Бағалы қағаз және оның түрлеріне сипаттама
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Бағалы қағаз және оның түрлеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Бағалы қағаздардың тарихи мәні, түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Жалған капиталдың мәні және акционерлік қоғамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚР.дағы бағалы қағаздар қатынастарының реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 ҚР.да бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша кестелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Бағалы қағаз және оның түрлеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Бағалы қағаздардың тарихи мәні, түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Жалған капиталдың мәні және акционерлік қоғамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚР.дағы бағалы қағаздар қатынастарының реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 ҚР.да бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша кестелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бағалы қағаздар нарығын құру және дамыту шаруашылықты бір орталықтан қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта бөлуді өзгертуге, нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын қанағаттандыруға және бұл нарыққа салааралық капиталдың қайта құйылуын реттеуші болуға, ірі кәсіпорындар мен банктер жұмысының барометрі болуға мүмкіндік береді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы экономиканы көтеруге мынадай шараларды іске асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын қалыптастыру, монополиялсыздандыру, шағын кәсіпорынды қолдау, ақша айналысын нығайту.
Тауарлар мен қор құндылықтарының биржалық саудасы таяу арадағы ресурстарды қорландыру жүйесінен және бір орталықтан капитал жұмсалымдарын үлестіруден тауарлар және қаржы тасқындарының нарықтық реттеу әдісіне өтуге мумкіндік жасайды. Акцияларды шығару мемлекеттік құрылымдары мемлекет иелігінен алудың ең басты құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыру мен қайта құруда жеке және заңды тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді құралдарына айналуда. Сондықтан да бағалы қағаздар нарығына қатынасушылардың барлығының алдында бағалы қағаздармен техникасын игеру; биржалық істі регламенттеуді үйрену; мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлеу және жекешелендіруге байланысты іс тәжірибелерді игеру міндеттері тұрады.
Бағалы қағаздар нарығыныњ міндеті – бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда реттелуде. Оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын және бағалы қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін зањдылыќтарды тез арада дайындау қажет. Бағалы қағаздар нарығына қатысты мемлекеттік саясаттың негізін жасауда өзін-өзі реттеу қағидасына көңіл аударуға тиіс. Осыған байланысты мемлекеттік саясат бұл сферадағы жеке кәсіпкерлікті марапаттауға бағыттауы тиіс. Бағалы қағаздар айналысы сферасындағы жеке бастаманы қолдауға байланысты шаралармен қатар, қор нарығы субъектілерінің қызметіне мемлекеттік, әкімшілік және жанама бақылау қою шараларының жүйесін жасау, сол сияқты экономикалық қор секторындағы нарықтық ортаға толық мемлекеттік араласу жүйесін дайындау қажет. Экономикалық бақылау шаралары мемлекеттік қызмет арқылы дербес нарық агенті ретінде жүзеге асуы тиіс.
Тауарлар мен қор құндылықтарының биржалық саудасы таяу арадағы ресурстарды қорландыру жүйесінен және бір орталықтан капитал жұмсалымдарын үлестіруден тауарлар және қаржы тасқындарының нарықтық реттеу әдісіне өтуге мумкіндік жасайды. Акцияларды шығару мемлекеттік құрылымдары мемлекет иелігінен алудың ең басты құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыру мен қайта құруда жеке және заңды тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді құралдарына айналуда. Сондықтан да бағалы қағаздар нарығына қатынасушылардың барлығының алдында бағалы қағаздармен техникасын игеру; биржалық істі регламенттеуді үйрену; мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлеу және жекешелендіруге байланысты іс тәжірибелерді игеру міндеттері тұрады.
Бағалы қағаздар нарығыныњ міндеті – бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда реттелуде. Оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын және бағалы қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін зањдылыќтарды тез арада дайындау қажет. Бағалы қағаздар нарығына қатысты мемлекеттік саясаттың негізін жасауда өзін-өзі реттеу қағидасына көңіл аударуға тиіс. Осыған байланысты мемлекеттік саясат бұл сферадағы жеке кәсіпкерлікті марапаттауға бағыттауы тиіс. Бағалы қағаздар айналысы сферасындағы жеке бастаманы қолдауға байланысты шаралармен қатар, қор нарығы субъектілерінің қызметіне мемлекеттік, әкімшілік және жанама бақылау қою шараларының жүйесін жасау, сол сияқты экономикалық қор секторындағы нарықтық ортаға толық мемлекеттік араласу жүйесін дайындау қажет. Экономикалық бақылау шаралары мемлекеттік қызмет арқылы дербес нарық агенті ретінде жүзеге асуы тиіс.
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы
2. Қазақстан Республикасы Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясының 1997 жылғы 8 қазандағы № 161 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздарға ұлттық бірдейлендіру нөмірлерін берудің тәртібі туралы ереже
3. Қазақстан Республикасы Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы Директораты 1999 жылғы 1 шілде № 359 қаулы
4. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар рыногын дамытудың мәселелері
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы 1999 жылғы 27 мамыр № 658 қаулы
6. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Ғ.Сапарғалиев 1995 ж.
7. Гражданская правовая ответственность за причинение вреда. Теория и практика. Белякова М.А. 1996 г.
8. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздарға ұлттық бірдейлендіру нөмірлерін берудің тәртібі туралы ережеге толықтырулар енгізу туралы қаулы. ҚР Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы директораты 1999 жылғы 18 наурыз № 260 Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 1.04.1999 ж. тіркеу. Тіркеу № 723
9. «Эмитенттерге және қор биржасында айналысқа жіберілетін (жіберілген) олардың бағалы қағаздарына, сондай-ақ қор биржасының тізіміндегі жеке санаттарға қойылатын талаптар туралы». ҚР қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі басқармасының 2007 жылғы 30 наурыздағы № 73 Нормативтік құқықтық кесімдерді мемлекеттік тіркеудің тізіліміне № 4664 болып енгізілген қаулы
10. «Заң» газеті 2007 жыл 1 маусым № 82 (1111)
11.Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары.
Баян Кашенова Алматы 2000ж.
12.Макроэкономика.
Р. Дорнбуш, С. Фишер. Алматы 1997ж.
13.Экономикалық саясат
Д.Қабдиев. Қ.Оралтаев. Алматы 2002ж.
14.Экономикалық теория негіздері.
Осипова Г.М. Алматы 2002ж.
15.Ақша, несие, банктер.
Ғ.С.Сейтқасымов Алматы 2001ж
2. Қазақстан Республикасы Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясының 1997 жылғы 8 қазандағы № 161 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздарға ұлттық бірдейлендіру нөмірлерін берудің тәртібі туралы ереже
3. Қазақстан Республикасы Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы Директораты 1999 жылғы 1 шілде № 359 қаулы
4. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар рыногын дамытудың мәселелері
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы 1999 жылғы 27 мамыр № 658 қаулы
6. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Ғ.Сапарғалиев 1995 ж.
7. Гражданская правовая ответственность за причинение вреда. Теория и практика. Белякова М.А. 1996 г.
8. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздарға ұлттық бірдейлендіру нөмірлерін берудің тәртібі туралы ережеге толықтырулар енгізу туралы қаулы. ҚР Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы директораты 1999 жылғы 18 наурыз № 260 Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 1.04.1999 ж. тіркеу. Тіркеу № 723
9. «Эмитенттерге және қор биржасында айналысқа жіберілетін (жіберілген) олардың бағалы қағаздарына, сондай-ақ қор биржасының тізіміндегі жеке санаттарға қойылатын талаптар туралы». ҚР қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі басқармасының 2007 жылғы 30 наурыздағы № 73 Нормативтік құқықтық кесімдерді мемлекеттік тіркеудің тізіліміне № 4664 болып енгізілген қаулы
10. «Заң» газеті 2007 жыл 1 маусым № 82 (1111)
11.Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары.
Баян Кашенова Алматы 2000ж.
12.Макроэкономика.
Р. Дорнбуш, С. Фишер. Алматы 1997ж.
13.Экономикалық саясат
Д.Қабдиев. Қ.Оралтаев. Алматы 2002ж.
14.Экономикалық теория негіздері.
Осипова Г.М. Алматы 2002ж.
15.Ақша, несие, банктер.
Ғ.С.Сейтқасымов Алматы 2001ж
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Бағалы қағаз және оның түрлеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
1.1 Бағалы қағаздардың тарихи мәні, түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Жалған капиталдың мәні және акционерлік қоғамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚР-дағы бағалы қағаздар қатынастарының реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 ҚР-да бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша кестелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Бағалы қағаздар нарығын құру және дамыту шаруашылықты бір орталықтан қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта бөлуді өзгертуге, нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын қанағаттандыруға және бұл нарыққа салааралық капиталдың қайта құйылуын реттеуші болуға, ірі кәсіпорындар мен банктер жұмысының барометрі болуға мүмкіндік береді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы экономиканы көтеруге мынадай шараларды іске асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын қалыптастыру, монополиялсыздандыру, шағын кәсіпорынды қолдау, ақша айналысын нығайту.
Тауарлар мен қор құндылықтарының биржалық саудасы таяу арадағы ресурстарды қорландыру жүйесінен және бір орталықтан капитал жұмсалымдарын үлестіруден тауарлар және қаржы тасқындарының нарықтық реттеу әдісіне өтуге мумкіндік жасайды. Акцияларды шығару мемлекеттік құрылымдары мемлекет иелігінен алудың ең басты құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыру мен қайта құруда жеке және заңды тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді құралдарына айналуда. Сондықтан да бағалы қағаздар нарығына қатынасушылардың барлығының алдында бағалы қағаздармен техникасын игеру; биржалық істі регламенттеуді үйрену; мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлеу және жекешелендіруге байланысты іс тәжірибелерді игеру міндеттері тұрады.
Бағалы қағаздар нарығыныњ міндеті - бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда реттелуде. Оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын және бағалы қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін зањдылыќтарды тез арада дайындау қажет. Бағалы қағаздар нарығына қатысты мемлекеттік саясаттың негізін жасауда өзін-өзі реттеу қағидасына көңіл аударуға тиіс. Осыған байланысты мемлекеттік саясат бұл сферадағы жеке кәсіпкерлікті марапаттауға бағыттауы тиіс. Бағалы қағаздар айналысы сферасындағы жеке бастаманы қолдауға байланысты шаралармен қатар, қор нарығы субъектілерінің қызметіне мемлекеттік, әкімшілік және жанама бақылау қою шараларының жүйесін жасау, сол сияқты экономикалық қор секторындағы нарықтық ортаға толық мемлекеттік араласу жүйесін дайындау қажет. Экономикалық бақылау шаралары мемлекеттік қызмет арқылы дербес нарық агенті ретінде жүзеге асуы тиіс.
1 Бағалы қағаз және оның түрлеріне сипаттама
1.1 Бағалы қағаздардың тарихи мәні, түсінігі және түрлері
Бағалы қағаздар орта ғасырлардан бері қарай қолданыла бастады. Сол кезеңде ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуымен байланысты сауданың аясы кеңіді, ал осы мүмкіндіктерді пайдаланып қалғысы келген кәсіпкерлердің ірі капитал соммасына деген қажеттілігі туды. Оның үстіне теңізден шалғай рынок пен шикізат көзін игерумен байланысты орын алатын шығындарды жекелеген адамдар көтере алмайтын да еді. Нәтижесінде ағылшын, голландық компаниялары акционерлік қоғамы Ост-Индия, Грудзон бұғазы компанияларымен сауда жасаумен байланысты дүниеге келді. Міне осылар бағалы қағаздарды бірінші шығарған ірі компаниялар болды. Олардың акциялары күні бүгінге дейін Лондон мен Торонто биржаларында сатылуда. XVI - XVII ғғ. Англиядағы акционерлік компаниялар капиталды көп қажет ететін көмір өндірісін қаржыландыру үшін де ұйымдасқан болатын. Сол кездегі Лондондық брокерлер келісімді тікелей көшеде немесе кафелерде жасаған. Осыдан да болар "көше" рыногы деген атқа ие болуы. Өнеркәсіп төңкерісінің басталуы, ірі өңдеуші өнеркәсіп орындарының құрылуымен байланысты акцияны сату кең өріс алды. Бұған жауап ретінде лондондық брокерлер 1779 жылы королеваның меняльнигінің бір бөлігін жалға алды. Сөйтіп тұңғыш рет лондондық қор биржасы дүниеге келді, "көше" рыногымен қатар ұйымдасқан рынок тез даму алды. Ол өз кезінде өнеркәсіп пен сауданың дамуына ықпал етті. Алғашқы американдық қор биржасы 1791 жылы Филадельфияда пайда болды, ал 1792 жылы бұған пара пар бүгінде әлемге әйгілі Нью-Йорк қор биржасы құрылды. Бүгінгі таңда дүние жүзінің 60-тан астам елінде шамамен 200 биржа бар. Солтүстік Америкада - 15 биржа, Еуропада - 100-ден астам, Орталық және Оңтүстік Америкада - 20, қалғандары Африка, Азия және Австралияда. Дамыған капиталистік елдерде кем дегенде бір-бірден биржа бар. Биржалар жаңадан дамып келе жатқан индустриалды мемлекеттерде де бар, сол сияқты Қытай мен Венгрияда бар. 31 биржа Халықаралық қор биржаларының федерациясына кіреді. Бұл федерацияның мақсаты барлық акционерлер үшін бірдей құқықпен қамтамасыз ету және бағалы қағаздар рыногының құрылымын үйлестіріп отыру болып табылады. Бастапқыда биржалар акция сатумен емес, үкімет пен темір жол компаниялары шығарған облигацияларды сатумен шұғылданады. Олар болса ірі машина өндірісінің инфрақұрылымын құруға қажетті қаражатқа мұқтаж болатын. Өткен ғасырдың аяғынан бастап акционерлік меншіктің кеңінен дамуы биржаларды акциялар сатуға мамандырды да облигациялармен жұмыс "көше" рыногына ауысты. XIX ғасырдың 60-жылдары тағы да бір маңызды оқиға болды. Германияда ауыр өнеркәсіпті дамытуға шығарылған бағалы қағаздармен делдалдық операцияларды жүргізуді универсалды инвестициялық банктер өз қолдарына алды.
Ресейге брокерлік бизнес осы Германиядан келді (аз мөлшерде Франциядан). Маклер, биржа, акция деген ұғымдар осындай финанс инвестициясының тәжірибесімен бірге санаға енді. Сонымен бағалы қағаздар нарығы дегеніміз не? Ол қаржы нарығының бір бөлігі екен. Қалған бөлігін банк қарызы нарығы құрайды. Банк, шын мәнінде, коммерциялық банк болса (мемлекеттік мекеме емес), қарызды бір жылдан астам уақытқа өте сирек береді. Ал бағалы қағаздарды шығара отырып (облигациялар, акциялар) олардан түсетін ақшаны ондаған жылдар бойы пайдалануы мүмкін. Қаржы нарығын осылайша бөлу капиталдың айналмалы және негізгі болып бөлінуімен байланысты. Бағалы қағаздар нарығы банктің несие жүйесін толықтырады, өзара байланыста әрекет етеді. Мысалы, коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығында аралық қызмет атқарушыларға жаңадан шығарылған бағалы қағаздарға жазылу үшін қарыз береді, олар банктерге артық бағамен сату үшін бағалы қағаздардың бір блогын береді.
Бағалы қағаздар нарығының маңызды бөлігі ақша нарығы болып табылады, онда қысқа мерзімді (бір жылға дейін) қарыз міндеттемелері бар казначейлік вексельдер айналыста болады. Ақша нарығы қолда бос тұрған ақшаларды мемлекетке берудің икемді жолын қамтамасыз етеді, сөйтіп корпорациялар мен жеке адамдардың уақытша бос ақшаларын табыс табуға пайдалануға мүмкіндік жасайды. Онсыз толыққанды қаржы нарығының орын алуы мүмкін емес. Барлық нарықтар сияқты, бағалы қағаздар нарығы да сұраныс пен ұсынысқа, олардың бағасына тәуелді. Яғни бағалы қағаздар нарығы сатып алу, сатумен байланысты экономикалық қатынастар жүйесін құрайды. Нарықтың мөлшері қоғамдық еңбектің мамандануы дәрежесімен тікелей байланысты. Бағалы қағаздар нарығы тікелей алғашқы және қайталама рыноктан тұрады. Алғашқы рынокта мемлекеттік және муниципалды облигациялар, сол сияқты акциялар мен облигациялар эмиссиясы жүзеге асырылады. Оны қаржылық және қаржылық емес профильдегі әр қилы акционерлік компаниялар шығарады. Алғашқы рынокта бағалы қағаздардың тікелей инвесторлары коммерциялық және инвестициялық банктер, биржа фирмалары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, қаржылық емес корпорациялар және жеке адамдар. Олар биржа фирмалармен инвестициялық банктер арқылы акциялар мен облигациялар сатып алады. Бағалы қағаздардың қайталама нарығы эмитент бағалы қағаздарды орталықтанған немесе орталықтанбаған сатып алу мен сатуды түсіндіреді. Бағалы қағаздар - спецификалық тауар, барлық тауар сияқты тұтыну құны мен бағасы бар. Бағалы қағаздардың тұтыну құнының мәні белгілі дәрежеде табыс келтіреді, яғни процент (облигациялар бойынша) және дивиденд (акциялар бойынша) төлегенде, сонымен қатар бағалы қағаздардың құн курсының өсуі нәтижесінде келетін табыстар. Бағалы қағаздардың өздері туралы айтатын болсақ, оның төрт түрі бар. Олар - акциялар, облигациялар, вексельдер және олардан туындайтын қағаздар.
Акция мен облигациялардың инвестициялық сапасы бірдей емес, яғни инвесторлар үшін тартылымдығы әр түрлі. Облигациялар, әдетте акцияларға қарағанда жинақты сақталу кепілділігі молырақ. Әсіресе мемлекеттік облигациялардың төлем қабілеті өте жоғары. Бағалы қағаздардың басқа да түрлері бар. Мысалы, ордерлер қозғалмайтын мүліктерге қатысты бағалы қағаздар, опциондар, фьючерлік келісімдер. Олар тәжірибелі инвесторлар үшін де, алып сатарлар үшін де тартымды. Инвестицияның сенімділігі мен табыс әкелу тұрақтылығы тұрғысынан ең сапалысы мемлекеттік облигациялар, әсіресе казначейлік билеттер. Олардан кейін жеке облигациялар және ірі компаниялардың "көп дауысты" акциялары. Белгісіз, жаңадан ұйымдасқан фирмалар шығарған акциялар сапасы төмен дәрежеге жатады. Осыған қарамастан АҚШ-та 120 миллион қызметкердің 47 миллионы акционерлер болып табылады. Осыншама адамды қамтитындай акциялардың қандай тартымдылық күші бар? - Біріншіден, болашақта ескі инвестициялардың еселеп өсуімен байланысты. Айталық, бір акцияны 100 долларға сатып алдыңыз делік, ал 10 жылдан кейін, егер кәсіпорын жақсы жұмыс істейтін болса, ол акция 1000 доллар табыс әкеледі. Екіншідін, акция ұстап отырушыларға дивиденд төленіп отырады. Үшіншіден, акцияны ұстаушының дауыс беру құқы бар және кәсіпорын иесі ретінде басқадай да құқықтары бар. Төртіншіден акцияларды сатып жіберу өте жеңіл.
Акционер - кәсіпорынның жеке меншік иесі, осы тұрғыдан оның бірқатар құқы бар, ең алдымен дауыс беру құқы бар. Жылдық және төтенше жиналыстарда акционерлер компаниялардың қызметіне бақылау жасайды. Олар менеджерлер көмегімен бизнесті бағыттап, бақылап отыратын директорларды сайлайды, олар төтенше маңызы бар мәселелер бойынша шешімдерді бекітеді: атап айтқанда, корпорациямен қосылу, бизнес, сату немесе жою, жарғыға түзетулер мен толықтырулар енгізу. Әдетте бір акция бір дауысқа ие. Дауысқа иелігі жоқ акциялар да болады. Олардың бірақ белгілі бір жеңілдіктері бар. Егер дауыс бермесе оның қандай жеңілдік, ерекшелігі бар деген заңды сұрақ туындайды. Жеңілдіктің бір түрі акция ұстаушыға жүйелі түрде белгіленген мөлшерде дивиденд (облигациялар проценті сияқты) төленіп отырады. Ал енді жеңілдік ерекшелігі, компанияны жабу кезінде осы акция иегерінің бірінші кезекте мүліктерді сатудан түскен түсімнің бір бөлігіне ие болу құқы бар. Бағалы қағаздардың қозғалысы мынадай үш фазадан тұрады: аптаның үштен екісі, жаңадан бағалы қағаздарды ойластыруға, шамамен осындай уақыт оны алғашқы орналастыруға кетеді, ал осылардан кейін бағалы қағаздардың өзіндік айналымы басталады.
Қайталама рынок "көше" рыноктарымен биржалардан тұрады. Ол екі түрлі қызмет атқарады: сатып алушыларды сатушылармен кездестіреді және сұраныс пен ұсынысты теңестіре отырып бағаны тұрақтандыруға ықпал етеді. Негізінен барлық облигациялар "көше" рыногының айналысында болады. Бағалы қағаздарды сатып алуға деген тапсырманы (заказды) алысымен брокер телефон арқылы өз әріптесін іздейді, өйткені ол кім сататынын жақсы біледі. Кейбір жағдайда телефонмен әңгімеге ондаған брокерлер қатысады, онда кішігірім "телефон" биржасы көрініс алады. Бағалы қағаздар нарығы несие-қаржы жүйесінің бөлігі ретінде мемлекеттік бақылау мен реттеудің қатаң объектісі болып табылады. Сонымен нарық болу үшін сұраныс пен ұсыныс аралық қызмет атқарушы, реттеу және өзін өзі реттеу жүйесі болуы керек. Бағалы қағаздарға деген сұраныс халықтың әлеуметтік-тұрмыс дәрежесімен анықталады. Тұрмыс дәрежесі жоғары болған сайын, табыстың басым көпшілігі жинақталады да, адамдар бағалы қағаздар сатып алуда мүдделілік көрсетеді. Бағалы қағаздар ұсынысы, онда сұраныспен анықталады. Бағалы қағаздарға сұраныстың дамуы қаржы жүйесін қайта құрумен тікелей байланысты. Бағалы қағаздар нарығында қандайлық дәрежеде болмасын белсенділік күтер болсақ, салық жүйесін жетілдіріп отыру да бүгінгі уақыт талабы, нарық талғамы.
Қазақстанның орталықтанған - жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар - меншік қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылуы мен оның қызмет көрсету механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделігінің дәрежесінде.
Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер - Қазақстан Республикасының нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастары өркениетті елдерде ежелден дамып, соңғы 70 жылда социализм мен капитализм деген екі жүйенің бәскексінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдеді. Сол капитализм экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылық құра білді. Қаржы несие институттары демократиялық негізде құрылған қазіргі нарық - адамзат дамуының ең жоғары жетістігі. Одан әрі даму және өркендеу кезінде оның институттары мен салалық құрылымдары, басқару әдістері мен қызмет ететін субъектілері және т.с.с. нарыққа қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер нарықтың түп негіздеріне әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер.
Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы міндеттемелері - экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншік акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі өндірістің жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
1.2 Жалған капиталдың мәні және акционерлік қоғамдар
Жалған капитал дегеніміз - қосымша құнның (табыстың) бір бөлігін дивиденд немесе процент түрінде иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар иесінің меншік титулы. Бағалы қағаздар - акциялар, облигациялар, вексельдер және басқа да түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздарды неліктен жалған капитал деп атаған. Оған себеп болған:
Экономикасы дамыған елдерде олар корпорациялар деп аталады. Акционерлік қоғамдар жабық және ашық қоғам үлгісінде құрылады. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ, қоғамның үлгісіне қарай ашық акционерлік қоғам немесе жабық акционерлік қоғам деген сөздер немесе тиісінше ААҚ және ЖАҚ аббревиатурасы болуға тиіс. Қоғам осындай фирмалық атауымен мемлекеттік тіркеуден өтеді.
Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам акционерлердің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды жабық әдіспен ғана орналастыруға хақылы.
Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы қоғам ашық акционерлік қоғам деп аталады. Ашық қоғамның акциялары үш түрлі, яғни жабық, жеке және ашық орналастырылады. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.
Қазіргі уақытта ҚР-ның акционерлік қоғамдар туралы заңында Бағалы қағаздар нарығында акциялар бағаланатын, активтерінің мөлшері кемінде айлық есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерін құрайтын және акционерлерінің саны 500-ден кем болмайтын ашық қоғам ашық халықтық қоғам (бұдан әрі - халықтық қоғам) болып табылады делінген. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар нарығы туралы заңдармен белгіленген.
.
Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі. Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс қаржыны несиеге алып өркендеумен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі қарыз міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндеттемелерінің көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің әржақтарын сипаттайды. Солардың екі-үшеуін қарап өтейік:
1. Қарыз міндеттемесі - оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына несиеге ақша немесе мүлік сатып, сол үшін табыс алу құқығын дәлелдейтін қарыз алушының берген заңды құжаты.
2. Қарыз міндеттемесі - қарыз алу кезінде несие алушының несиеге берушіге (кредиторға) беретін құжаты.
Сонымен, қарыз міндеттемесі дегеніміз жеке немесе заңды тұлғалардың, яғни нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе қаржылық жағдайларын анықтайтын құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және оған одан әрі ұстаушыға дейін қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды. Көп жағдайда эмитентпен қарыз міндеттемесін ұстаушының арасында ұстаушының құқын және эмитенттің міндетін анықтайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын ала болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының арақатынасы анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етілудің - түрлі жағдайы кездеседі:
1. Тепе-теңдік жағдай. Ол кіріс пен шығынның теңдігінен туындайды.
2. Артық жағдай. Ол кіріс шығыннан көп болғанда туындайды. Демек,
сақтаған қоры мол, сондықтан бұл субъект басқаға несие беруге мүмкіндігі бар.
3. Қаржыға тапшылық жағдай. Ол шығын кірістен көп болғанда туындайды. Демек, бұл субъект қаржыға мұқтаж, яғни оған несие алу қажет.
Кез-келген уақытта қаржысы артық шаруашылық субъектілерді де, қаржы тапшылығында отырғанды да бір ұлттық қаржы жүйесі шеңберінде кездеседі. Дәл осы жағдайда екі шаруашылық субъектілерінің біреуі артық табысын екіншісіне несиеге беріп, орнына қарыз міндеттемесін алады. Керісінше, бұрынғы қарыз міндеттемесінің орнына қолма-қол ақша жүруі де мүмкін. Қарыз міндеттемесін борышқор несие берушіге жазып береді. Ол борышқор несиесін өтегенше иемдену құқынан оны орындау құқы туындайды.
Қаржы міндеттемелерін жеке тұлғалар да, мемлекет те және Орталық (эмиссиялық) банк те шығаруы мүмкін. Қаржы міндеттемелерінің шаруашылық айналымында қолдануын есептеуді қаржы активтері деп атайды. Қаржы активтері мен оны айналымға түсіретін ұйымдық түрінің органикалық бірлігін елдің қаржы жүйесі дейді. Ұйымдық тұрғыдан қаржы жүйесінің негізін ақша нарығы және капитал нарығы құрайды. Ақша нарығы бір жыл мерзімге дейін шығарылған қарыз міндеттемелерін біріктірсе, капитал нарығы - бір жылдан көп уақытқа шығарылған қарыз міндеттемелерінің жиынтығы . Бұл инвеситциялық қорлардың нарығы.
Өз кезегінде қаржы нарығы алғашқы және екінші (қосалқы) нарық болып та бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан шыққан қаржы міндеттемелері орналасса, екінші нарықта оның бұрын шыққандары айналымда болады. Демек, алғашқы нарықта олар сатылады, ал екіншісінде - сатып алынатын, қайта сатылады.
Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы жағдайындағы шаруашылық субъектілері бірімен бірі 3 түрлі тәсілмен байланысты болуы мүмкін: тікелей, қаржы делделдары арқылы және қаржы институттары арқылы.
1. Тікелей қаржыландыру тәсілі - артық қаржысы бар субъект екіншіге қаржысын несиеге береді. Сөйтіп, несие берушінің біреу берген қарыз міндеттемелері бойынша талабы көбейсе, несие алушының міндеттеме қайтару портфелі ұлғаяды.
2. Делдалдар арқылы қаржыландыру - бұдан делдал ретінде брокерлер мен лилерлер жүреді. Бұл тәсіл бойынша қор биржасы қызмет жасайды. Себебі не брокер, не дилер өзінің қарыз міндеттемелерін шығармайды. Олар қор биржасы атынан делдалдық қызмет атқарады.
3. Қаржы институттары, яғни коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары қаржы жағдайлары қарама-қарсы субъектілерді қаржыландыруда делдалдық қызмет атқарады. Бұл ұйымдар несие алушының қарыз міндеттемелерін (алғашқы қарыз міндеттемелерін) өздері сатып алып, оларды екінші қаржы жағдайы артық субъектке сатады.
Бұндай жанама түрде қаржыландырудың артықшылығы - қаржы институттарының несие берушіні қызықтыратын қаржы міндеттемелерін шығаруы. Мысалы, банктік депозиттер (сақтауға берілген бағалы қағаздар), өмірді сақтандыратын полистер, зейнетке шыққаннан кейін берілетін қаржы туралы зейнетақы жоспарлары. Міне бұл міндеттемелер несие берушіні әрі сенімділігімен, әрі қайтарымдылығымен, әрі алуға оңай және қолайлылығымен өзіне тартады. Бірақ бұл жағдайда қаржы институттары қарыз міндеттемелерінің қайтарылмау (өтелмеу) қаупін өздеріне алады.
Қатыспаушылар акциясы иесі ешуақытта белгіленген деңгейден артық дивиденд алуға құқы жоқ. Егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса, онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер міндетті түрде келесі жылы төленеді. Ол жай акциялар бойынша дивиденд төлеу хабарланбастан бұрын жүзеге асырылады, яғни төленеді. Кумулятивтік емес акциялар бойынша төленбеген дивидендтерді келесі жылдың дивидендіне қосуға болмайды.
Конвертабельді артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір жағдайларда (егер олар корпорация жарғасында көрсетілген болса) олар корпорацияның жай акцияларының белгілі бір мөлшеріне айырбастауына мүмкіндік береді. Айырбастау жөніндегі талап осы типті акция шығарған кезде жазбаша түрде корпорация кітабында көрсетіледі. Артықшылықты акциялардың көбісі конвертабельді. Ал конвертабельді емес акциялар өз статусын өзгертуге мүмкіндігі жоқ.
Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр тармағының бірі - дивиденд төлеуі кейін қалдырылған акциялар. Олар корпорация құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғары квотасы төленіп болғасын ғана беріледі. Содан қалған атаулы акция иелеріне бөлінеді. Егер компанияның ісі өрлеп тұрса, бұл акциялар өте тиімді.
Егер компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда - директорлық квоталы акция деп аталытын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығарылады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны әлбетте барлық акциялардың 10%-нан аспайды. Демек, корпорация қаржысын олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпорация ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал тартуға мүмкіндік береді.
Эмиссия шарты - ашықтан-ашық облигация шығару мәмілесі болып, облигация ұстаушылардың мүддесін қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын қадағалап отырады. Траст компаниясы корпорацияның инвесторлары алдында оның кепілі болып, облигация ұстаушылардың мүддесін қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын қадағалап отырады. Траст компаниясы эмитенттің қаржы құжаттарын және оның инвестициялық жобасының бизнес-жоспарын тексеріп, содан кейін ғана өз ризашылығын береді. Осыған байланысты эмиссия шартына траст компаниясы бірсыпыра ұсыныс енгізеді. Олардың ішінде жиі кездесетіндері мыналар:
- Ең аз өтімділік;
- Борыштың ақырғы деңгейі;
- Активтерді стауға тыйым салу;
- Төленетін дивиденд мөлшерін шектеу;
Өтеу туралы нұсқау - эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент облигацияның номиналдық құны және сыйақы (мүдде) төлейтін арнаулы қор құрады. Ол қор траст компаниясының бақылауында болады.
Эмиссия шартына облигацияны уақытынан бұрын сатып алу бабы да болуы мүмкін, яғни эмитенттің өз облигацияларын қайтарып алу құқы. Әдетте, ондай жағдай облигация шығарылғаннан кейінгі алтыншы жылдан басталады. Уақытынан бұрын қайта сатып алғанда облигацияның бағасы оның номиналдық құнынан жоғары болады.
Қамтамасыз етілген облигациялар - оларды шығарғанда кепілдікке корпорация активтері немесе мүлігі салынады. Облигация қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді. Қамтамасыз етілген облигация корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге оның негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Егер корпорация тағайындалған мезгілде өз облигациясын өтей алмаса, онда оны ұстаушылар кепілдікті өз пайдасына сатуға құқы бар. Қамтамасыз етуге қозғалмалы, қозғалмайтын мүліктер және басқа бағалы қағаздар салынады. Осыған байланысты мынадай айырмашылықтарды атауға болады:
- Қозғалмайтын мүлікке салынған облигациялар. Оларды қамтамасыз ететін жай немесе арнаулы мүліктер (мысалы, жаңа салынған өндіріс орны);
- Басқа компанияның траст жағдайында сақталатын акциялары және облигацияларымен қамтамасыз етілген осы компанияның облигациялар;
- Қозғалмалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигациялар. оларды сенімхатпен басқа біреу иемденуіне құқылы.
Егер кәсіпорын өз ісін парасыттылықпен жүргізіп отырса, оған айналым қаржысының уақытша жетіспестігін вексельмен толтыру онша қиын емес. Ол үшінсаудадағы сенімді серігіне тауарды вексельге айырбастап берсе тауар-ақша айналымын жеделдетеді. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасу кезінде, төлем құралдарының жетіспеушілігі, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстарының үзіліп және үлкен мөлшерде өтелмеген төлемдер жинаулы жағдайында қолма-қол ақшасыз есеп ретінде вексельге деген ынта аса түсуде. Қазірдің өзінде вексель айналымын реттейтін бірсыпыра ереже-құжаттар пайда болды.
Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналсықа түсуін жеделдетіп, кәсіпорындардағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және халық шаруашылығындағы есептерді тездетеді. Вексель айналымы экономикалық қатынастардың сан-алуан жөйесін қамти алады.
Вексель нарығының қызметі - қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша қаражатын бөлу, Вексель айналымының негізі - серіктердің бірін-бірі еркін таңдауымен және бірін-бірі еркін таңдауымен және бірін-бірі бақылауымен жасалатын несиелік келісім. Вексельді шығару және оны айналымға түсіруге келісімнің мәні және оның маңызы зор.
Вексель несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандақтан ол вексель берушіге шамалы болса да сенім болғасын төлем құралы ретінде қабылданады. Егер векесль беруші тауардың сапасын, құнын, уақытында жіберілуін және басқа да жағдайларын бақыласа, ал вексель иемденуші серіктестің тек вексель алған уақытындағы төлем қабілеттілігін ғана емес, сонымен қатар, ол өте маңызды, оның төлем уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы мүмкіншілігін де бақылайды. Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылданған міндеттемені нақты орындауға ұмтылуы, нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады.
Ал қазыналық вексельдер деп мемлекеттік қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелерін айтады. Қазіргі уақытта вексельдің бұл түрі кең өріс алуда. Трасат компаниялары ақша салушылардан өздеріне сенімін арттыру мақсатында олардың салымдары бойынша вексель міндеттемелерін беруде. Әрине қазыналық және басқа да қаржылық вексельдерді пайдаланғанда ол үшін өсім ақы төленеді.
Жалған вексельдерді беру нақты не материалдық, не ақша құндылықтарының қозғалысымен байланысты емес. Оларға достық, қола (бронза), яғни құр-қуыс және қарсы жүретін вексельдер жатады. Олардың кепілімен несие алу үшін және банкте есепте болу мақсатымен беріледі. Демек, алған вексельдер ештеңемен қамтамасыз етілмеген құжат.
Вексель айналысы жүйесінің негізгі элементі - вексельдің сенімділігі. Оны арттырыудың бірнеше жолдары қарастырылған. Оның біреуі - акцепт-авальды операциялар. Вексельдің акцепті дегеніміз төлеушінің вексельді төлеуге берген келісімі. Сол сияқты, акцептант (төлеуші) - төлеуге келісім берген заңды мекеме немесе жеке тұлға болуы мүмкін. Егер акцептанттың ролін банк атқарса онда вексель бірінші класты (яғни қатерсіз) міндеттеме құқығын алады. Вексельдің акцепті міндетті емес бірақ ол нарықта вексельдің еркін айналуына жағдай жасайды.
Вексельдің авалы вексель бойынша кепілдік. Аваль беруші банк (авалшы) вексель беруші (егер жай вексель болған жағдайда) немесе акцептант (аудармалы вексель болған жағдайда) тарапынан төлем төленбеген жағдайда оны төлеу жауапкершілігін өзіне алады. Төлеу мерзімі келген кезде вексель төлеу үшін тікелей банкке жіберіледі. Аваль бойынша есептелсін деген сөзді вексельдің бетжағына немесе қосымша қағазға (аллонжеге) жазады. Вексельді өтеудің бұл түрі - аваль акцептке қарағанда сиректеу қолданылады. Банктер вексель бойынша бұдан да басқа бірсыпыра операциялар жүргізеді. Мысалы, айналымдағы вексельдерді есептеудікоммерциялық банктер жүргізсе, оларды қайта есептеумен мемлекеттің Орталық банкі шұғылданады. Сол сияқты банк вексельді кепілдікке алып, несие береді және вексельдермен комиссиялық операцияларының негізінде коммерциялық несие банктік несиеге айналады, яғни несиенің бір түрінен оның екінші түрі пайда болады. Шын мәнінде банктің клиенті қолындағы вексельді банкке сатып, оның орнына қолма-қол ақша алады. Сөйтіп, индоссамент деген белгісі бар вексель банктің меншігіне айналады.
Қорыта айтқанда банктер вексель бойынша неше түрлі операция жүргізіп, бір жағынан олардың айналым жылдамдығын шапшаңдатса, екінші жағынан өздеріне пайда түсіреді.
Коммерциялық банктердің бағалы қағаздармен жасалатын операциялар көлемінің ішінде негізгі үлесті мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері алып отыр. Мемлкеттік бағалы қағаздар - бұл эмитентті мемлекет болып табылатын, мемлкеттік ішкі қарыз нысаны, қарыздық бағалы қағаздар.
Коммерциялық банктердің мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияның ішінде ең көп қолданылатын түрі Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталарын сатып алу операциялары баолып табылады.
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары мемлекеттік бағалы қағаздарға теңестіріледі, сондықтан да олар жоғары өтімді және және сенімді болып табылады. Сонымен қатар, банктік нотааларға салық салынбайды. Егер олардың артықшылығы туралы айтатын болсақ, онда Ұлттық банктік қысқа мерзімді ноталарды қысқа мерзім ішінде бос ақша қаражаттарын реттеуге мүмкіндік береді. Қысқа мерзім өтекені оның табыстылығы басқа мемлекеттік міндеттемелерге қарағанда төмен болады. Ноталардың тағы бір артықшылығы оларды тарту және орналастыру мөлшерлемесі арасындағы айырма болып табылады. Яғни екінші нарықта тарту мөлшерлемесі, Ұлттық банктың қысқа мерзімді ноталарын орналастыру мөлшерлесмесіне қарағанда айтарлықтай төмен. Өтімді активтер тез сатылып және аз шығын алып келуі мүмкін. Ұлттық банктің ноталары инвесторларды қажеттілгін қанағаттандырып, сонымен бірге пайыздық табыс алып келеді. Табыс дисконттық инвестициялық құрал есебінен төленуі мүмкін. Ұлттық банктің ноталары дисконтты бағалы қағаздардың мысалы бола алады. Инвестициялық икемділікті және қаражаттағы кененттен болатын қажеттіліктерді жабу үшін инвесторларға жеткілікті өтімді құралдардың қоры қажет. Қысқа мерзімді құралдар өтімділікті қамтамасыз етеді және ағымдағы табысты реттейді.
Коммерциялық банктер банкаралық несиені мемлекеттік қағаздарды кепілге ала отырып беруге тәжірибе жүргізуде. Мемлекеттің бағалы қағаздары кепілге беру арқылы несиені алғашқы делдалдар, сондай-ақ алғашқы делдалдар банкінің инвесторы болатын банк және фирмаларды ала алды.
Бірінші жағдайда, несие алушы және бағалы қағаздар ұстаушы банк - кепіл зат беруші, ал несие беретін банк - кепіл зат иесі; екінші жағдайда, кепіл зат беруші - алғашқы делдал клиенті болып табылатын, несие алғысы келетін банк, кепіл зат ұстаушы - несие беретін банк, ал алғашқы делдал бұл кезде қарыз алушының қосалқы депозитарийі болып табылады. Банкаралық несиені құжатты түрде беру кез келген несиелер сияқты ресімделеді, екі данада банкаралық несиелік шарт және үш данада кепіл шарты жасалады. Кепіл шартты міндетті түрде Ұлттық банк Депозитарийіндегі кепіл зат туралы келісімшартты журналында тіркелінеді. Кепілзат туралы келісімшарт негізінде Кепілдік операциялары кезіндегі қазынашылық міндеттемелерді есепке алу және шығаруға ДЕПО тапсырмасы және мемлекеттік бағалы қағаздар Б типіндегі депо шотынан Гб типіндегі Кепілге алныған қазынашылық міндеттемелер депо шотына ауысады. Осы шттағы бағалы қағаздар оқшауланып, несиені өтегенге дейін пайдаланылмайды. өтеліп болғаннан кейін жаңа ДЕПО тапсырмасы жасалады, онда қазынашылық мінтемелер Гб типіндегі депо шотынан Б типіндегі депо шотына ауыстырылады. Несиені қайтара алмауы жағдайы туындаған кезде қарыз алушы банк Ұлттық банкке хат арқылы ескертеді
Бағалы қағаздардың басқа түрлері. Бағалы қағаздардың өте көп басқа түрлері болады. Олардың әртүрлі эмитенттер шығарады. Солардың екі-үш түрін қарап өтейік. Корпорацияның жарғысына қарсы келмесе онша оның екінші қатардағы, немесе айналымдағы бағалы қағаздарға қосымша тағы да бағалы қағаздар шығаруға капитал табуға мүмкіндігі бар. Оларды құқықты бағалы қағаздар деп те атайды. Оларға жазылу құқын опцион, варрант деген сөздер айқындайды.
Акцияға жазылу құқы акционерлерге компания акциясының жаңа тиражын сатып алу артықшылық құқын береді. Бұл акционерлердің мүлікке деген мүддесін қорғайды. Ьұл бағалы қағаздың ерекшелігі корпорация жарғысында акционерлердің артықшылық құқы деген арнаулы сөзбен белгіленеді. Ондай құқықты тек жай акция иелері ғана пайдалана алады. Акцияға жазылу құқы бар әрбір акционер корпорациядан сатып алуға рұқсаты бар акция саны және оның сатылу бағасы көрсетілген арнаулы куәлік немесе құқық сертификатын алады. Әдетте, акцияның сатылу бағасы ағымдағы курсынан төмен болады.
Жазылу құқын үш түрлі жолмен жүзеге асыруға болады:
Біріншіден, өз құқын іске асыру, яғни жаңа акция сатып алу. Ол үшін сертификатты толтырып және ақша аударып, корпорацияға жіберу керек;
Екіншіден, жазылу құқын сатуға болады.
Үшіншіден, жазылу құқын пайдаланбауға да болады. Онда сатып алушылар туралы мәселені корпорация өзі шешеді.
Жазылу құқы - қысқа мерзімді бағалы қағаз. Әлбетте, ол бір айдан аспайды. Егер корпорацияның акциясы қор биржасында айналымда болса, онда құқық сертификаттары да сол биржада бағалануы мүмкін. Оларға басқа баға қойылады.
Опцион - шартқа енгізілген мерзімдік талапты көрсететін бағалы қағаз. Ол бойынша екі жақтың біріне белгілі-бір уақыттың ішінде келісілген ақыға бағалы қағаздардың біраз мөлшерін сатуға құқық беріледі, ал екінші жақ, қажет болғанда, шартта белгіленген ақыға бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға міндеттененді. Әдетте, опцион компанияның өзінің жоғары лауазымды қызметкерлеріне тұрақты бағамен жай акция сатып алу құқын беретін бағалы қағаз. Опцион - заңды түрде бекітілген стандартты құжат. Онда сатылатын бағалы қағаздар саны көрсетіледі. Оның өлшемі лот деп аталады, яғни 1 лотта 100 дана біратаулы бағалы қағаз болады. Опционның мазмұнында опциондық шартта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Бағалы қағаз және оның түрлеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
1.1 Бағалы қағаздардың тарихи мәні, түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Жалған капиталдың мәні және акционерлік қоғамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚР-дағы бағалы қағаздар қатынастарының реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 ҚР-да бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша кестелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Бағалы қағаздар нарығын құру және дамыту шаруашылықты бір орталықтан қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта бөлуді өзгертуге, нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын қанағаттандыруға және бұл нарыққа салааралық капиталдың қайта құйылуын реттеуші болуға, ірі кәсіпорындар мен банктер жұмысының барометрі болуға мүмкіндік береді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы экономиканы көтеруге мынадай шараларды іске асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын қалыптастыру, монополиялсыздандыру, шағын кәсіпорынды қолдау, ақша айналысын нығайту.
Тауарлар мен қор құндылықтарының биржалық саудасы таяу арадағы ресурстарды қорландыру жүйесінен және бір орталықтан капитал жұмсалымдарын үлестіруден тауарлар және қаржы тасқындарының нарықтық реттеу әдісіне өтуге мумкіндік жасайды. Акцияларды шығару мемлекеттік құрылымдары мемлекет иелігінен алудың ең басты құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыру мен қайта құруда жеке және заңды тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді құралдарына айналуда. Сондықтан да бағалы қағаздар нарығына қатынасушылардың барлығының алдында бағалы қағаздармен техникасын игеру; биржалық істі регламенттеуді үйрену; мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлеу және жекешелендіруге байланысты іс тәжірибелерді игеру міндеттері тұрады.
Бағалы қағаздар нарығыныњ міндеті - бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда реттелуде. Оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын және бағалы қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін зањдылыќтарды тез арада дайындау қажет. Бағалы қағаздар нарығына қатысты мемлекеттік саясаттың негізін жасауда өзін-өзі реттеу қағидасына көңіл аударуға тиіс. Осыған байланысты мемлекеттік саясат бұл сферадағы жеке кәсіпкерлікті марапаттауға бағыттауы тиіс. Бағалы қағаздар айналысы сферасындағы жеке бастаманы қолдауға байланысты шаралармен қатар, қор нарығы субъектілерінің қызметіне мемлекеттік, әкімшілік және жанама бақылау қою шараларының жүйесін жасау, сол сияқты экономикалық қор секторындағы нарықтық ортаға толық мемлекеттік араласу жүйесін дайындау қажет. Экономикалық бақылау шаралары мемлекеттік қызмет арқылы дербес нарық агенті ретінде жүзеге асуы тиіс.
1 Бағалы қағаз және оның түрлеріне сипаттама
1.1 Бағалы қағаздардың тарихи мәні, түсінігі және түрлері
Бағалы қағаздар орта ғасырлардан бері қарай қолданыла бастады. Сол кезеңде ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуымен байланысты сауданың аясы кеңіді, ал осы мүмкіндіктерді пайдаланып қалғысы келген кәсіпкерлердің ірі капитал соммасына деген қажеттілігі туды. Оның үстіне теңізден шалғай рынок пен шикізат көзін игерумен байланысты орын алатын шығындарды жекелеген адамдар көтере алмайтын да еді. Нәтижесінде ағылшын, голландық компаниялары акционерлік қоғамы Ост-Индия, Грудзон бұғазы компанияларымен сауда жасаумен байланысты дүниеге келді. Міне осылар бағалы қағаздарды бірінші шығарған ірі компаниялар болды. Олардың акциялары күні бүгінге дейін Лондон мен Торонто биржаларында сатылуда. XVI - XVII ғғ. Англиядағы акционерлік компаниялар капиталды көп қажет ететін көмір өндірісін қаржыландыру үшін де ұйымдасқан болатын. Сол кездегі Лондондық брокерлер келісімді тікелей көшеде немесе кафелерде жасаған. Осыдан да болар "көше" рыногы деген атқа ие болуы. Өнеркәсіп төңкерісінің басталуы, ірі өңдеуші өнеркәсіп орындарының құрылуымен байланысты акцияны сату кең өріс алды. Бұған жауап ретінде лондондық брокерлер 1779 жылы королеваның меняльнигінің бір бөлігін жалға алды. Сөйтіп тұңғыш рет лондондық қор биржасы дүниеге келді, "көше" рыногымен қатар ұйымдасқан рынок тез даму алды. Ол өз кезінде өнеркәсіп пен сауданың дамуына ықпал етті. Алғашқы американдық қор биржасы 1791 жылы Филадельфияда пайда болды, ал 1792 жылы бұған пара пар бүгінде әлемге әйгілі Нью-Йорк қор биржасы құрылды. Бүгінгі таңда дүние жүзінің 60-тан астам елінде шамамен 200 биржа бар. Солтүстік Америкада - 15 биржа, Еуропада - 100-ден астам, Орталық және Оңтүстік Америкада - 20, қалғандары Африка, Азия және Австралияда. Дамыған капиталистік елдерде кем дегенде бір-бірден биржа бар. Биржалар жаңадан дамып келе жатқан индустриалды мемлекеттерде де бар, сол сияқты Қытай мен Венгрияда бар. 31 биржа Халықаралық қор биржаларының федерациясына кіреді. Бұл федерацияның мақсаты барлық акционерлер үшін бірдей құқықпен қамтамасыз ету және бағалы қағаздар рыногының құрылымын үйлестіріп отыру болып табылады. Бастапқыда биржалар акция сатумен емес, үкімет пен темір жол компаниялары шығарған облигацияларды сатумен шұғылданады. Олар болса ірі машина өндірісінің инфрақұрылымын құруға қажетті қаражатқа мұқтаж болатын. Өткен ғасырдың аяғынан бастап акционерлік меншіктің кеңінен дамуы биржаларды акциялар сатуға мамандырды да облигациялармен жұмыс "көше" рыногына ауысты. XIX ғасырдың 60-жылдары тағы да бір маңызды оқиға болды. Германияда ауыр өнеркәсіпті дамытуға шығарылған бағалы қағаздармен делдалдық операцияларды жүргізуді универсалды инвестициялық банктер өз қолдарына алды.
Ресейге брокерлік бизнес осы Германиядан келді (аз мөлшерде Франциядан). Маклер, биржа, акция деген ұғымдар осындай финанс инвестициясының тәжірибесімен бірге санаға енді. Сонымен бағалы қағаздар нарығы дегеніміз не? Ол қаржы нарығының бір бөлігі екен. Қалған бөлігін банк қарызы нарығы құрайды. Банк, шын мәнінде, коммерциялық банк болса (мемлекеттік мекеме емес), қарызды бір жылдан астам уақытқа өте сирек береді. Ал бағалы қағаздарды шығара отырып (облигациялар, акциялар) олардан түсетін ақшаны ондаған жылдар бойы пайдалануы мүмкін. Қаржы нарығын осылайша бөлу капиталдың айналмалы және негізгі болып бөлінуімен байланысты. Бағалы қағаздар нарығы банктің несие жүйесін толықтырады, өзара байланыста әрекет етеді. Мысалы, коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығында аралық қызмет атқарушыларға жаңадан шығарылған бағалы қағаздарға жазылу үшін қарыз береді, олар банктерге артық бағамен сату үшін бағалы қағаздардың бір блогын береді.
Бағалы қағаздар нарығының маңызды бөлігі ақша нарығы болып табылады, онда қысқа мерзімді (бір жылға дейін) қарыз міндеттемелері бар казначейлік вексельдер айналыста болады. Ақша нарығы қолда бос тұрған ақшаларды мемлекетке берудің икемді жолын қамтамасыз етеді, сөйтіп корпорациялар мен жеке адамдардың уақытша бос ақшаларын табыс табуға пайдалануға мүмкіндік жасайды. Онсыз толыққанды қаржы нарығының орын алуы мүмкін емес. Барлық нарықтар сияқты, бағалы қағаздар нарығы да сұраныс пен ұсынысқа, олардың бағасына тәуелді. Яғни бағалы қағаздар нарығы сатып алу, сатумен байланысты экономикалық қатынастар жүйесін құрайды. Нарықтың мөлшері қоғамдық еңбектің мамандануы дәрежесімен тікелей байланысты. Бағалы қағаздар нарығы тікелей алғашқы және қайталама рыноктан тұрады. Алғашқы рынокта мемлекеттік және муниципалды облигациялар, сол сияқты акциялар мен облигациялар эмиссиясы жүзеге асырылады. Оны қаржылық және қаржылық емес профильдегі әр қилы акционерлік компаниялар шығарады. Алғашқы рынокта бағалы қағаздардың тікелей инвесторлары коммерциялық және инвестициялық банктер, биржа фирмалары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, қаржылық емес корпорациялар және жеке адамдар. Олар биржа фирмалармен инвестициялық банктер арқылы акциялар мен облигациялар сатып алады. Бағалы қағаздардың қайталама нарығы эмитент бағалы қағаздарды орталықтанған немесе орталықтанбаған сатып алу мен сатуды түсіндіреді. Бағалы қағаздар - спецификалық тауар, барлық тауар сияқты тұтыну құны мен бағасы бар. Бағалы қағаздардың тұтыну құнының мәні белгілі дәрежеде табыс келтіреді, яғни процент (облигациялар бойынша) және дивиденд (акциялар бойынша) төлегенде, сонымен қатар бағалы қағаздардың құн курсының өсуі нәтижесінде келетін табыстар. Бағалы қағаздардың өздері туралы айтатын болсақ, оның төрт түрі бар. Олар - акциялар, облигациялар, вексельдер және олардан туындайтын қағаздар.
Акция мен облигациялардың инвестициялық сапасы бірдей емес, яғни инвесторлар үшін тартылымдығы әр түрлі. Облигациялар, әдетте акцияларға қарағанда жинақты сақталу кепілділігі молырақ. Әсіресе мемлекеттік облигациялардың төлем қабілеті өте жоғары. Бағалы қағаздардың басқа да түрлері бар. Мысалы, ордерлер қозғалмайтын мүліктерге қатысты бағалы қағаздар, опциондар, фьючерлік келісімдер. Олар тәжірибелі инвесторлар үшін де, алып сатарлар үшін де тартымды. Инвестицияның сенімділігі мен табыс әкелу тұрақтылығы тұрғысынан ең сапалысы мемлекеттік облигациялар, әсіресе казначейлік билеттер. Олардан кейін жеке облигациялар және ірі компаниялардың "көп дауысты" акциялары. Белгісіз, жаңадан ұйымдасқан фирмалар шығарған акциялар сапасы төмен дәрежеге жатады. Осыған қарамастан АҚШ-та 120 миллион қызметкердің 47 миллионы акционерлер болып табылады. Осыншама адамды қамтитындай акциялардың қандай тартымдылық күші бар? - Біріншіден, болашақта ескі инвестициялардың еселеп өсуімен байланысты. Айталық, бір акцияны 100 долларға сатып алдыңыз делік, ал 10 жылдан кейін, егер кәсіпорын жақсы жұмыс істейтін болса, ол акция 1000 доллар табыс әкеледі. Екіншідін, акция ұстап отырушыларға дивиденд төленіп отырады. Үшіншіден, акцияны ұстаушының дауыс беру құқы бар және кәсіпорын иесі ретінде басқадай да құқықтары бар. Төртіншіден акцияларды сатып жіберу өте жеңіл.
Акционер - кәсіпорынның жеке меншік иесі, осы тұрғыдан оның бірқатар құқы бар, ең алдымен дауыс беру құқы бар. Жылдық және төтенше жиналыстарда акционерлер компаниялардың қызметіне бақылау жасайды. Олар менеджерлер көмегімен бизнесті бағыттап, бақылап отыратын директорларды сайлайды, олар төтенше маңызы бар мәселелер бойынша шешімдерді бекітеді: атап айтқанда, корпорациямен қосылу, бизнес, сату немесе жою, жарғыға түзетулер мен толықтырулар енгізу. Әдетте бір акция бір дауысқа ие. Дауысқа иелігі жоқ акциялар да болады. Олардың бірақ белгілі бір жеңілдіктері бар. Егер дауыс бермесе оның қандай жеңілдік, ерекшелігі бар деген заңды сұрақ туындайды. Жеңілдіктің бір түрі акция ұстаушыға жүйелі түрде белгіленген мөлшерде дивиденд (облигациялар проценті сияқты) төленіп отырады. Ал енді жеңілдік ерекшелігі, компанияны жабу кезінде осы акция иегерінің бірінші кезекте мүліктерді сатудан түскен түсімнің бір бөлігіне ие болу құқы бар. Бағалы қағаздардың қозғалысы мынадай үш фазадан тұрады: аптаның үштен екісі, жаңадан бағалы қағаздарды ойластыруға, шамамен осындай уақыт оны алғашқы орналастыруға кетеді, ал осылардан кейін бағалы қағаздардың өзіндік айналымы басталады.
Қайталама рынок "көше" рыноктарымен биржалардан тұрады. Ол екі түрлі қызмет атқарады: сатып алушыларды сатушылармен кездестіреді және сұраныс пен ұсынысты теңестіре отырып бағаны тұрақтандыруға ықпал етеді. Негізінен барлық облигациялар "көше" рыногының айналысында болады. Бағалы қағаздарды сатып алуға деген тапсырманы (заказды) алысымен брокер телефон арқылы өз әріптесін іздейді, өйткені ол кім сататынын жақсы біледі. Кейбір жағдайда телефонмен әңгімеге ондаған брокерлер қатысады, онда кішігірім "телефон" биржасы көрініс алады. Бағалы қағаздар нарығы несие-қаржы жүйесінің бөлігі ретінде мемлекеттік бақылау мен реттеудің қатаң объектісі болып табылады. Сонымен нарық болу үшін сұраныс пен ұсыныс аралық қызмет атқарушы, реттеу және өзін өзі реттеу жүйесі болуы керек. Бағалы қағаздарға деген сұраныс халықтың әлеуметтік-тұрмыс дәрежесімен анықталады. Тұрмыс дәрежесі жоғары болған сайын, табыстың басым көпшілігі жинақталады да, адамдар бағалы қағаздар сатып алуда мүдделілік көрсетеді. Бағалы қағаздар ұсынысы, онда сұраныспен анықталады. Бағалы қағаздарға сұраныстың дамуы қаржы жүйесін қайта құрумен тікелей байланысты. Бағалы қағаздар нарығында қандайлық дәрежеде болмасын белсенділік күтер болсақ, салық жүйесін жетілдіріп отыру да бүгінгі уақыт талабы, нарық талғамы.
Қазақстанның орталықтанған - жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар - меншік қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылуы мен оның қызмет көрсету механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделігінің дәрежесінде.
Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер - Қазақстан Республикасының нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастары өркениетті елдерде ежелден дамып, соңғы 70 жылда социализм мен капитализм деген екі жүйенің бәскексінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдеді. Сол капитализм экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылық құра білді. Қаржы несие институттары демократиялық негізде құрылған қазіргі нарық - адамзат дамуының ең жоғары жетістігі. Одан әрі даму және өркендеу кезінде оның институттары мен салалық құрылымдары, басқару әдістері мен қызмет ететін субъектілері және т.с.с. нарыққа қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер нарықтың түп негіздеріне әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер.
Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы міндеттемелері - экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншік акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі өндірістің жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
1.2 Жалған капиталдың мәні және акционерлік қоғамдар
Жалған капитал дегеніміз - қосымша құнның (табыстың) бір бөлігін дивиденд немесе процент түрінде иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар иесінің меншік титулы. Бағалы қағаздар - акциялар, облигациялар, вексельдер және басқа да түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздарды неліктен жалған капитал деп атаған. Оған себеп болған:
Экономикасы дамыған елдерде олар корпорациялар деп аталады. Акционерлік қоғамдар жабық және ашық қоғам үлгісінде құрылады. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ, қоғамның үлгісіне қарай ашық акционерлік қоғам немесе жабық акционерлік қоғам деген сөздер немесе тиісінше ААҚ және ЖАҚ аббревиатурасы болуға тиіс. Қоғам осындай фирмалық атауымен мемлекеттік тіркеуден өтеді.
Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам акционерлердің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды жабық әдіспен ғана орналастыруға хақылы.
Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы қоғам ашық акционерлік қоғам деп аталады. Ашық қоғамның акциялары үш түрлі, яғни жабық, жеке және ашық орналастырылады. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.
Қазіргі уақытта ҚР-ның акционерлік қоғамдар туралы заңында Бағалы қағаздар нарығында акциялар бағаланатын, активтерінің мөлшері кемінде айлық есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерін құрайтын және акционерлерінің саны 500-ден кем болмайтын ашық қоғам ашық халықтық қоғам (бұдан әрі - халықтық қоғам) болып табылады делінген. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар нарығы туралы заңдармен белгіленген.
.
Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі. Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс қаржыны несиеге алып өркендеумен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі қарыз міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндеттемелерінің көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің әржақтарын сипаттайды. Солардың екі-үшеуін қарап өтейік:
1. Қарыз міндеттемесі - оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына несиеге ақша немесе мүлік сатып, сол үшін табыс алу құқығын дәлелдейтін қарыз алушының берген заңды құжаты.
2. Қарыз міндеттемесі - қарыз алу кезінде несие алушының несиеге берушіге (кредиторға) беретін құжаты.
Сонымен, қарыз міндеттемесі дегеніміз жеке немесе заңды тұлғалардың, яғни нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе қаржылық жағдайларын анықтайтын құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және оған одан әрі ұстаушыға дейін қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды. Көп жағдайда эмитентпен қарыз міндеттемесін ұстаушының арасында ұстаушының құқын және эмитенттің міндетін анықтайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын ала болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының арақатынасы анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етілудің - түрлі жағдайы кездеседі:
1. Тепе-теңдік жағдай. Ол кіріс пен шығынның теңдігінен туындайды.
2. Артық жағдай. Ол кіріс шығыннан көп болғанда туындайды. Демек,
сақтаған қоры мол, сондықтан бұл субъект басқаға несие беруге мүмкіндігі бар.
3. Қаржыға тапшылық жағдай. Ол шығын кірістен көп болғанда туындайды. Демек, бұл субъект қаржыға мұқтаж, яғни оған несие алу қажет.
Кез-келген уақытта қаржысы артық шаруашылық субъектілерді де, қаржы тапшылығында отырғанды да бір ұлттық қаржы жүйесі шеңберінде кездеседі. Дәл осы жағдайда екі шаруашылық субъектілерінің біреуі артық табысын екіншісіне несиеге беріп, орнына қарыз міндеттемесін алады. Керісінше, бұрынғы қарыз міндеттемесінің орнына қолма-қол ақша жүруі де мүмкін. Қарыз міндеттемесін борышқор несие берушіге жазып береді. Ол борышқор несиесін өтегенше иемдену құқынан оны орындау құқы туындайды.
Қаржы міндеттемелерін жеке тұлғалар да, мемлекет те және Орталық (эмиссиялық) банк те шығаруы мүмкін. Қаржы міндеттемелерінің шаруашылық айналымында қолдануын есептеуді қаржы активтері деп атайды. Қаржы активтері мен оны айналымға түсіретін ұйымдық түрінің органикалық бірлігін елдің қаржы жүйесі дейді. Ұйымдық тұрғыдан қаржы жүйесінің негізін ақша нарығы және капитал нарығы құрайды. Ақша нарығы бір жыл мерзімге дейін шығарылған қарыз міндеттемелерін біріктірсе, капитал нарығы - бір жылдан көп уақытқа шығарылған қарыз міндеттемелерінің жиынтығы . Бұл инвеситциялық қорлардың нарығы.
Өз кезегінде қаржы нарығы алғашқы және екінші (қосалқы) нарық болып та бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан шыққан қаржы міндеттемелері орналасса, екінші нарықта оның бұрын шыққандары айналымда болады. Демек, алғашқы нарықта олар сатылады, ал екіншісінде - сатып алынатын, қайта сатылады.
Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы жағдайындағы шаруашылық субъектілері бірімен бірі 3 түрлі тәсілмен байланысты болуы мүмкін: тікелей, қаржы делделдары арқылы және қаржы институттары арқылы.
1. Тікелей қаржыландыру тәсілі - артық қаржысы бар субъект екіншіге қаржысын несиеге береді. Сөйтіп, несие берушінің біреу берген қарыз міндеттемелері бойынша талабы көбейсе, несие алушының міндеттеме қайтару портфелі ұлғаяды.
2. Делдалдар арқылы қаржыландыру - бұдан делдал ретінде брокерлер мен лилерлер жүреді. Бұл тәсіл бойынша қор биржасы қызмет жасайды. Себебі не брокер, не дилер өзінің қарыз міндеттемелерін шығармайды. Олар қор биржасы атынан делдалдық қызмет атқарады.
3. Қаржы институттары, яғни коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары қаржы жағдайлары қарама-қарсы субъектілерді қаржыландыруда делдалдық қызмет атқарады. Бұл ұйымдар несие алушының қарыз міндеттемелерін (алғашқы қарыз міндеттемелерін) өздері сатып алып, оларды екінші қаржы жағдайы артық субъектке сатады.
Бұндай жанама түрде қаржыландырудың артықшылығы - қаржы институттарының несие берушіні қызықтыратын қаржы міндеттемелерін шығаруы. Мысалы, банктік депозиттер (сақтауға берілген бағалы қағаздар), өмірді сақтандыратын полистер, зейнетке шыққаннан кейін берілетін қаржы туралы зейнетақы жоспарлары. Міне бұл міндеттемелер несие берушіні әрі сенімділігімен, әрі қайтарымдылығымен, әрі алуға оңай және қолайлылығымен өзіне тартады. Бірақ бұл жағдайда қаржы институттары қарыз міндеттемелерінің қайтарылмау (өтелмеу) қаупін өздеріне алады.
Қатыспаушылар акциясы иесі ешуақытта белгіленген деңгейден артық дивиденд алуға құқы жоқ. Егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса, онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер міндетті түрде келесі жылы төленеді. Ол жай акциялар бойынша дивиденд төлеу хабарланбастан бұрын жүзеге асырылады, яғни төленеді. Кумулятивтік емес акциялар бойынша төленбеген дивидендтерді келесі жылдың дивидендіне қосуға болмайды.
Конвертабельді артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір жағдайларда (егер олар корпорация жарғасында көрсетілген болса) олар корпорацияның жай акцияларының белгілі бір мөлшеріне айырбастауына мүмкіндік береді. Айырбастау жөніндегі талап осы типті акция шығарған кезде жазбаша түрде корпорация кітабында көрсетіледі. Артықшылықты акциялардың көбісі конвертабельді. Ал конвертабельді емес акциялар өз статусын өзгертуге мүмкіндігі жоқ.
Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр тармағының бірі - дивиденд төлеуі кейін қалдырылған акциялар. Олар корпорация құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғары квотасы төленіп болғасын ғана беріледі. Содан қалған атаулы акция иелеріне бөлінеді. Егер компанияның ісі өрлеп тұрса, бұл акциялар өте тиімді.
Егер компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда - директорлық квоталы акция деп аталытын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығарылады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны әлбетте барлық акциялардың 10%-нан аспайды. Демек, корпорация қаржысын олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпорация ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал тартуға мүмкіндік береді.
Эмиссия шарты - ашықтан-ашық облигация шығару мәмілесі болып, облигация ұстаушылардың мүддесін қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын қадағалап отырады. Траст компаниясы корпорацияның инвесторлары алдында оның кепілі болып, облигация ұстаушылардың мүддесін қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын қадағалап отырады. Траст компаниясы эмитенттің қаржы құжаттарын және оның инвестициялық жобасының бизнес-жоспарын тексеріп, содан кейін ғана өз ризашылығын береді. Осыған байланысты эмиссия шартына траст компаниясы бірсыпыра ұсыныс енгізеді. Олардың ішінде жиі кездесетіндері мыналар:
- Ең аз өтімділік;
- Борыштың ақырғы деңгейі;
- Активтерді стауға тыйым салу;
- Төленетін дивиденд мөлшерін шектеу;
Өтеу туралы нұсқау - эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент облигацияның номиналдық құны және сыйақы (мүдде) төлейтін арнаулы қор құрады. Ол қор траст компаниясының бақылауында болады.
Эмиссия шартына облигацияны уақытынан бұрын сатып алу бабы да болуы мүмкін, яғни эмитенттің өз облигацияларын қайтарып алу құқы. Әдетте, ондай жағдай облигация шығарылғаннан кейінгі алтыншы жылдан басталады. Уақытынан бұрын қайта сатып алғанда облигацияның бағасы оның номиналдық құнынан жоғары болады.
Қамтамасыз етілген облигациялар - оларды шығарғанда кепілдікке корпорация активтері немесе мүлігі салынады. Облигация қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді. Қамтамасыз етілген облигация корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге оның негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Егер корпорация тағайындалған мезгілде өз облигациясын өтей алмаса, онда оны ұстаушылар кепілдікті өз пайдасына сатуға құқы бар. Қамтамасыз етуге қозғалмалы, қозғалмайтын мүліктер және басқа бағалы қағаздар салынады. Осыған байланысты мынадай айырмашылықтарды атауға болады:
- Қозғалмайтын мүлікке салынған облигациялар. Оларды қамтамасыз ететін жай немесе арнаулы мүліктер (мысалы, жаңа салынған өндіріс орны);
- Басқа компанияның траст жағдайында сақталатын акциялары және облигацияларымен қамтамасыз етілген осы компанияның облигациялар;
- Қозғалмалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигациялар. оларды сенімхатпен басқа біреу иемденуіне құқылы.
Егер кәсіпорын өз ісін парасыттылықпен жүргізіп отырса, оған айналым қаржысының уақытша жетіспестігін вексельмен толтыру онша қиын емес. Ол үшінсаудадағы сенімді серігіне тауарды вексельге айырбастап берсе тауар-ақша айналымын жеделдетеді. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасу кезінде, төлем құралдарының жетіспеушілігі, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстарының үзіліп және үлкен мөлшерде өтелмеген төлемдер жинаулы жағдайында қолма-қол ақшасыз есеп ретінде вексельге деген ынта аса түсуде. Қазірдің өзінде вексель айналымын реттейтін бірсыпыра ереже-құжаттар пайда болды.
Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналсықа түсуін жеделдетіп, кәсіпорындардағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және халық шаруашылығындағы есептерді тездетеді. Вексель айналымы экономикалық қатынастардың сан-алуан жөйесін қамти алады.
Вексель нарығының қызметі - қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша қаражатын бөлу, Вексель айналымының негізі - серіктердің бірін-бірі еркін таңдауымен және бірін-бірі еркін таңдауымен және бірін-бірі бақылауымен жасалатын несиелік келісім. Вексельді шығару және оны айналымға түсіруге келісімнің мәні және оның маңызы зор.
Вексель несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандақтан ол вексель берушіге шамалы болса да сенім болғасын төлем құралы ретінде қабылданады. Егер векесль беруші тауардың сапасын, құнын, уақытында жіберілуін және басқа да жағдайларын бақыласа, ал вексель иемденуші серіктестің тек вексель алған уақытындағы төлем қабілеттілігін ғана емес, сонымен қатар, ол өте маңызды, оның төлем уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы мүмкіншілігін де бақылайды. Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылданған міндеттемені нақты орындауға ұмтылуы, нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады.
Ал қазыналық вексельдер деп мемлекеттік қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелерін айтады. Қазіргі уақытта вексельдің бұл түрі кең өріс алуда. Трасат компаниялары ақша салушылардан өздеріне сенімін арттыру мақсатында олардың салымдары бойынша вексель міндеттемелерін беруде. Әрине қазыналық және басқа да қаржылық вексельдерді пайдаланғанда ол үшін өсім ақы төленеді.
Жалған вексельдерді беру нақты не материалдық, не ақша құндылықтарының қозғалысымен байланысты емес. Оларға достық, қола (бронза), яғни құр-қуыс және қарсы жүретін вексельдер жатады. Олардың кепілімен несие алу үшін және банкте есепте болу мақсатымен беріледі. Демек, алған вексельдер ештеңемен қамтамасыз етілмеген құжат.
Вексель айналысы жүйесінің негізгі элементі - вексельдің сенімділігі. Оны арттырыудың бірнеше жолдары қарастырылған. Оның біреуі - акцепт-авальды операциялар. Вексельдің акцепті дегеніміз төлеушінің вексельді төлеуге берген келісімі. Сол сияқты, акцептант (төлеуші) - төлеуге келісім берген заңды мекеме немесе жеке тұлға болуы мүмкін. Егер акцептанттың ролін банк атқарса онда вексель бірінші класты (яғни қатерсіз) міндеттеме құқығын алады. Вексельдің акцепті міндетті емес бірақ ол нарықта вексельдің еркін айналуына жағдай жасайды.
Вексельдің авалы вексель бойынша кепілдік. Аваль беруші банк (авалшы) вексель беруші (егер жай вексель болған жағдайда) немесе акцептант (аудармалы вексель болған жағдайда) тарапынан төлем төленбеген жағдайда оны төлеу жауапкершілігін өзіне алады. Төлеу мерзімі келген кезде вексель төлеу үшін тікелей банкке жіберіледі. Аваль бойынша есептелсін деген сөзді вексельдің бетжағына немесе қосымша қағазға (аллонжеге) жазады. Вексельді өтеудің бұл түрі - аваль акцептке қарағанда сиректеу қолданылады. Банктер вексель бойынша бұдан да басқа бірсыпыра операциялар жүргізеді. Мысалы, айналымдағы вексельдерді есептеудікоммерциялық банктер жүргізсе, оларды қайта есептеумен мемлекеттің Орталық банкі шұғылданады. Сол сияқты банк вексельді кепілдікке алып, несие береді және вексельдермен комиссиялық операцияларының негізінде коммерциялық несие банктік несиеге айналады, яғни несиенің бір түрінен оның екінші түрі пайда болады. Шын мәнінде банктің клиенті қолындағы вексельді банкке сатып, оның орнына қолма-қол ақша алады. Сөйтіп, индоссамент деген белгісі бар вексель банктің меншігіне айналады.
Қорыта айтқанда банктер вексель бойынша неше түрлі операция жүргізіп, бір жағынан олардың айналым жылдамдығын шапшаңдатса, екінші жағынан өздеріне пайда түсіреді.
Коммерциялық банктердің бағалы қағаздармен жасалатын операциялар көлемінің ішінде негізгі үлесті мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері алып отыр. Мемлкеттік бағалы қағаздар - бұл эмитентті мемлекет болып табылатын, мемлкеттік ішкі қарыз нысаны, қарыздық бағалы қағаздар.
Коммерциялық банктердің мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияның ішінде ең көп қолданылатын түрі Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталарын сатып алу операциялары баолып табылады.
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары мемлекеттік бағалы қағаздарға теңестіріледі, сондықтан да олар жоғары өтімді және және сенімді болып табылады. Сонымен қатар, банктік нотааларға салық салынбайды. Егер олардың артықшылығы туралы айтатын болсақ, онда Ұлттық банктік қысқа мерзімді ноталарды қысқа мерзім ішінде бос ақша қаражаттарын реттеуге мүмкіндік береді. Қысқа мерзім өтекені оның табыстылығы басқа мемлекеттік міндеттемелерге қарағанда төмен болады. Ноталардың тағы бір артықшылығы оларды тарту және орналастыру мөлшерлемесі арасындағы айырма болып табылады. Яғни екінші нарықта тарту мөлшерлемесі, Ұлттық банктың қысқа мерзімді ноталарын орналастыру мөлшерлесмесіне қарағанда айтарлықтай төмен. Өтімді активтер тез сатылып және аз шығын алып келуі мүмкін. Ұлттық банктің ноталары инвесторларды қажеттілгін қанағаттандырып, сонымен бірге пайыздық табыс алып келеді. Табыс дисконттық инвестициялық құрал есебінен төленуі мүмкін. Ұлттық банктің ноталары дисконтты бағалы қағаздардың мысалы бола алады. Инвестициялық икемділікті және қаражаттағы кененттен болатын қажеттіліктерді жабу үшін инвесторларға жеткілікті өтімді құралдардың қоры қажет. Қысқа мерзімді құралдар өтімділікті қамтамасыз етеді және ағымдағы табысты реттейді.
Коммерциялық банктер банкаралық несиені мемлекеттік қағаздарды кепілге ала отырып беруге тәжірибе жүргізуде. Мемлекеттің бағалы қағаздары кепілге беру арқылы несиені алғашқы делдалдар, сондай-ақ алғашқы делдалдар банкінің инвесторы болатын банк және фирмаларды ала алды.
Бірінші жағдайда, несие алушы және бағалы қағаздар ұстаушы банк - кепіл зат беруші, ал несие беретін банк - кепіл зат иесі; екінші жағдайда, кепіл зат беруші - алғашқы делдал клиенті болып табылатын, несие алғысы келетін банк, кепіл зат ұстаушы - несие беретін банк, ал алғашқы делдал бұл кезде қарыз алушының қосалқы депозитарийі болып табылады. Банкаралық несиені құжатты түрде беру кез келген несиелер сияқты ресімделеді, екі данада банкаралық несиелік шарт және үш данада кепіл шарты жасалады. Кепіл шартты міндетті түрде Ұлттық банк Депозитарийіндегі кепіл зат туралы келісімшартты журналында тіркелінеді. Кепілзат туралы келісімшарт негізінде Кепілдік операциялары кезіндегі қазынашылық міндеттемелерді есепке алу және шығаруға ДЕПО тапсырмасы және мемлекеттік бағалы қағаздар Б типіндегі депо шотынан Гб типіндегі Кепілге алныған қазынашылық міндеттемелер депо шотына ауысады. Осы шттағы бағалы қағаздар оқшауланып, несиені өтегенге дейін пайдаланылмайды. өтеліп болғаннан кейін жаңа ДЕПО тапсырмасы жасалады, онда қазынашылық мінтемелер Гб типіндегі депо шотынан Б типіндегі депо шотына ауыстырылады. Несиені қайтара алмауы жағдайы туындаған кезде қарыз алушы банк Ұлттық банкке хат арқылы ескертеді
Бағалы қағаздардың басқа түрлері. Бағалы қағаздардың өте көп басқа түрлері болады. Олардың әртүрлі эмитенттер шығарады. Солардың екі-үш түрін қарап өтейік. Корпорацияның жарғысына қарсы келмесе онша оның екінші қатардағы, немесе айналымдағы бағалы қағаздарға қосымша тағы да бағалы қағаздар шығаруға капитал табуға мүмкіндігі бар. Оларды құқықты бағалы қағаздар деп те атайды. Оларға жазылу құқын опцион, варрант деген сөздер айқындайды.
Акцияға жазылу құқы акционерлерге компания акциясының жаңа тиражын сатып алу артықшылық құқын береді. Бұл акционерлердің мүлікке деген мүддесін қорғайды. Ьұл бағалы қағаздың ерекшелігі корпорация жарғысында акционерлердің артықшылық құқы деген арнаулы сөзбен белгіленеді. Ондай құқықты тек жай акция иелері ғана пайдалана алады. Акцияға жазылу құқы бар әрбір акционер корпорациядан сатып алуға рұқсаты бар акция саны және оның сатылу бағасы көрсетілген арнаулы куәлік немесе құқық сертификатын алады. Әдетте, акцияның сатылу бағасы ағымдағы курсынан төмен болады.
Жазылу құқын үш түрлі жолмен жүзеге асыруға болады:
Біріншіден, өз құқын іске асыру, яғни жаңа акция сатып алу. Ол үшін сертификатты толтырып және ақша аударып, корпорацияға жіберу керек;
Екіншіден, жазылу құқын сатуға болады.
Үшіншіден, жазылу құқын пайдаланбауға да болады. Онда сатып алушылар туралы мәселені корпорация өзі шешеді.
Жазылу құқы - қысқа мерзімді бағалы қағаз. Әлбетте, ол бір айдан аспайды. Егер корпорацияның акциясы қор биржасында айналымда болса, онда құқық сертификаттары да сол биржада бағалануы мүмкін. Оларға басқа баға қойылады.
Опцион - шартқа енгізілген мерзімдік талапты көрсететін бағалы қағаз. Ол бойынша екі жақтың біріне белгілі-бір уақыттың ішінде келісілген ақыға бағалы қағаздардың біраз мөлшерін сатуға құқық беріледі, ал екінші жақ, қажет болғанда, шартта белгіленген ақыға бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға міндеттененді. Әдетте, опцион компанияның өзінің жоғары лауазымды қызметкерлеріне тұрақты бағамен жай акция сатып алу құқын беретін бағалы қағаз. Опцион - заңды түрде бекітілген стандартты құжат. Онда сатылатын бағалы қағаздар саны көрсетіледі. Оның өлшемі лот деп аталады, яғни 1 лотта 100 дана біратаулы бағалы қағаз болады. Опционның мазмұнында опциондық шартта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz