктерімен, соны-мен қатар оқу іс-әрекет ерекшіліктерін нығайтудағы психологиялық әдістердің негізінде жатыр.Үрдістердің сенсорлы - перцептивті зерттелінуі, жадының, ойлаудың, қызығушылық қызметтің құрылулары және оның дамуы ерекшіліктері заңдылық аймақтар және психомоторлық мінез-демелер кіші оқушылардың ерекшеліктерінің аймақтарын айқындауға мүмкіндік береді. Бастауыш сынып жастағы оқушылардың мотивациялық аймағы, сана-сезімнің және өзін-өзі бағалаулары, мінез-құлық, әлеуметтік хабардар болулардың және т.б даму ерекшеліктері көрсетілген. Бұл күнде осы сөздің авторы чехиялық Ян Амос Коменскийді көпшілік қолдайды. Бірақ бұндағы дауыл мәселе - білім беру, білім алу қандай түрде болуы керек? Болып жатқан өзгерістер әсері қандай? Ал өзгерістер деп отырғанымыз:
- толық он бір жылдық білімді енгізу және он екі жылдық оқуды талқылау;
- жаңа оқу дисциплиналарын (пәндерінің) пайда болуы;
- мемлекеттік және жеке меншік мектептердің құрылуы т.б.
Өкінішке орай, барлық жаңа ашылымдар жеткілікті түрде ойластырылып, негізделмеген. Бірінші сыныпқа алынған оқушылардың ата-аналары оның оқу біліктілігі, санай алу, әріптерін жаза алуын тексергенде, бұның барлығы мектеп мойнында емес пе деп ойлайтындар да баршылық. Бұдан: қандай бағдарламамен оқушылар оқу керек деген сұрақ туындайды. Осы сияқты сұрақтар жауапсыз қала беруі де білім берушілерге деген сенімсіздік тудырады.[4] А.Г. Асмолова айтуы бойынша білім - қоғамды дамытады. Білім беруде екі басты іс-әрекет жасаушы - мұғалім және оқушы. Бірақ педагог пен балаға психологиялық кеңес беруді қажет етеді. Неге мектепте балалар пән мағлұматтарын меңгеріп үлгермейді, неге қарым-қатынаста қиыншылықтарға кездеседі, неге кейде агрессивті, жалқау. Осы және тағы басқа сұрақтар ата-аналар мен педагогтарды ойландырады. Осындай мәселелермен олар психологқа жүгінуге даяр. Ал психолог бұл мәселелерді шешу үшін келесі талаптарды орындауы қажет.
Психологиялық кәсіптілік - бұл психологиялық мәселелерді шеше алу және оларды көріп қорытынды жасау болып табылады[5].
Л.С. Выготский педагогикалық және әдістемелік айырмашылықтарды көріп, оны психологиялық жағынан қарастырды. Педагогикалық анализдің, педагогикалық үрдістің міндеті - оқыту актісінің дамуы емес, мектептегі оқытудың ішкі даму үрдісіне әсері.
Ресейлік психологияда нені қалай оқыту керек туралы сұрақтарды Л.С. Выготский, П.П. Блонский, В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин, П.Я. Гальперин тағы басқалар қорытып шығарды. Н.Ф. Талызина , П.Я. Гальпериннің, ал Қазақстанда С. Елеусізова, Р. Қарамұратова зеттеулеріне сүйене отырып, оқыту мазмұнына байланысты үрдістік бірнеше жағдайларды бөліп көрсетті.
1) Оқытудың негізін базалық білім құрауы қажет;
2) Оқытудың мазмұнына базалық біліммен жұмыс істеу тәсілі жатуы қажет;
3) Білімді меңгеру, оқыту тапсыр-маларын шешу формасында орындалып, бұл оқытуды ешқандай жаттаусыз-ақ қамтамасыз етіліп, есте сақтау қорытынды негізінде қалыптасуы керек; Мектеп жағдайына қатысты, идиалды нұсқа болып әр бір баланың психологиялық мәселесіне психологты енгізу болып табылады.
Н.Р. Талызинаның оқытуында ұстанған психологиялық мазмұны үшінші типті оқуға жатады. П.Я. Гальпериннің пікірінше бірінші және басты үшінші типті оқыту-бұл танымдық іс-әрекеттерді тітір-кендіріп, өзінің танымдық қызығу-шылығын нығайтады.Қазіргі кездегі мектептердегі психологтордың алдында мектеп әкімшілігі жағынан танымдықтары мотивтенген балаларды іздестіру тапсырмасы тұрады. Біздің пікірімізше бұл тапсырманы басқалай құрастыру жөн: іздеу емес, танымдық мотивацияны құру. Себебі, танымдық мотивацияны құру арқылы оқушылардың мотивацияларын дамыту дұрыc [6].
Білім беру жүйесінің мәселесінің мазмұны баланың танымдық ерекшеліктері мен тұлғалық эмоционалды сферасын диагностау мәселесімен тікелей байла-ныст. Бірақта көпшілік мектептің бетке ұстар мұғалімдері психолог тестер ғана өткізеді- деп ескертеді. Бұл әрине өкінішті. В.П. Зинченко Диагностау тек тестерге негізделмейді, оның интерпритациясының өңделуіне негізделеді-дейді. Яғни бұл жағдайда біріншіден қажет ерекшелікті анықтау, екіншіден нені түзету керек соны іздеу. Егер психолог тек сандармен сызбанұсқаларды сызумен ғана шектелсе шындығында бұл психолог психолог емес.
Мектепке қатысты идеалды нұсқа болып әр бір баланың психологиялық мәселесіне психологты кірістіру, алайда бұнда бұл әрекетті қолдану мүмкіндігі аз. Біздің ойымызша, ең мүмкін болар шешім: психологтың мұғалімдермен жұмысы. Осылайша мектептегі психологиялық қызмет туралы ғана емес, психологиялық - педагогикалық бірлескен іс-әрекет туралы сөз ету орынды [7].
А.А. Реан психологиялық және педагогикалық күштердің интеграциясы туралы айта келіп, психологиялық қызметті психологиялық-педагогикалық жүйенің бірлескен элементі ретінде қарастыруды ұсынды.
Психолог жұмысы білім беру жүйесінің түрлеріне (шығармашылық және математикалық мектептер, гимназия, лицейлер) байланысты қызмет міндеттері анықталады.
Психолог өз жұмысын жүргізу үшін ыңғайлы орын қажет. Кабинет - бұл қажетті психологиялық қызметтердің компоненті. Психолог кез-келген мекемеде жұмыс істей отырып, негізгі тапсырмаларды шешеді. Кейбір неғұрлым қажетті іс-әрекеттерге көңіл бөлейік: практикалық психолог ең бірінші психология - педагогикалық шарттарды бақылауға міндетті. Ол балалардың даму ерекшеліктері баланың негізгі даму барысында қалыптасқанын ескеру керек.
Баланың дамуындағы шарттарды талқылау барысында Л.С. Выготскийдің дамудың жақын аймағы принципін қолдану дұрыс. Бұл принципті қолдау арқылы психология-педагогикалық бағдар дамудың сол деңгейінде бала жақын арадағы уақытта неге жете алатындығын бейнелейді. Педагогикалық тәжірбиеде бұл принциптің негізгі қиындығы дамудың жақын аймағы. Дамудың жақын аймағы жасөспірімдерде және жоғарғы сынып оқушыларында ересек адамдармен өзін тану, интелектуалды және тұлғалық рефлекция, өзіндік ұйымдастыру мәселесі аумағында құрылады. Дәл осы кезеңде өмірлік көрінісі, өзін-өзі тануы, өз мүмкіндіктерін, қабілеттерін, қызы-ғушылықтарын сынап көруі қалыптасады [8].
Педагогикалық ұйымда, сол сияқты жанұяда үнемі әр түрлі қақтығыстар болады, көбінде ересек адамдардың психологиялық хабарсыздығынан, бірін-бірі тыңдай алмауынан, тыңдағысы келмегеннен, түсінбеуден, кешірмеуден болады.Сондықтан да, тәжірбиелі психологқа балалармен жұмыс істейтін адамдардың психологиялық мәдениетін көтеру қажет.
Психологиялық ағарту - бұл үлкендердің және балалардың психоло-гиялық біліммен қатынасы. Психологиялық ағартудың негізгі мағынасы:
1) Баланың психикалық дамуының сәтті шарттарымен мұғалімдерді, тәрбиеш-ілерді, ата-аналарды таныстыру;
2) Жаңа психологиялық зерттеулерді талқылап көпшілікке таныту;
3) Психологиялық білімдер қажеттілігін құрып, оны жұмыс кезінде баланың немесе өзіндік тұлғалық дамуда қолдану;
4) Оқушыларды өзіндік таным және өзіндік тәрбие туралы түсініктердің негіздерімен таныстыру;
5) Практик психологтың сол мекемеде керек екендігін түсінуге қол жеткізу.
Психологиялық ағарту әр түрлі формада болуы мүмкін: дәріс, практикалық сабақтар, семинар, әңгімелеу, көрме, әдебиеттерді талқылау тағы басқа. Бұл жұмыстарды барлығын психолог өзі жүр-гізбей-ақ басқа мамандарды шақы-руына болады. Барлық жұмыстардың мазмұнын психолог өзі қамтамасыз етуі, тиіс, және өтетін жұмыс түрлерінің нақты жұмысқа байланысты мәселелері қаралған жөн [9].
Жасөспірім жасындағыларды тиісті әдебиеттерде Қиын, өзгерілу, ауысу жастары деп атайды. Соңғы жағдайда ауысу жасында жеткіншек балалық кезеңдерден ересек жасына ауысады. Жасөспірім өзге жастарға қарағанда педагогтар пен тиісті әдебиеттерге көп әңгіме болып, жиі көтеріледі. Себебі бұл кезеңде оның психикалық даму ерекшелігі жас баламен ересектерге қарағанда әлде қайда өзгеше болады. Бұл кезеңге тән тағы бір ерекшелік жасөспірім барлық нәрсені өз бетімен орындап, үлкен адамдардың қамқорлығымен ақыл кеңесінен құтылғысы келеді. Жасөспірімнің ересектен айырмашылығы тек үлкен адамдармен қатынасының өзгеше келетініндей емес, сонымен қатар биологиялық дамуы (жыныс т.б жетілуі) жағынан кеңінен өріс алатынында. Ал жалпы алғанда жасөспірім тың өзгеше сипатта келеді. Мысалы, жеткіншек төменгі кластардаоқып жүргенде үйге берілген тапсырманы тек жаттап алатын болса, жеткіншек жасында үй тапсырмасын өз сөзімен түсінікті етіп айтуға талпынады. Кейбір жасөспірім жастағылар осы кезеңде бұрынғы қалыпынан үлкен адамдармен қарым-қатынаста болғанда мейірімді, сыпайы келсе енді өрескел түрде, яғни тәртіп бұзуға икем келеді. Осы мәселені анықтаудан зерттеушілер арасында талас бар. Дегенмен психиканың бұл ерекшелігі жасөспірімде әлеумет өмірінің өзінің ерекшелігінен болар. Жасөспірім бәрін өзім істей алам, Сендер мені әлі бала деп ойлайсыңдар деп наразылық білдірседе оның қолынан әлі де көп нәрселер келе бермейді. Ересектерге ұқсап іске ұмтылғанымен, сол істі орындаудағы мүмкіншілігі кіші мектеп жасындағылардай басқаша айтқанда, бір жеткіншек істі игеру жағынан бала да, ал талап қою жағынан ересек.
Жасөспірім осы сияқты қасиеті қазірде және өткен дәуірлердің жасөспірімдерінде де бірдей тән. Мұнымен қатар бүгінгі заман жасөспірімдері үлкен адамдардың талабына көне кетпейді. Себебі, біріншіден қазіргі кезде оқушылардың көпшілігінің соның ішінде жасөспірім жасындағылардың көбінесе оқудан айналысатын басқа тапсырмасы жоқ.
Біз ілгеріде өткен дәуірлерде бала кіші жасынан материалдық игіліктерді өндіруге жегілетінін ескердік. Қазір де бұл сияқты міндеттердің көпшілігі үй - ішінде кездесіп жарымайды. Керісінше ата-аналар жасөспірім оқу тапсырмасын орындай алмайды деп, үй шаруасынан босатады. Ал жасөспірім бала кезінен ересек кезеңіне ауысуы психологиялық тұрғыдан жаңа сапа, бірақ осыдан ауысудың себебі сол болып келген психикалық дамудың салдарыан: егер үлкендер жасөспірімді бала деп еесптесе, керісінше олар өзін есейдік деп санайды. Бұл екі арадағы дәл келмеушілік қайткенде де жеткіншектің дамуына әсер ете алады. Жасөспірімнің өз беттілік қасиетке ұмтылып, үлкендердің қамқорлығына босануға тырысуы баланың бәрінде кездесетін болғаны мен бір қатары күні-түні фантастикалық әдебиеттерді оқып, солардың кейіпкерлеріне еліктейді [10].
Сабақтан тыс мезгілде жасөспірім радиотехника электротехникамен танысып едәуір білім алады. Мұнымен қатар бұл жастағылар бойынан әлі де балалық кездесіп тұрады. (мысалы: ұлдар қыздардың шашын тартып мазалауыт.б) бірақ сол жеткіншек таныс емес үлкен адамдардың алдында өзін мәдениетті түрде ұстауға тырысады.
Әдетте жасөспірімдерді тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп сипаттайды. Солай деп бағалайтыны біріншіден бұрынғы кездегі психикасы мінез-құлқы өзгеріп, соның негізінде жаңа қасиеттер пайда болатыныннан. Кейде мұндай өзгеріс аз уақыттың ішінде болуы мүмкін. (бірақ өзгеріске ұшырау жасөспірімде бір уақытта кездеспейді). Екіншіден осындай психиканың жаңа саласының пайда болуынан бала қиналысқа ұшырайды уайым шегеді, оның тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды. Мұндай өзгерістерді психологтар түрліше дәлелдейді. Осы ғасырдың бас кезінде психолог З. Фреид жасөспірім үлкендердің қамқорлығына көнбейтінін өзім бәрін орындаймын дейтінін жыныс қасиетінің салдарынан болатын санасысыз әуесқойлық- деп түсіндірді.
Бұл пікірге көптеген психологтар қарсы. Жасөспірімдердің тәрбиеге көнгісі келмеуі түпкілікті емес, уақытша кездесетін уақыттың бірі. Қоғамдық ортаның жеткіншекті тәрбиелеуге ықпалы зор. Қоғам дамуының ерекшелігіне қарай жастарға қойылатын талап үнемі өзгеріліп отырады. Осы талапқа сай жеткіншек бала жасынан үлкендер жасына өтерде қоғам жағдайы оған түрліше әсер етіп, баланы әр-түрлі фантастикалық іске ұмтылтырады. Мұндай уақытша келіспеушілікпен күресу мектептегі және үй ішіндегі тәрбие жұмысының негізінде болады. Егер тәрбие не оқу жұмысы жеткіншектермен жақсы жүргізілсе ұнамсыз әдеттерден аулақ болады[11].
Жаратылыстан жүрек жылуымен мейірім шуағы мол халықтың бірі -қазақ. Бала тәрбиесіне деген немқұрайлық оның табиғатына мүлдем жат. өйткені қазақтың ел алдындағы абырой беделі, қадір қасиеті, тек жеке басының жақсылығы немесе дәулеті мен ғана емес, бауырынан өрген ұрпақтарының салауаттылығы жарақтылығымен өлшенген. Ата-бабаларымыздың сондай ектілік деген ұғымды ежелден қастерлеп, оның атадан балаға мирас қылып қалдыруында терең сыр жатыр.
Шығыстың ғұламасы Әл-Фараби: Жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен сіздің болашақтарыңызды айтып берейін -деген. Қазіргі кезеңде қазақ халықының өмірінде бұрын соңды болмаған оқуға, еңбекке, қоғамдық өмірге ықыласы жоқ балалар саны күннен күнге артуда. Бұлар дөрекі әдепсіз барлық жарамсыз әдеттерге еліктеуге бейім келеді. Баланың мінезін жалпы деңгейін ынтасын жақсы білу үшін, оның дамуына адамгершілк қасиеттерінің қалыптасуына не нәрсе қажет екендігін әрбір әке, әрбір ана білуге міндетті.
Баланың жас ерекшелігі, әр жасқа тәнболатын дағдарыстардың себептері туралы түсіндіріп, олардан баланы қиындықсыз алып шығуға көмек көрсетуге ата-анаға көмекке келетін - мұғалім.
Өйткені мектеп жасындағы баланың көбіне көп негізгі әрекеті - оқу. Оқу барысында ол білімге, қарым-қатынасқа, имандылық адамгерішілікке үйренеді. Сонда мұғалімнің жеке бас үлгісі, сөзі мен ісінің сәйкестілігі, талапшылдығы отбасында баға жетпес құралына айналады. Бала тәрбиесі болашақ кепілі, отбасы мен мұғалімдер қауымының абыройлы ісі. Тәрбиенің нәтижелігі терең тамырлы тәрбиені бойына дарытқан ортада болмақ. Ол ата-аналар өз міндетін жеке түсінгенде, мұғалімдермен ынтымақтастықта болған жағдайда алға басады[12].
Жасөспірімдерді өзін-өзі тану пәні арқылы жасөспірімдік кезеңдегі кедергілерден өту жолдары
Баланың өзін-өзі тану дұрыс қарым-қатынасын дамыту, баланың өзіндік менің анықтауға көмектесу, балаларды дұрыс қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу, балаларды жан-жақтылыққа, кісілік парасаттылыққа, салауаттылыққа, имандылыққа тәрбиелеу мақсатында өзін-өзітану пәнінің рөлі зор. Өзін-өзі тану пәнінің бағдарламасының міндеті бойынша баланың бойына Әлем және адамзат туралы дұрыс түсінік қалыптастыру. Жасөспірімдердің адамгершілік мінез-құлықтарына мүмкіндіктерімен таныстыру. Жеткіншектердің танымдық белсенділіктерін арттыру. Жас ұрпақтың рухани адамгершілік категорияларына көңіл аудару. Жеке тұлғаның менің (өзімшілдігін емес ояту). Осы міндеттерді бала бойына дарыту мақсатында оқытудың әдіс-тәсілдері қолданысқа енгізіледі.
1.Интерактивтік әдіс
2.Топтық жұмыс
3.Ой - қозғау әдісі
4.Жобалау әдісі
5.Рөлдік ойындар
6.Шешім қабылдау әдісі
7.Қосымша жұмысты орындау
Осы әдістерді пайдалана отырып, оқушы өз пікірін айта алатындай, өзін толғандыратын сұрақтың шешімін табуға ұмтылатындай дәрежеге көтеріледі.
Жасөспірімдер іс-әрекеттері мен оқиғаларға, жағдаяттарға кейіпкерлердің мінез-құлқымен қарым-қатынастарына баға беруге үйренеді.
Жасөспірімдерді тәрбиелеу мен оқытуда олардың жеке басын қалыптастыруда оқытушының рөлі ерекше. Оқытушы-оқу-тәрбие жұмысының жүргізушісі әрі шәкірттердің мінез-құлқын, дүниетанымын, сенімін қалыптастырушы. Сондықтан да оқытушы өз басының ең жақсы деген адамгершілік қасиеттерін үнемі дамытып отырады, себебі ол жасөспірімнің ғана емес, көпшіліктің үлгі-өнеге болатын адамы.
Ең алдымен, оқытушы жасөспірімнің мінезіне, оның жүріс-тұрысына назар аударып, ұйымдастыра білуі керек. Содан ғана оны білім алуға дағдыландырып үйретуге мүмкіндік туады.
Оқытушы мен оқушының қарым-қатынастық іс-әрекеті оқытушының ұйымдастыра білуіне байланысты. Оқушының сабақ үстіндегі белсенділігі оның мінез-құлық, іс-әрекетінен байқалады. Оқушы іс-әрекетінің ең басты және жетекші түрі-оқу.
Оқу дегеніміз-еңбек әрекеттерін орындауға қажетті білімді, дағдыны және білгірлікті жүйелі игеру үрдісі. Оқу-дамыту құралы.
Оқытушының басты міндеті-әр оқушы қабілетін ашуға жағдай жасап жеке тұлға қалыптастыру. Ал оқушы жеке тұлға ретінде қалыптасуы үшін міндетті түрде өз білімін өз еркімен үйреніп, іс-әрекет мақсатын, міндетін, тәсіл жағдайын өзінше түсініп, алған білімін өмірде қолдана білу жағдайына жетуі тиіс.
Ол үшін әрбір жасөспірім төмендегідей психикалық талаптарға ұмтылуы керек:
1. Мен не істеймін? деу арқылы өзінің көңіліндегі адамдарға ұқсауға тырысып, еліктеу яғни өз ортасында жақсы қасиеттерімен көрінуге тырысу, жіберілген қателіктер мен жетістіктерге талдау жасау.
2. Мен үшін керек -деп іс-әрекетін бағалай білу, ізденсе, оқыса, өзі алға қойған мақсатқа жете алатынына көзін жеткізу, өзіндік түйсігін ояту.
3. Мен істей аламын деу арқылы іс-әрекетіне сенімділікпен қарау, қоғам талабына бағыну керектігін сезіну, өзін және өзгені сыйлау қажеттілігін ұғыну. Алға қойған мақсатқа жету үшін өзін төзімділікке тәрбиелеу [13].
Біз жасөспірімнің мен деген қасиетін жете түсінуі үшін оның үлкендермен қарым-қатынастарына, әсіресе, екі ортадағы кездесетін қайшылықтарына үлкен мән беруіміз керек. Қайшылық жеткіншектің есейіп қалуы мен үлкендердің оған әлі бала деп қарауының келіспеушілігінен болғандықтан, осы жағдайды қайшылықтың нәтижесінде туындағандықтан және сол жағдайдан қалай құтылуды білмеуді дағдарыс деп білеміз.
Дағдарыс сөзінің мағынасы- қиын жағдайға тап болған кезде одан қалай шығуды білмеуді білдіреді. А. Г. Коволев дағдарыс кезі жасөспірімнің жасына орай келмейді. Онымен үлкендер арасындағы қатынастың бұзылуынан пайда болады-дейді. Демек жасөспірімдердің үлкендермен қарым-қатынасы жақсы болып келсе, онда дағдарыс кезеңі кездеспейді. Осы пікірге түгелдей қосылу қиын. Біріншіден дағдарысқа ұшырайтын үлкендер емес, жасөспірімдердің өзі. Екіншіден дағдарыс үлкендердің қатынасына риза болмаудан кездессе де, мұның өзі тек 11-16 жас арасында болып отыр. Егер Коволевтың айтқаны дұрыс болса, дағдарысқа ұшырау 7-10 немесе 16-18 жастарда кездесуі ықтимал болар еді.
Жасөспірім жасындағылар үлкендердің өзінің есейгенімен өз беттілігі мен санасуын әр сала бойынша талап етеді. Қыздар киім киуде, не өзін күтуде, ұл бала тиісті міндеттерді өз еркімен орындағысы келеді.
Осыған әуел кезде туған-туысқандар қарсы шығады. Бұлардың қарсы шығатын себебі, басына сенім білдіргісі келмегеннен емес, оны бала деп бүлдіріп алады ғой деуінен. Бірақ жасөспірім бұл жағдайды түсінбей Мені бала деп сенбей отыр-деген пікір қалыптасады. Егер осындай қатынас көп созылса жасөспірім мен үлкен адамдар арасында түсінбеушілік етек алып, бала ызаланып ерегісуге немесе үлкендер не айтса соны орындамауға тырысады. Екі арадағы қайшылықты кім жеңеді дегенде, жасөспірімнің талабы жаңа болғандықтан сол жеңеді деуге болады. Себебі диалектиканың заңы бойынша жаңа нәрсе көнен жеңеді. Ал осы іске қалай асады. Бұл әуелі жасөспірім үлкен адамдармен қарсыласып оның сөзін тыңдамайды. Үлкендер әуелі жасөспірімдерді тәртіпке шақыруға тырысады. Тіпті жазалауы да ықтимал. Бірақ осыған жасөспірімдердің кейбіреулері көнбей түбінде үлкендер шаршап енді сенің айтқанын бола қойсын деуі мүмкін деген ойда болады.
Осындай екі арадағы түсінбеушілікті неміс психологы К. Левин ойлық, бөгет деп атаған. Мұны осылай атауының себебі жасөспірім мен үлкендердің арасында түсінбеушілік болып, бөгет салынған соң енді үлкендердің сөзіне құлақ аспау кеңінен етек алады. Сондықтан жасөспірімге тіл алдыру үшін алдымен сол бөгетті жою керек. Ал бөгетті жою оңай емес. Сондықтан өзін-өзі тану пәніндегі оқушылар игеретін білім, білік және дағдылар барысында оқушылар өзара қарым-қатынаста шындықты айтуға жағымды ойлауға үйренеді. Өзара сыйластықты түсінуге қабілетті айналасындағыларды ұнатып жақсы көре біледі, жақсылық жасауға дайын, жақындарын қуантуға асығады. Сабырлы, салмақты болуға, тәрбиелі болуға ойланып сөйлеуге үйренеді. Әдептілікке, ұқыптылыққа үйреніп көмектесе біледі. Өзгені ренжітпеуге тырысады [14].
Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың өмірдің мақсаты, оның құндылықтары, не біліп, өзін қалай ұстау керектігі туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда басқалармен қарым-қатынас орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін, басқалардың кім және қандай екенін тәжірбиеде сынап байқап көреді. Балалар отбасында әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Отбасы психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов, З.И.Файнбург, Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың үгіт-насихаты, түсіндіруі, олардың үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық тынысы арқылы балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері (критерий) қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін жазаланатынын, әділдік пен адалдық үғымдарын меңгереді деген тұжырымдар жасады [15].
Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу - ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп, отбасының міндеті нақты көрсетілген.
Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В. Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов ) Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау, отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын алған. Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік түрде толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету түрлерін датқызған. Ата-ананың отбасылық ықпалы туралы өз еңбектерінде А.Ю.Гавит, Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған Д.Горборино отбасын адамзаттың тәжірибенің негізгі бірлігі ретінде сипаттады. А.Н.Антоновтың айтуынша, отбасы ата-ана бала қатынасын орнатады, ал неке болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты растайтын мойындау болып табылады. Ол отбасылық кеңістік аймағы үй, пәтер көңіл аударады, және де отбасының меншігі иен экономикалық негізі ата-аналар мен балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды. Отбасылық қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде А.Г.Харчевтің ұсынған анықтамасы бойынша - отбасы - бұл жұбайлар арасындағы ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады, ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады [16].
Жасөспірім шақта ересек жастағы сияқты адам өзінің ішкі әлемін дамыған рефлексивті қабілеттері арқылы ашады. Бұл сезім мен ой - тылсымдарын тануға бағытталған. Жасөспірім кезеңі 15-16, 21-25 жас аралыққа дейінгі жас мөлшерін қамтиды. Бұл кезең адамның сенімсіздік пен жүйесіздік кезеңінен шынайы ер жету шағы. Жасөспірім кезеңінде адамдарда өмір құндылықтарын таңдау мәселесі пайда болады. Жасөспірім өзіне деген ішкі қарым - қатынасын қалыптастыруға (мен қандай болғым келеді?) басқа адамдарға деген қарым - қатынысқа, және де моральдық құндылықтарға талпынады. Нақ осы жасөспірім кезеңінде адам өзінің жақсылық пен жамандық категориялары арасында саналы түрде өз орнын табады. Намыс, адамгершілік, құқық, міндет сияқты тұлғаның сипатын басқа да ұғымдар толғандырады. Жасөспірім кезеңінде адам жақсылық пен зұлымдылықтың диапа-зонының шектелген шекарасына дейін таниды. Сондай - ақ, ол өзінің ақылы мен жанының кереметтей шарықтаудың мейір-бандылықтан зұлымдыққа, адамгер-шіліктен жауыздыққа дейінгі диапазон аралығын басынан өткереді. Арбаулар мен шарықтауда, күресте және бастан өткеруде, жығылуда және қайта тұруда жасөспірім сезіп білуге ұмтылады. Ішкі позицияны таңдау өте күрделі рухани жұмыс.Жалпы адам құндылықтарының икемділігімен, құнды бағыт - бағдарының құрылымымен талдамасын тануға ұмтылған адамға, өзінің іс - әрекетін балалық және ересек жаста анықтай-тын, тарихи бекітілген нормативтермен құндылықтарды саналы түрде бұзуға, қабылдауға тура келеді. Ол өзінің бейімделген және бейімделмеген өмір позициясының жағдайы, сонымен қатар оның ойынша, бұл таңдаған позиция, ол үшін ең неізгі, ең қажетті, ең таңдаулы болуы тиіс.Жасөспірім қоршаған әлемдегі өз орнын табуға қандай күш салып бағытталса да, барлық өмір мәнділігін тануға интеллектуалды дайын болса да, ол көп нәрсені білмейді, өйткені ол өзін қоршаған адамдарды және рухани өмір тәжірибесін білмейді. Әсіресе жасөспірім шақта табиғи берілген басқа жынысқа деген талпыныс қозады. Жасөспірімдік кезең - адам өзінің рефлексивті жаттығуларын бағалайтын кезең. Ал бұл рефлексивті жаттығулар ішінен ол өзі, досы, барлық адамзат кіреді. Жасөспірім өзінің тұрақты рефлексиясы арқылы өзінің негізін, мәнін ашады. Ол нәзік жанды, тез уайымдауға, сәтсіздікке берілгіш болады. Қандай болмасын ерекше бөгде көзқарас, әсерлі сөз, ерекше әсерлі болып оны жолынан тайдыруы мүмкін. Л.Ф. Обухова психологиялық зерттеулерінде жасөспірім тұлғасының ерекшелігі психологиялық жаңа құрылымдардың түп тамыры, жасөспірімдік жаста қалыптасып қойған туындысы болып табылады. Өзіндік жеке тұлғасына деген қызығушылықтың күшейуі, сыншыл-дықтың көрінуі - бұлардың барлығы ерте жеткіншек жаста сақталады, бірақ, олар мәнді өзгерістерге ұшырап, саналы түрде бейнеленеді. Ең негізгі мәнді өзгеріс тұлғаның өзіндік дамуында болады. Оның айрықша ерекшелігі болып, өзіндік рефлексиясының күштілігі табылады. Яғни, өзін - өзі тануға, бағалауға, өз мүмкіншіліктері мен қабілеттіліктерін білуге талпынысы жатады.Мен кіммін?, Мен қандаймын?, Менің қабілеттерім қандай?, Менің өмірлік идеалым қандай?, Мен кім болғым келеді? - міне осы сияқты сұрақтар жасөспірім жастағыларға өте қатты әсер етеді [17].
Биогенетикалық концепциясының неміс өкілдері "Конституционная психология" Э. Кречмер әртүрлі биологиялық фактор негізінде, тұлға типолониясының басты проблемасын жасады. Адамның физиологиясы мен дамуының арасында ерекше байланыс бар деді. Кречмер барлық адамдардың екі түрі болатындығын көрсетті.Бірінші бағытқа циклоидты: көңіл күйі ауыспалы, тез қозғалғыш, мазасыз т.с.с., ал 2 түріне шизоидты тұйық қатынасқа түспейтін эмоционалды тырыспа адамдар.Н. Кречмер мен Конорадта осыған байланысты жеткіншектерді циклоидқа, ал жасөспірімдерді шизоидқа жатқызады.Жасөспірім шизоидты тұлға ретінде күрделі алдында ұзақ мерзімді жүреді.В. Целлерді "Конституция и развития" - деген еңбегінде бала дене бітімінің құрылысының дамуындағы өзгерістер самотикалық өзін сезінуі психологияның және самотинзалық өзара байланысуы айтылады. Биогенетика өкілдері психиканы және физиологияны дамуын өзара тәуелділігі бағыты қатты қызықтырады.А. Гезел концепциясында "өсу мен даму" синоним, мінез-құлық, жүріс-тұрысы қабілеті интеграциясы мен дифферен-циациясы мағынасын білдіреді. Гезел қандай болмасын индивидті мәдениетке оқыту мен үйрету, оның жетілуінде ешбір орын ауыстыра алмайды деп санайды.Жасөспірім баланың ересектікке өтуі. Гезел байынша 11 мен 21 жас аралығын ең маңызды жас мөлшері. 15 жас Гезелдің жазуынша рухани ішкі жан дүниесінің өсуі, тәуелсіздік, өз-өзін ұстамдылығы, өз - өзін тәрбиелеу мен өте сезімтал болады. 16 жаста қайтадан салмақтылық пайда бола бастайды, ішкі жауапкершілігі ұлғайып, эмоция байсалды, қарым-қатынасқа тез түсуі, болашаққа бағыт бағдар жасайды. Биогенетикалық тұрғыға қарама-қайшы социогенетика. Ол жасөспірімнің құрылымын өздерін қоршаған адамдар мен қарым-қатынас жасау арқылы анықталады. Социогенетикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫП-ТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Білімді қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық сипаттары ... ... ..11
1.2 Қарым-қатынас жасөспірімдердің қабілетін дамытудың негізгі факторы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2. ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫП - ТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1Тұлға қабілеттерін дамытудағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2Тұлға қабілеттерінің дамуының экспериментке дейінгі және кейінгі нәтижелері және оларды статистикалық өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...65
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазіргі кезге дейін жасөспірім жасындағылардың дамуы психология және педагогика ғылымдарында жеткіліксіз дәрежеде зерттелген. Әсіресе осы жастағы мектеп оқушыларының психологиялық білімдерінің деңгейі, оны қалыптастыру мәселелері ғылыми еңбектерде тапшы екені анықталды. Сол себептен ұсынылып отырған дипломдық жұмыс жасөспірім жасындағыларда психологиялық білімдерін қалыптастыру арқылы өзін-өзі бағалау, басқалармен түсінісу, өзін басқару т.с.с. қарастыруға арналды.
Аталған мәселелерге байланысты шетел психологтарының зерттеулеріне келсек - С. Холл, Р. Бенедикт, М.Мид, Арнольд Гейзель, Е.Эриксон, еңбектерінде келесіше талданады:
С.Холлдың (неміс психологы) негізгі ғылыми жұмысы жасөспірім жасындағылардың дамуымен байланысты. Оның зерттеулерінде жасөспірімнің психологиясын, физиологиясын, антропологиясын, әлеуметтік дамуын, жыныстық дамуын, қылмыстық жағдайларын қарастырылған. Оның еңбегі алғаш рет 1904 жылы жарыққа шыққан. С.Холлды жасөспірім психологиясын әкесі- деп есептеген. С. Холлдың еңбегі Буря и нацист деген атаумен жарияланды. Бұл еңбек XVIII ғасырдағы неміс әдебиетшілеріне еліктеуден туындаған. Еңбекте С.Холл өзінің социогенездік моделін ұсынған және де жасөспірім кезең- ол адам өміріндегі дамудың тарихи кезеңі. Себебі осы кезеңде міндетті түрде қарым-қатынаста конфликті жағдайлар, жыныстық толысу, физиологиялық жағына өзгерістер болады.
Р.Бенедикт - осы салада бихевиористік бағдарды зерттеп нәтижесін ұсынды. Ол жасөспірім жасындағылардың психологиясын әртүрлі әлеуметтік ортаның стимуляциясына байланысты өзгеріп, дамып отыратындығын дәлелдеген. Р.Бенедикт Боас мектебіндегі антропологтардың мәліметін пайдалана отырып, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді. Жасөспірім жасындағылардың психологиясын мәдени ортада зерттеп, АҚШ елінің жасөспірімдерімен салыстырған. Осымен қатар Р.Бенедикт Үнді, Канада Америка, Африка, Мексика және Жаңа Гвини елдеріндегі жасөспірім жасындағыларды зерттеген болатын.
М.Мид жасөспірім психологиясын әлеуметтік тұрғыдан көп зерттеген ғалым. М. Мид жасөспірімдердің даму кезеңін 1928 жылы Самоа және Адмиралтейства аралында және 1930 жылы Жаңа Гвинияда елдерінде зерттеген. Оларды өмірлік ритмі салттары бойынша жасөспірім ересектердің өміріне жеңіл және біртіндеп ауысатындығын байқаған.. Самоа аралының жасөспірім жасындағы қыз баласы жыныстық жест туралы ештеңе білмеген, ал осы кезеңде онымен жасты Американ қыз бала бұл жайлы бәрін түсініп отырғандығына ерекш мән беріп, зерттеу жұмысын жүргізген. Аралды жерлерде, мұхиттарда ешбір өзін - өзі анықтау үшін жағдай (проблема) болмағандығын анықтаған (мамандық, әлеуметтік, моральдік). М.Мидтің зерттеу жұмыстарын қортындылай келгенде аралды жерлерде жасөспірім шақтағы психо - физиологиялық дамуда қандайда бір қиыншылық қысымдар болмаған. Ал керісінше Америка елдеріндегі жасөспірімдер үшін бұл шақ өте күрделі ауытқушылық мінез - құлық ерекшелігіне әкеліп соғатындығын анықтаған.
Е.Эриксон өзінің ғылыми жұмысын 8 түрлі стратегияға бөліп қарастырған. Жасөспірім шақтағы мінез - құлық соның 5 стратегиясы болып келеді. Е.Эриксонның стратегиясында: Егерде жасөспірім басқару - бағыну қатынасын меңгере алмаса, онда ол өзінің болашағында ата - ана болуы және қандай да бір өмірлік іс - әрекетпен айналысуы мүмкін емес. делінген. Е.Эриксон индивидуалды даму мен қоғамдық дамуының тәуелділігін ескере отырып, ол мынадай бағыт берген - индивдтің өзіндік бағытта дамуы- ол қоғамның тәрбиесімен және өмір тәртібімен байланысты. Егер ұл баламен әкесінің арасында қарама - қайшы қатынастар болса, онда бұл жасөспірім шақта күрделене түседі деген тұжырыммен өз стратегиясын қорытындылаған.
Арнольд Гейзель жасөспірім жасындағылардың даму жолын 1950 жылдары қарастырып зерттеді. Ол жасөспірімдердің мінез - құлық ерекшелігінің дамуын жас ерекшелігіне байланысты 10 мен 16 жас аралығы деп қарастырған. Себебі осын кезеңдегі ең алғашқы 5 жыл жасөспірім үшін ауыр болып келетіндігін айтқан.
Арнольд Гезель бойынша 10-16 жас аралығындағы жасөспірімдердің мінез-құлқы ерекшелігінің дамуын келесіше сипаттаған:
10 жас-салмақты, сенгіш, ата - анасымен тең. Сырт бейнесіне көп назар аудармайды, күделікті өмірдегі жағдайларды жеңіл қабылдайды.
11 жас-импупильсивті, көңіл - күйі тез арада ауысады, ата - анасына қарсы шығады, құрбы - құрдастарымен конфликтіге тез арада түседі.
12 жас-жеңілтек мінезі көрінеді, әлемге деген қатынасы позитивті, сырт бейнесіне көп көңіл бөле бастайды.
13 жас- ата - анасына қарама-қайшы мінез - құлық көрсете бастайды. Әр қашанда бір нәрсені ұнатпай тұрады. Өз еркімен дос таңдай бастайды.
14 жас- экстроверсия, белсенді қарым -қатынасшыл, өзіне - өзі сенгіш, басқа адамдарға деген қызығушылығы пайда болады. (Мысалы: ұл баланың қызға). Өзін - өзі басқа жақсы адамдармен салыстырады, сол жандарға еліктей бастайды.
15 жас-жеке басында өзгерістер пайда болады. өзін - тәрбиелейді, жаман жағдай болса соған тез көңіл аударады және сол үшін қайғырады.
16 жас-салмақты, қарым - қатынасшыл, өзін - өзі іштей тәрбиелейді, өмірге ризашыл болып жүреді. [1]
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстанның қазіргі даму кезеңінің талабына сай, адамның өз іс-әрекетіне жауапты болу, әлеуметтік өзгерістер жағдайына тез бейімделе отырып, байыпты шешім қабылдай білу және т.с.с. жаңа міндеттерді артуымен ерекшеленеді.
Қазақстан Републикасының дамып келе жатқан елдердің қатарына қосылу мақсатында, қазіргі жасөспірімдердің саналы азамат болып, тұлға ретінде дамуына барлық жағдайларды жасалуда. Өркениетті қоғам үшін құндылық - жеке тұлға, оның дамуы, қалыптасуы мен өмірі десек, бүгінгі жас ұрпақтың осы бағытты бағалай білуі аса маңызды.
Сол себептен жасөспірімдерде психологиялық білімдерді қалыптастыру негізінде тұлғааралық қарым-қатынастарды өрбіту маңызды. Жасөспірім - сөзінің мағынасы ішкі дүниенің негізгі тенденциясының дамуын көрсетеді. Жасөспірім шаққа аяқ басқан баланың қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана - сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады. Жасөспірімнің жеке басындағы басты және рухани жаңа құрылымын, оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы орын алады. Ол өзін ересекпін деп сезіне бастайды. Ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп қарауына ұмтылады.
Осы жастағы өзгешелікті зерттеген психолог А.Г. Ковалев биологиялық әсері туралы мәселені қозғап, соның ішінде жасөспірім жасындағылардың психикалық сферадағы жыныстық жетілуі мен эмоциялық қалыптасуын биологиялық фактормен анықтаған.
В.Г. Асеева бойынша мектеп жасындағы жетілу немесе басқаша айтқанда ерте жетілу - адамның туғаннан бастап физиологиялық, психологиялық және азаматтық ересектік жетілу кезеңі.
Мектеп оқушыларының өміріндегі ересектену (14 - 15 жастан бастап 17 - 18 жас аралығында) өте құнды кезең. Осы жаста жасөспірімдердің оқу процесі аяқталады. Физиологиялық жетілуі баяулап, жыныстық оқдасы ерте жетіледі. Осының арқасында физиологиялық қызметі реттеледі және қан айналымы жақсарады т.с.с. Жасөспірімдердің даму кезеңінде қан тамырларының қан айналу жүйесі күшейіп, жүрек ауруы, бас айналуы, қан қысымының көтерілуі жойылады.
М.Ю. Красовицкий жасөспірім жасындағыларды - барлық қатынас жағынан ересек адам деп қарастырды. Бірақ оларды толығымен жетілген адам деп айта алмаймыз, сондай-ақ нақты осы жасөспірім шақта тұлғаның әлеуметтік бейімделуі белсенді жүреді. Мектеп пен ата - аналардың жасөспірімдерді, жұмысқа, оқу - танымдық және қоғамдық - саяси іс - әрекеттерге, жанұя жағдайына, азаматтық борышты өтеуге тәрбиелеуде үлкен маңызды мәні жатыр.
Рувинский Л.И., Хохлова С.И. еңбектеріне сүйенсек, жасөспірім шақ - бұл қоғамдық жүйедегі көз - қарасқа байланысты дүниетанымның бірінші элементі, бірақ әлемге деген көз - қарасын толығымен пайымдай алмайды. Бұған арқау болатын түрткі - оқудағы білім, тәртіп пен информация, әдеби оқулықтар және сыртқы ортадан алатын көріністер мен үлкендермен қарым - қатынас.
М.И. Шардаковтың пікірі бойынша жасөспірімдік кезең адамның тұрмыстық құндылықтары ретіндегі заттық дүниеге психологиялық тұрғыда тәуелді болып қалу. Жасөспірім жасындағылар өз өміріне ой жүгірте бастайды. Соның арқасында ол жасөспірімдік ортаға кіреді. Әр затпен дүниеге таңдау жасау арқылы жасөспірім тұтынушыға айналады. Өз иелігіне заттарды жинай отырып, әр - түрлі құндылықтарды жинайды. Олар ақыл - ой, адамгершілік әлеуметтік жағынан есейеді.[2]
Жасөспірімдердің әлеуметтік есейуін дамыту, болашақ өмірге даярлау үшін қоғамдық тұрғыдан көмек қажет. Мұның өзі күрделі процесс және ұзақ уақытты талап етеді. Осы кезеңде жасөспірімдердің ересектерге арналған нормалар мен талаптар жүйесінде өмір сүре бастағандығы байқалады. Ал бұл дербестік- қажетті әрі міндетті түрде мақсаттар мен құқықтарды ұлғайтумен байланысты. Тек осындай жағдайда ғана жасөспірімдер ересектерге іс - әрекет етуге, ойлауға алуан түрлі міндетті орындауға, адаммен қарым-қатынас жасауға үйрене алады[3].
Зерттеудің мәселесі: Жасөспірімдердің психологиялық білімдерін арттырудағы қазақ әдебиеттерінің аз болуы және осы тақырып төңірегіндегі жасөспірімдердің психологиялық білімін арттырудағы мектептегі психология пәнінің маңыздылығы диплом жұмысының зерттеу мәселесін анықтап отыр.
Зерттеудің мақсаты: Психологиялық білімдердің жасөспірімдердің қарым-қатынасына ықпалын теориялық тұрғыда негіздеп, іс-тәжірибеде анықтау.
Зерттеудің обьектісі: Жасөспірімдердің қарым-қатынасына психология - лық білімдердің әсері.
Зерттеудің пәні: Психологиялық білімдері қалыптасқан жасөспірімдер - дің қарым-қатынастағы әлеуметтік орындары.
Зерттеудің болжамы: Психологиялық білімдерді игерген жасөспірім - дердің қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынасы мағыналы болуы ықтимал.
Зерттеудің міндеттері:
1. Дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша әдебиеттерге, ғылыми әдістемелік материалдарға талдау жүргізу.
2. Жасөспірімдердің қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынасында психологиялық ұғымдардың ықпалын анықтау;
3. Тәжірибелік жұмыстың нәтижесін өңдеп қорытындылау.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: Зерттеуге теориялық тұрғыдан ықпал берген келесі әйгілі ғалымдардың И.А. Зимняя психологиялық білімдерді қалыптастыруға қатысты тұжырымдары, Қ.Б.Жарықбаевтың жасөспірім жасындағылардың психологиялық ерекшеліктерін сипаттаудағы талдамалары, О.С.Сангилбаевтың психологиялық білімдер мен қарым-қатынас үрдісіндегі зейінділік мәселелерді қарастыруы.
Зерттеудің әдістері: Тұлға қабілеттерін дамытудағы қарым-қатынастың психологиялық әдістемесі, Спирмен әдістемесі.
Зерттеудің практикалық базасы: Алматы қаласы, Құлагер ықшам ауданы, №148 мектеп-гимназиясының оқушылары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Алғашқы рет психологиялық білімдер мен ұғымдарды қалыптастыру негізінде қарым-қатынасқа бағытталған түрлі психологиялық әдістемелер арқылы жасөспірімдердің психологиялық білім - дерінің шыңдалуына жол ашылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу жұмысынан алынған нәтижелерін мекемелердегі практик-психологтар, мектеп психологтары, әлеуметтік педагогтар, мектеп мұғалімдері және ата-аналар қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы және көлемі: Дипломдық жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады. Диплом жұмысының жалпы көлемі - 67 бет.
1 ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Білімді қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық сипаттары
Білім беру жүйесінде оқушыларды психологиялық дамыту, педагогтардың психологиялық білімін арттыру мақсатында психолог іс-әрекет етеді. Бұл салада психологтың қызметін И.В. Дубровинаға сүйіне отырып тікелей және жанама әсер ету деп қарастыруға болады. Тікелей әсер ету деп- психологтың оқушылармен тікелей қатынас жасауын айтамыз. Жанамалы психологиялық қызметте психолог мұғалім арқылы оқушы-ларға, ата-аналарға әсер етеді. Сөйтіп, психолог педагогтармен бірлесіп іс-әрекет етеді, олай болса бұл жерде психологтың ең бірінші мақсаты - педагогтармен тіл табысу, өзара бірлесе әрекет ету. Бұл өте күрделі әрі қиын үрдіс, ол үшін өзара қарым-қатынастың тең құқылы әріптестік формасын құру қажет. Психолог пен педагог оқушылар туралы ақпараттармен алмасып, оқыту және тәрбиелеудің әдіс тәсілдерін қарастырадыӘдістемелік семинарларда психолог оқыту мен тәрбиелеу аймағындағы психология ғылымының жетістіктері туралы айтып, педагогтарды әдебиеттермен таныстырып, мектеп өмірінен нақты жағдайларды мысалға алып психологиялық әсер ету арқылы оларды түзетуге мүмкіндігіне жеткізуі керек. Психолог білім беру мекемесіндегі тәрбиешілер мен педагогтарға Жедел жәрдем, балаларға күтуші ретінде емес, кәсіби маман ретінде келеді. Психолог педагогикалық ұйымның бір мүшесі және ол балалардың психикалық дамуын, психологиялық денсаулығын қамтамасыз етеді. Психолог өз жұмысында кәсіптік біліміне, индивидуалды психи-калық дамуына, психологиялық іс-әрекет пен адамның мінез-құлық мотивтеріне, тұлғаның онтогенез кезіндегі дамуына сүйенеді.Практик психолог балалар бақшасында, мектепте, интернатта жұмыс істей отырып, әр-түрлі жас аралығындағы оқушылармен жұмыс жүргізді. Өзіндік жағдайды анықтауда психологиялық даярлық біртіндеп, баланың туғаннан бастап - үлкендермен, құрдастарымен қарым-қатынасы кіреді.Психолог баланың психикалық даму шарттарының жолдарын анықтайды. Енді бұл жерде туындайтын сұрақ - білім беру мекемесіндегі психолог кімге бағынады және кіммен жұмыс істейді? Бұл сұраққа былай жауап беріп көрейік: Психолог екі жақты бағынушылықта болады. Ұйымдастырушылық басқару бойынша мектеп директорына, ал кәсіптік жағынан - әдістемелермен қамтамасыз ететін, кәсіптік қарым-қатынас жасайтын психологиялық орталықтың маман психологтарына бағы-нады.Мұндағы психикалық даму заңдылықтарының зерттеу нәтижелері психикалық үрдіс ерекшеліктерімен, соны-мен қатар оқу іс-әрекет ерекшіліктерін нығайтудағы психологиялық әдістердің негізінде жатыр.Үрдістердің сенсорлы - перцептивті зерттелінуі, жадының, ойлаудың, қызығушылық қызметтің құрылулары және оның дамуы ерекшіліктері заңдылық аймақтар және психомоторлық мінез-демелер кіші оқушылардың ерекшеліктерінің аймақтарын айқындауға мүмкіндік береді. Бастауыш сынып жастағы оқушылардың мотивациялық аймағы, сана-сезімнің және өзін-өзі бағалаулары, мінез-құлық, әлеуметтік хабардар болулардың және т.б даму ерекшеліктері көрсетілген. Бұл күнде осы сөздің авторы чехиялық Ян Амос Коменскийді көпшілік қолдайды. Бірақ бұндағы дауыл мәселе - білім беру, білім алу қандай түрде болуы керек? Болып жатқан өзгерістер әсері қандай? Ал өзгерістер деп отырғанымыз:
- толық он бір жылдық білімді енгізу және он екі жылдық оқуды талқылау;
- жаңа оқу дисциплиналарын (пәндерінің) пайда болуы;
- мемлекеттік және жеке меншік мектептердің құрылуы т.б.
Өкінішке орай, барлық жаңа ашылымдар жеткілікті түрде ойластырылып, негізделмеген. Бірінші сыныпқа алынған оқушылардың ата-аналары оның оқу біліктілігі, санай алу, әріптерін жаза алуын тексергенде, бұның барлығы мектеп мойнында емес пе деп ойлайтындар да баршылық. Бұдан: қандай бағдарламамен оқушылар оқу керек деген сұрақ туындайды. Осы сияқты сұрақтар жауапсыз қала беруі де білім берушілерге деген сенімсіздік тудырады.[4] А.Г. Асмолова айтуы бойынша білім - қоғамды дамытады. Білім беруде екі басты іс-әрекет жасаушы - мұғалім және оқушы. Бірақ педагог пен балаға психологиялық кеңес беруді қажет етеді. Неге мектепте балалар пән мағлұматтарын меңгеріп үлгермейді, неге қарым-қатынаста қиыншылықтарға кездеседі, неге кейде агрессивті, жалқау. Осы және тағы басқа сұрақтар ата-аналар мен педагогтарды ойландырады. Осындай мәселелермен олар психологқа жүгінуге даяр. Ал психолог бұл мәселелерді шешу үшін келесі талаптарды орындауы қажет.
Психологиялық кәсіптілік - бұл психологиялық мәселелерді шеше алу және оларды көріп қорытынды жасау болып табылады[5].
Л.С. Выготский педагогикалық және әдістемелік айырмашылықтарды көріп, оны психологиялық жағынан қарастырды. Педагогикалық анализдің, педагогикалық үрдістің міндеті - оқыту актісінің дамуы емес, мектептегі оқытудың ішкі даму үрдісіне әсері.
Ресейлік психологияда нені қалай оқыту керек туралы сұрақтарды Л.С. Выготский, П.П. Блонский, В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин, П.Я. Гальперин тағы басқалар қорытып шығарды. Н.Ф. Талызина , П.Я. Гальпериннің, ал Қазақстанда С. Елеусізова, Р. Қарамұратова зеттеулеріне сүйене отырып, оқыту мазмұнына байланысты үрдістік бірнеше жағдайларды бөліп көрсетті.
1) Оқытудың негізін базалық білім құрауы қажет;
2) Оқытудың мазмұнына базалық біліммен жұмыс істеу тәсілі жатуы қажет;
3) Білімді меңгеру, оқыту тапсыр-маларын шешу формасында орындалып, бұл оқытуды ешқандай жаттаусыз-ақ қамтамасыз етіліп, есте сақтау қорытынды негізінде қалыптасуы керек; Мектеп жағдайына қатысты, идиалды нұсқа болып әр бір баланың психологиялық мәселесіне психологты енгізу болып табылады.
Н.Р. Талызинаның оқытуында ұстанған психологиялық мазмұны үшінші типті оқуға жатады. П.Я. Гальпериннің пікірінше бірінші және басты үшінші типті оқыту-бұл танымдық іс-әрекеттерді тітір-кендіріп, өзінің танымдық қызығу-шылығын нығайтады.Қазіргі кездегі мектептердегі психологтордың алдында мектеп әкімшілігі жағынан танымдықтары мотивтенген балаларды іздестіру тапсырмасы тұрады. Біздің пікірімізше бұл тапсырманы басқалай құрастыру жөн: іздеу емес, танымдық мотивацияны құру. Себебі, танымдық мотивацияны құру арқылы оқушылардың мотивацияларын дамыту дұрыc [6].
Білім беру жүйесінің мәселесінің мазмұны баланың танымдық ерекшеліктері мен тұлғалық эмоционалды сферасын диагностау мәселесімен тікелей байла-ныст. Бірақта көпшілік мектептің бетке ұстар мұғалімдері психолог тестер ғана өткізеді- деп ескертеді. Бұл әрине өкінішті. В.П. Зинченко Диагностау тек тестерге негізделмейді, оның интерпритациясының өңделуіне негізделеді-дейді. Яғни бұл жағдайда біріншіден қажет ерекшелікті анықтау, екіншіден нені түзету керек соны іздеу. Егер психолог тек сандармен сызбанұсқаларды сызумен ғана шектелсе шындығында бұл психолог психолог емес.
Мектепке қатысты идеалды нұсқа болып әр бір баланың психологиялық мәселесіне психологты кірістіру, алайда бұнда бұл әрекетті қолдану мүмкіндігі аз. Біздің ойымызша, ең мүмкін болар шешім: психологтың мұғалімдермен жұмысы. Осылайша мектептегі психологиялық қызмет туралы ғана емес, психологиялық - педагогикалық бірлескен іс-әрекет туралы сөз ету орынды [7].
А.А. Реан психологиялық және педагогикалық күштердің интеграциясы туралы айта келіп, психологиялық қызметті психологиялық-педагогикалық жүйенің бірлескен элементі ретінде қарастыруды ұсынды.
Психолог жұмысы білім беру жүйесінің түрлеріне (шығармашылық және математикалық мектептер, гимназия, лицейлер) байланысты қызмет міндеттері анықталады.
Психолог өз жұмысын жүргізу үшін ыңғайлы орын қажет. Кабинет - бұл қажетті психологиялық қызметтердің компоненті. Психолог кез-келген мекемеде жұмыс істей отырып, негізгі тапсырмаларды шешеді. Кейбір неғұрлым қажетті іс-әрекеттерге көңіл бөлейік: практикалық психолог ең бірінші психология - педагогикалық шарттарды бақылауға міндетті. Ол балалардың даму ерекшеліктері баланың негізгі даму барысында қалыптасқанын ескеру керек.
Баланың дамуындағы шарттарды талқылау барысында Л.С. Выготскийдің дамудың жақын аймағы принципін қолдану дұрыс. Бұл принципті қолдау арқылы психология-педагогикалық бағдар дамудың сол деңгейінде бала жақын арадағы уақытта неге жете алатындығын бейнелейді. Педагогикалық тәжірбиеде бұл принциптің негізгі қиындығы дамудың жақын аймағы. Дамудың жақын аймағы жасөспірімдерде және жоғарғы сынып оқушыларында ересек адамдармен өзін тану, интелектуалды және тұлғалық рефлекция, өзіндік ұйымдастыру мәселесі аумағында құрылады. Дәл осы кезеңде өмірлік көрінісі, өзін-өзі тануы, өз мүмкіндіктерін, қабілеттерін, қызы-ғушылықтарын сынап көруі қалыптасады [8].
Педагогикалық ұйымда, сол сияқты жанұяда үнемі әр түрлі қақтығыстар болады, көбінде ересек адамдардың психологиялық хабарсыздығынан, бірін-бірі тыңдай алмауынан, тыңдағысы келмегеннен, түсінбеуден, кешірмеуден болады.Сондықтан да, тәжірбиелі психологқа балалармен жұмыс істейтін адамдардың психологиялық мәдениетін көтеру қажет.
Психологиялық ағарту - бұл үлкендердің және балалардың психоло-гиялық біліммен қатынасы. Психологиялық ағартудың негізгі мағынасы:
1) Баланың психикалық дамуының сәтті шарттарымен мұғалімдерді, тәрбиеш-ілерді, ата-аналарды таныстыру;
2) Жаңа психологиялық зерттеулерді талқылап көпшілікке таныту;
3) Психологиялық білімдер қажеттілігін құрып, оны жұмыс кезінде баланың немесе өзіндік тұлғалық дамуда қолдану;
4) Оқушыларды өзіндік таным және өзіндік тәрбие туралы түсініктердің негіздерімен таныстыру;
5) Практик психологтың сол мекемеде керек екендігін түсінуге қол жеткізу.
Психологиялық ағарту әр түрлі формада болуы мүмкін: дәріс, практикалық сабақтар, семинар, әңгімелеу, көрме, әдебиеттерді талқылау тағы басқа. Бұл жұмыстарды барлығын психолог өзі жүр-гізбей-ақ басқа мамандарды шақы-руына болады. Барлық жұмыстардың мазмұнын психолог өзі қамтамасыз етуі, тиіс, және өтетін жұмыс түрлерінің нақты жұмысқа байланысты мәселелері қаралған жөн [9].
Жасөспірім жасындағыларды тиісті әдебиеттерде Қиын, өзгерілу, ауысу жастары деп атайды. Соңғы жағдайда ауысу жасында жеткіншек балалық кезеңдерден ересек жасына ауысады. Жасөспірім өзге жастарға қарағанда педагогтар пен тиісті әдебиеттерге көп әңгіме болып, жиі көтеріледі. Себебі бұл кезеңде оның психикалық даму ерекшелігі жас баламен ересектерге қарағанда әлде қайда өзгеше болады. Бұл кезеңге тән тағы бір ерекшелік жасөспірім барлық нәрсені өз бетімен орындап, үлкен адамдардың қамқорлығымен ақыл кеңесінен құтылғысы келеді. Жасөспірімнің ересектен айырмашылығы тек үлкен адамдармен қатынасының өзгеше келетініндей емес, сонымен қатар биологиялық дамуы (жыныс т.б жетілуі) жағынан кеңінен өріс алатынында. Ал жалпы алғанда жасөспірім тың өзгеше сипатта келеді. Мысалы, жеткіншек төменгі кластардаоқып жүргенде үйге берілген тапсырманы тек жаттап алатын болса, жеткіншек жасында үй тапсырмасын өз сөзімен түсінікті етіп айтуға талпынады. Кейбір жасөспірім жастағылар осы кезеңде бұрынғы қалыпынан үлкен адамдармен қарым-қатынаста болғанда мейірімді, сыпайы келсе енді өрескел түрде, яғни тәртіп бұзуға икем келеді. Осы мәселені анықтаудан зерттеушілер арасында талас бар. Дегенмен психиканың бұл ерекшелігі жасөспірімде әлеумет өмірінің өзінің ерекшелігінен болар. Жасөспірім бәрін өзім істей алам, Сендер мені әлі бала деп ойлайсыңдар деп наразылық білдірседе оның қолынан әлі де көп нәрселер келе бермейді. Ересектерге ұқсап іске ұмтылғанымен, сол істі орындаудағы мүмкіншілігі кіші мектеп жасындағылардай басқаша айтқанда, бір жеткіншек істі игеру жағынан бала да, ал талап қою жағынан ересек.
Жасөспірім осы сияқты қасиеті қазірде және өткен дәуірлердің жасөспірімдерінде де бірдей тән. Мұнымен қатар бүгінгі заман жасөспірімдері үлкен адамдардың талабына көне кетпейді. Себебі, біріншіден қазіргі кезде оқушылардың көпшілігінің соның ішінде жасөспірім жасындағылардың көбінесе оқудан айналысатын басқа тапсырмасы жоқ.
Біз ілгеріде өткен дәуірлерде бала кіші жасынан материалдық игіліктерді өндіруге жегілетінін ескердік. Қазір де бұл сияқты міндеттердің көпшілігі үй - ішінде кездесіп жарымайды. Керісінше ата-аналар жасөспірім оқу тапсырмасын орындай алмайды деп, үй шаруасынан босатады. Ал жасөспірім бала кезінен ересек кезеңіне ауысуы психологиялық тұрғыдан жаңа сапа, бірақ осыдан ауысудың себебі сол болып келген психикалық дамудың салдарыан: егер үлкендер жасөспірімді бала деп еесптесе, керісінше олар өзін есейдік деп санайды. Бұл екі арадағы дәл келмеушілік қайткенде де жеткіншектің дамуына әсер ете алады. Жасөспірімнің өз беттілік қасиетке ұмтылып, үлкендердің қамқорлығына босануға тырысуы баланың бәрінде кездесетін болғаны мен бір қатары күні-түні фантастикалық әдебиеттерді оқып, солардың кейіпкерлеріне еліктейді [10].
Сабақтан тыс мезгілде жасөспірім радиотехника электротехникамен танысып едәуір білім алады. Мұнымен қатар бұл жастағылар бойынан әлі де балалық кездесіп тұрады. (мысалы: ұлдар қыздардың шашын тартып мазалауыт.б) бірақ сол жеткіншек таныс емес үлкен адамдардың алдында өзін мәдениетті түрде ұстауға тырысады.
Әдетте жасөспірімдерді тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп сипаттайды. Солай деп бағалайтыны біріншіден бұрынғы кездегі психикасы мінез-құлқы өзгеріп, соның негізінде жаңа қасиеттер пайда болатыныннан. Кейде мұндай өзгеріс аз уақыттың ішінде болуы мүмкін. (бірақ өзгеріске ұшырау жасөспірімде бір уақытта кездеспейді). Екіншіден осындай психиканың жаңа саласының пайда болуынан бала қиналысқа ұшырайды уайым шегеді, оның тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды. Мұндай өзгерістерді психологтар түрліше дәлелдейді. Осы ғасырдың бас кезінде психолог З. Фреид жасөспірім үлкендердің қамқорлығына көнбейтінін өзім бәрін орындаймын дейтінін жыныс қасиетінің салдарынан болатын санасысыз әуесқойлық- деп түсіндірді.
Бұл пікірге көптеген психологтар қарсы. Жасөспірімдердің тәрбиеге көнгісі келмеуі түпкілікті емес, уақытша кездесетін уақыттың бірі. Қоғамдық ортаның жеткіншекті тәрбиелеуге ықпалы зор. Қоғам дамуының ерекшелігіне қарай жастарға қойылатын талап үнемі өзгеріліп отырады. Осы талапқа сай жеткіншек бала жасынан үлкендер жасына өтерде қоғам жағдайы оған түрліше әсер етіп, баланы әр-түрлі фантастикалық іске ұмтылтырады. Мұндай уақытша келіспеушілікпен күресу мектептегі және үй ішіндегі тәрбие жұмысының негізінде болады. Егер тәрбие не оқу жұмысы жеткіншектермен жақсы жүргізілсе ұнамсыз әдеттерден аулақ болады[11].
Жаратылыстан жүрек жылуымен мейірім шуағы мол халықтың бірі -қазақ. Бала тәрбиесіне деген немқұрайлық оның табиғатына мүлдем жат. өйткені қазақтың ел алдындағы абырой беделі, қадір қасиеті, тек жеке басының жақсылығы немесе дәулеті мен ғана емес, бауырынан өрген ұрпақтарының салауаттылығы жарақтылығымен өлшенген. Ата-бабаларымыздың сондай ектілік деген ұғымды ежелден қастерлеп, оның атадан балаға мирас қылып қалдыруында терең сыр жатыр.
Шығыстың ғұламасы Әл-Фараби: Жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен сіздің болашақтарыңызды айтып берейін -деген. Қазіргі кезеңде қазақ халықының өмірінде бұрын соңды болмаған оқуға, еңбекке, қоғамдық өмірге ықыласы жоқ балалар саны күннен күнге артуда. Бұлар дөрекі әдепсіз барлық жарамсыз әдеттерге еліктеуге бейім келеді. Баланың мінезін жалпы деңгейін ынтасын жақсы білу үшін, оның дамуына адамгершілк қасиеттерінің қалыптасуына не нәрсе қажет екендігін әрбір әке, әрбір ана білуге міндетті.
Баланың жас ерекшелігі, әр жасқа тәнболатын дағдарыстардың себептері туралы түсіндіріп, олардан баланы қиындықсыз алып шығуға көмек көрсетуге ата-анаға көмекке келетін - мұғалім.
Өйткені мектеп жасындағы баланың көбіне көп негізгі әрекеті - оқу. Оқу барысында ол білімге, қарым-қатынасқа, имандылық адамгерішілікке үйренеді. Сонда мұғалімнің жеке бас үлгісі, сөзі мен ісінің сәйкестілігі, талапшылдығы отбасында баға жетпес құралына айналады. Бала тәрбиесі болашақ кепілі, отбасы мен мұғалімдер қауымының абыройлы ісі. Тәрбиенің нәтижелігі терең тамырлы тәрбиені бойына дарытқан ортада болмақ. Ол ата-аналар өз міндетін жеке түсінгенде, мұғалімдермен ынтымақтастықта болған жағдайда алға басады[12].
Жасөспірімдерді өзін-өзі тану пәні арқылы жасөспірімдік кезеңдегі кедергілерден өту жолдары
Баланың өзін-өзі тану дұрыс қарым-қатынасын дамыту, баланың өзіндік менің анықтауға көмектесу, балаларды дұрыс қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу, балаларды жан-жақтылыққа, кісілік парасаттылыққа, салауаттылыққа, имандылыққа тәрбиелеу мақсатында өзін-өзітану пәнінің рөлі зор. Өзін-өзі тану пәнінің бағдарламасының міндеті бойынша баланың бойына Әлем және адамзат туралы дұрыс түсінік қалыптастыру. Жасөспірімдердің адамгершілік мінез-құлықтарына мүмкіндіктерімен таныстыру. Жеткіншектердің танымдық белсенділіктерін арттыру. Жас ұрпақтың рухани адамгершілік категорияларына көңіл аудару. Жеке тұлғаның менің (өзімшілдігін емес ояту). Осы міндеттерді бала бойына дарыту мақсатында оқытудың әдіс-тәсілдері қолданысқа енгізіледі.
1.Интерактивтік әдіс
2.Топтық жұмыс
3.Ой - қозғау әдісі
4.Жобалау әдісі
5.Рөлдік ойындар
6.Шешім қабылдау әдісі
7.Қосымша жұмысты орындау
Осы әдістерді пайдалана отырып, оқушы өз пікірін айта алатындай, өзін толғандыратын сұрақтың шешімін табуға ұмтылатындай дәрежеге көтеріледі.
Жасөспірімдер іс-әрекеттері мен оқиғаларға, жағдаяттарға кейіпкерлердің мінез-құлқымен қарым-қатынастарына баға беруге үйренеді.
Жасөспірімдерді тәрбиелеу мен оқытуда олардың жеке басын қалыптастыруда оқытушының рөлі ерекше. Оқытушы-оқу-тәрбие жұмысының жүргізушісі әрі шәкірттердің мінез-құлқын, дүниетанымын, сенімін қалыптастырушы. Сондықтан да оқытушы өз басының ең жақсы деген адамгершілік қасиеттерін үнемі дамытып отырады, себебі ол жасөспірімнің ғана емес, көпшіліктің үлгі-өнеге болатын адамы.
Ең алдымен, оқытушы жасөспірімнің мінезіне, оның жүріс-тұрысына назар аударып, ұйымдастыра білуі керек. Содан ғана оны білім алуға дағдыландырып үйретуге мүмкіндік туады.
Оқытушы мен оқушының қарым-қатынастық іс-әрекеті оқытушының ұйымдастыра білуіне байланысты. Оқушының сабақ үстіндегі белсенділігі оның мінез-құлық, іс-әрекетінен байқалады. Оқушы іс-әрекетінің ең басты және жетекші түрі-оқу.
Оқу дегеніміз-еңбек әрекеттерін орындауға қажетті білімді, дағдыны және білгірлікті жүйелі игеру үрдісі. Оқу-дамыту құралы.
Оқытушының басты міндеті-әр оқушы қабілетін ашуға жағдай жасап жеке тұлға қалыптастыру. Ал оқушы жеке тұлға ретінде қалыптасуы үшін міндетті түрде өз білімін өз еркімен үйреніп, іс-әрекет мақсатын, міндетін, тәсіл жағдайын өзінше түсініп, алған білімін өмірде қолдана білу жағдайына жетуі тиіс.
Ол үшін әрбір жасөспірім төмендегідей психикалық талаптарға ұмтылуы керек:
1. Мен не істеймін? деу арқылы өзінің көңіліндегі адамдарға ұқсауға тырысып, еліктеу яғни өз ортасында жақсы қасиеттерімен көрінуге тырысу, жіберілген қателіктер мен жетістіктерге талдау жасау.
2. Мен үшін керек -деп іс-әрекетін бағалай білу, ізденсе, оқыса, өзі алға қойған мақсатқа жете алатынына көзін жеткізу, өзіндік түйсігін ояту.
3. Мен істей аламын деу арқылы іс-әрекетіне сенімділікпен қарау, қоғам талабына бағыну керектігін сезіну, өзін және өзгені сыйлау қажеттілігін ұғыну. Алға қойған мақсатқа жету үшін өзін төзімділікке тәрбиелеу [13].
Біз жасөспірімнің мен деген қасиетін жете түсінуі үшін оның үлкендермен қарым-қатынастарына, әсіресе, екі ортадағы кездесетін қайшылықтарына үлкен мән беруіміз керек. Қайшылық жеткіншектің есейіп қалуы мен үлкендердің оған әлі бала деп қарауының келіспеушілігінен болғандықтан, осы жағдайды қайшылықтың нәтижесінде туындағандықтан және сол жағдайдан қалай құтылуды білмеуді дағдарыс деп білеміз.
Дағдарыс сөзінің мағынасы- қиын жағдайға тап болған кезде одан қалай шығуды білмеуді білдіреді. А. Г. Коволев дағдарыс кезі жасөспірімнің жасына орай келмейді. Онымен үлкендер арасындағы қатынастың бұзылуынан пайда болады-дейді. Демек жасөспірімдердің үлкендермен қарым-қатынасы жақсы болып келсе, онда дағдарыс кезеңі кездеспейді. Осы пікірге түгелдей қосылу қиын. Біріншіден дағдарысқа ұшырайтын үлкендер емес, жасөспірімдердің өзі. Екіншіден дағдарыс үлкендердің қатынасына риза болмаудан кездессе де, мұның өзі тек 11-16 жас арасында болып отыр. Егер Коволевтың айтқаны дұрыс болса, дағдарысқа ұшырау 7-10 немесе 16-18 жастарда кездесуі ықтимал болар еді.
Жасөспірім жасындағылар үлкендердің өзінің есейгенімен өз беттілігі мен санасуын әр сала бойынша талап етеді. Қыздар киім киуде, не өзін күтуде, ұл бала тиісті міндеттерді өз еркімен орындағысы келеді.
Осыған әуел кезде туған-туысқандар қарсы шығады. Бұлардың қарсы шығатын себебі, басына сенім білдіргісі келмегеннен емес, оны бала деп бүлдіріп алады ғой деуінен. Бірақ жасөспірім бұл жағдайды түсінбей Мені бала деп сенбей отыр-деген пікір қалыптасады. Егер осындай қатынас көп созылса жасөспірім мен үлкен адамдар арасында түсінбеушілік етек алып, бала ызаланып ерегісуге немесе үлкендер не айтса соны орындамауға тырысады. Екі арадағы қайшылықты кім жеңеді дегенде, жасөспірімнің талабы жаңа болғандықтан сол жеңеді деуге болады. Себебі диалектиканың заңы бойынша жаңа нәрсе көнен жеңеді. Ал осы іске қалай асады. Бұл әуелі жасөспірім үлкен адамдармен қарсыласып оның сөзін тыңдамайды. Үлкендер әуелі жасөспірімдерді тәртіпке шақыруға тырысады. Тіпті жазалауы да ықтимал. Бірақ осыған жасөспірімдердің кейбіреулері көнбей түбінде үлкендер шаршап енді сенің айтқанын бола қойсын деуі мүмкін деген ойда болады.
Осындай екі арадағы түсінбеушілікті неміс психологы К. Левин ойлық, бөгет деп атаған. Мұны осылай атауының себебі жасөспірім мен үлкендердің арасында түсінбеушілік болып, бөгет салынған соң енді үлкендердің сөзіне құлақ аспау кеңінен етек алады. Сондықтан жасөспірімге тіл алдыру үшін алдымен сол бөгетті жою керек. Ал бөгетті жою оңай емес. Сондықтан өзін-өзі тану пәніндегі оқушылар игеретін білім, білік және дағдылар барысында оқушылар өзара қарым-қатынаста шындықты айтуға жағымды ойлауға үйренеді. Өзара сыйластықты түсінуге қабілетті айналасындағыларды ұнатып жақсы көре біледі, жақсылық жасауға дайын, жақындарын қуантуға асығады. Сабырлы, салмақты болуға, тәрбиелі болуға ойланып сөйлеуге үйренеді. Әдептілікке, ұқыптылыққа үйреніп көмектесе біледі. Өзгені ренжітпеуге тырысады [14].
Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың өмірдің мақсаты, оның құндылықтары, не біліп, өзін қалай ұстау керектігі туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда басқалармен қарым-қатынас орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін, басқалардың кім және қандай екенін тәжірбиеде сынап байқап көреді. Балалар отбасында әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Отбасы психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов, З.И.Файнбург, Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың үгіт-насихаты, түсіндіруі, олардың үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық тынысы арқылы балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері (критерий) қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін жазаланатынын, әділдік пен адалдық үғымдарын меңгереді деген тұжырымдар жасады [15].
Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу - ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп, отбасының міндеті нақты көрсетілген.
Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В. Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов ) Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау, отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын алған. Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік түрде толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету түрлерін датқызған. Ата-ананың отбасылық ықпалы туралы өз еңбектерінде А.Ю.Гавит, Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған Д.Горборино отбасын адамзаттың тәжірибенің негізгі бірлігі ретінде сипаттады. А.Н.Антоновтың айтуынша, отбасы ата-ана бала қатынасын орнатады, ал неке болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты растайтын мойындау болып табылады. Ол отбасылық кеңістік аймағы үй, пәтер көңіл аударады, және де отбасының меншігі иен экономикалық негізі ата-аналар мен балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды. Отбасылық қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде А.Г.Харчевтің ұсынған анықтамасы бойынша - отбасы - бұл жұбайлар арасындағы ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады, ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады [16].
Жасөспірім шақта ересек жастағы сияқты адам өзінің ішкі әлемін дамыған рефлексивті қабілеттері арқылы ашады. Бұл сезім мен ой - тылсымдарын тануға бағытталған. Жасөспірім кезеңі 15-16, 21-25 жас аралыққа дейінгі жас мөлшерін қамтиды. Бұл кезең адамның сенімсіздік пен жүйесіздік кезеңінен шынайы ер жету шағы. Жасөспірім кезеңінде адамдарда өмір құндылықтарын таңдау мәселесі пайда болады. Жасөспірім өзіне деген ішкі қарым - қатынасын қалыптастыруға (мен қандай болғым келеді?) басқа адамдарға деген қарым - қатынысқа, және де моральдық құндылықтарға талпынады. Нақ осы жасөспірім кезеңінде адам өзінің жақсылық пен жамандық категориялары арасында саналы түрде өз орнын табады. Намыс, адамгершілік, құқық, міндет сияқты тұлғаның сипатын басқа да ұғымдар толғандырады. Жасөспірім кезеңінде адам жақсылық пен зұлымдылықтың диапа-зонының шектелген шекарасына дейін таниды. Сондай - ақ, ол өзінің ақылы мен жанының кереметтей шарықтаудың мейір-бандылықтан зұлымдыққа, адамгер-шіліктен жауыздыққа дейінгі диапазон аралығын басынан өткереді. Арбаулар мен шарықтауда, күресте және бастан өткеруде, жығылуда және қайта тұруда жасөспірім сезіп білуге ұмтылады. Ішкі позицияны таңдау өте күрделі рухани жұмыс.Жалпы адам құндылықтарының икемділігімен, құнды бағыт - бағдарының құрылымымен талдамасын тануға ұмтылған адамға, өзінің іс - әрекетін балалық және ересек жаста анықтай-тын, тарихи бекітілген нормативтермен құндылықтарды саналы түрде бұзуға, қабылдауға тура келеді. Ол өзінің бейімделген және бейімделмеген өмір позициясының жағдайы, сонымен қатар оның ойынша, бұл таңдаған позиция, ол үшін ең неізгі, ең қажетті, ең таңдаулы болуы тиіс.Жасөспірім қоршаған әлемдегі өз орнын табуға қандай күш салып бағытталса да, барлық өмір мәнділігін тануға интеллектуалды дайын болса да, ол көп нәрсені білмейді, өйткені ол өзін қоршаған адамдарды және рухани өмір тәжірибесін білмейді. Әсіресе жасөспірім шақта табиғи берілген басқа жынысқа деген талпыныс қозады. Жасөспірімдік кезең - адам өзінің рефлексивті жаттығуларын бағалайтын кезең. Ал бұл рефлексивті жаттығулар ішінен ол өзі, досы, барлық адамзат кіреді. Жасөспірім өзінің тұрақты рефлексиясы арқылы өзінің негізін, мәнін ашады. Ол нәзік жанды, тез уайымдауға, сәтсіздікке берілгіш болады. Қандай болмасын ерекше бөгде көзқарас, әсерлі сөз, ерекше әсерлі болып оны жолынан тайдыруы мүмкін. Л.Ф. Обухова психологиялық зерттеулерінде жасөспірім тұлғасының ерекшелігі психологиялық жаңа құрылымдардың түп тамыры, жасөспірімдік жаста қалыптасып қойған туындысы болып табылады. Өзіндік жеке тұлғасына деген қызығушылықтың күшейуі, сыншыл-дықтың көрінуі - бұлардың барлығы ерте жеткіншек жаста сақталады, бірақ, олар мәнді өзгерістерге ұшырап, саналы түрде бейнеленеді. Ең негізгі мәнді өзгеріс тұлғаның өзіндік дамуында болады. Оның айрықша ерекшелігі болып, өзіндік рефлексиясының күштілігі табылады. Яғни, өзін - өзі тануға, бағалауға, өз мүмкіншіліктері мен қабілеттіліктерін білуге талпынысы жатады.Мен кіммін?, Мен қандаймын?, Менің қабілеттерім қандай?, Менің өмірлік идеалым қандай?, Мен кім болғым келеді? - міне осы сияқты сұрақтар жасөспірім жастағыларға өте қатты әсер етеді [17].
Биогенетикалық концепциясының неміс өкілдері "Конституционная психология" Э. Кречмер әртүрлі биологиялық фактор негізінде, тұлға типолониясының басты проблемасын жасады. Адамның физиологиясы мен дамуының арасында ерекше байланыс бар деді. Кречмер барлық адамдардың екі түрі болатындығын көрсетті.Бірінші бағытқа циклоидты: көңіл күйі ауыспалы, тез қозғалғыш, мазасыз т.с.с., ал 2 түріне шизоидты тұйық қатынасқа түспейтін эмоционалды тырыспа адамдар.Н. Кречмер мен Конорадта осыған байланысты жеткіншектерді циклоидқа, ал жасөспірімдерді шизоидқа жатқызады.Жасөспірім шизоидты тұлға ретінде күрделі алдында ұзақ мерзімді жүреді.В. Целлерді "Конституция и развития" - деген еңбегінде бала дене бітімінің құрылысының дамуындағы өзгерістер самотикалық өзін сезінуі психологияның және самотинзалық өзара байланысуы айтылады. Биогенетика өкілдері психиканы және физиологияны дамуын өзара тәуелділігі бағыты қатты қызықтырады.А. Гезел концепциясында "өсу мен даму" синоним, мінез-құлық, жүріс-тұрысы қабілеті интеграциясы мен дифферен-циациясы мағынасын білдіреді. Гезел қандай болмасын индивидті мәдениетке оқыту мен үйрету, оның жетілуінде ешбір орын ауыстыра алмайды деп санайды.Жасөспірім баланың ересектікке өтуі. Гезел байынша 11 мен 21 жас аралығын ең маңызды жас мөлшері. 15 жас Гезелдің жазуынша рухани ішкі жан дүниесінің өсуі, тәуелсіздік, өз-өзін ұстамдылығы, өз - өзін тәрбиелеу мен өте сезімтал болады. 16 жаста қайтадан салмақтылық пайда бола бастайды, ішкі жауапкершілігі ұлғайып, эмоция байсалды, қарым-қатынасқа тез түсуі, болашаққа бағыт бағдар жасайды. Биогенетикалық тұрғыға қарама-қайшы социогенетика. Ол жасөспірімнің құрылымын өздерін қоршаған адамдар мен қарым-қатынас жасау арқылы анықталады. Социогенетикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz