Ақ амурдың (Ctenopharyngodon idella) морфобиологиялық сипаттамасы
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Ақ амур балығын жерсіндіру тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ақ амурдың биологиясы
1.2.1 Ақ амур балығының өсуі мен жастық құрамы
1.2.2 Ақ амур балығының көбеюі
1.3 Ақ амур балығының шаруашылық маңызы
1.3.1 Ақ амур балығының су қоймаларда биологиялық мелиортор ретінде атқаратын қызметі
1.3.2 Ақ амур балығының ағысы аз су қоймаларды өсімдіктен тазартуда атқаратын рөлі
1.3. 3 Ақ амур балығын медико.санитарлық бағытта пайдалану
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ
3.1 Қапшағай уылдырық шашу . шабақ өсіру шаруашылығының физикалық . географиялық сипаттамасы
3.2 Ақ амур балықтарын зауыттық жолмен өсіріп.көбейту технологиясы
3.3 Ақ амурдың тауарлы балықтарын өсіру технологиясы
Екі жылдық балықтарды өсіру.
3.4 Ақ амурдың морфобиологиялық сипаттамасы
ҚОРТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Ақ амур балығын жерсіндіру тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ақ амурдың биологиясы
1.2.1 Ақ амур балығының өсуі мен жастық құрамы
1.2.2 Ақ амур балығының көбеюі
1.3 Ақ амур балығының шаруашылық маңызы
1.3.1 Ақ амур балығының су қоймаларда биологиялық мелиортор ретінде атқаратын қызметі
1.3.2 Ақ амур балығының ағысы аз су қоймаларды өсімдіктен тазартуда атқаратын рөлі
1.3. 3 Ақ амур балығын медико.санитарлық бағытта пайдалану
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ
3.1 Қапшағай уылдырық шашу . шабақ өсіру шаруашылығының физикалық . географиялық сипаттамасы
3.2 Ақ амур балықтарын зауыттық жолмен өсіріп.көбейту технологиясы
3.3 Ақ амурдың тауарлы балықтарын өсіру технологиясы
Екі жылдық балықтарды өсіру.
3.4 Ақ амурдың морфобиологиялық сипаттамасы
ҚОРТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер
Өсімдікпен қоректенетін балықтарды игерудің кең масштабты кампаниясынан кейін (1960-1970 жылдары), барлық шаруашылықтар поликультура технологиясымен (тұқы+ дөңмаңдай+амур) балық өсіруге көшті. Өсімдік қоректі ақ амур (Ctenopharyngodon idella) тұқы тектес тұқымдасына бірігетін шаруашылық маңызы жоғары балықтардың бірі болып саналады. Жерсіндіру объектісі ретінде бұл балық мелиоратор балықтарға қойылатын талаптарға сай өзінің биологиялық ерекшелігімен, яғни барлық су өсімдік түрлерімен қоректене береді, трофикалық бейімділігі, өсуі тез, қысқа төзімді және оттегінің жетіспеушілігіне шыдамдылығымен қызықтырады.
Ақ амур балығы мелиоратор ретінде және балық шаруашылығында пайдалану тиімділігі бұл балықты аз уақыттың ішінде біздің елімізде және шет елдердерінде маңызды объектіге айналдырды.
1955 жылдан бастап ақ амур балығы Жайық өзенінің сағасына, Амудария, Сырдария, Іле, Дон, Дунай, Кубани өзендері бассейндеріне, Балқаш көліне, Қарақұм каналына, Куйбышев, Цимлянск, Новосибирск суқоймаларына және Молдавия суқоймаларына жерсіндіріле бастады. Еліміздің балық өсіру шаруашылықтарында аз уақыт ішінде тұқы мен өсімдік қоректі балықтардың поликультурасы тоған шаруашылығының балық өнімділігін жоғарылатудың негізгі жолына айналды.
Сәтті өткен жерсіндіру жұмыстарының нәтижесінде ақ амур балығы еліміздің әртүрлі суқоймасының ихтиофаунасында орнықты орын иемденді. Қазіргі кезде бұл балық Қазақстан суқоймаларында және тоған шаруашылықтарында тиімді өсіріліп, құнды тауарлы балықтардың бірі болып саналды. Бұл тоған шаруашылығында ақ амур балығы 1963 жылдан бастап тұқы балығымен поликультурада өсіріліп келеді. Ақ амур балығы Шелек тоған шаруашылығының жалпы балық өнімінің 10 пайызын құрайды. Сонымен қатар бұл балықты әр түрлі мақсатта биологиялық мелиоратор ретінде пайдалануда.
Зертеу обьектісі ретінде Қапшағай уылдырық шашу – шабақ өсіру шаруашылығынан ауланған ақ амур (Ctenopharyngodon idella) балығы қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты: Жасанды өсіру объектісі болып саналатын өсімдік қоректі ақ амурдың (Ctenopharyngodon idella) морфобиологиялық сипаттамасын жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Ақ амур балығының биологиясымен танысу;
Ақ амур балығын шаруашылықта жасанды өсіру жұмыстарына қатысу;
Ақ амур балықтарын өлшеу барысында алынған мәліметтерді статистикалық өңдеу.
Ақ амур балығы мелиоратор ретінде және балық шаруашылығында пайдалану тиімділігі бұл балықты аз уақыттың ішінде біздің елімізде және шет елдердерінде маңызды объектіге айналдырды.
1955 жылдан бастап ақ амур балығы Жайық өзенінің сағасына, Амудария, Сырдария, Іле, Дон, Дунай, Кубани өзендері бассейндеріне, Балқаш көліне, Қарақұм каналына, Куйбышев, Цимлянск, Новосибирск суқоймаларына және Молдавия суқоймаларына жерсіндіріле бастады. Еліміздің балық өсіру шаруашылықтарында аз уақыт ішінде тұқы мен өсімдік қоректі балықтардың поликультурасы тоған шаруашылығының балық өнімділігін жоғарылатудың негізгі жолына айналды.
Сәтті өткен жерсіндіру жұмыстарының нәтижесінде ақ амур балығы еліміздің әртүрлі суқоймасының ихтиофаунасында орнықты орын иемденді. Қазіргі кезде бұл балық Қазақстан суқоймаларында және тоған шаруашылықтарында тиімді өсіріліп, құнды тауарлы балықтардың бірі болып саналды. Бұл тоған шаруашылығында ақ амур балығы 1963 жылдан бастап тұқы балығымен поликультурада өсіріліп келеді. Ақ амур балығы Шелек тоған шаруашылығының жалпы балық өнімінің 10 пайызын құрайды. Сонымен қатар бұл балықты әр түрлі мақсатта биологиялық мелиоратор ретінде пайдалануда.
Зертеу обьектісі ретінде Қапшағай уылдырық шашу – шабақ өсіру шаруашылығынан ауланған ақ амур (Ctenopharyngodon idella) балығы қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты: Жасанды өсіру объектісі болып саналатын өсімдік қоректі ақ амурдың (Ctenopharyngodon idella) морфобиологиялық сипаттамасын жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Ақ амур балығының биологиясымен танысу;
Ақ амур балығын шаруашылықта жасанды өсіру жұмыстарына қатысу;
Ақ амур балықтарын өлшеу барысында алынған мәліметтерді статистикалық өңдеу.
1.Никольский Г.В. Рыбы мелиораторы. М.,1965.- С.23-35; 45-56;58-67.
2.Рыбы Казахстана: в 5-ти т. /Митрофанов В.П., Дукрвец Г.М., Песериди Н.Е.. и др. Алма ата; Наука, 1986.Т.5.-С.129-157.
3. Золотова З. К. К вопросу об избирательности в питании белого амура. Разведение и выращивание растительноядных рыб в прудах //Тр. ВНИИПРХ, Т. ХIV.1976.–С. 39-44.
4.Вовк П.С., Стеценко Л.И. Рыбы фитофаги в экосистеме водохранилищ. – Киев: Науково думка,1985.-С.48-52.
5.Веригин Б.В., Негеновская И.Т. Растительноядные рыбы в естественных водоемах и водохранилищах (результаты акклиматизации). ВИИ озерного и речного рыбного хозяйства. Госрыбхоза. Вып.301. Л, 1989.- С. 5-21.
6.Ярощенко М.Ф.Акклиматизация растительноядных рыб в водоемах СССР. Изд-во.Штиинца,1972,-С.139-140.
7.Растительноядные рыбы. М: Пищ.пром.1976.-С.115-125.
8.Виноградов В.К., Золотова З.К.Влияние белого амура на экосистем.// Рыбоводство и рыболовство.1955. - № 5.-С.11-16.
10.Виноградов В.К. Поликультура растительноядных рыб в прудовым хозяйстве и естественных водоемах.Вып.15-М.1976.-С.3-15.
11.Минц А.Т., Хрисиенко К.С., Сворцова Л.П., Кеслянкова Т.А. Поликультура растительноядных рыб и карпа как метод повышения продуктивности прудов // Поликультура и новые объекты рыбоводства. Т.ХХV.М:Пищ.прм.1976.-С.99-107.
12.Веригин Б.В. Итоги работы по акклиматизации дальневосточных растительноядных рыб и мероприятия по их дальнейшему освоению и изучению в новых районах. // Вопросы ихтиологии.1961. Т.1. Вып.4.(21).-С.641-645.
13. Никольский Т.В. Рыбы бассейна Амура.М.1956.-С.133-143.
14. Горбач Э.И. Плодовитость белого амура Ctenopharangodon iddela бассейне Амура // Вопросы ихтиологии.1972.Т.12. №4. –С 120-128.
15.Карпов В.Е., Баекешов А.Ц., Глуховцев И.В. и др. Характеристика самовоспроизводящихся стад белого амура и белого толстолобика Балхаш-Илийского бассейна. // Гос НИОРХ.Вып.301.Алма-ата,1989.-С.86-95.
16.Привезенцев Ю.А. Интенсивное прудовое рыбоводство. -М: Агропромиздат, 1991.-С.148-152.
17. Бобров Ю.П. Выращивания белого амура в поликультуре с другими рыбами в прудах и выращивания растительноядных рыб в рудах // Тр. ВНИИПРХ.Том. ХIV.1986.-С.3-13.
18.Виноградов В.К., Ярохина Я.В., Пискоренкова А.С. Об использования комбикормом белым амуром при выращивание в прудах совместно с карпом. // Тр. ВНИИПРХ.Том. ХIV.М.1982.-С.41-49.
19.Кончец В.В.Растительноядные рыбы как основа интенсификации рыбоводства. Беларуси. М.,1987.-С.222-230.
20.Алиев Д.С.Роль растительноядных рыб в реконструкции промысловой ихтиофауну и биологической мелиорации водоемов. // Вопросы ихтиологии, Т.16. Вып.2.-1986. С.114-118.
21.Алиев Д.С., Бессмертная Р.Е. Использование белого амура (Ctenopharangodon iddela) в борьбе с личинками кровососущих комаров. Вопросы ихтиологии,Т.8. Вып.21975.-С.395-396.
22. Елеонский А.Н.Прудовое рыбоводство. М.,1946.-С.325.
23. Алиев Д.С.1965.Рыбы-мелиораторы водоемов.// Природа, 8.
24. Ариенкова Р.Л.1968.Использование подводной растительности в условиях западных областей УССР. Анн. докл.I научн. конф. мол. уч. УкрНИИРХ, изд-во. Уражай, К.
25.Брюков И.Н., Чеснокова Т.В. Опыт выращивания растительноядные рыб на рисовых полях. // Рыбное хоз-во, 3. 1986.
26. Веригин Б.В. Проблема биологической мелиораций водоемов-охлодителей тепловых электростанций и их рыбохозйяственного использование. В сб: Пробл. рыбхоз. испол. растительнояд. рыб в вод СССР, Изд-во АН ТССР, Ашхабад, 1983.
27.Виноградов В.К. Современное состояние биотехники разведения и выращивания растительноядные рыб. В сб: Растительноядные рыбы, Изд-во.Пищ.порм, М., 1966.
28.Вовк П.С. О перспективах вселения растительноядных рыб в придунайского озера. Материалы VII сесс. смещ. Комисс. по примен. соглаш. о рыболов-ве в вод. Дуная. Изд-во. Наукова думка, К. 1986.
29. Вовк П.С. Биологической метод с зарастанием каналов. Тез. докл. Всесоюз. Конф.“Гидробиол. кан. И биол.помехи в их эксплуат.” Изд-во Наукова думка, К. 1982.
30.Золотова З.К. Влиание белого амура на динамику фитоценозов в ирригационных каналах. В сб: науч. раб. ВНИИПРХ, 2, Пруд. рыб-во. М., 1989.
31.Золотова З.К., Хромов Л. О мелиоративной роли белого амура// Рыбоводство и рыболовство, №4, 1990.
2.Рыбы Казахстана: в 5-ти т. /Митрофанов В.П., Дукрвец Г.М., Песериди Н.Е.. и др. Алма ата; Наука, 1986.Т.5.-С.129-157.
3. Золотова З. К. К вопросу об избирательности в питании белого амура. Разведение и выращивание растительноядных рыб в прудах //Тр. ВНИИПРХ, Т. ХIV.1976.–С. 39-44.
4.Вовк П.С., Стеценко Л.И. Рыбы фитофаги в экосистеме водохранилищ. – Киев: Науково думка,1985.-С.48-52.
5.Веригин Б.В., Негеновская И.Т. Растительноядные рыбы в естественных водоемах и водохранилищах (результаты акклиматизации). ВИИ озерного и речного рыбного хозяйства. Госрыбхоза. Вып.301. Л, 1989.- С. 5-21.
6.Ярощенко М.Ф.Акклиматизация растительноядных рыб в водоемах СССР. Изд-во.Штиинца,1972,-С.139-140.
7.Растительноядные рыбы. М: Пищ.пром.1976.-С.115-125.
8.Виноградов В.К., Золотова З.К.Влияние белого амура на экосистем.// Рыбоводство и рыболовство.1955. - № 5.-С.11-16.
10.Виноградов В.К. Поликультура растительноядных рыб в прудовым хозяйстве и естественных водоемах.Вып.15-М.1976.-С.3-15.
11.Минц А.Т., Хрисиенко К.С., Сворцова Л.П., Кеслянкова Т.А. Поликультура растительноядных рыб и карпа как метод повышения продуктивности прудов // Поликультура и новые объекты рыбоводства. Т.ХХV.М:Пищ.прм.1976.-С.99-107.
12.Веригин Б.В. Итоги работы по акклиматизации дальневосточных растительноядных рыб и мероприятия по их дальнейшему освоению и изучению в новых районах. // Вопросы ихтиологии.1961. Т.1. Вып.4.(21).-С.641-645.
13. Никольский Т.В. Рыбы бассейна Амура.М.1956.-С.133-143.
14. Горбач Э.И. Плодовитость белого амура Ctenopharangodon iddela бассейне Амура // Вопросы ихтиологии.1972.Т.12. №4. –С 120-128.
15.Карпов В.Е., Баекешов А.Ц., Глуховцев И.В. и др. Характеристика самовоспроизводящихся стад белого амура и белого толстолобика Балхаш-Илийского бассейна. // Гос НИОРХ.Вып.301.Алма-ата,1989.-С.86-95.
16.Привезенцев Ю.А. Интенсивное прудовое рыбоводство. -М: Агропромиздат, 1991.-С.148-152.
17. Бобров Ю.П. Выращивания белого амура в поликультуре с другими рыбами в прудах и выращивания растительноядных рыб в рудах // Тр. ВНИИПРХ.Том. ХIV.1986.-С.3-13.
18.Виноградов В.К., Ярохина Я.В., Пискоренкова А.С. Об использования комбикормом белым амуром при выращивание в прудах совместно с карпом. // Тр. ВНИИПРХ.Том. ХIV.М.1982.-С.41-49.
19.Кончец В.В.Растительноядные рыбы как основа интенсификации рыбоводства. Беларуси. М.,1987.-С.222-230.
20.Алиев Д.С.Роль растительноядных рыб в реконструкции промысловой ихтиофауну и биологической мелиорации водоемов. // Вопросы ихтиологии, Т.16. Вып.2.-1986. С.114-118.
21.Алиев Д.С., Бессмертная Р.Е. Использование белого амура (Ctenopharangodon iddela) в борьбе с личинками кровососущих комаров. Вопросы ихтиологии,Т.8. Вып.21975.-С.395-396.
22. Елеонский А.Н.Прудовое рыбоводство. М.,1946.-С.325.
23. Алиев Д.С.1965.Рыбы-мелиораторы водоемов.// Природа, 8.
24. Ариенкова Р.Л.1968.Использование подводной растительности в условиях западных областей УССР. Анн. докл.I научн. конф. мол. уч. УкрНИИРХ, изд-во. Уражай, К.
25.Брюков И.Н., Чеснокова Т.В. Опыт выращивания растительноядные рыб на рисовых полях. // Рыбное хоз-во, 3. 1986.
26. Веригин Б.В. Проблема биологической мелиораций водоемов-охлодителей тепловых электростанций и их рыбохозйяственного использование. В сб: Пробл. рыбхоз. испол. растительнояд. рыб в вод СССР, Изд-во АН ТССР, Ашхабад, 1983.
27.Виноградов В.К. Современное состояние биотехники разведения и выращивания растительноядные рыб. В сб: Растительноядные рыбы, Изд-во.Пищ.порм, М., 1966.
28.Вовк П.С. О перспективах вселения растительноядных рыб в придунайского озера. Материалы VII сесс. смещ. Комисс. по примен. соглаш. о рыболов-ве в вод. Дуная. Изд-во. Наукова думка, К. 1986.
29. Вовк П.С. Биологической метод с зарастанием каналов. Тез. докл. Всесоюз. Конф.“Гидробиол. кан. И биол.помехи в их эксплуат.” Изд-во Наукова думка, К. 1982.
30.Золотова З.К. Влиание белого амура на динамику фитоценозов в ирригационных каналах. В сб: науч. раб. ВНИИПРХ, 2, Пруд. рыб-во. М., 1989.
31.Золотова З.К., Хромов Л. О мелиоративной роли белого амура// Рыбоводство и рыболовство, №4, 1990.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
______________________ 2012 ж.
Биоалуантүрлілік және биоресурстар
кафедрасының меңгерушісі, б.ғ.д.,
профессор ___________С. С. Айдосова
Дипломдық жұмыс
Ақ амурдың (Ctenopharyngodon idella) морфобиологиялық сипаттамасы
Орындаған: ________________________ А. Мырзақұлова
Ғылыми жетекшісі,
б.ғ.к., аға оқытушы: __________________ Н.С. Сапарғалиева
Норма бақылаушы: ___________________ М.А.Суворова
Алматы, 2012 ж
Реферат
Дипломдық жұмыс 47 бет, оның құрамына 3 кесте, 11 сурет, 31
әдебиеттер тізімі кіреді.
Кілттік сөздер: ақ амур, тоған, өсімдік жегіш балықтар, жерсіндіру,
тұқымдылық, фитофаг, поликультура, мелиорация, экскремент, фекальді масса,
минерализация, порция, көлдер.
Зертеу обьектісі ретінде Қапшағай уылдырық шашу – шабақ өсіру
шаруашылығынан ауланған ақ амур (Ctenopharyngodon idella) балығы
қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты: Жасанды өсіру объектісі болып саналатын өсімдік
қоректі ақ амурдың (Ctenopharyngodon idella) морфобиологиялық сипаттамасын
жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Ақ амур балығының биологиясымен танысу;
Ақ амур балығын шаруашылықта жасанды өсіру жұмыстарына қатысу;
Ақ амур балықтарын өлшеу барысында алынған мәліметтерді статистикалық
өңдеу.
Мәтінде қолданылған қысқартпа сөздер:
ҚазӨЖС – Қазақ өндірістік- жерсіндіру стансасы
ВНИИПРХ- Всесоюзный научно-исследовательский институт прудового
рыбного хозяйства
ОӨЖС - Орталық өндірістік –жерсіндірілу станциясының
ГЭС-гидроэлектр стансасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Ақ амур балығын жерсіндіру
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ақ амурдың биологиясы
1.2.1 Ақ амур балығының өсуі мен жастық құрамы
1.2.2 Ақ амур балығының көбеюі
1.3 Ақ амур балығының шаруашылық маңызы
1.3.1 Ақ амур балығының су қоймаларда биологиялық мелиортор
ретінде атқаратын қызметі
1.3.2 Ақ амур балығының ағысы аз су қоймаларды өсімдіктен
тазартуда атқаратын рөлі
1.3. 3 Ақ амур балығын медико-санитарлық бағытта пайдалану
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ
3.1 Қапшағай уылдырық шашу – шабақ өсіру шаруашылығының
физикалық – географиялық сипаттамасы
3.2 Ақ амур балықтарын зауыттық жолмен өсіріп-көбейту
технологиясы
3.3 Ақ амурдың тауарлы балықтарын өсіру технологиясы
Екі жылдық балықтарды өсіру.
3.4 Ақ амурдың морфобиологиялық сипаттамасы
ҚОРТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Өсімдікпен қоректенетін балықтарды игерудің кең масштабты
кампаниясынан кейін (1960-1970 жылдары), барлық шаруашылықтар поликультура
технологиясымен (тұқы+ дөңмаңдай+амур) балық өсіруге көшті. Өсімдік
қоректі ақ амур (Ctenopharyngodon idella) тұқы тектес тұқымдасына бірігетін
шаруашылық маңызы жоғары балықтардың бірі болып саналады. Жерсіндіру
объектісі ретінде бұл балық мелиоратор балықтарға қойылатын талаптарға сай
өзінің биологиялық ерекшелігімен, яғни барлық су өсімдік түрлерімен
қоректене береді, трофикалық бейімділігі, өсуі тез, қысқа төзімді және
оттегінің жетіспеушілігіне шыдамдылығымен қызықтырады.
Ақ амур балығы мелиоратор ретінде және балық шаруашылығында пайдалану
тиімділігі бұл балықты аз уақыттың ішінде біздің елімізде және шет
елдердерінде маңызды объектіге айналдырды.
1955 жылдан бастап ақ амур балығы Жайық өзенінің сағасына, Амудария,
Сырдария, Іле, Дон, Дунай, Кубани өзендері бассейндеріне, Балқаш көліне,
Қарақұм каналына, Куйбышев, Цимлянск, Новосибирск суқоймаларына және
Молдавия суқоймаларына жерсіндіріле бастады. Еліміздің балық өсіру
шаруашылықтарында аз уақыт ішінде тұқы мен өсімдік қоректі балықтардың
поликультурасы тоған шаруашылығының балық өнімділігін жоғарылатудың негізгі
жолына айналды.
Сәтті өткен жерсіндіру жұмыстарының нәтижесінде ақ амур балығы
еліміздің әртүрлі суқоймасының ихтиофаунасында орнықты орын иемденді.
Қазіргі кезде бұл балық Қазақстан суқоймаларында және тоған
шаруашылықтарында тиімді өсіріліп, құнды тауарлы балықтардың бірі болып
саналды. Бұл тоған шаруашылығында ақ амур балығы 1963 жылдан бастап тұқы
балығымен поликультурада өсіріліп келеді. Ақ амур балығы Шелек тоған
шаруашылығының жалпы балық өнімінің 10 пайызын құрайды. Сонымен қатар бұл
балықты әр түрлі мақсатта биологиялық мелиоратор ретінде пайдалануда.
Зертеу обьектісі ретінде Қапшағай уылдырық шашу – шабақ өсіру
шаруашылығынан ауланған ақ амур (Ctenopharyngodon idella) балығы
қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты: Жасанды өсіру объектісі болып саналатын өсімдік
қоректі ақ амурдың (Ctenopharyngodon idella) морфобиологиялық сипаттамасын
жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Ақ амур балығының биологиясымен танысу;
Ақ амур балығын шаруашылықта жасанды өсіру жұмыстарына қатысу;
Ақ амур балықтарын өлшеу барысында алынған мәліметтерді статистикалық
өңдеу.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Ақ амур балығының жерсіндіру тарихы
Тип Chordata Хордалылар
Тип тармақ Vertebrata Омырқалылар
Бөлім Gnatostamata Жақтылар
Класс үсті Pices Баықтар
Класс Osteichthyes Сүйекті балықтар
Отряд үсті Cyprinimorphe Ципринойдтар
Отряд Cypriniformes Тұқытәрізділер
Тұқымдас Cyprinidae Тұқытектестер
Туыс Cyprinus Тұқылар
Түр Ctenopharyngodon
Idella Ақ амур
Ақ амурдың табиғи таралу аймағы Қытайдың жазықтық ихтиофауна кешеніне
бірігетін Орталық және Оңтүстік Қытай өзендері мен Амур бассейінінің
ортаңғы және төменгі ағысы болып табылады [1].
Бұл балық Моңғолияға, көптеген Еуропа елдеріне, АҚШ-қа және бұрынғы
Кеңес одағы республикаларының суқоймаларына кеңінен жерсіндірілген.
Олардың ішінде Молдавия, Украина, Краснодар өлкесі, Жайық сағасы, Орта Азия
мен Қазақстан суқоймаларын, тоған шаруашылықтарын атауға болады.
Қазіргі кезде ақ амурдың Кубан, Жайық, Амудария, Сырдария және іле
өзендерінің бассейіндерінде, өздігінен көбейе алатын популяциялары
қалыптасқан. Ал Қазақстанда көптеген суқоймаларында және тоған
шаруашылықтарында интродуцияланды.
Қазірге дейін Ырғыз, Торғай, Шу, Нұра және Үршім өзендерінің
бассейіндерінде бұл балықтың таралуы туралы мәліметтер жоқ. Әдетте
республикада өсімдік қоректі балықтарды қарқынды түрде әкеліп, өсіруіне
байланысты бұл бассейіндерде ақ амур балығы кездейсоқ жерсіндіріліп кетуі
әбден мүмкін [2]. Осы өсімдік қоректі балықтарды, 1907-1918 жылдары, Амур
бассейініндегі албырт және бекіре балықтарын зерттеген В.К. Солдатов басқа
су қоймаларға енгізу керектігі туралы айтып кеткен. Бұрынғы КСРОның Европа
жағындағы су қоймаларына өсімдік қоректі балықтарды енгізу және тоған
шаруашылығында пайдалану туралы алғаш ұсыныстарын Ф.Н. Михайлов (1937 ж.),
А.Н.Державин (1938 ж.), И.А. Анищенко (1939 ж.) т.б. ғалымдар айтқан.
Бірақ, бұл балықтардың биологиясы сол кезде нашар зерттелгені соншалықты,
олардың жерсіндірілуін қалыптастыру мүмкін емес еді.
Ұлы Отан соғысына дейін жалпы ресейлік тоған балық шаруашылығының
ғылыми –зерттеу институты (ВНИИПРХ) тек бір рет осы балықтардың біршама
мөлшерін тоған шаруашылығы үшін әкелуге әрекет етті. Бұл әрекеттен ештеңе
шықпады. Өйткені әкелінген балықтардың барлығы қыстау мерзімінде қырылып
қалған.
Өсімдік қоректі балықтарды жерсіндіру туралы жұмыстар 1950-ші
жылдарда ғана қолға алына бастады. Бұған Ұлы Отан соғысынан кейін бастау
алған, Амур бассейіндерінің ихтиофаунасының биологиялық ерекшеліктерін және
жерсіндіруге перспективті балықтарды зерттеу себеп болды. 1949-1953 жылдар
аралығында өсімдік қоректі балықтарды тәжірибелік мақсатта әкелу жұмыстарын
әр түрлі оқу орындары мен зерттеу орталықтары іске асырды. Оларға –
ВНИИПРХ, Мәскеу және Харьков университеттері, УССР Ғылыми Академиясының
гидробиология институты және т.б. [4].
Өсімдік қоректі балықтардың биологиясын білу, сонымен қатар оларды
тасымалдау тәжірибесінің жоғарылауы мен жаңа су қоймаларында сәтті өсіру,
1954 жылдан бастап ақ амур және ақ дөңмаңдай балықтарын тасымалдау,
Мемлекеттік балық шаруашылық басқармасының Орталық өндірістік –жерсіндірілу
станциясының (ОӨЖС) негізгі міндеттерінің біріне айналды.
Алғашқы жылдары ОӨЖС осы өсімдік қоректі балықтарды тоғанда өсіру
мәселесімен айналысатын ғылыми ұйымдарға өз көмегін аямады.
Балықтарды тасымалдау шараларының қарқынды дамуына, ВНИОРХ жасап
шығарған тірі балық тасымалдайтын вагондардың, сонан соң Қиыр Шығыспен және
тасымалдау көмектермен қамтамасыз етілді.
Өсімдік қоректі балықтарды тасымалдаумен қатар бұл балықтарды өз
табиғи ареалында Мәскеу университеті зерттеуді жалғастыра береді.
Өсімдік қоректі балықтармен жұмыс істеу барысында маңызды кезеңдердің
бірі- жаңа тіршілік ету ортасында тоғанда өсірілген балықтардан қолдан
ұрпақ алу болып табылады.
1961 жылы алғаш рет КСРРО-да Зоология институты мен Түрік ССР
Академия ғылыми паразитология униерситеті Амур бассейінінен әкелінген ақ
амур балығынан және ҚХР- нан әкелінген ақ дөңмаңдай балығынан тіршілікке
қабілеті бар ұрпақ алған. Содан соң осындай нәтижелерге Мәскеулік
Университет қол жеткізген. Келесі 1962, 1963 және 1964 жылдары алғашқы қол
жеткізген сәттіліктер еліміздің әртүрлі аймағында бұл балықтардан мол ұрпақ
алуда болып табылады [1].
Жерсіндіру жұмыстары соғыстан кейінгі жылдары қарқынды дамып, өзіне
ең аз дегенде төрт мақсатты біріктіретін көп жоспарлы шаралар ретінде іске
асырылды. Бұл мақсаттар төмендегідей:
Табиғи жағдайда өздігінен көбейе алатын үйірді құру
1. Тоғандық жағдйда фитофак балықтарын қолдан өсіру биотехнологиясын
жасап шығару
2. Өздігінен табиғи көбеюі мүмкін болмаған жағдайда ғана көлді-өзенді
типті су қоймаларға жайылымға енгізу
3. Өсімдік қоректі балықтарды су қоймалар мен тағы басқа шаруашылықта
мелиоратор ретінде пайдалану.
Осы жоғарыда көрсетілген төрт бағыттың қысқаша нәтижелері 1972 жылы
жарық көрген Б.В. Веригиннің мақалаларында көрсетілген. Бұл жасалған
шаралар толығымен Бүкіл Одақтық Кеңесінің оншақты еңбектер жиынтығы мен
тезистерінде көрсетілген. Әдетте, жайылым және өздігінен көбейе алатын
үйірлерді қалыптастыру және мелиоративтік жұмыстарды кең ауқымда жүргізу ақ
амур және т.б. өсімдік қоректі балықтарды өндірістік жасанды жолмен,
тоғанда өсіру технологиясын жасап шығарғаннан кейін мүмкін болып отырғанын
айта кету керек.
1957 жылы Қиыр Шығыстан алғашқы материал Амур бассейініне әкелінсе,
1958-63 жылдар арасында ол Янцзы өзенінен әкелінген. Бұл Қиыр Шығыс
балықтарының аудан бойынша таралуы А.М. Кулакованың (1963ж.) мақаласында
жазылған. Амур бассейінен тек ақ амур және кәдімгі дөңмаңдай балығының
әкелінгендігі туралы айтып кету керек.
Қиыр Шығыс фитофагты балықтарының жерсіндірілуінің теориялық
негізі, Амур бассейінінің климаттық және гидрологиялық ерекшелігін
көрсететін флорасы мен фаунасының, батыс және оңтүстік елдердің су
қоймаларына ұқсастығының болуы болып табылады. Осы климаттық және
гидрологиялық ұқсастықтар, Амур бассейінінің оңтүстік ихтиофаунасына
кіретін ақ амур, ақ дөңмаңдай балықтарына, батыс және оңтүстік су
қоймаларының гидрологиялық және т.б.жағдайлары қоректік жағынан қолайлы
ықпал туғызып қана қоймай, жалпы тіршілік цикілінің қалыптасуына
мүмкіншілік туғызыды деп болжауға мүмкіндік берді. Ал осы жерсіндірілетін
балықтардың биологиялық ерекшелігін Г.В.Никольский (1956ж.) муссонды
климатты аймақта орналасқан,орталық Қытай өзендерінде қалыптасқан қытайлық
жазықтық комплекісінің құрамына біріктіреді. Бұл аймақтағы елдердің
гидрологиялық және температуралық режимі, жылдың жылы мерзімінде мұхиттан
материкке ауа ағысының ауысуынан кейін болатын, жазғы муссонды жаңбырлардың
ықпалымен қалыптасады.
Бұл фауналық комплекстік көпшілік балықтары сияқты ақ амур балығы
пелогофильді болып келеді. Ал мұндай пелогофильді балықтар жерсіндірілетін
су қоймаларының ихтиофаунасында өте сирек кездеседі.
Жерсіндірілетін су қоймаларында су деңгейінің көтерілуі және тасуы,
қардың еруінің нәтижесінде болады, ал орта Азияда бұл жаздың ыстық
мезгілінде тау қарының еру нәтижелерінен жүреді.
Жерсіндірілетін өсімдік қоректі балықтардың көбею жағдайына жаңа
ареалының су деңгейінің режимінің әсер етуі негізгі зерттеу мәселелерінің
біріне айналды.
Чен Цзуншоу мен Лин Цуянем (1935 ж.) мәліметі бойынша су деңгейінің
көтерілуі Қытай өзеніндегі осы балықтардың уылдырық шашуы мен миграциясы
үшін шешуші фактордың біріне жатады. Бұл ғалымдардың пікірінше бұл
балықтардың көбеюіне келесі факторлар әсер етеді: температура (26-30), су
ағысының жылдамдығы (1 мсек. кем болмауы керек) және су деңгейінің
көтерілуінен пайда болатын су лайлылығының жоғарылауы да ықпал етуі мүмкін.
1961-63 жылдары Янцы өзені ағысының әр түрлі өрістеу аймағына зерттеу
жұмыстары жүргізген И.Тейлу мен Лян Цзесин бұл балықтардың өрістеуінің су
деңгейінің көтерілуімен байланысты екендігін көрсетті.
1948-1951 жылдары және 1957-58 жылдар аралығында Амур бассейініне
жүргізілген зерттеу жұмыстары, өсімдік қоректі балықтардың шабағының пайда
болуы су тасқынымен байланысты екендігі анықталған.
Алғаш рет бұл балықты Каспий бассейінінде жерсіндіру шаралары 1955-
1956 және 1961 жылдары іске асты. Жайық өзенінің жағасына салмағы 200-300
грамм құрайтын ақ амур және ақ дөңмаңдай балығының екі мың данасы
жіберілген. Ал 1964-1965 жылдары бұл өзенге ақ амур балығының 136,7 мың 2+
жастағы даралары және 2 млн. осы балықтың биылғы жазғы шабақтары
жерсіндірілген. [5].
К.В.Мартинконың (1975 ж.) мәліметі бойынша Жайық өзенінің алабына
1955-57 жылдар аралығында ақ амур және ақ дөңмаңдай балығының 1,5 млн.
шабағы жіберілген. Ал 1964-72 жылдары бұл жерге ақ амур балығының 58
млн.жас шабағы мен 7 мың биылғы жазғы шабақтары жерсіндірілген. 1967-76
жылдар аралығында Жайық өзенінің атырауына ақ амур балығының 92 млн.
биылғы жазғы шабақтары жерсіндірілген. Ақ амур балығы Жайық өзенінен алғаш
рет 1959 жылы қаңтар айында Орал өзенінің атырауынан ұсталса, екінші рет
бұл балық Астраханнан 85 км жоғары жерден ұсталған. [2].
Ю.Б. Белецеровтың (1984 ж.) мәліметі бойынша Жайық өзеніндегі ақ амур
балығының өрістеу миграциясы су деңгейінің көтерілуімен сәйкес келуін
айтады. Дернәсілдерді аулау көрсеткіштерін бақылап, өрістеудің сегізінің
бесеуі осы су деңгейінің көтерілуімен сәйкес келген [5].
Қалыптасқан популяция Жайық өзені бойымен Волгаградтық ГЭС-ке дейін
таралған. Бұл жерде ақ амур балығының табиғи көбеюі байқалған және бұл
балықтардың бір бөлігі Солтүстік Каспийден орал өзеніне лейін мирация жасай
отыратыны дәлелденген [2].
Табиғи өрістеудің нәтижесінде пайда болған ақ амур балығының
дернәсілі алғаш ре т 1974 жылы ұсалған. Кейінгі жылдарда бұл балықтың
дернәсілдері мен уылдырықтары балықтардың уылдырығының арасында жиі
кездесіп отырған [5].
Сырдария бассейініне ақ амур балығын жерсіндіру екі жақта
жүргізілген: өзеннің сағасынан және оның ортаңғы ағысынан жерсіндіру арқылы
И. Салухиннің (1961ж.) келтірген мәліметі бойынша 1960 жылы шілде айында
Сырдария атырауында орналасқан арал балық шаруашылыгының, Тастақ
биологиялық –балықшаруашылық станция-тоғандарында ҚытайТәуелсіз
Республикасынан 8 мың ақ амур балығының дернәсілі әкелінген. Бұл туралы Н.
Е. Быков дернәсілдердің шығу тегі мен саны туралы мәліметтер келтіреді. Бұл
ғалымның айтуынша 1965 жылы кейбір ақ амур балықтары жыныстық жағынан
жетіліп, олардан жасанды түрде дернәсілдер алынып, 1966 жылдан бастап
қарқынды түрде көбейтіле бастаған. Сонымен қатар әрбір жыл сайын орташа
салмағы 10г. болатын 0,25 млн. дернәсілді Қаратерең суы тұщыланган түбегіне
жіберіп отырған. Ал басқа мәліметтерге сүйенсек, Сырдария өзенінің атырау
алдында орналасқан теңіз түбектеріне алғаш рет 1962 жылы бір жасар ақ амур
балықтары жіберілсе, 1965 -1970 жылдары 1,31 стандартты және 0,75 млн.
стандартсыз сеголеткалар жіберілген. [2] ал басқа әдебиеттердің
мәліметтеріне сүйенсек, Сырдария бассейінінде бұл балықтың алғашқы үйірі,
Аққорған балық комбинатының жайылым және өрістеу тоғандарының бөгетінің
бұзылуынан бұл тоғандарда отырған тауарлық және балық отырғызу материалының
осы өзенге түсуі нәтижесінде қалыптасқан.
Бұл үйір өзінің шығу тегін Янцы өзенінен алады. Табиғи өрістеудің
уылдырығы алғаш рет 1975 жылы табылған, бірақ бұл балықтың көбеюі бұдан
бұрын да болған. Оған негізгі дәләлдер дернісілдердің ұсталуы туралы
мәліметтер болып табылады [5]. Арал теңізінің солтүстігінде ақ амурбалығы
1960 жылдары кездесе бастады. 1966-1967 жылдары Сырдария өзенінің сағасында
табиғи өрістеуі жүрген, бұған негізгі дәлел ретінде Л.М. Линь 1968 жылы
келтірген мәліметтерін алуға болады. Сырдарияның ортаңғы ағысына ақ амур
балығы жоғарыда айтылғандай Аққорған комбинатынан түскен. Бұл жерге ақ аму
балығының жас шабақтары 1961 жылы Янцзы өзенінен әкелінген. 1966-69
ылдардың өзінде ақ амур балығы Шардары су қоймасында және өзеннің жоғарғы
ағысында жиі кездесетін. Бұл уақытқа дейін бұл балықтың бұл жерде табиғи
өрістелуі тек 1975-79 жылдары ғана дәлелденген [2].
Т.В. Салиханованың бақылауынша Шардара суқоймасының Өндіруші
балықтарының өрістеу миграциясы көктемде, су деңгейінің көтерілуі
байқалатын наурыз, сәуір айларында, су температурасы 13-160 С-та басталып,
мамыр айының ортасына дейін созылады. Суық жылдары ол кешігіп мамыр айының
соңына дейін созылады.
Өрістеуге алдымен ақ амур балығы сонан соң дөңмаңдабалығының екі
түрі шығады. Өрістеу миграциялы кешенін жетілетін жас балықтар анықтайды.
Өрістеу мерзімінің созылу ұзақтығы өзеннің гидрологиялық режимі мен ауа
райының жылылыгымен анықталыды.
Веригин, Каменрская, Салихов, Макеева ғалымдарымен бақыланған 1976-81
жылдар аралығындағы өрістеулер, су деңгейінің күрт көтерілуінен кейін
басталған. Әсіресе, өрістеу су деңгейінің көтерілуі мен қолайлы
темпиратураның сәкес келгеніндн қарқынды жүреді. Өрістеу мезгілінде
уылдырықтардың бірнеше қарқынды ағысы байқалады. Оларлың арасында су
деңгейінің төмендеуі мен су температурасының төмендеуіне әкеп соғатын
қолайсыз климаттық жағдайларға байланысты, өрістеу қарқындылығының
төмендеуі байқалады. Сырдария өзеніндгі өсімдік қоректі балықтардың
өрістеуінің негізгі ерекшелігі су деңгейінің антропогенді факторлардың
әсерінен өзгеріп отыруы болып табылады [ 5].
Арал бассейініне ақ амур балығын жоспар бойынша енгізу туралы жалпы
мәліметтер әр түрлі авторларда әр түрлі. Мысалы, В.П. Митрофановтың
айтуынша 1960-1961 жылдары бұнда ҚХР-дан әкелінсе, Е.Л.Маркованың пікірінше
Арал бассейініне 1966-71 жылдар аралығында 21,7млн. дана шабақ жіберілді
дейді. И.Т. Негоновская болса, Арал бассейінене жерсіндірілген
балықтардың төмендегі сандарын көрсетеді: 1966-1973 жылдары – 3,246 млн.
сеголетка.(2)
Балқаш бассейініне ақ амур балығы 1958 жылы, Алматы тоған балық өсіру
шаруашылығына ҚХР-нан бұл балықтың 300 мың дернәсілі әкелінгеннен кейін
жерсіндірілген. [2].
Жалпы, ақ амур және ақ дөңмаңдай балығының отырғызу материалы
Қытайдан Алматы тоған балық өсіру шаруашылығына 1958 жылы әкелініп, сонан
соң 1963 жылдары Балқаш көліне әкелінген. Сонымен қатар, 1962 жылы Балқаш
көліне Амур бассейнінен әр түрлі жастағы шамамен 1000 дана ақ амур балығы
жерсіндірілген [9]. 1962 жылы Іле өзеніне Қапшағай СЭС-ін салғанға дейін
Балқаш көлінде ақ амур балығының 952,8 мың данасы интродуцияланған. Іле
өзенінің су ағысының реттелуі қолға алынғаннан кейін 1971-1987 жылдар
аралығында Қапшағай су қоймасына шамамен 4233 мың шабақ және 5,94 мың екі
жасар ақ амур балығы жіберілген [7].
1963 жылдан бастап ақ амур балығы Шелек тоғанында өсірілсе, 1964
жылдан Алматы балық питомнигінде ҚазПАС-та өсірілген. 1965-70 жылдары
Балқаш бассейіні мен Іле атырауына Алматы балық питомнигінен 1,07 млн.
данадан артық сеголет жерсіндірілген.
Өндірістік аулауда ақ амур блығы 1964 жылы Балқаштың батыс және шығыс
шекарасында бірен-саран кездесіп отырды. 1972 жылы бұл балықтың Балқаш
көлінде аулану мөлшері 8,7 тонна құраған. Қазіргі жағдайда ақ аму балығы
көбінесе Іле өзенінің сағасы мен атырауын және оның алдынғы аймақтарында
кездеседі.
Батыс Балқаштың ашық аймағында ол сирек кездессе, шығыс бөлігінде
Қаратал өзенінде кездескенімен көлдің ашық аймағында кездеспейді. Іле
өзенінің арнасыеа 1969 жылы Қапшағай СЭС-ын салғаннан кейін жыл сайын пайда
болған суқоймаға популяцияның қалыптасуын жеделдету мақсатында жыл сайын ақ
амур балығын жіберіп отырды. Мысалы, 1970-71 жылдары бұл жерге Іле өзені
мен Алматы балық питомнигінен әр түрлі жастағы 550 дана ақ амур балығы
жерсіндірілсе, 1970-88 жылдар аралығында осы балық питомнигінен 4,5 млн.
сеголетка жерсіндірілген.
1970 жылдардың ортасында Қапшағай СЭС-ымен бөлінген Іле өзененде ақ
амурдың өзіндік көбейе алатын популяциясы қалыптасқан [2]. Бұл жерге
өздігінен көбейе алатын ақ амур балығының үйірі 1962 жылы енгізілген.
Өрістеу 1963 жылы байқалған [9].
Алакөл көліне бұл балықты жерсіндіру шаралары кейбір мәліметтерде
1967 жылы делінсе, ал кейбіреулерінде 1968 жылы іске асты делінеді. Алакөл
көлінің бассейініндегі ақ амур балығының популяциясының қалыптасуы
интродукцияның ықпалымен тұрақталып отырды. Бұл балықтың бұл жерде табиғи
өрістеуіне айтарлықтай қолайлы жағдай жоқ. Талас өзенінің бассейініне,
көбіне Алакөл көліне, сирек Билікөлге ақ амурдың жерсіндірілуі 1965 - 1979
жылдар аралығында жүрген. Бұқтырма су қоймасына ақ амур балығы алғаш рет
Алматы балық питомнигінен 1968 жылы 1,8 млн. дернәсілі мен 0,245 млн.
шабағы жерсіндірілген. Сонан соң 1969-1970 жылдары 1,69 млн. сеголетка және
992 дана үш жастағы балықтар жерсіндірілген. 1975 жылы Алматы балық
питомнигінен өсімдіктің қаптап өсуімен күресу үшін ақ амурды Ертіс-
Қарағанды каналына жіберген. 1987 жылы бұл жерге 3,054 млн. дана шабақтар
жіберілген, оның 1975-1980 жылдары 1,372 данасы , 1981-1978 жылдары 1,682
данасы жіберілген.
Ақ амур балығы көптеген жылу электр станцияларының салқындатқыш
суқоймаларына мелиоратор ретіде жерсіндірілген. Мысалы: Петропавлск ЖЭС-на
1976 жылы және 1978 жылы 0,199 млн. шабақ жерсіндірілген. Екібастұз ЖЭС-на
1982 жылы 0,01 млн., Алматы ЖЭС-на 1988 жылы 0,003 млн. данасы жіберілген.
1.2 Ақ амурдың биологиясы
Ақ амур балығының қоректенуі. Ересек ақ амур балық фитофак
болғандықтан, негізгі қорегі ретінде жоғарғы сатыдағы су өсімдіктері болып
саналады. Жұтқыншақ тісінің ерекше құрылысы қатты өсімдіктермен қоректенуге
мүмкіндік береді.
Сулы өсімдіктердің ішінен ақ амур балығы хара, шылаң (рдест), балдыр
шөп, элодея, қауырсынды жапырақты өсімдіктерін сүйсіне жейді.
Р. Чорыеваның (1978) мәліметінше ақ амур балығының жемейтін
өсімдіктеріне сарғалдақтар тұқымдасына бірігетін (лютиковые) өсімдіктер
жатады.
Амур бассейінінде, жазғы су тасқыны мерзімінде бұл балықты су басқан
шалғынды аймақтан жиі кездестіруге болады. Ал тоғандық жағдайда бұл балық
беде (клевер), жоңышқа (люцерна) өсімдіктерін жақсы жейді. Сонымен қатар
бұл балықты тоғандық жағдайда қосымша қоректендіреді.
Басқа фитофагты балықтармен салыстырғанда ақ амурдың ішегі қысқа
болғандықтан (Амур бассейінінде дене ұзындығынан 2-2,5 есе ұзын) және қиын
қорытылатын қорекпен қоректенетіндіктен, бұл балық өзінің азықтық
қажеттілігін, ішек арқылы өте көп мөлшерде өсімдікті өткізу арқылы
қамтамасыз етеді.
Ақ амур балығы арқылы майдаланып, қорытылған шөптің қалдығы, бұл
процестен өтпеген шөптерге қарағанда зат айналу процесіне тез түсетіні
анықталған.
Судың оптимальды температурасында (25-300С) бұл балық бір тәулікте
бір килограмм дене салмағына 1-2 килограммға дейінгі өсімдікті пайдаланады.
Су температурасының 36-38-қа дейін көтерілуі қоректену қарқындылығына әсер
етпейді. Су температурасы 100С-тан төмендесе ақ амур балығы қоректенуін
тоқтатады. Өсімдікпен қоректенуге көшкен ақ амур балығының қоректік
коэфиценті 25-30 0⁄000 болады.
Қоректің сапасына қарай қоректік коэффициент аз және қорек нашар
желінген жағдайда 50 тіпті 70-ке дейін көтерілуі мүмкін [1].
Өсімдік жетіспеген жағдайда ақ амур балығы жануар тектес қорекпен
қоректенуі мүмкін. Ал қытай авторларының (Никольский, 1956 ж.) айтуы
бойынша тоғандық жағдайда бұл балық полифагқа айналады. Бұл балықтың
қоректік бейімделгіштігін көрсетеді [2].
Бұл балық дамуының ерте кезінде дене ұзыдығы 20мм-ге жеткенге дейін
жануар тектес қорекпен қоректенеді. Алдымен олар коловратка және майда
шаянтәрізділермен қоректенсе, содан кейін хирономид личинкаларымен
қоректенуге көшеді [23].
Ақ амур балығының биологиясы және морфологиялық көрсеткіштері көп
зерттелмеген. Қазақстанның табиғи су қоймаларындағы ақ амурдың қоректік
құрамы туралы мәліметтері өте аз. Бұл балық Жайық өзенінің төменгі
саласында көбіне мүйізжапырақты өсімдіктермен (роголистник) қоректенеді.
К.В. Мартинконың айтуы бойынша (1975 ж.) бұл балықтың ішегінің толу
индиксі 1200-1400 0000 құрайды. Шардара су қоймасында жазғы уақытта бұл
балықтың қорегінде жас қамыс жапырағы кездессе, ал ірі балықтарда аздап
жіптәріздес және жасыл балдырлар кездескен. Балықтардың бұл жағдайда
қоректену дәрежесі 1215 0⁄000 құраған.
Қапшағай суқоймасын су басу жылдары ақ амур балығының қоректенуі
мынадай көрсеткіштерді көрсеткен ( Ещеренко және т.б. 1973ж.; Тэн, 1982
ж.): негізгі қорегі – қамыс (ішекте кездесу жиілігі мен қорек массасы
бойынша 100% -ға дейін), айтарлықтай сирек жіп тәрізді балдыр клодофора
(кездесу жиілігі 21,1 %), өте сирек – құрлық өсімдіктерінің қалдығы мен
фитопланктон элементтері; ал жануарлардан – бірен-саран хирономид
личинкалары мен апотобласты мшанкалар кездескен.
Қапшағай суқоймасында ақ амур балығының қоректену дәрежесі жылдан
жылға өте жоғары қарқынмен төмендей берген: ішектерінің қорекпен толу
индексі 1970 жылы – 317-937 0∕000, орташа есеппен алғанда 519-559 0∕000
құраса 1971 жылы 162 -718 , орташа есеппен 330-376 0∕000 , 1972 жылы
орташа 235 0∕000 және 1973 жылы орта есеппен 205 0∕000 құраған.
Қоректену қарқындылығының жоғарғы дәрежесі көктем мен күзде
байқалған. Жазда 50 % -тен аса ішіктер бос болып, қорекпен толу индексі
350ден 82 0∕000 -ке дейін төмендеген. Бұл температураның жоғарылауынан,
қоректің тез сіңірілуімен байланысты болуы мүмкін.
Бүгінде Қапшағай ақ амурының рационы кеңейген. Қазіргі кезде бұл
балықтың негізгі қорегін балдырлар, қамыс және шалаң құрайды.
Ақ амур балығы мен бұл балыққа тән емес қоректердің: жыныстық жасына
толмаған балықтар, мизидалар, қосжақтаулы молюскалардың желінуі, бұл
организмдердің суқоймада өте көп болуымен және қоректік өсімдіктердің
жетіспеуімен анықталады. Айта кететін бір жайт, молюскалар ақ амур
балығының қорегінде мамыр айында кедздескен. Жалпы, бұл су қоймасындағы ақ
амур балығының ішегінің қорекпен толу индексі жоғары дәрежеде 1972-1973
жылдар көрсеткіш деңгейінде тұрақталған.
Балқаш пен Іле өзенінің алабында ақ амур балығының қорегін шалаң
немесе хара балдырлар құрайды. Басқа мәліметтер жоқ.
Сырдария өзенінде өрістеу миграция кезінде ақ амур қректенуін
тоқтатады. (Салихов, 1984 ж.) Іле бассейіні туралы мұндай мәліметтер жоқ.
Қыста ақ амур балығы табиғи ареалында қоректенбейді. Терең жерлерге жиналып
денесінің сырты қалың шырышпен оралады. Ағыс арқылы ағатын осы жіп тәрзді
шырышты балықшылар макарон деп атап, осы арқылы қыста балықтардың қайда
жинақталғанын анықтайды.
Амурдың жас шабағы белсенді қоректенуге көшкенде басым түрде жануар
тектес қорекпен қоректенеді. Өсу дәрежесіне қарай қоректену рационында
өсімдік тектес қоректің үлесі жоғарылай береді.
М. Д. Линчевскойдың мәліметі бойынша (1966ж.) Алматы тоған
шаруашылығында ақ аму шабағының қорегінде 5 күннен 1 ай жасқа дейін жануар
тектес қоректер басым болған. Өсімдіктер жиі кездескен,бірақ жалпы қоркетің
аз бөлігін құраған. Дене ұзындығы 9-14 мм, салмағы 4-26 мг. Құрайтын 10
күндік шабақтың қорегінде Brachionus meilleri және ескек аяқтылардың
дернәсілдері жиі кездессе B. quoddridentata Alonella, хирономид
дернәсілдері өте көп мөлшерде кездескен. Балдырлардан жиі кездескендері:
Cosmarium, Scenedesmus, Pediastrum, Merismopedia, Comphosphaera, lacustris,
Phacostus lenficulatus.
20 күндік шабақтың (ұзындығы 14-30мм, салмағы 250-595 мг) қорегінде
әлі зоопланктон басым болғанмен фитопланктонның мөлшері арта түседі. Ақ
амур шамамен бір айлық жасында жылдам, бір клеткалы және колониальды
балдырлардан тұратын өсімдік тектес қорекке ауысып, сонан соң жіп тәрізді
балдырлар мен макрофагтарға көшеді.
Жоғары сатыдағы су өсімдіктеріне салмағы 1-6 г., ұзындығы 40-60 мм.
құрайтын, 1,5 айлық сеголеткалары толығымен көшеді. Осыған ұқсас
мәліметтерді Т. С. Стугемен (1973 ж.) Алматы балық питомнигінен 1970-1971
жылдары алған. 1-1,5 айлық жас шабақтың (ұзындығы 3,3 -10,9 см, массасы 1-
1,8 г.) қорегінде коловраткалар (Brachionus, Karatella), бұтақмұртты
шаяндар
(Diaphanosoma, Monia, Alona), есекаяқтар (Mesocyclops, Acathodiaphtomus),
бақалшақты шаянтәрізділер, хирономид дернәсілдері, жоғары сатылы су
өсімдіктері, құрлық өсімдігі –беде, балдырлар – жасыл, жылтырауық, көк
–жасыл балдырлар (Anabacna, Oscillatoria, Microcystis)табылған.
Қоректің құрамдық ұқсастығына байланысты жас шабақтарды зерттеушілер
екі жас көлемдік топқа бөлген : бір айлық (3,3-3,6 см.; 1-1,2 г.), 2-1,5
айлық (6-10,9 см және 6,6-18г.)
Бір айлық жас шабақтардың қорегінің басым бөлігі жанар тектес
қоректен тұрады, сонымен қатар қорке құрамында бір клеткалы
жасыл және көк-жасыл балдырлар, оның ішінде Microcystis (кездесу дәрежесі
75 %, салмақ қатынасы 30 % ) көп мөлшерде кездескен.
Ал 1,5 шабақтарда өсімдік тектес қорек басым болған. Бір клеткалы
балдырдың орнына жіп тәріздібалдырды қорек етеді. Бұлардың қорегінде шылаң
мен алисма (частуха) өсімдіктерінің жас өркендері кездеседі. Сондай –ақ
қолдан берілген беде (клевер) өсімдігі жақсы желінеді. Бұлардың қоректік
спектірінен Microcystis балдырының маңызы төмендейді, бірақ шамалап
кездеседі.
Ақ амур балығының шабағымен көк-жасыл балдырдың жоғары дәрежеде
желінуі Іле және Сырдария бассейініндегі балық шаруашылығына маңызы өте
зор. Іле өзенінде жас шабақтардың негізгі қорегін әр түрлі балдырлар (Б.
Балдырлардың 6 бөлімге бірігетін 150түрі, негізгісін Spirogyrea –
жіптәрәзді балдырлар құрайды), шылаң (рдест), хирономид қуыршақтары,
сонымен қатар ішекте массасы бойынша басымдылық көрсеткен детриттер
құрайды. Детриттің болуы қоректің жетіспеушілігін көресетеді [2].
Өсімдік қоректі балықтарды, оның ішінде ақ амур балығының кеңінен
жерсіндірілуіне байланыстыбұл балықтың қоректену спектірін және әр түрлі
өсімдіктер түріне талғамдылығын зерттеу айтарлықтай маңызды рөлді ойнайды.
Көпдеген авторлардың (Строгонов, 1963 ж.; верегин, 1963ж.) ақ амур
балығының талғамдық қасиеті туралы көпдеген мәліметтері бір біріне жиі
қарама –қарсы келеді.
Төменде қарастырылған жұмыста қоректік су өсімдіктерін ақ амур
балығымен желіну қарқындылығына қарай іріктеледі. Бұл жұмыстың негізгі
мақсаты - ақ амур балығының әртүрлі қоректік өсімдіктерге талғамдық
индиксі негізінде талғамдық қабілеттілігіне баға беру болып табылады. Бұл
тәжірибелік зерттеу жұмысы 1963 жылы жаз мерзімінде Курск ауданында
орналасқан Локния балық өсіру шаруашылығында жүргізілген.
Тоған суының орташа тәулік температурасы бақылау барысында маусым мен
тамыз айларының арасында 16,5-тен 26’- қа дейін аытқып отырады. Ақ амур
балығының қарқынды түрде қоректенуі, 102 күнге созылған тәжірибенің 80
күніне су температурасы 18 0С –тан жоғары жағдайда байқалған.
Тоғанның газдың (О2) режимі шілде, тамыз айлары барысында және
қыркүйек айының жартысында яғни балық өсіру мерзімінің 75 %-і балықтар үшін
қолайлы болды. Тәжірибе жүргізілген тоғандардың азанғы уақыттағы еріген
оттегінің мөлшері екінші тоғанда 1,90 млл. , 26-тоғанда 2,08 млл.; 5-
тоғанда 1,28 млл. құраған. Тоғанда фитонпланктон өте көптеп дамыған соң
кешке дейін тоған ауданындағы О2 мөлшері 5-8 миллилитрге дейін көтерілген.
Қоректі қоректендіргіштерге (жүзіп жүретін жәшіктер) салып, жағаға
бекітеді. Ақ амур балығының талғамдылығын бақылау үшін қоректендіргіш
жәшіктер секцияға бөлінген. Осы әрбір жәшік секциясына әр түрлі
өсімдіктерді салады. Бұл секциялардан өсімдіктердің амур балығымен желіну
мүмкінділігі және дәрежесі бірдей болуы керек. Өсімдік қоректен басқа, ақ
амур балығы тоғанға тұқы балығы үшін салынған құрама жемді пайдаланған.
Қоректенуін анықтау мақсатында зерттелген 26 үш жастық ақ амур балығының 60
процентінен құрама жем қорегі табылған. Тоғанда өсімдік өте көп болғанының
өзінде құрама жем ақ амур балығы жеген қоректің 10-45 %- ін құраған.
Жалпы, бұл тәжірибеде әр түрлі тәсілмен және әр түрлі салмақта 60
түрлі қоректік өсімдік берілген.
Ақ амур балығының талғамдылық қасиетін анықтау мақсатында желінбеген
өсімдіктер қалдығы мұқият есептелінетін 25 тәжірибе жүргізілген. Әр бір
тәжірибе берілген қоректің жақсы көретін ⅓ бөлігі желінген соң тоқтатылып,
желінбеген бөлігі өлшенген. Бұл 25 тәжірибенің әрқайсысының ұзақтылығы 2-5
тәулікті құраған.
Бақылау барысында тарақбасты шылаң (рдест гребенчатый) өсімдігінің
массасы жеті күн ішінде өзгермесе, мүйізжапырақ (роголестник) 4-5 күннің
ішінде 1,4-2 есе төмендеген, қоғалар, айыр (айр), миядән (манник) және
басқа ірі өсімдіктер массасы 2-3 күннің ішінде 1,4 есе , жүгері 1,2 есе
жоғарылаған.
Амур балығының әртүрлі қоректік өсімдіктерге талғамдылығын бағалау
үшін үш көрсеткіш пайдаланылған:
1. Қоректік өсімдіктердің жеке түрлерінің ақ амур балығымен желіну
жылдамдығы
2. желіну дәрежесі
3. Ивлев бойынша талғамдық индексі пайдаланылады.
Алынған материалдарды талдау барысында қоректік өсімдіктердің
тағамдық индексінің ауытқуы тәжірибеде сүйікті қоректі өсімдіктердің
болуымен олардың желіну жылдамдығына тәуелді екендігі анықталған. Сондықтан
да барлық жүргізілген 25 тәжірибенің барлығы төрт жиынтыққа бөлінген.
Тәжірибелердің бірінші жиынтығында сүйікті қоректік өсімдіктердің
мөлшері көптеген компоненттерден тұратын қоспаның аз бөлігін құраған (хара
-5,5-36,5 %; шылаң – 14,55-37,5% ) және ол өте тез желінген (0,08-2
тәулік).
Тәжірибелердің екінші жиынтығында сүйікті қоректің мөлшері жоғары
болған (тарақ басты шылаң жалпы қоректің 65-90 % құраған. Ал басқа қорек
компоненттері аз мөлшерде берілген.
Ал үшінші тәжірибе жиынтығында берілген қоректің 51-74 %−ын күңгірт
жасыл мүйізжапырақ, тарақбасты шылаңмен араластырылып берілген.
Төртінші тәжірибелер жиынтығында шылаң және хара , яғни сүйікті
өсімдіктері қосылмай берілген.
Тәжірибенің барысында ақ амур балығы сүйікті қорегін аз уақыттың
ішінде анықтаған. Оларға: жұмсақ су өсімдіктері - хара, тарақбасты шылаң,
элодея және т.б. жатады.
Берілген қоректің әр түрлі құрамдық үйлесі мен әр түрлі
температуралық және оттегі режимінде, ақ амур балығы өзінің сүйікті қорегін
тауып, оны жеп тауысқан соң біршама уақытқа созылатын үзіліс байқалады
(сүйікті қорегін іздеуге кеткен уақыт), сонан кейін талғам барысына қарай
басқа қоректік өсімдіктер желіне бастайды. Бұл ақ амур балығының қоректік
талғамы бойынша анықталған, қорекке тез бейімделуін көрсетеді.
Ақ амур балығының қоректену спектірі су температурасының көтерілуіне
қарай маусым айынан тамыз айына қарай кеңейген. Мысалы: қоға, жіптәрізді
балдырлар (спирогира, ризоклониум) маусым айында 16-180С –та нашар желінсе
, шілде, тамыз айларында (орташа айлық температура 240С) жақсы желінген.
Жұмсақ хара ақ амурдың басқа өсімдіктерге қарағанда сүйсініп жейтін
өсімдігі болып табылады. Бұл өсімдік басқа өсімдіктермен салыстырғанда 100
% -ке дейін желінген. Тәулік сайын ақ амур балығы өз денесінің салмағына
шаққанда 206 % шамасында осы өсімдікті пайдаланған.
Балықтарға берген шылаң және хара өсімдіктері көп жағдайда толығымен
желінген. Бірақ шылаң қоректік өсімдігінің желіну жылдамдығы хара
өсімдігіне қарағанда төмен болған. Барлық жағдайда талғамдық индиксі оң
және 0,02-ден 0,14 арасында ауытқып отырған.
Шылаң өсімдігі бойынша талғам индикісіеің төмен болуы арнайы
қарастыруды талап етеді. Бұл тәжірибелердің көпшілігінде берілген қоректің
құрамында шылаң өсімдігінің өте көп болуымен айтылады. Мұндай жағдайда
Ивлев бойынша талғам индексі дұрыс нәтиже бермейді. Басқа үш тәжірибеде
шылаң басқа да жақсы желінетін өсімдіктермен мүйізжапырақ пен нашарлау
желінетін жүгері мен қоға сияқты қоректік өсімдіктерермен араластырылып
берілген. Тәжірибеде қолданылған балдыр шөп өсімдігінің үш түрі (Lemna
minor L, Lemna trisulca L, Spirodela polyрhyza Scheid) ақ амур балығымен
қарқынды желінген.
Балдыршөп өсімдігінің желіну жылдамдығы 22-26 % құрайды. Балдыршөп
қоректік өсімдігінің талғамдық индиксі әрқашан оң көрсеткішті көрсеткен,
бірақ ол өте үлкен шамада – 0,04тен 0,44-ке дейін ауытқып отырған.
Мүйізжапырақ (Coratophyllun demersum L) Бұл қоректік өсімдікті 25
тәжірибенің 11-інде пайдаланған. Оның жетеуінде бұл өсімдік ешқандай
қосындысыз берілген. Ақ амур балығының бұл өсімдікті жеу дәрежесі 10-нан
100 % аралығында ауытқып отырған. Мүйізжапырақ желіну жылдамдығы бойынша
шылақ пен балдыршөп өсімдігінің ортасын иемденеді (29 %). Бұл өсімдікті
шылақ пенбалдыршөп өсімдігіне қарағанда нашар, бірақ қоға өсімдігіне
қарағанда жақсы желінеді.
Қорыта айтқанда, мүйізжапырақ қоректік өсімдігін жеуге болатын, бірақ
белсенді талғамға ие бола алмайтын өсімдіктер қатарына жатқызуға болады.
Маусым айында жүргізілген тәжіибеде (160С) резоколиумнің желінуі
теріс көрсеткішті көрсетсе, ал тамыз айында су тепературасы 22-260С –та осы
балдырлар қарқынды желінген. Желіну жылдамдғы ақ амур балығының сүйікті
өсімдігіне сәйкес келген.
Су мияданы (Clycria aqatica Wohlb) Бұл өсімдік жеті тәжірибеде
қолданылған. Амур балығымен бұл өсімдіктің желіну дәрежесі 45-75 % құраған.
Тәжірибе барысында миядан өсімдігі нашар желінетін және желінбейтін
қоректік өсімдіктердің ішінде айтарлықтай жақсы желінген.
Ақ амур бұл өсімдікті қоға мен мүйіз жапыраққа қарағанда жақсы жеген.
Миядан өсімдігінің талғам индикісі айтарлықтай жоғары (+0,45; +0,32). Ал
қалған үш тәжірибеде тоғанда жақсы желінетін балдыршөп болғанда, миядан
өсімдігіне әсері өзгеріссіз болған. Миядан өсімдігінің желіну жылдамдығы 32
% құраған.
Кеңжапырақты қоға (Typha lotifalia). Кеңжапырақты қоға ақ амур
балығына тәжірибелердің көпшілігінде берілген. Қоға өсімдігінің жақсы
желінуі төрт тәжірибеде талғамдық индикісі +0,16дан 0,23ке дейін ауытқыған.
Бұл тәжірибеде сүйікті өсімдіктер көп болған соң салыстырмалы түрде нашар
желінетін өсімдіктермен тоғанда қалып қойған. Ал қалған тәжірибеде қоға
өсімдігіне ақ амур балығының әсері өзгерізсіз немесе кері көрсеткіштерді
көрсеткен. Талғам индикісі + 0,01ден -0,33ке дейін ауытқыған. Қоғаның
желіну дәрежесі 40-65 %.
Қорыта айтқанда, қоға өсімдігі жоғарыда айтылып кеткен өсімдіктерге
қарағанда нашар желінетін өсімдіктерқатарына жатқызуға болады.
Кәдімгі айыр (Аcorus calamus) ,жүгері (Yea mays L ), қамыс (Scirbus
tabernaemontani Gmel), майда шөп (Phocagmites communes trin) т.б. жоғарыда
айтылып кеткен өсімдіктермен қосып бергенде ақ амур балығы бұл өсімдіктерге
жоламаған. Бұл өсімдіктердің талғам индексі теріс -0,1ден -1ге дейін
ауытқып отырған.
Ақ амур балығымен талғамдалған қоректік өсімдіктердің топтары
І. Өте жақсы талғамдалынған өсімдіктері:
Хара жұмсақ - хара ломкая – Cara fragilis L.
Тарақбасты шылаң – рдест гребнечатый - Potamegeton pectinatus L.
Тарақбасты шылаң + ризоклониум – рдест гребнечатый + ризоклониум
-Potamegeton pectinatus L. + Rhizoclonium sp.
Канада элодеясы - элодея канадская - Elodea Canadensis rich.
II. Жақсы талғамдалынғанған өсімдіктер :
Кіші балдыр шөп – ряска малая – Lemna minor L.
Үшқұлақ балдыр шөп – ряска трехдольная – zemna trisulca L.
Тамыр шөп – многокоренник – Spirodela polyrrhiza Schleid
Үш құлақ балдыр шөп + тамыршөп + мүйізжапырақ - ряска трехдольная+
многокоренник+ роголистник
III. Айтарлықтай жақсы талғамдалған өсімдіктер:
Сұр-жасыл мүйізжапырағы - роголистник темно-зеленый – Ceratophyllum
demersum L.
Мүйізжапырақ + дұңгіршек – роголистник+ пузырчатка – C. Demersum L.
+ Utricularia vulgaris L.
Ризоклониум – ризоклониум – Rhizoclonium sp.
Су мияданы – манник водный – Glyceria aquatica Wahlb.
Кең жапырақты қоға – рогоз широколистный - Typha latifolia L.
Теңгебас+ жүзгіш миядан – сусак + манник наплывающий – butomus
umbellatus L. + Glyceria fluitans R.Br.
Түкті қиякөлең – осока мохнатая – Carex hirta L.
Кәдімгі жебежапырақ - стрололист обыкновенный -Sagittaria
sagittifolia L.
Шалғын түлкіқұйрығы – лисохвост луговой – Alopecurus pratensis L.
Шалғын қоқырбас – мятлик луговой - Poa pratensis L.
IV. Талғамдалынбаған өсімдіктер тобы:
Жүгері – Кукуруза - Zea mays L.
Кәдімгі айыр – Аир обыкновенный – Acorus calamus L.
Имек итшоғаны – Череда поникшая – Bidens cernuus L.
Су көрігі – Водокрас - Hydrocharis morsus – ranae L.
Жауқияқ – Телорез - Stratiotes aloides L.
Жүзгіш шылаң – Рдест плавающий – Potamogetan natans L.
Өткіржапырақты шылаң-Рдест пронзеннолистный - Potamogeton perfoliatus
L.
Кәдімгі қамыс – Тростник обыкнавенный - Phragmites communis trin.
Мысыққұйрық итқонақ - Щетинник сизый – Setaria glauca P.B.
Ақ бедесі – Клевер ползучий - Trifolium repens L.
Қарамық - Гречиха земноводная – Polygonum amphibium L.
Тік қиякөлең - Осока стойная - Carex gracilis Curt. V.
Желінбейтін өсімдіктер:
Түйнекөлең – Клубнекамыш морской – bolboschoenus maritimus Palla.
Табернемонтана қамысы – камыш Табернемонтана – Scripus
Tabernaemontani Gmel.
Қызылша – Свекла – Beta vulgaris L.
Батпақ елекшөбі – Ситняг болотный – Eleocharis palustris R.Br.
Дәрі түйежоңышқасы – онник лекарственный - Melilotus officinalis
Lam.
Кәдімгі дүңгіршектер – Пузырчатка обыкновенная – Utricularia vulgaris
l.
Теңге жапырақ – Манжетка - Alchemilla sp.
Қара жусан – Полынь – ернобыльник – Artemisia vulgaris L.
Сүйретпелі сарғалдақ – Лютик ползучий – Ranunculus repens L.
Су бұршағы – Водяной перец – Polygonum hydropipea L.
Қатты жапырақты сарғалдақ – Лютник жестколистный –R. Circinnatus
Sibth
Сары тұңғиық – Кувшинка желтая – nuphar luteum Sm.
Ақ тұңғиық – Кувшинка белая – Nimphaea alba l.
Шырмауық будрасы – Будра плющевидная – Glechoma hederacea L.
Ащы жусан – Полынь горькая – Artemisia absinthium L.
Австрия жусайы – Мята австрийская - Mentha austriaca Jacq.
1.2.1 Ақ амур балығының өсуі мен жастық құрамы
А.Ф. Коблицкийдің мәліметі бойынша ақ амур балығының дернәсілінің
дене ұзындығы 7,5 -14,5 мм. құрайды. Қабыршағының қалыптасуы дернәсілдің
дене ұзындығы 20 мм-ге жеткенде басталып, денесінің 40-45 мм ұзындығында
толығымен аяқталып бітеді. Шабақтың ұзындығы тамыз айында 45 мм болса,
қыркүйек айының соңында 60-70 мм-ге жетеді. Г.В. Никольскийдің айтуынша
Амур бассейінінде шабақтың ұзындығы шілде айының екінші жартысында 16-34
мм болса, қыркүйек айының басында ол 50-100 мм-ге дейін, орта есеппен 72
мм-ге дейін өскен.
Балқаш, Іле бассейінінде бұл балықтың шабақтары шамамен келесі
көрсеткіштерге дейін өседі:
Балқаш бассейінінде 1965 жылы қыркүйек айында сеголеткалардың бір
дене массасы 1,5-10 грамм құраған. Ал Іле өзенінде 1969 жылы олардың
ұзындығы 62-92 мм-ге дейін жеткен. Қапшағай су қоймасында 1975 жылы тамыз
айында ақ амур балығының сеголеткасының ұзындығы 92 мм., салмағы 0,65
граммды құраған. Қапшағай су қоймасының ағысында 1986 жылы қыркүйек айында
орта есеппен сеголеткалардың ұзындығы 54 см. құраған.
Арал және Балқаш бассейіндерінде ақ амур балығының өсу шегі туралы
мәліметтер әр авторда әр түрлі болып келеді. Мысалы, Балқаш және Іле
өзенінің атырауында алғашқы кезде өте жақсы өсу көрсеткіштері байқалған:
екі жастағы балықтардың (1+) ұзындығы орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
______________________ 2012 ж.
Биоалуантүрлілік және биоресурстар
кафедрасының меңгерушісі, б.ғ.д.,
профессор ___________С. С. Айдосова
Дипломдық жұмыс
Ақ амурдың (Ctenopharyngodon idella) морфобиологиялық сипаттамасы
Орындаған: ________________________ А. Мырзақұлова
Ғылыми жетекшісі,
б.ғ.к., аға оқытушы: __________________ Н.С. Сапарғалиева
Норма бақылаушы: ___________________ М.А.Суворова
Алматы, 2012 ж
Реферат
Дипломдық жұмыс 47 бет, оның құрамына 3 кесте, 11 сурет, 31
әдебиеттер тізімі кіреді.
Кілттік сөздер: ақ амур, тоған, өсімдік жегіш балықтар, жерсіндіру,
тұқымдылық, фитофаг, поликультура, мелиорация, экскремент, фекальді масса,
минерализация, порция, көлдер.
Зертеу обьектісі ретінде Қапшағай уылдырық шашу – шабақ өсіру
шаруашылығынан ауланған ақ амур (Ctenopharyngodon idella) балығы
қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты: Жасанды өсіру объектісі болып саналатын өсімдік
қоректі ақ амурдың (Ctenopharyngodon idella) морфобиологиялық сипаттамасын
жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Ақ амур балығының биологиясымен танысу;
Ақ амур балығын шаруашылықта жасанды өсіру жұмыстарына қатысу;
Ақ амур балықтарын өлшеу барысында алынған мәліметтерді статистикалық
өңдеу.
Мәтінде қолданылған қысқартпа сөздер:
ҚазӨЖС – Қазақ өндірістік- жерсіндіру стансасы
ВНИИПРХ- Всесоюзный научно-исследовательский институт прудового
рыбного хозяйства
ОӨЖС - Орталық өндірістік –жерсіндірілу станциясының
ГЭС-гидроэлектр стансасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Ақ амур балығын жерсіндіру
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ақ амурдың биологиясы
1.2.1 Ақ амур балығының өсуі мен жастық құрамы
1.2.2 Ақ амур балығының көбеюі
1.3 Ақ амур балығының шаруашылық маңызы
1.3.1 Ақ амур балығының су қоймаларда биологиялық мелиортор
ретінде атқаратын қызметі
1.3.2 Ақ амур балығының ағысы аз су қоймаларды өсімдіктен
тазартуда атқаратын рөлі
1.3. 3 Ақ амур балығын медико-санитарлық бағытта пайдалану
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ
3.1 Қапшағай уылдырық шашу – шабақ өсіру шаруашылығының
физикалық – географиялық сипаттамасы
3.2 Ақ амур балықтарын зауыттық жолмен өсіріп-көбейту
технологиясы
3.3 Ақ амурдың тауарлы балықтарын өсіру технологиясы
Екі жылдық балықтарды өсіру.
3.4 Ақ амурдың морфобиологиялық сипаттамасы
ҚОРТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Өсімдікпен қоректенетін балықтарды игерудің кең масштабты
кампаниясынан кейін (1960-1970 жылдары), барлық шаруашылықтар поликультура
технологиясымен (тұқы+ дөңмаңдай+амур) балық өсіруге көшті. Өсімдік
қоректі ақ амур (Ctenopharyngodon idella) тұқы тектес тұқымдасына бірігетін
шаруашылық маңызы жоғары балықтардың бірі болып саналады. Жерсіндіру
объектісі ретінде бұл балық мелиоратор балықтарға қойылатын талаптарға сай
өзінің биологиялық ерекшелігімен, яғни барлық су өсімдік түрлерімен
қоректене береді, трофикалық бейімділігі, өсуі тез, қысқа төзімді және
оттегінің жетіспеушілігіне шыдамдылығымен қызықтырады.
Ақ амур балығы мелиоратор ретінде және балық шаруашылығында пайдалану
тиімділігі бұл балықты аз уақыттың ішінде біздің елімізде және шет
елдердерінде маңызды объектіге айналдырды.
1955 жылдан бастап ақ амур балығы Жайық өзенінің сағасына, Амудария,
Сырдария, Іле, Дон, Дунай, Кубани өзендері бассейндеріне, Балқаш көліне,
Қарақұм каналына, Куйбышев, Цимлянск, Новосибирск суқоймаларына және
Молдавия суқоймаларына жерсіндіріле бастады. Еліміздің балық өсіру
шаруашылықтарында аз уақыт ішінде тұқы мен өсімдік қоректі балықтардың
поликультурасы тоған шаруашылығының балық өнімділігін жоғарылатудың негізгі
жолына айналды.
Сәтті өткен жерсіндіру жұмыстарының нәтижесінде ақ амур балығы
еліміздің әртүрлі суқоймасының ихтиофаунасында орнықты орын иемденді.
Қазіргі кезде бұл балық Қазақстан суқоймаларында және тоған
шаруашылықтарында тиімді өсіріліп, құнды тауарлы балықтардың бірі болып
саналды. Бұл тоған шаруашылығында ақ амур балығы 1963 жылдан бастап тұқы
балығымен поликультурада өсіріліп келеді. Ақ амур балығы Шелек тоған
шаруашылығының жалпы балық өнімінің 10 пайызын құрайды. Сонымен қатар бұл
балықты әр түрлі мақсатта биологиялық мелиоратор ретінде пайдалануда.
Зертеу обьектісі ретінде Қапшағай уылдырық шашу – шабақ өсіру
шаруашылығынан ауланған ақ амур (Ctenopharyngodon idella) балығы
қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты: Жасанды өсіру объектісі болып саналатын өсімдік
қоректі ақ амурдың (Ctenopharyngodon idella) морфобиологиялық сипаттамасын
жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Ақ амур балығының биологиясымен танысу;
Ақ амур балығын шаруашылықта жасанды өсіру жұмыстарына қатысу;
Ақ амур балықтарын өлшеу барысында алынған мәліметтерді статистикалық
өңдеу.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Ақ амур балығының жерсіндіру тарихы
Тип Chordata Хордалылар
Тип тармақ Vertebrata Омырқалылар
Бөлім Gnatostamata Жақтылар
Класс үсті Pices Баықтар
Класс Osteichthyes Сүйекті балықтар
Отряд үсті Cyprinimorphe Ципринойдтар
Отряд Cypriniformes Тұқытәрізділер
Тұқымдас Cyprinidae Тұқытектестер
Туыс Cyprinus Тұқылар
Түр Ctenopharyngodon
Idella Ақ амур
Ақ амурдың табиғи таралу аймағы Қытайдың жазықтық ихтиофауна кешеніне
бірігетін Орталық және Оңтүстік Қытай өзендері мен Амур бассейінінің
ортаңғы және төменгі ағысы болып табылады [1].
Бұл балық Моңғолияға, көптеген Еуропа елдеріне, АҚШ-қа және бұрынғы
Кеңес одағы республикаларының суқоймаларына кеңінен жерсіндірілген.
Олардың ішінде Молдавия, Украина, Краснодар өлкесі, Жайық сағасы, Орта Азия
мен Қазақстан суқоймаларын, тоған шаруашылықтарын атауға болады.
Қазіргі кезде ақ амурдың Кубан, Жайық, Амудария, Сырдария және іле
өзендерінің бассейіндерінде, өздігінен көбейе алатын популяциялары
қалыптасқан. Ал Қазақстанда көптеген суқоймаларында және тоған
шаруашылықтарында интродуцияланды.
Қазірге дейін Ырғыз, Торғай, Шу, Нұра және Үршім өзендерінің
бассейіндерінде бұл балықтың таралуы туралы мәліметтер жоқ. Әдетте
республикада өсімдік қоректі балықтарды қарқынды түрде әкеліп, өсіруіне
байланысты бұл бассейіндерде ақ амур балығы кездейсоқ жерсіндіріліп кетуі
әбден мүмкін [2]. Осы өсімдік қоректі балықтарды, 1907-1918 жылдары, Амур
бассейініндегі албырт және бекіре балықтарын зерттеген В.К. Солдатов басқа
су қоймаларға енгізу керектігі туралы айтып кеткен. Бұрынғы КСРОның Европа
жағындағы су қоймаларына өсімдік қоректі балықтарды енгізу және тоған
шаруашылығында пайдалану туралы алғаш ұсыныстарын Ф.Н. Михайлов (1937 ж.),
А.Н.Державин (1938 ж.), И.А. Анищенко (1939 ж.) т.б. ғалымдар айтқан.
Бірақ, бұл балықтардың биологиясы сол кезде нашар зерттелгені соншалықты,
олардың жерсіндірілуін қалыптастыру мүмкін емес еді.
Ұлы Отан соғысына дейін жалпы ресейлік тоған балық шаруашылығының
ғылыми –зерттеу институты (ВНИИПРХ) тек бір рет осы балықтардың біршама
мөлшерін тоған шаруашылығы үшін әкелуге әрекет етті. Бұл әрекеттен ештеңе
шықпады. Өйткені әкелінген балықтардың барлығы қыстау мерзімінде қырылып
қалған.
Өсімдік қоректі балықтарды жерсіндіру туралы жұмыстар 1950-ші
жылдарда ғана қолға алына бастады. Бұған Ұлы Отан соғысынан кейін бастау
алған, Амур бассейіндерінің ихтиофаунасының биологиялық ерекшеліктерін және
жерсіндіруге перспективті балықтарды зерттеу себеп болды. 1949-1953 жылдар
аралығында өсімдік қоректі балықтарды тәжірибелік мақсатта әкелу жұмыстарын
әр түрлі оқу орындары мен зерттеу орталықтары іске асырды. Оларға –
ВНИИПРХ, Мәскеу және Харьков университеттері, УССР Ғылыми Академиясының
гидробиология институты және т.б. [4].
Өсімдік қоректі балықтардың биологиясын білу, сонымен қатар оларды
тасымалдау тәжірибесінің жоғарылауы мен жаңа су қоймаларында сәтті өсіру,
1954 жылдан бастап ақ амур және ақ дөңмаңдай балықтарын тасымалдау,
Мемлекеттік балық шаруашылық басқармасының Орталық өндірістік –жерсіндірілу
станциясының (ОӨЖС) негізгі міндеттерінің біріне айналды.
Алғашқы жылдары ОӨЖС осы өсімдік қоректі балықтарды тоғанда өсіру
мәселесімен айналысатын ғылыми ұйымдарға өз көмегін аямады.
Балықтарды тасымалдау шараларының қарқынды дамуына, ВНИОРХ жасап
шығарған тірі балық тасымалдайтын вагондардың, сонан соң Қиыр Шығыспен және
тасымалдау көмектермен қамтамасыз етілді.
Өсімдік қоректі балықтарды тасымалдаумен қатар бұл балықтарды өз
табиғи ареалында Мәскеу университеті зерттеуді жалғастыра береді.
Өсімдік қоректі балықтармен жұмыс істеу барысында маңызды кезеңдердің
бірі- жаңа тіршілік ету ортасында тоғанда өсірілген балықтардан қолдан
ұрпақ алу болып табылады.
1961 жылы алғаш рет КСРРО-да Зоология институты мен Түрік ССР
Академия ғылыми паразитология униерситеті Амур бассейінінен әкелінген ақ
амур балығынан және ҚХР- нан әкелінген ақ дөңмаңдай балығынан тіршілікке
қабілеті бар ұрпақ алған. Содан соң осындай нәтижелерге Мәскеулік
Университет қол жеткізген. Келесі 1962, 1963 және 1964 жылдары алғашқы қол
жеткізген сәттіліктер еліміздің әртүрлі аймағында бұл балықтардан мол ұрпақ
алуда болып табылады [1].
Жерсіндіру жұмыстары соғыстан кейінгі жылдары қарқынды дамып, өзіне
ең аз дегенде төрт мақсатты біріктіретін көп жоспарлы шаралар ретінде іске
асырылды. Бұл мақсаттар төмендегідей:
Табиғи жағдайда өздігінен көбейе алатын үйірді құру
1. Тоғандық жағдйда фитофак балықтарын қолдан өсіру биотехнологиясын
жасап шығару
2. Өздігінен табиғи көбеюі мүмкін болмаған жағдайда ғана көлді-өзенді
типті су қоймаларға жайылымға енгізу
3. Өсімдік қоректі балықтарды су қоймалар мен тағы басқа шаруашылықта
мелиоратор ретінде пайдалану.
Осы жоғарыда көрсетілген төрт бағыттың қысқаша нәтижелері 1972 жылы
жарық көрген Б.В. Веригиннің мақалаларында көрсетілген. Бұл жасалған
шаралар толығымен Бүкіл Одақтық Кеңесінің оншақты еңбектер жиынтығы мен
тезистерінде көрсетілген. Әдетте, жайылым және өздігінен көбейе алатын
үйірлерді қалыптастыру және мелиоративтік жұмыстарды кең ауқымда жүргізу ақ
амур және т.б. өсімдік қоректі балықтарды өндірістік жасанды жолмен,
тоғанда өсіру технологиясын жасап шығарғаннан кейін мүмкін болып отырғанын
айта кету керек.
1957 жылы Қиыр Шығыстан алғашқы материал Амур бассейініне әкелінсе,
1958-63 жылдар арасында ол Янцзы өзенінен әкелінген. Бұл Қиыр Шығыс
балықтарының аудан бойынша таралуы А.М. Кулакованың (1963ж.) мақаласында
жазылған. Амур бассейінен тек ақ амур және кәдімгі дөңмаңдай балығының
әкелінгендігі туралы айтып кету керек.
Қиыр Шығыс фитофагты балықтарының жерсіндірілуінің теориялық
негізі, Амур бассейінінің климаттық және гидрологиялық ерекшелігін
көрсететін флорасы мен фаунасының, батыс және оңтүстік елдердің су
қоймаларына ұқсастығының болуы болып табылады. Осы климаттық және
гидрологиялық ұқсастықтар, Амур бассейінінің оңтүстік ихтиофаунасына
кіретін ақ амур, ақ дөңмаңдай балықтарына, батыс және оңтүстік су
қоймаларының гидрологиялық және т.б.жағдайлары қоректік жағынан қолайлы
ықпал туғызып қана қоймай, жалпы тіршілік цикілінің қалыптасуына
мүмкіншілік туғызыды деп болжауға мүмкіндік берді. Ал осы жерсіндірілетін
балықтардың биологиялық ерекшелігін Г.В.Никольский (1956ж.) муссонды
климатты аймақта орналасқан,орталық Қытай өзендерінде қалыптасқан қытайлық
жазықтық комплекісінің құрамына біріктіреді. Бұл аймақтағы елдердің
гидрологиялық және температуралық режимі, жылдың жылы мерзімінде мұхиттан
материкке ауа ағысының ауысуынан кейін болатын, жазғы муссонды жаңбырлардың
ықпалымен қалыптасады.
Бұл фауналық комплекстік көпшілік балықтары сияқты ақ амур балығы
пелогофильді болып келеді. Ал мұндай пелогофильді балықтар жерсіндірілетін
су қоймаларының ихтиофаунасында өте сирек кездеседі.
Жерсіндірілетін су қоймаларында су деңгейінің көтерілуі және тасуы,
қардың еруінің нәтижесінде болады, ал орта Азияда бұл жаздың ыстық
мезгілінде тау қарының еру нәтижелерінен жүреді.
Жерсіндірілетін өсімдік қоректі балықтардың көбею жағдайына жаңа
ареалының су деңгейінің режимінің әсер етуі негізгі зерттеу мәселелерінің
біріне айналды.
Чен Цзуншоу мен Лин Цуянем (1935 ж.) мәліметі бойынша су деңгейінің
көтерілуі Қытай өзеніндегі осы балықтардың уылдырық шашуы мен миграциясы
үшін шешуші фактордың біріне жатады. Бұл ғалымдардың пікірінше бұл
балықтардың көбеюіне келесі факторлар әсер етеді: температура (26-30), су
ағысының жылдамдығы (1 мсек. кем болмауы керек) және су деңгейінің
көтерілуінен пайда болатын су лайлылығының жоғарылауы да ықпал етуі мүмкін.
1961-63 жылдары Янцы өзені ағысының әр түрлі өрістеу аймағына зерттеу
жұмыстары жүргізген И.Тейлу мен Лян Цзесин бұл балықтардың өрістеуінің су
деңгейінің көтерілуімен байланысты екендігін көрсетті.
1948-1951 жылдары және 1957-58 жылдар аралығында Амур бассейініне
жүргізілген зерттеу жұмыстары, өсімдік қоректі балықтардың шабағының пайда
болуы су тасқынымен байланысты екендігі анықталған.
Алғаш рет бұл балықты Каспий бассейінінде жерсіндіру шаралары 1955-
1956 және 1961 жылдары іске асты. Жайық өзенінің жағасына салмағы 200-300
грамм құрайтын ақ амур және ақ дөңмаңдай балығының екі мың данасы
жіберілген. Ал 1964-1965 жылдары бұл өзенге ақ амур балығының 136,7 мың 2+
жастағы даралары және 2 млн. осы балықтың биылғы жазғы шабақтары
жерсіндірілген. [5].
К.В.Мартинконың (1975 ж.) мәліметі бойынша Жайық өзенінің алабына
1955-57 жылдар аралығында ақ амур және ақ дөңмаңдай балығының 1,5 млн.
шабағы жіберілген. Ал 1964-72 жылдары бұл жерге ақ амур балығының 58
млн.жас шабағы мен 7 мың биылғы жазғы шабақтары жерсіндірілген. 1967-76
жылдар аралығында Жайық өзенінің атырауына ақ амур балығының 92 млн.
биылғы жазғы шабақтары жерсіндірілген. Ақ амур балығы Жайық өзенінен алғаш
рет 1959 жылы қаңтар айында Орал өзенінің атырауынан ұсталса, екінші рет
бұл балық Астраханнан 85 км жоғары жерден ұсталған. [2].
Ю.Б. Белецеровтың (1984 ж.) мәліметі бойынша Жайық өзеніндегі ақ амур
балығының өрістеу миграциясы су деңгейінің көтерілуімен сәйкес келуін
айтады. Дернәсілдерді аулау көрсеткіштерін бақылап, өрістеудің сегізінің
бесеуі осы су деңгейінің көтерілуімен сәйкес келген [5].
Қалыптасқан популяция Жайық өзені бойымен Волгаградтық ГЭС-ке дейін
таралған. Бұл жерде ақ амур балығының табиғи көбеюі байқалған және бұл
балықтардың бір бөлігі Солтүстік Каспийден орал өзеніне лейін мирация жасай
отыратыны дәлелденген [2].
Табиғи өрістеудің нәтижесінде пайда болған ақ амур балығының
дернәсілі алғаш ре т 1974 жылы ұсалған. Кейінгі жылдарда бұл балықтың
дернәсілдері мен уылдырықтары балықтардың уылдырығының арасында жиі
кездесіп отырған [5].
Сырдария бассейініне ақ амур балығын жерсіндіру екі жақта
жүргізілген: өзеннің сағасынан және оның ортаңғы ағысынан жерсіндіру арқылы
И. Салухиннің (1961ж.) келтірген мәліметі бойынша 1960 жылы шілде айында
Сырдария атырауында орналасқан арал балық шаруашылыгының, Тастақ
биологиялық –балықшаруашылық станция-тоғандарында ҚытайТәуелсіз
Республикасынан 8 мың ақ амур балығының дернәсілі әкелінген. Бұл туралы Н.
Е. Быков дернәсілдердің шығу тегі мен саны туралы мәліметтер келтіреді. Бұл
ғалымның айтуынша 1965 жылы кейбір ақ амур балықтары жыныстық жағынан
жетіліп, олардан жасанды түрде дернәсілдер алынып, 1966 жылдан бастап
қарқынды түрде көбейтіле бастаған. Сонымен қатар әрбір жыл сайын орташа
салмағы 10г. болатын 0,25 млн. дернәсілді Қаратерең суы тұщыланган түбегіне
жіберіп отырған. Ал басқа мәліметтерге сүйенсек, Сырдария өзенінің атырау
алдында орналасқан теңіз түбектеріне алғаш рет 1962 жылы бір жасар ақ амур
балықтары жіберілсе, 1965 -1970 жылдары 1,31 стандартты және 0,75 млн.
стандартсыз сеголеткалар жіберілген. [2] ал басқа әдебиеттердің
мәліметтеріне сүйенсек, Сырдария бассейінінде бұл балықтың алғашқы үйірі,
Аққорған балық комбинатының жайылым және өрістеу тоғандарының бөгетінің
бұзылуынан бұл тоғандарда отырған тауарлық және балық отырғызу материалының
осы өзенге түсуі нәтижесінде қалыптасқан.
Бұл үйір өзінің шығу тегін Янцы өзенінен алады. Табиғи өрістеудің
уылдырығы алғаш рет 1975 жылы табылған, бірақ бұл балықтың көбеюі бұдан
бұрын да болған. Оған негізгі дәләлдер дернісілдердің ұсталуы туралы
мәліметтер болып табылады [5]. Арал теңізінің солтүстігінде ақ амурбалығы
1960 жылдары кездесе бастады. 1966-1967 жылдары Сырдария өзенінің сағасында
табиғи өрістеуі жүрген, бұған негізгі дәлел ретінде Л.М. Линь 1968 жылы
келтірген мәліметтерін алуға болады. Сырдарияның ортаңғы ағысына ақ амур
балығы жоғарыда айтылғандай Аққорған комбинатынан түскен. Бұл жерге ақ аму
балығының жас шабақтары 1961 жылы Янцзы өзенінен әкелінген. 1966-69
ылдардың өзінде ақ амур балығы Шардары су қоймасында және өзеннің жоғарғы
ағысында жиі кездесетін. Бұл уақытқа дейін бұл балықтың бұл жерде табиғи
өрістелуі тек 1975-79 жылдары ғана дәлелденген [2].
Т.В. Салиханованың бақылауынша Шардара суқоймасының Өндіруші
балықтарының өрістеу миграциясы көктемде, су деңгейінің көтерілуі
байқалатын наурыз, сәуір айларында, су температурасы 13-160 С-та басталып,
мамыр айының ортасына дейін созылады. Суық жылдары ол кешігіп мамыр айының
соңына дейін созылады.
Өрістеуге алдымен ақ амур балығы сонан соң дөңмаңдабалығының екі
түрі шығады. Өрістеу миграциялы кешенін жетілетін жас балықтар анықтайды.
Өрістеу мерзімінің созылу ұзақтығы өзеннің гидрологиялық режимі мен ауа
райының жылылыгымен анықталыды.
Веригин, Каменрская, Салихов, Макеева ғалымдарымен бақыланған 1976-81
жылдар аралығындағы өрістеулер, су деңгейінің күрт көтерілуінен кейін
басталған. Әсіресе, өрістеу су деңгейінің көтерілуі мен қолайлы
темпиратураның сәкес келгеніндн қарқынды жүреді. Өрістеу мезгілінде
уылдырықтардың бірнеше қарқынды ағысы байқалады. Оларлың арасында су
деңгейінің төмендеуі мен су температурасының төмендеуіне әкеп соғатын
қолайсыз климаттық жағдайларға байланысты, өрістеу қарқындылығының
төмендеуі байқалады. Сырдария өзеніндгі өсімдік қоректі балықтардың
өрістеуінің негізгі ерекшелігі су деңгейінің антропогенді факторлардың
әсерінен өзгеріп отыруы болып табылады [ 5].
Арал бассейініне ақ амур балығын жоспар бойынша енгізу туралы жалпы
мәліметтер әр түрлі авторларда әр түрлі. Мысалы, В.П. Митрофановтың
айтуынша 1960-1961 жылдары бұнда ҚХР-дан әкелінсе, Е.Л.Маркованың пікірінше
Арал бассейініне 1966-71 жылдар аралығында 21,7млн. дана шабақ жіберілді
дейді. И.Т. Негоновская болса, Арал бассейінене жерсіндірілген
балықтардың төмендегі сандарын көрсетеді: 1966-1973 жылдары – 3,246 млн.
сеголетка.(2)
Балқаш бассейініне ақ амур балығы 1958 жылы, Алматы тоған балық өсіру
шаруашылығына ҚХР-нан бұл балықтың 300 мың дернәсілі әкелінгеннен кейін
жерсіндірілген. [2].
Жалпы, ақ амур және ақ дөңмаңдай балығының отырғызу материалы
Қытайдан Алматы тоған балық өсіру шаруашылығына 1958 жылы әкелініп, сонан
соң 1963 жылдары Балқаш көліне әкелінген. Сонымен қатар, 1962 жылы Балқаш
көліне Амур бассейнінен әр түрлі жастағы шамамен 1000 дана ақ амур балығы
жерсіндірілген [9]. 1962 жылы Іле өзеніне Қапшағай СЭС-ін салғанға дейін
Балқаш көлінде ақ амур балығының 952,8 мың данасы интродуцияланған. Іле
өзенінің су ағысының реттелуі қолға алынғаннан кейін 1971-1987 жылдар
аралығында Қапшағай су қоймасына шамамен 4233 мың шабақ және 5,94 мың екі
жасар ақ амур балығы жіберілген [7].
1963 жылдан бастап ақ амур балығы Шелек тоғанында өсірілсе, 1964
жылдан Алматы балық питомнигінде ҚазПАС-та өсірілген. 1965-70 жылдары
Балқаш бассейіні мен Іле атырауына Алматы балық питомнигінен 1,07 млн.
данадан артық сеголет жерсіндірілген.
Өндірістік аулауда ақ амур блығы 1964 жылы Балқаштың батыс және шығыс
шекарасында бірен-саран кездесіп отырды. 1972 жылы бұл балықтың Балқаш
көлінде аулану мөлшері 8,7 тонна құраған. Қазіргі жағдайда ақ аму балығы
көбінесе Іле өзенінің сағасы мен атырауын және оның алдынғы аймақтарында
кездеседі.
Батыс Балқаштың ашық аймағында ол сирек кездессе, шығыс бөлігінде
Қаратал өзенінде кездескенімен көлдің ашық аймағында кездеспейді. Іле
өзенінің арнасыеа 1969 жылы Қапшағай СЭС-ын салғаннан кейін жыл сайын пайда
болған суқоймаға популяцияның қалыптасуын жеделдету мақсатында жыл сайын ақ
амур балығын жіберіп отырды. Мысалы, 1970-71 жылдары бұл жерге Іле өзені
мен Алматы балық питомнигінен әр түрлі жастағы 550 дана ақ амур балығы
жерсіндірілсе, 1970-88 жылдар аралығында осы балық питомнигінен 4,5 млн.
сеголетка жерсіндірілген.
1970 жылдардың ортасында Қапшағай СЭС-ымен бөлінген Іле өзененде ақ
амурдың өзіндік көбейе алатын популяциясы қалыптасқан [2]. Бұл жерге
өздігінен көбейе алатын ақ амур балығының үйірі 1962 жылы енгізілген.
Өрістеу 1963 жылы байқалған [9].
Алакөл көліне бұл балықты жерсіндіру шаралары кейбір мәліметтерде
1967 жылы делінсе, ал кейбіреулерінде 1968 жылы іске асты делінеді. Алакөл
көлінің бассейініндегі ақ амур балығының популяциясының қалыптасуы
интродукцияның ықпалымен тұрақталып отырды. Бұл балықтың бұл жерде табиғи
өрістеуіне айтарлықтай қолайлы жағдай жоқ. Талас өзенінің бассейініне,
көбіне Алакөл көліне, сирек Билікөлге ақ амурдың жерсіндірілуі 1965 - 1979
жылдар аралығында жүрген. Бұқтырма су қоймасына ақ амур балығы алғаш рет
Алматы балық питомнигінен 1968 жылы 1,8 млн. дернәсілі мен 0,245 млн.
шабағы жерсіндірілген. Сонан соң 1969-1970 жылдары 1,69 млн. сеголетка және
992 дана үш жастағы балықтар жерсіндірілген. 1975 жылы Алматы балық
питомнигінен өсімдіктің қаптап өсуімен күресу үшін ақ амурды Ертіс-
Қарағанды каналына жіберген. 1987 жылы бұл жерге 3,054 млн. дана шабақтар
жіберілген, оның 1975-1980 жылдары 1,372 данасы , 1981-1978 жылдары 1,682
данасы жіберілген.
Ақ амур балығы көптеген жылу электр станцияларының салқындатқыш
суқоймаларына мелиоратор ретіде жерсіндірілген. Мысалы: Петропавлск ЖЭС-на
1976 жылы және 1978 жылы 0,199 млн. шабақ жерсіндірілген. Екібастұз ЖЭС-на
1982 жылы 0,01 млн., Алматы ЖЭС-на 1988 жылы 0,003 млн. данасы жіберілген.
1.2 Ақ амурдың биологиясы
Ақ амур балығының қоректенуі. Ересек ақ амур балық фитофак
болғандықтан, негізгі қорегі ретінде жоғарғы сатыдағы су өсімдіктері болып
саналады. Жұтқыншақ тісінің ерекше құрылысы қатты өсімдіктермен қоректенуге
мүмкіндік береді.
Сулы өсімдіктердің ішінен ақ амур балығы хара, шылаң (рдест), балдыр
шөп, элодея, қауырсынды жапырақты өсімдіктерін сүйсіне жейді.
Р. Чорыеваның (1978) мәліметінше ақ амур балығының жемейтін
өсімдіктеріне сарғалдақтар тұқымдасына бірігетін (лютиковые) өсімдіктер
жатады.
Амур бассейінінде, жазғы су тасқыны мерзімінде бұл балықты су басқан
шалғынды аймақтан жиі кездестіруге болады. Ал тоғандық жағдайда бұл балық
беде (клевер), жоңышқа (люцерна) өсімдіктерін жақсы жейді. Сонымен қатар
бұл балықты тоғандық жағдайда қосымша қоректендіреді.
Басқа фитофагты балықтармен салыстырғанда ақ амурдың ішегі қысқа
болғандықтан (Амур бассейінінде дене ұзындығынан 2-2,5 есе ұзын) және қиын
қорытылатын қорекпен қоректенетіндіктен, бұл балық өзінің азықтық
қажеттілігін, ішек арқылы өте көп мөлшерде өсімдікті өткізу арқылы
қамтамасыз етеді.
Ақ амур балығы арқылы майдаланып, қорытылған шөптің қалдығы, бұл
процестен өтпеген шөптерге қарағанда зат айналу процесіне тез түсетіні
анықталған.
Судың оптимальды температурасында (25-300С) бұл балық бір тәулікте
бір килограмм дене салмағына 1-2 килограммға дейінгі өсімдікті пайдаланады.
Су температурасының 36-38-қа дейін көтерілуі қоректену қарқындылығына әсер
етпейді. Су температурасы 100С-тан төмендесе ақ амур балығы қоректенуін
тоқтатады. Өсімдікпен қоректенуге көшкен ақ амур балығының қоректік
коэфиценті 25-30 0⁄000 болады.
Қоректің сапасына қарай қоректік коэффициент аз және қорек нашар
желінген жағдайда 50 тіпті 70-ке дейін көтерілуі мүмкін [1].
Өсімдік жетіспеген жағдайда ақ амур балығы жануар тектес қорекпен
қоректенуі мүмкін. Ал қытай авторларының (Никольский, 1956 ж.) айтуы
бойынша тоғандық жағдайда бұл балық полифагқа айналады. Бұл балықтың
қоректік бейімделгіштігін көрсетеді [2].
Бұл балық дамуының ерте кезінде дене ұзыдығы 20мм-ге жеткенге дейін
жануар тектес қорекпен қоректенеді. Алдымен олар коловратка және майда
шаянтәрізділермен қоректенсе, содан кейін хирономид личинкаларымен
қоректенуге көшеді [23].
Ақ амур балығының биологиясы және морфологиялық көрсеткіштері көп
зерттелмеген. Қазақстанның табиғи су қоймаларындағы ақ амурдың қоректік
құрамы туралы мәліметтері өте аз. Бұл балық Жайық өзенінің төменгі
саласында көбіне мүйізжапырақты өсімдіктермен (роголистник) қоректенеді.
К.В. Мартинконың айтуы бойынша (1975 ж.) бұл балықтың ішегінің толу
индиксі 1200-1400 0000 құрайды. Шардара су қоймасында жазғы уақытта бұл
балықтың қорегінде жас қамыс жапырағы кездессе, ал ірі балықтарда аздап
жіптәріздес және жасыл балдырлар кездескен. Балықтардың бұл жағдайда
қоректену дәрежесі 1215 0⁄000 құраған.
Қапшағай суқоймасын су басу жылдары ақ амур балығының қоректенуі
мынадай көрсеткіштерді көрсеткен ( Ещеренко және т.б. 1973ж.; Тэн, 1982
ж.): негізгі қорегі – қамыс (ішекте кездесу жиілігі мен қорек массасы
бойынша 100% -ға дейін), айтарлықтай сирек жіп тәрізді балдыр клодофора
(кездесу жиілігі 21,1 %), өте сирек – құрлық өсімдіктерінің қалдығы мен
фитопланктон элементтері; ал жануарлардан – бірен-саран хирономид
личинкалары мен апотобласты мшанкалар кездескен.
Қапшағай суқоймасында ақ амур балығының қоректену дәрежесі жылдан
жылға өте жоғары қарқынмен төмендей берген: ішектерінің қорекпен толу
индексі 1970 жылы – 317-937 0∕000, орташа есеппен алғанда 519-559 0∕000
құраса 1971 жылы 162 -718 , орташа есеппен 330-376 0∕000 , 1972 жылы
орташа 235 0∕000 және 1973 жылы орта есеппен 205 0∕000 құраған.
Қоректену қарқындылығының жоғарғы дәрежесі көктем мен күзде
байқалған. Жазда 50 % -тен аса ішіктер бос болып, қорекпен толу индексі
350ден 82 0∕000 -ке дейін төмендеген. Бұл температураның жоғарылауынан,
қоректің тез сіңірілуімен байланысты болуы мүмкін.
Бүгінде Қапшағай ақ амурының рационы кеңейген. Қазіргі кезде бұл
балықтың негізгі қорегін балдырлар, қамыс және шалаң құрайды.
Ақ амур балығы мен бұл балыққа тән емес қоректердің: жыныстық жасына
толмаған балықтар, мизидалар, қосжақтаулы молюскалардың желінуі, бұл
организмдердің суқоймада өте көп болуымен және қоректік өсімдіктердің
жетіспеуімен анықталады. Айта кететін бір жайт, молюскалар ақ амур
балығының қорегінде мамыр айында кедздескен. Жалпы, бұл су қоймасындағы ақ
амур балығының ішегінің қорекпен толу индексі жоғары дәрежеде 1972-1973
жылдар көрсеткіш деңгейінде тұрақталған.
Балқаш пен Іле өзенінің алабында ақ амур балығының қорегін шалаң
немесе хара балдырлар құрайды. Басқа мәліметтер жоқ.
Сырдария өзенінде өрістеу миграция кезінде ақ амур қректенуін
тоқтатады. (Салихов, 1984 ж.) Іле бассейіні туралы мұндай мәліметтер жоқ.
Қыста ақ амур балығы табиғи ареалында қоректенбейді. Терең жерлерге жиналып
денесінің сырты қалың шырышпен оралады. Ағыс арқылы ағатын осы жіп тәрзді
шырышты балықшылар макарон деп атап, осы арқылы қыста балықтардың қайда
жинақталғанын анықтайды.
Амурдың жас шабағы белсенді қоректенуге көшкенде басым түрде жануар
тектес қорекпен қоректенеді. Өсу дәрежесіне қарай қоректену рационында
өсімдік тектес қоректің үлесі жоғарылай береді.
М. Д. Линчевскойдың мәліметі бойынша (1966ж.) Алматы тоған
шаруашылығында ақ аму шабағының қорегінде 5 күннен 1 ай жасқа дейін жануар
тектес қоректер басым болған. Өсімдіктер жиі кездескен,бірақ жалпы қоркетің
аз бөлігін құраған. Дене ұзындығы 9-14 мм, салмағы 4-26 мг. Құрайтын 10
күндік шабақтың қорегінде Brachionus meilleri және ескек аяқтылардың
дернәсілдері жиі кездессе B. quoddridentata Alonella, хирономид
дернәсілдері өте көп мөлшерде кездескен. Балдырлардан жиі кездескендері:
Cosmarium, Scenedesmus, Pediastrum, Merismopedia, Comphosphaera, lacustris,
Phacostus lenficulatus.
20 күндік шабақтың (ұзындығы 14-30мм, салмағы 250-595 мг) қорегінде
әлі зоопланктон басым болғанмен фитопланктонның мөлшері арта түседі. Ақ
амур шамамен бір айлық жасында жылдам, бір клеткалы және колониальды
балдырлардан тұратын өсімдік тектес қорекке ауысып, сонан соң жіп тәрізді
балдырлар мен макрофагтарға көшеді.
Жоғары сатыдағы су өсімдіктеріне салмағы 1-6 г., ұзындығы 40-60 мм.
құрайтын, 1,5 айлық сеголеткалары толығымен көшеді. Осыған ұқсас
мәліметтерді Т. С. Стугемен (1973 ж.) Алматы балық питомнигінен 1970-1971
жылдары алған. 1-1,5 айлық жас шабақтың (ұзындығы 3,3 -10,9 см, массасы 1-
1,8 г.) қорегінде коловраткалар (Brachionus, Karatella), бұтақмұртты
шаяндар
(Diaphanosoma, Monia, Alona), есекаяқтар (Mesocyclops, Acathodiaphtomus),
бақалшақты шаянтәрізділер, хирономид дернәсілдері, жоғары сатылы су
өсімдіктері, құрлық өсімдігі –беде, балдырлар – жасыл, жылтырауық, көк
–жасыл балдырлар (Anabacna, Oscillatoria, Microcystis)табылған.
Қоректің құрамдық ұқсастығына байланысты жас шабақтарды зерттеушілер
екі жас көлемдік топқа бөлген : бір айлық (3,3-3,6 см.; 1-1,2 г.), 2-1,5
айлық (6-10,9 см және 6,6-18г.)
Бір айлық жас шабақтардың қорегінің басым бөлігі жанар тектес
қоректен тұрады, сонымен қатар қорке құрамында бір клеткалы
жасыл және көк-жасыл балдырлар, оның ішінде Microcystis (кездесу дәрежесі
75 %, салмақ қатынасы 30 % ) көп мөлшерде кездескен.
Ал 1,5 шабақтарда өсімдік тектес қорек басым болған. Бір клеткалы
балдырдың орнына жіп тәріздібалдырды қорек етеді. Бұлардың қорегінде шылаң
мен алисма (частуха) өсімдіктерінің жас өркендері кездеседі. Сондай –ақ
қолдан берілген беде (клевер) өсімдігі жақсы желінеді. Бұлардың қоректік
спектірінен Microcystis балдырының маңызы төмендейді, бірақ шамалап
кездеседі.
Ақ амур балығының шабағымен көк-жасыл балдырдың жоғары дәрежеде
желінуі Іле және Сырдария бассейініндегі балық шаруашылығына маңызы өте
зор. Іле өзенінде жас шабақтардың негізгі қорегін әр түрлі балдырлар (Б.
Балдырлардың 6 бөлімге бірігетін 150түрі, негізгісін Spirogyrea –
жіптәрәзді балдырлар құрайды), шылаң (рдест), хирономид қуыршақтары,
сонымен қатар ішекте массасы бойынша басымдылық көрсеткен детриттер
құрайды. Детриттің болуы қоректің жетіспеушілігін көресетеді [2].
Өсімдік қоректі балықтарды, оның ішінде ақ амур балығының кеңінен
жерсіндірілуіне байланыстыбұл балықтың қоректену спектірін және әр түрлі
өсімдіктер түріне талғамдылығын зерттеу айтарлықтай маңызды рөлді ойнайды.
Көпдеген авторлардың (Строгонов, 1963 ж.; верегин, 1963ж.) ақ амур
балығының талғамдық қасиеті туралы көпдеген мәліметтері бір біріне жиі
қарама –қарсы келеді.
Төменде қарастырылған жұмыста қоректік су өсімдіктерін ақ амур
балығымен желіну қарқындылығына қарай іріктеледі. Бұл жұмыстың негізгі
мақсаты - ақ амур балығының әртүрлі қоректік өсімдіктерге талғамдық
индиксі негізінде талғамдық қабілеттілігіне баға беру болып табылады. Бұл
тәжірибелік зерттеу жұмысы 1963 жылы жаз мерзімінде Курск ауданында
орналасқан Локния балық өсіру шаруашылығында жүргізілген.
Тоған суының орташа тәулік температурасы бақылау барысында маусым мен
тамыз айларының арасында 16,5-тен 26’- қа дейін аытқып отырады. Ақ амур
балығының қарқынды түрде қоректенуі, 102 күнге созылған тәжірибенің 80
күніне су температурасы 18 0С –тан жоғары жағдайда байқалған.
Тоғанның газдың (О2) режимі шілде, тамыз айлары барысында және
қыркүйек айының жартысында яғни балық өсіру мерзімінің 75 %-і балықтар үшін
қолайлы болды. Тәжірибе жүргізілген тоғандардың азанғы уақыттағы еріген
оттегінің мөлшері екінші тоғанда 1,90 млл. , 26-тоғанда 2,08 млл.; 5-
тоғанда 1,28 млл. құраған. Тоғанда фитонпланктон өте көптеп дамыған соң
кешке дейін тоған ауданындағы О2 мөлшері 5-8 миллилитрге дейін көтерілген.
Қоректі қоректендіргіштерге (жүзіп жүретін жәшіктер) салып, жағаға
бекітеді. Ақ амур балығының талғамдылығын бақылау үшін қоректендіргіш
жәшіктер секцияға бөлінген. Осы әрбір жәшік секциясына әр түрлі
өсімдіктерді салады. Бұл секциялардан өсімдіктердің амур балығымен желіну
мүмкінділігі және дәрежесі бірдей болуы керек. Өсімдік қоректен басқа, ақ
амур балығы тоғанға тұқы балығы үшін салынған құрама жемді пайдаланған.
Қоректенуін анықтау мақсатында зерттелген 26 үш жастық ақ амур балығының 60
процентінен құрама жем қорегі табылған. Тоғанда өсімдік өте көп болғанының
өзінде құрама жем ақ амур балығы жеген қоректің 10-45 %- ін құраған.
Жалпы, бұл тәжірибеде әр түрлі тәсілмен және әр түрлі салмақта 60
түрлі қоректік өсімдік берілген.
Ақ амур балығының талғамдылық қасиетін анықтау мақсатында желінбеген
өсімдіктер қалдығы мұқият есептелінетін 25 тәжірибе жүргізілген. Әр бір
тәжірибе берілген қоректің жақсы көретін ⅓ бөлігі желінген соң тоқтатылып,
желінбеген бөлігі өлшенген. Бұл 25 тәжірибенің әрқайсысының ұзақтылығы 2-5
тәулікті құраған.
Бақылау барысында тарақбасты шылаң (рдест гребенчатый) өсімдігінің
массасы жеті күн ішінде өзгермесе, мүйізжапырақ (роголестник) 4-5 күннің
ішінде 1,4-2 есе төмендеген, қоғалар, айыр (айр), миядән (манник) және
басқа ірі өсімдіктер массасы 2-3 күннің ішінде 1,4 есе , жүгері 1,2 есе
жоғарылаған.
Амур балығының әртүрлі қоректік өсімдіктерге талғамдылығын бағалау
үшін үш көрсеткіш пайдаланылған:
1. Қоректік өсімдіктердің жеке түрлерінің ақ амур балығымен желіну
жылдамдығы
2. желіну дәрежесі
3. Ивлев бойынша талғамдық индексі пайдаланылады.
Алынған материалдарды талдау барысында қоректік өсімдіктердің
тағамдық индексінің ауытқуы тәжірибеде сүйікті қоректі өсімдіктердің
болуымен олардың желіну жылдамдығына тәуелді екендігі анықталған. Сондықтан
да барлық жүргізілген 25 тәжірибенің барлығы төрт жиынтыққа бөлінген.
Тәжірибелердің бірінші жиынтығында сүйікті қоректік өсімдіктердің
мөлшері көптеген компоненттерден тұратын қоспаның аз бөлігін құраған (хара
-5,5-36,5 %; шылаң – 14,55-37,5% ) және ол өте тез желінген (0,08-2
тәулік).
Тәжірибелердің екінші жиынтығында сүйікті қоректің мөлшері жоғары
болған (тарақ басты шылаң жалпы қоректің 65-90 % құраған. Ал басқа қорек
компоненттері аз мөлшерде берілген.
Ал үшінші тәжірибе жиынтығында берілген қоректің 51-74 %−ын күңгірт
жасыл мүйізжапырақ, тарақбасты шылаңмен араластырылып берілген.
Төртінші тәжірибелер жиынтығында шылаң және хара , яғни сүйікті
өсімдіктері қосылмай берілген.
Тәжірибенің барысында ақ амур балығы сүйікті қорегін аз уақыттың
ішінде анықтаған. Оларға: жұмсақ су өсімдіктері - хара, тарақбасты шылаң,
элодея және т.б. жатады.
Берілген қоректің әр түрлі құрамдық үйлесі мен әр түрлі
температуралық және оттегі режимінде, ақ амур балығы өзінің сүйікті қорегін
тауып, оны жеп тауысқан соң біршама уақытқа созылатын үзіліс байқалады
(сүйікті қорегін іздеуге кеткен уақыт), сонан кейін талғам барысына қарай
басқа қоректік өсімдіктер желіне бастайды. Бұл ақ амур балығының қоректік
талғамы бойынша анықталған, қорекке тез бейімделуін көрсетеді.
Ақ амур балығының қоректену спектірі су температурасының көтерілуіне
қарай маусым айынан тамыз айына қарай кеңейген. Мысалы: қоға, жіптәрізді
балдырлар (спирогира, ризоклониум) маусым айында 16-180С –та нашар желінсе
, шілде, тамыз айларында (орташа айлық температура 240С) жақсы желінген.
Жұмсақ хара ақ амурдың басқа өсімдіктерге қарағанда сүйсініп жейтін
өсімдігі болып табылады. Бұл өсімдік басқа өсімдіктермен салыстырғанда 100
% -ке дейін желінген. Тәулік сайын ақ амур балығы өз денесінің салмағына
шаққанда 206 % шамасында осы өсімдікті пайдаланған.
Балықтарға берген шылаң және хара өсімдіктері көп жағдайда толығымен
желінген. Бірақ шылаң қоректік өсімдігінің желіну жылдамдығы хара
өсімдігіне қарағанда төмен болған. Барлық жағдайда талғамдық индиксі оң
және 0,02-ден 0,14 арасында ауытқып отырған.
Шылаң өсімдігі бойынша талғам индикісіеің төмен болуы арнайы
қарастыруды талап етеді. Бұл тәжірибелердің көпшілігінде берілген қоректің
құрамында шылаң өсімдігінің өте көп болуымен айтылады. Мұндай жағдайда
Ивлев бойынша талғам индексі дұрыс нәтиже бермейді. Басқа үш тәжірибеде
шылаң басқа да жақсы желінетін өсімдіктермен мүйізжапырақ пен нашарлау
желінетін жүгері мен қоға сияқты қоректік өсімдіктерермен араластырылып
берілген. Тәжірибеде қолданылған балдыр шөп өсімдігінің үш түрі (Lemna
minor L, Lemna trisulca L, Spirodela polyрhyza Scheid) ақ амур балығымен
қарқынды желінген.
Балдыршөп өсімдігінің желіну жылдамдығы 22-26 % құрайды. Балдыршөп
қоректік өсімдігінің талғамдық индиксі әрқашан оң көрсеткішті көрсеткен,
бірақ ол өте үлкен шамада – 0,04тен 0,44-ке дейін ауытқып отырған.
Мүйізжапырақ (Coratophyllun demersum L) Бұл қоректік өсімдікті 25
тәжірибенің 11-інде пайдаланған. Оның жетеуінде бұл өсімдік ешқандай
қосындысыз берілген. Ақ амур балығының бұл өсімдікті жеу дәрежесі 10-нан
100 % аралығында ауытқып отырған. Мүйізжапырақ желіну жылдамдығы бойынша
шылақ пен балдыршөп өсімдігінің ортасын иемденеді (29 %). Бұл өсімдікті
шылақ пенбалдыршөп өсімдігіне қарағанда нашар, бірақ қоға өсімдігіне
қарағанда жақсы желінеді.
Қорыта айтқанда, мүйізжапырақ қоректік өсімдігін жеуге болатын, бірақ
белсенді талғамға ие бола алмайтын өсімдіктер қатарына жатқызуға болады.
Маусым айында жүргізілген тәжіибеде (160С) резоколиумнің желінуі
теріс көрсеткішті көрсетсе, ал тамыз айында су тепературасы 22-260С –та осы
балдырлар қарқынды желінген. Желіну жылдамдғы ақ амур балығының сүйікті
өсімдігіне сәйкес келген.
Су мияданы (Clycria aqatica Wohlb) Бұл өсімдік жеті тәжірибеде
қолданылған. Амур балығымен бұл өсімдіктің желіну дәрежесі 45-75 % құраған.
Тәжірибе барысында миядан өсімдігі нашар желінетін және желінбейтін
қоректік өсімдіктердің ішінде айтарлықтай жақсы желінген.
Ақ амур бұл өсімдікті қоға мен мүйіз жапыраққа қарағанда жақсы жеген.
Миядан өсімдігінің талғам индикісі айтарлықтай жоғары (+0,45; +0,32). Ал
қалған үш тәжірибеде тоғанда жақсы желінетін балдыршөп болғанда, миядан
өсімдігіне әсері өзгеріссіз болған. Миядан өсімдігінің желіну жылдамдығы 32
% құраған.
Кеңжапырақты қоға (Typha lotifalia). Кеңжапырақты қоға ақ амур
балығына тәжірибелердің көпшілігінде берілген. Қоға өсімдігінің жақсы
желінуі төрт тәжірибеде талғамдық индикісі +0,16дан 0,23ке дейін ауытқыған.
Бұл тәжірибеде сүйікті өсімдіктер көп болған соң салыстырмалы түрде нашар
желінетін өсімдіктермен тоғанда қалып қойған. Ал қалған тәжірибеде қоға
өсімдігіне ақ амур балығының әсері өзгерізсіз немесе кері көрсеткіштерді
көрсеткен. Талғам индикісі + 0,01ден -0,33ке дейін ауытқыған. Қоғаның
желіну дәрежесі 40-65 %.
Қорыта айтқанда, қоға өсімдігі жоғарыда айтылып кеткен өсімдіктерге
қарағанда нашар желінетін өсімдіктерқатарына жатқызуға болады.
Кәдімгі айыр (Аcorus calamus) ,жүгері (Yea mays L ), қамыс (Scirbus
tabernaemontani Gmel), майда шөп (Phocagmites communes trin) т.б. жоғарыда
айтылып кеткен өсімдіктермен қосып бергенде ақ амур балығы бұл өсімдіктерге
жоламаған. Бұл өсімдіктердің талғам индексі теріс -0,1ден -1ге дейін
ауытқып отырған.
Ақ амур балығымен талғамдалған қоректік өсімдіктердің топтары
І. Өте жақсы талғамдалынған өсімдіктері:
Хара жұмсақ - хара ломкая – Cara fragilis L.
Тарақбасты шылаң – рдест гребнечатый - Potamegeton pectinatus L.
Тарақбасты шылаң + ризоклониум – рдест гребнечатый + ризоклониум
-Potamegeton pectinatus L. + Rhizoclonium sp.
Канада элодеясы - элодея канадская - Elodea Canadensis rich.
II. Жақсы талғамдалынғанған өсімдіктер :
Кіші балдыр шөп – ряска малая – Lemna minor L.
Үшқұлақ балдыр шөп – ряска трехдольная – zemna trisulca L.
Тамыр шөп – многокоренник – Spirodela polyrrhiza Schleid
Үш құлақ балдыр шөп + тамыршөп + мүйізжапырақ - ряска трехдольная+
многокоренник+ роголистник
III. Айтарлықтай жақсы талғамдалған өсімдіктер:
Сұр-жасыл мүйізжапырағы - роголистник темно-зеленый – Ceratophyllum
demersum L.
Мүйізжапырақ + дұңгіршек – роголистник+ пузырчатка – C. Demersum L.
+ Utricularia vulgaris L.
Ризоклониум – ризоклониум – Rhizoclonium sp.
Су мияданы – манник водный – Glyceria aquatica Wahlb.
Кең жапырақты қоға – рогоз широколистный - Typha latifolia L.
Теңгебас+ жүзгіш миядан – сусак + манник наплывающий – butomus
umbellatus L. + Glyceria fluitans R.Br.
Түкті қиякөлең – осока мохнатая – Carex hirta L.
Кәдімгі жебежапырақ - стрололист обыкновенный -Sagittaria
sagittifolia L.
Шалғын түлкіқұйрығы – лисохвост луговой – Alopecurus pratensis L.
Шалғын қоқырбас – мятлик луговой - Poa pratensis L.
IV. Талғамдалынбаған өсімдіктер тобы:
Жүгері – Кукуруза - Zea mays L.
Кәдімгі айыр – Аир обыкновенный – Acorus calamus L.
Имек итшоғаны – Череда поникшая – Bidens cernuus L.
Су көрігі – Водокрас - Hydrocharis morsus – ranae L.
Жауқияқ – Телорез - Stratiotes aloides L.
Жүзгіш шылаң – Рдест плавающий – Potamogetan natans L.
Өткіржапырақты шылаң-Рдест пронзеннолистный - Potamogeton perfoliatus
L.
Кәдімгі қамыс – Тростник обыкнавенный - Phragmites communis trin.
Мысыққұйрық итқонақ - Щетинник сизый – Setaria glauca P.B.
Ақ бедесі – Клевер ползучий - Trifolium repens L.
Қарамық - Гречиха земноводная – Polygonum amphibium L.
Тік қиякөлең - Осока стойная - Carex gracilis Curt. V.
Желінбейтін өсімдіктер:
Түйнекөлең – Клубнекамыш морской – bolboschoenus maritimus Palla.
Табернемонтана қамысы – камыш Табернемонтана – Scripus
Tabernaemontani Gmel.
Қызылша – Свекла – Beta vulgaris L.
Батпақ елекшөбі – Ситняг болотный – Eleocharis palustris R.Br.
Дәрі түйежоңышқасы – онник лекарственный - Melilotus officinalis
Lam.
Кәдімгі дүңгіршектер – Пузырчатка обыкновенная – Utricularia vulgaris
l.
Теңге жапырақ – Манжетка - Alchemilla sp.
Қара жусан – Полынь – ернобыльник – Artemisia vulgaris L.
Сүйретпелі сарғалдақ – Лютик ползучий – Ranunculus repens L.
Су бұршағы – Водяной перец – Polygonum hydropipea L.
Қатты жапырақты сарғалдақ – Лютник жестколистный –R. Circinnatus
Sibth
Сары тұңғиық – Кувшинка желтая – nuphar luteum Sm.
Ақ тұңғиық – Кувшинка белая – Nimphaea alba l.
Шырмауық будрасы – Будра плющевидная – Glechoma hederacea L.
Ащы жусан – Полынь горькая – Artemisia absinthium L.
Австрия жусайы – Мята австрийская - Mentha austriaca Jacq.
1.2.1 Ақ амур балығының өсуі мен жастық құрамы
А.Ф. Коблицкийдің мәліметі бойынша ақ амур балығының дернәсілінің
дене ұзындығы 7,5 -14,5 мм. құрайды. Қабыршағының қалыптасуы дернәсілдің
дене ұзындығы 20 мм-ге жеткенде басталып, денесінің 40-45 мм ұзындығында
толығымен аяқталып бітеді. Шабақтың ұзындығы тамыз айында 45 мм болса,
қыркүйек айының соңында 60-70 мм-ге жетеді. Г.В. Никольскийдің айтуынша
Амур бассейінінде шабақтың ұзындығы шілде айының екінші жартысында 16-34
мм болса, қыркүйек айының басында ол 50-100 мм-ге дейін, орта есеппен 72
мм-ге дейін өскен.
Балқаш, Іле бассейінінде бұл балықтың шабақтары шамамен келесі
көрсеткіштерге дейін өседі:
Балқаш бассейінінде 1965 жылы қыркүйек айында сеголеткалардың бір
дене массасы 1,5-10 грамм құраған. Ал Іле өзенінде 1969 жылы олардың
ұзындығы 62-92 мм-ге дейін жеткен. Қапшағай су қоймасында 1975 жылы тамыз
айында ақ амур балығының сеголеткасының ұзындығы 92 мм., салмағы 0,65
граммды құраған. Қапшағай су қоймасының ағысында 1986 жылы қыркүйек айында
орта есеппен сеголеткалардың ұзындығы 54 см. құраған.
Арал және Балқаш бассейіндерінде ақ амур балығының өсу шегі туралы
мәліметтер әр авторда әр түрлі болып келеді. Мысалы, Балқаш және Іле
өзенінің атырауында алғашқы кезде өте жақсы өсу көрсеткіштері байқалған:
екі жастағы балықтардың (1+) ұзындығы орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz