Ақындық мектеп дәстүрі (Ж. Жақыпбаев шығармашылығы негізінде)
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4.7
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
I.Тақырыптық .идеялық бірлік және ақындық тұлғаның толысуы ... ... .9. 35
II.Ж.Жақыпбаев поэзиясының көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...36.64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65.68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69.70
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
I.Тақырыптық .идеялық бірлік және ақындық тұлғаның толысуы ... ... .9. 35
II.Ж.Жақыпбаев поэзиясының көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...36.64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65.68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69.70
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ поэзиясының 1970-80 жылдардағы тұсы өзіндік ерекшелігімен дараланған кезең болды. Әлеуметтік көңіл –күйдің ең алдымен әдебиетте, әсіресе, поэзияда таңбаланатынын ескерсек, бұл кезең поэзиясының өзгеше болу себебін аңғару қиын емес. 1970-80 жылдар тоталитарлық жүйенің күйреуіне, ССРО құрамындағы елдердің тәуелсіздік алуына деген халық санасының дайындық кезеңі болды. Бұл тұста «социалистік қоғамның коммунизмге ұласатын мәңгілік болашағы» жөніндегі жалған идеяны халық санасына барынша сіңіру әрекеті мемлекеттік деңгейде жүргізілгендіктен, бір жағынан оның ықпалы да елеулі болып, екінші жағынан кеңестік саясаттың құйтырқылығы да айқын аңғарылып, қалың ел екі ұдай сезім шарпуында жүрді. Дәл осы сана қалыбын бейнелеуде қаламгерге елден асқан білімпаздықтың немесе болжампаздықтың қажеті шамалы болатын. Ол үшін, ең бастысы жүрек сөзін айта білетін шынайылық қажет еді. Аталмыш дәуірде осыған дейінгі кезеңдерде қаптап кеткен кеңестік саясат ықпалымен жазылған плакаттық өлеңдердің әуенімен жүрген ақындар тобы да аз болған жоқ.
ХX ғасырдың 1970-80 жылдарындағы қазақ поэзиясы жасалуы мен дамуында бірсыпыра тың тенденциялар көрініс бергені мәлім. Егер одан бұрынғы дәуірлердегі поэзиядан қоғамдық саяси оқиғалардың жалпы мәнін ғана алғы кезекке шығарып, адамның қайталанбас көңіл-күйлерін, қуанышы мен наласын тереңдеп бейнелеуге жеткілікті көңіл бөлінбей келген болса, аталған кезеңдерде мұндай дәстүрге бірсыпыра өзгерістер енді. Адамның жеке басының сезім иірімдеріне мән беру, көңіл күйінің қыры мен сырына үңілу молырақ көріне бастады, Мұндай тенденциялар Ә. Тәжібаев секілді аға буын ақындардың шығармашылығынан да, 60 жылдарда поэзия әлеміне келіп қосылған Ғ.Қайырбеков, І.Мәмбетов, Т.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, С.Жиенбаев, М.Мақатаев, Е.Ибрагим, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов, С.Асанов, Ә.Абайділданов, Ө.Нұрғалиев, Ж. Қыдыров секілді ақындар өлеңдерінен де белгі бергені анық. Сондай –ақ бұлардан кейінгі ақындардың жаңа буыны шығармашылығында мұндай тенденция айқындала, нақтылана түсті деп айтуға болады. Міне, осы айтылған буынға жататын дарынды ақынның бірі – Ж.Жақыпбаев өлеңдерінен поэзия, лирика тағдырындағы эволюцияны айқынырақ көреміз. Ж.Жақыпбаевтың өмірі мен шығармашылығы жөнінде жазылған пікірлер, айтылған маңызды ойлар жоқ емес. Белгілі әдебиеттанушы ғалым, академик С. Қирабаев 60 жылдар әдебиетіндегі аса көрнекті ақындардың соңын ала шыққан өзіндік қолтаңбасы бар, аз ғана таланттар шоғырының ішінде Ж.Жақыпбаев есімін ауызға алады [1,188]. Ал, әдебиеттанушы, сыншы Б.Ыбырайымов С,Мәуленов, Ж.Нәжімеденов, О.Асқарлар секілді талантты ақындардың қатарында Жұматайды да атаған өлеңдерінен мысал келтірген[2,9].
ХX ғасырдың 1970-80 жылдарындағы қазақ поэзиясы жасалуы мен дамуында бірсыпыра тың тенденциялар көрініс бергені мәлім. Егер одан бұрынғы дәуірлердегі поэзиядан қоғамдық саяси оқиғалардың жалпы мәнін ғана алғы кезекке шығарып, адамның қайталанбас көңіл-күйлерін, қуанышы мен наласын тереңдеп бейнелеуге жеткілікті көңіл бөлінбей келген болса, аталған кезеңдерде мұндай дәстүрге бірсыпыра өзгерістер енді. Адамның жеке басының сезім иірімдеріне мән беру, көңіл күйінің қыры мен сырына үңілу молырақ көріне бастады, Мұндай тенденциялар Ә. Тәжібаев секілді аға буын ақындардың шығармашылығынан да, 60 жылдарда поэзия әлеміне келіп қосылған Ғ.Қайырбеков, І.Мәмбетов, Т.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, С.Жиенбаев, М.Мақатаев, Е.Ибрагим, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов, С.Асанов, Ә.Абайділданов, Ө.Нұрғалиев, Ж. Қыдыров секілді ақындар өлеңдерінен де белгі бергені анық. Сондай –ақ бұлардан кейінгі ақындардың жаңа буыны шығармашылығында мұндай тенденция айқындала, нақтылана түсті деп айтуға болады. Міне, осы айтылған буынға жататын дарынды ақынның бірі – Ж.Жақыпбаев өлеңдерінен поэзия, лирика тағдырындағы эволюцияны айқынырақ көреміз. Ж.Жақыпбаевтың өмірі мен шығармашылығы жөнінде жазылған пікірлер, айтылған маңызды ойлар жоқ емес. Белгілі әдебиеттанушы ғалым, академик С. Қирабаев 60 жылдар әдебиетіндегі аса көрнекті ақындардың соңын ала шыққан өзіндік қолтаңбасы бар, аз ғана таланттар шоғырының ішінде Ж.Жақыпбаев есімін ауызға алады [1,188]. Ал, әдебиеттанушы, сыншы Б.Ыбырайымов С,Мәуленов, Ж.Нәжімеденов, О.Асқарлар секілді талантты ақындардың қатарында Жұматайды да атаған өлеңдерінен мысал келтірген[2,9].
1. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті: Қысқаша очерк. –Алматы: Білім, 1998 .- 224 б.
2. Ыбырайымов Б. Ой мен сөз. Әдеби сын мақалалар.-Алматы: Жазушы, 1985.-248 б.
3. Мукаржовский Я.Преднамеренное и непреднамеренное в искустве.// Мукаржовский Ян. Исследования по эстетика и теорий исскуства/ пер. с чешск. В.А.Каменской. –М.:Исскуств, 1994,- 606 с.
4. Шапай Т.Шын жүрек-бір жүрек. Эссе. Әдеби сын. Зерттеу. Алматы:Жазушы, 1999.-256б.
5. Қабдолов З. Екі томдық таңдамалы шығармалар.- Алматы:Жазушы,-Т.2. Сөз өнер:Монография. Талант пен таным: Әдеби толғаныстар. -1983.456 б.
6. 40-50және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті.2- кітап, -Алматы: Ғылым, 1998-400б.
7. История казахской литературы в 3-х томах.Т.1.(Авт.Н.Смирнова,М.Сильченко,Б.Акмуканова и др.) –Алматы: 1968.-452 с.
8. Жәмішев Ә.Жыр жанары.- Алматы:Жазушы, 1970. -168 б.
9. Қирабаев С.Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. –Алматы: Білім, 1995.-288 б.
10. Базарбаев М.Казахская поэзия:Художественые искания. –Алматы: 1995.
11. Белинский В.Г. Полное собрание сочинений
В 13 т. М., т. 7, Статьии рецензии. 1953.-740 с.
12. Ақыпбеков Ө.Заманаларды бетке алған жыр көші// Өркен, 1991,21 қыркүйек.
13. Жақыпбаев Ж.Шұғұнық гүл төркіні:Өлеңдер.-Алматы: Жалын, 1984.80 б.
14. Жақыпбаев Ж. Көктемгі хаттар. Жыр кітабы. –Алматы: Жалын, 1992.-287б.
15. Әлімбек Қ.Мәңгілік тірі жанның төлеңгіттері.// Азия даусы. 1991, 17 желтоқсан.
16. (Белинский В.Г. Разделение поэзии на роды и виды, Полн.собр. соч.,т.5,1954,c.46)»[17,183].
17. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. –М.,Исскуство, 1976.614 с.
18. Лтиературный энциклопедический словарь, -М., Сов.энциклопедия. 1987.-750 с.
19. Ислам Досбол Амангелдіұлының жеке архивіндегі жазблар, магнитафон таспалары.
20. Қазақ елі, 1995, қазанның 5-і, N 15.
21. Керімов Ш.Сал-серілер салтанаты. // Наурыз. Жаңғырған салт-дәстүрлер. –Алматы: Қазақстан, 1991.- 256 б.
22. Ақпанбетұлы Ә. Күнгей елінің кербезі. //Жас алаш, 1994.10 тамыз.
23. Ақыпбеков Ө.Жатыпатар Жұматай//Аруана.1994,3 маусым.
24. Елғондинова З.Күйші.//Егемен Қазақстан.1995,4 ақпан.
25. Жұмаділов Қ.Жазушының тағдыры. //Қазақ әдебиеті,1999,29 қазан.
26. Ысмағұлов Ж.Абай:Ақындық тағлымы. –Алматы: Ғылым, 1994- 280б.
27. Нәжімедеов Ж.Өлеңге қатысты сөз.// Қазақ әдебиеті.1981-6 март.
28. Храпченко М.Б.Художественное творчество, действительность, человек. –М.,Сов.писатель, 1976.-366с.
29. Блок А.А. Собрание сочинении. В 8-ми Т.-М, -Л.,Гослитиздат, т. 5. 1 962-799с.
30. Қаратаев М.Жамбыл –халық поэзиясының алыбы.// Жамбыл және қазіргі халық поэзиясы. –Алматы: Ғылым,1975.-271 б.
31. Дастан ата (Жамбыл туралы естеліктер). –Алматы:Жазушы, 1989.-414б.
32. Жолдасбеков М.Жүз жырлаған жүрек. –Алматы:Жазушы, 1992.-315 б.
33. Каганович С.Л. «Восточный романтизм» русская романтическая поэзия. //контекст. 1982.-М., 1983.-336 с.
34. Қодар Ә.,Ақдаәулетұлы М. «Ғұмырымды мейірім үшін қидым мен...» // Алтын Орда. 2000, 17 наурыз.
35. Девятайкина Н.И. Мировозрение Петрарки:Этические взгляды. –Саратов. Саратовского ун-та. 1988.-205 с.
36. Нәжімеденов Ж. Өлеңге қатысты сөз.//Қазақ әдебиеті, 1981, 6 март;Ыбырайымов Б. Махаббат жырлары //Қазақ әдебиеті 1985, 16 авгут.
37. Белинский В.Г. Разделение поэзии на роды и виды.// Полн. собр. соч. т. 5. – М., 1954.
38. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш.// Байтұрсынов А. Ақ жол. Өлеңдер мен әңгімелер,публицистикалық мақалалар мен әдеби зерттеу. Құрастырып алғы сөзін жазған Р.Нұрғалиев. – Алматы:Жазушы, 1991.- 463 б.; Ысмағұлов Ж. Абай поэзиясындағы өмір шындығын бейнелеудің реалистік принципері. Докт. Дисс. А. 1995.
39. Қамайұлы Ж.Жұмбақ жұлдыз кім екен? // Азия, 1993, тамыз № 35;Құттымұратұлы Қ. Қазақы мәжнүн // Қазақ әдебиеті 1995, №5,7.
40. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. –Алматы : Мектеп, 1969. -244 б.;
41. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы:Қазақ университеті.1992. – 351 б.;
42. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. –Алматы: Ғылым, 1991. -208 б.
2. Ыбырайымов Б. Ой мен сөз. Әдеби сын мақалалар.-Алматы: Жазушы, 1985.-248 б.
3. Мукаржовский Я.Преднамеренное и непреднамеренное в искустве.// Мукаржовский Ян. Исследования по эстетика и теорий исскуства/ пер. с чешск. В.А.Каменской. –М.:Исскуств, 1994,- 606 с.
4. Шапай Т.Шын жүрек-бір жүрек. Эссе. Әдеби сын. Зерттеу. Алматы:Жазушы, 1999.-256б.
5. Қабдолов З. Екі томдық таңдамалы шығармалар.- Алматы:Жазушы,-Т.2. Сөз өнер:Монография. Талант пен таным: Әдеби толғаныстар. -1983.456 б.
6. 40-50және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті.2- кітап, -Алматы: Ғылым, 1998-400б.
7. История казахской литературы в 3-х томах.Т.1.(Авт.Н.Смирнова,М.Сильченко,Б.Акмуканова и др.) –Алматы: 1968.-452 с.
8. Жәмішев Ә.Жыр жанары.- Алматы:Жазушы, 1970. -168 б.
9. Қирабаев С.Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. –Алматы: Білім, 1995.-288 б.
10. Базарбаев М.Казахская поэзия:Художественые искания. –Алматы: 1995.
11. Белинский В.Г. Полное собрание сочинений
В 13 т. М., т. 7, Статьии рецензии. 1953.-740 с.
12. Ақыпбеков Ө.Заманаларды бетке алған жыр көші// Өркен, 1991,21 қыркүйек.
13. Жақыпбаев Ж.Шұғұнық гүл төркіні:Өлеңдер.-Алматы: Жалын, 1984.80 б.
14. Жақыпбаев Ж. Көктемгі хаттар. Жыр кітабы. –Алматы: Жалын, 1992.-287б.
15. Әлімбек Қ.Мәңгілік тірі жанның төлеңгіттері.// Азия даусы. 1991, 17 желтоқсан.
16. (Белинский В.Г. Разделение поэзии на роды и виды, Полн.собр. соч.,т.5,1954,c.46)»[17,183].
17. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. –М.,Исскуство, 1976.614 с.
18. Лтиературный энциклопедический словарь, -М., Сов.энциклопедия. 1987.-750 с.
19. Ислам Досбол Амангелдіұлының жеке архивіндегі жазблар, магнитафон таспалары.
20. Қазақ елі, 1995, қазанның 5-і, N 15.
21. Керімов Ш.Сал-серілер салтанаты. // Наурыз. Жаңғырған салт-дәстүрлер. –Алматы: Қазақстан, 1991.- 256 б.
22. Ақпанбетұлы Ә. Күнгей елінің кербезі. //Жас алаш, 1994.10 тамыз.
23. Ақыпбеков Ө.Жатыпатар Жұматай//Аруана.1994,3 маусым.
24. Елғондинова З.Күйші.//Егемен Қазақстан.1995,4 ақпан.
25. Жұмаділов Қ.Жазушының тағдыры. //Қазақ әдебиеті,1999,29 қазан.
26. Ысмағұлов Ж.Абай:Ақындық тағлымы. –Алматы: Ғылым, 1994- 280б.
27. Нәжімедеов Ж.Өлеңге қатысты сөз.// Қазақ әдебиеті.1981-6 март.
28. Храпченко М.Б.Художественное творчество, действительность, человек. –М.,Сов.писатель, 1976.-366с.
29. Блок А.А. Собрание сочинении. В 8-ми Т.-М, -Л.,Гослитиздат, т. 5. 1 962-799с.
30. Қаратаев М.Жамбыл –халық поэзиясының алыбы.// Жамбыл және қазіргі халық поэзиясы. –Алматы: Ғылым,1975.-271 б.
31. Дастан ата (Жамбыл туралы естеліктер). –Алматы:Жазушы, 1989.-414б.
32. Жолдасбеков М.Жүз жырлаған жүрек. –Алматы:Жазушы, 1992.-315 б.
33. Каганович С.Л. «Восточный романтизм» русская романтическая поэзия. //контекст. 1982.-М., 1983.-336 с.
34. Қодар Ә.,Ақдаәулетұлы М. «Ғұмырымды мейірім үшін қидым мен...» // Алтын Орда. 2000, 17 наурыз.
35. Девятайкина Н.И. Мировозрение Петрарки:Этические взгляды. –Саратов. Саратовского ун-та. 1988.-205 с.
36. Нәжімеденов Ж. Өлеңге қатысты сөз.//Қазақ әдебиеті, 1981, 6 март;Ыбырайымов Б. Махаббат жырлары //Қазақ әдебиеті 1985, 16 авгут.
37. Белинский В.Г. Разделение поэзии на роды и виды.// Полн. собр. соч. т. 5. – М., 1954.
38. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш.// Байтұрсынов А. Ақ жол. Өлеңдер мен әңгімелер,публицистикалық мақалалар мен әдеби зерттеу. Құрастырып алғы сөзін жазған Р.Нұрғалиев. – Алматы:Жазушы, 1991.- 463 б.; Ысмағұлов Ж. Абай поэзиясындағы өмір шындығын бейнелеудің реалистік принципері. Докт. Дисс. А. 1995.
39. Қамайұлы Ж.Жұмбақ жұлдыз кім екен? // Азия, 1993, тамыз № 35;Құттымұратұлы Қ. Қазақы мәжнүн // Қазақ әдебиеті 1995, №5,7.
40. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. –Алматы : Мектеп, 1969. -244 б.;
41. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы:Қазақ университеті.1992. – 351 б.;
42. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. –Алматы: Ғылым, 1991. -208 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ақындық мектеп дәстүрі ( Ж. Жақыпбаев шығармашылығы негізінде)
Орындаған
4 курс студенті ------------------------ Жаңалық Саягүл
Ғылыми жетекшісі
Ф.ғ.д., проф.м.а. --------------------------Ержанова Сәуле
Норма бақылаушы
Ф.ғ.к., -------------------------- А.Көшекова
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Ф.ғ.д., проф. м.а--------------------------С.Б.Ер жанова
Алматы, 2012
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...4-7
Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..8
I.Тақырыптық –идеялық бірлік және ақындық тұлғаның толысуы ... ... .9- 35
II.Ж.Жақыпбаев поэзиясының көркемдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .36-64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5-68
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 9-70
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ поэзиясының 1970-80 жылдардағы тұсы
өзіндік ерекшелігімен дараланған кезең болды. Әлеуметтік көңіл –күйдің
ең алдымен әдебиетте, әсіресе, поэзияда таңбаланатынын ескерсек, бұл
кезең поэзиясының өзгеше болу себебін аңғару қиын емес. 1970-80 жылдар
тоталитарлық жүйенің күйреуіне, ССРО құрамындағы елдердің тәуелсіздік
алуына деген халық санасының дайындық кезеңі болды. Бұл тұста
социалистік қоғамның коммунизмге ұласатын мәңгілік болашағы
жөніндегі жалған идеяны халық санасына барынша сіңіру әрекеті мемлекеттік
деңгейде жүргізілгендіктен, бір жағынан оның ықпалы да елеулі болып,
екінші жағынан кеңестік саясаттың құйтырқылығы да айқын аңғарылып, қалың ел
екі ұдай сезім шарпуында жүрді. Дәл осы сана қалыбын бейнелеуде қаламгерге
елден асқан білімпаздықтың немесе болжампаздықтың қажеті шамалы болатын. Ол
үшін, ең бастысы жүрек сөзін айта білетін шынайылық қажет еді. Аталмыш
дәуірде осыған дейінгі кезеңдерде қаптап кеткен кеңестік саясат ықпалымен
жазылған плакаттық өлеңдердің әуенімен жүрген ақындар тобы да аз болған
жоқ.
ХX ғасырдың 1970-80 жылдарындағы қазақ поэзиясы жасалуы мен дамуында
бірсыпыра тың тенденциялар көрініс бергені мәлім. Егер одан бұрынғы
дәуірлердегі поэзиядан қоғамдық саяси оқиғалардың жалпы мәнін ғана алғы
кезекке шығарып, адамның қайталанбас көңіл-күйлерін, қуанышы мен наласын
тереңдеп бейнелеуге жеткілікті көңіл бөлінбей келген болса, аталған
кезеңдерде мұндай дәстүрге бірсыпыра өзгерістер енді. Адамның жеке басының
сезім иірімдеріне мән беру, көңіл күйінің қыры мен сырына үңілу молырақ
көріне бастады, Мұндай тенденциялар Ә. Тәжібаев секілді аға буын
ақындардың шығармашылығынан да, 60 жылдарда поэзия әлеміне келіп қосылған
Ғ.Қайырбеков, І.Мәмбетов, Т.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, С.Жиенбаев,
М.Мақатаев, Е.Ибрагим, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов, С.Асанов,
Ә.Абайділданов, Ө.Нұрғалиев, Ж. Қыдыров секілді ақындар өлеңдерінен де
белгі бергені анық. Сондай –ақ бұлардан кейінгі ақындардың жаңа буыны
шығармашылығында мұндай тенденция айқындала, нақтылана түсті деп айтуға
болады. Міне, осы айтылған буынға жататын дарынды ақынның бірі –
Ж.Жақыпбаев өлеңдерінен поэзия, лирика тағдырындағы эволюцияны айқынырақ
көреміз. Ж.Жақыпбаевтың өмірі мен шығармашылығы жөнінде жазылған пікірлер,
айтылған маңызды ойлар жоқ емес. Белгілі әдебиеттанушы ғалым, академик С.
Қирабаев 60 жылдар әдебиетіндегі аса көрнекті ақындардың соңын ала шыққан
өзіндік қолтаңбасы бар, аз ғана таланттар шоғырының ішінде Ж.Жақыпбаев
есімін ауызға алады [1,188]. Ал, әдебиеттанушы, сыншы Б.Ыбырайымов
С,Мәуленов, Ж.Нәжімеденов, О.Асқарлар секілді талантты ақындардың
қатарында Жұматайды да атаған өлеңдерінен мысал келтірген[2,9]. Зиялы
жұртшылық тарапынан ерекше ілтипатқа ие болған ақын шығармашылығы қарапайым
көпшіліктің қолынан түспес дүниесіне бірден айналып кете қоймағаны
белгілі. Нақты бір шығармашылықтың дер кезінде бағалануы оқырманның тарихи
дәуірдегі эстетикалық талғамына, интеллектуалдық деңгейіне де байланыстық
Ақынның шығармашылығын талдай отырып, бұл мәселенің де сырларын ашу
мүмкіндігі туады.
Әдебиетті зерттеу тәжірибесінде белгілі бір ақынның не жазушының
шығармашылығын суреткер өмірден өткенннен кейін, араға біраз уақыт салып
барып зерттеу ұтымды деген пікір қалыптасқан. Мұндай тұжырымның белгілі
дәрежеде шындыққа сәйкес келетіні күмәнсіз. Өйткені қандай шығарманың да
құндылық деңқандай шығарманың да құндылық деңгейіне қатал сыншы уақыт қой.
Кезінде әдебиет сынында мақталған туындылардың уақыт өте келе әсерін,
тартымдылығын тіпті құндылығын жоятындары болады. Әрбір жаңа қауымның
көркем шығармаға жаңа биіктен тың көзқараспен баға беруі заңды ... Сонымен
қатар әдеби шығармаларды жарияланған кезеңнен тым алыстап кетпей тұрғанда
ізін суытпай талдаудың да өзіндік ұтымды жақтары жоқ емес. Бұл тектес
еңбектерде зерттеуші өз объектісіне неғұрлым соны да қызғылықты материалды
молырақ қамтиды. Сондықтан ол зерттеу мүмкіндігінің кейбір
артықшылықтарын пайдалана алады. Мұндай жағдайда қазіргі әдебиеттану мен
өнертанудағы аса зәру мәселе шығармашылықты психоаналитикалық тұрғыдан
талдауға,туындының оқырманға берер әсерінің негізгі факторларын айқындауға
[3] қажет материалдарды жинаудың мүмкіндігі мол болады. Белгілі бір
суреткердің тірі жүрген замандастарының, жолдастарының жалпы әдеби қауым
өкілдерінің пікірлері шығарманың табиғатын, ерекшелігін тануға
көмектесетіні сөзсіз.
Осы айтылғандарды еске тұта келіп, біз өмір жолдары бүгінгі күімізден тым
жыраққа кетпеген талантты ақын Ж.Жақыпбаевтың шығармашылығын өз заманындағы
поэзиялық ахуалымен байланыстыра, туындыларының көркемдік тәсілін, ақын
мен огны лрикалық қаһарманының ара қатынасы диалектикасын жүйелі түрде
сөз етуге, талдауға бекіндік. Біздің зерттеуіміздің өзектілігін танытатын
бірінші мәселе Ж.Жақыпбаев поэзиясының ғана емес, онымен замандас
ақындардың шағармашылығын да сабақтастыра сөз етуіміз болса, екінші
мәселе ақын мұрасының даралығын таныту, яғни Ж.Жақыпбаев өмірі мен
шығармашылығы негізінде 1970-80 жылдардағы қазақ поэзиясының басты
қаиетіне, жаңалықтарына барлау жасау.
Ж.Жақыпбаев шығармашылығы 1970-80 жылдардағы қазақ поэзиясының ең
көрнекті өкілдерінің бірі ретінде ғана емес, сонымен қоса, жоғарыда
айтылған поэтикалық мәселелерді айқындауға қызмет ететін деректік
сипатымен де құнды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Ж.Жақыпбаев лирикасының идеялық-
тақырыптық ерекшеліктерін сипаттау, олардың ақын өмір сүрген дәуір
шындығымен байланысын, өлеңдерінің көркемдік тәсілін, қазақ
поэзиясындағы орны мен мәнін анықтау жұмыстың басты мақсаты болып
табылады. Осыған орай төмендегідей нақтылы мәндеттер алға қойылды.
- Ж.Жақыпбаев лирикасының идеялық-тақырыптық өзгешеліктерін
жүйелеу;
- Ақын шығармаларының көркемдік тәсілдерін анықтау;
- Ж.Жақыпбаев өлеңдерінің көркемдік бейнелеу құралдарын талдау;
- Ақын шығармашылығындағы өмір шындығы мен лирикалық қаһарманның
ара-қатынасын зерделеу;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ж.Жақыпбаевтың шығармашылығы қазірге
дейін арнайы зерттелеген жоқ. Тіпті оның өлеңдері жөнінде айтылған
ғылыми пікірлердің өзі саусақпен санарлық. Бұл қатарда оның өлеңдері мен
жыр жинақтарына арналған Ж.Нәжімеденовтің,Б.Ыбырайымовтың, Қ.Ергөбековтің,
К.Мырзабековтың, С.Негимовтың, Ұ.Есдәулетовтың, М.Неталиевтің
рецензияларын айтса болады[4].
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі.Орыс және қазақ
зерттеушілерінің лирика, өлең табиғаты жөніндегі монографиялар мен
зерттеулерді жұмысымызға таяныш еттік. Сондай –ақ лирикалық туындыдағы
автор қолтаңбасына тән ерекшеліктердің қыр-сырын көрсететін
зерттеулер де басты бағдар етілді. Әдебиет теориясына қатысты еңбектер
пайдаланылды.
Ақынның Жалын баспасынан көзі тірісінде шыққан Саратан
1970, Ләйлә 1981, Шұғынық гүл төркіні 1984, қайтыс болғаннан
кейін жұбайы З.Елғондиева дайындауымен жарияланған Көктемгі хаттар
1992 атты жыр жинақтарындағы өлеңдер негізгі материал ретінде
алынды. Әсіресе, соңғы екі жинақ негізгі дәйек етілді. Сондай-ақ
туындыгердің бұл жинақтарына енбей қалған кейбір өлеңдері де қамтылды.
Ақын жөніндегі ақын-жазушылардың, қаламдас достарының түрлі
басылымдарда жарық көрген естелік, ой-толғамдары [5] да зерттеуге
қажетті деректердің үлкен бір бөлігін құрайды. З.Елғондықызының,
филология ғылымдарының кандидаты Б.Қорғанбековтың Ж.Жақыпбаев туралы
ауызша естеліктері ең керекті тұстарда пайдаға асырылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми негізі. Ж.Жақыпбаев шығармашылығына
қатысты зерттеу еңбектерді басшылыққа ала отырып, орыс және қазақ
ғалымдарының теориялық тұжырымдарын негізге алдық. Ж.Жақыпбаевтың
шығармалары көркемдік жағынан талдау барысында төмендегі мәселелердің
көбірек белең алуына байланысты жұмысымызды төмендегі мәселелерге арнадық
:
-Автор поэзиясы ақын туып-өскен ортасының өз тағдыр жолдарының
ерекшелігіне тығыз байланыстылығын,
- Шығармашылық тұлға мен лирикалық қаһарманның арақатынасын анықтау,
-Ж.Жақыпбаев поэзиясының көркемдік тәсілі көрсетілуіне мән берілді,
- Ақын өмірі мен шығармашылығына қатысты тың деректердің ғылыми
айналымға түсірілуін зерттеудің жаңалығы деп білеміз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, негізгі екі бөлімнен және
қорытындыдан тұрады.
I.Тақырыптық-идеялық бірлік және ақындық тұлғаның толысуы
Автор бейнесі оқырманға, көбінесе лирикалық қаһарманмен бір немесе
жақын болып көрінетін лирикалық әдеби тек үшін ақын өмірбаяны шешуші
рольді иеленеді. Неміс қаламгері И.Бехер лирик ақынды өзін-өзін
бейнелеуші адам. Оның өзі-өз лирикасының кейіпкері– дейді. Енді бір
әдебиетшілер лирикалық кейіпкердің автор көшірмесі емес екеніне баса
назар аударады. Мәселен, лирика табиғатын зерттеген Т.Шапай былай
дейді: лирикалық кейіпкер – ақынның өзі емес, творчествалық тұлғаның
шығармадағы көркемдік прокциясы, әдеби бейе [4,148-149]. Бұл
айтылғандар бір –бірімен қарама-қайшы емес, керісінше, бір-бірін
толықтырушы пікірлер. Демек лирикалық кейіпкер бойынан ақын
тұлғасына, өмірбаянына қатысты шындықты да, оның қиялынан туған
қоспаларды да табуға болады. Бұл тұрғыдан келгенде, ақын мен лирикалық
кейіпкер байланысы эпикалық немесе драмалық шығармалардағы түп тұлғаға
оның көркем образының қаншалықты қатысты болатыны тәрізді құбылыс.
Әдебиеттің объектісі-өмір,предметі-адам[5,86] ,дегенЗ.Қабдолов
тұжырымына сүйенер болсақ, автор мен лирикалық қаһарман бейнесінің
байланысын көрсету барысында кейіпкер образы арқылы шығармада бейнеленген
өмір шындығы да танылатынын аңғарамыз. Бұл –ақын шығармаларының тақырыптық
ауқымына барлау жасау деген сөз. Тақырып –жазушы суреттеп отырған өмір
құбылысы болса, -[5,86], өмірдің сан-саналылығы шығармада да тақырыптың
көпқырлылығы арқылы бейнеленеді. Ал тақырып ауқымының күрделілігін
айқындайтын ақын тұлғасы болса, оны кең қамтып бейнелеу мүмкіндігін
туғызатын оның талант деңгейі болмақ. Т.Шапайдың Лирикалық кейіпкерден
ақын тұлғасын бүкіл қыр-сырымен тануға болатындығы,Ол–өз алдына
мәселе[4,149],-деуінің осындай мәні бар.
Ж.Жақыпбаевтың лирикасының тақырыптық сипатын, көркемдік ерекшелік
қырларын оның өмірбаянымен байланыстыра отырып көрсету, сол арқылы
лирикалық тұлғаны ашу жұмысымыздың алғашқы тарауында көздеген басты
нысанымыз болып табылады. Осы орайда лирикалық кейіпкер, лириклық тұлға
атауларының қолдану аясы жөнінде арнайы зерттеу нәтижесінде орнықты тұжырым
айтқан Т.Шапай пікіріне тоқтала кетейік: ...белгілі бір ақынның жеке бір
туындыларындағы лирикалық бейнені лирикалық тұлға емес, лирикалық
кейіпкер деп тануымыз орынды деп ойлаймыз. Ал оның барлық лирикалық
туындыларын ішкі бірлікте ұстап тұрған нақты әлеуметтік, кісілік дара
ерекшеліктермен рухани дүниетанымдық өресімен сомдалғани біртұтас адам
бейнесі –біздің ұғымызда лирикалық тұлға[4,149-150]. Әрине Ж.Жақыпбаев
поэзиясындағы тұтас лирикалық тұлға жекеленген өлеңдерінен танылатын
кәміл.
Біз автор-лирикалық кейіпкер-тақырып мәселелерінің байланысын ақын
өмірбаяны негізінде ашуға тырыстық.
Әрбір қаламгер өз тұсындағы дәуір шындығымен бетпе-бет келіп, оның ең
көкейкесті деген мәселелерін ой мен сезім елегенен өткізеді. Ақын өз
заманының өзекті құбылыстарына деген көркем пайымдауларын шығармашылығы
арқылы оқырман назарына ұсынғанда, салқынқандылық таныта алмайды. Заманына,
айналасына деген адами көзқарастың ең эмоцияға бай түрі поэзиядан
танылатыны шындық. Сондықтан да адам мен дәуір арасындағы байланыстан
туатын көңіл-күйді көрсетіп берудегі поэзияның көтерер жүгі үлкен.
Түрлі дәуірдің өзіндік ерекшіліктерін, сол тұстағы қоғамдық сананың
негізгі белгілерін поэзиядан айрықша тани аламыз. Әр заман поэзиясының
өзіне лайық күйі бар, өзіне лайық үні. Адам баласының бүкіл тарих бойына
ілгері басып-дамуы қаншалықты тынымсыз, толассыз жүріп жатқан процесс
болса, көркем бейне жүйесімен ойлау, дүниені образбен танып баяндау,
суреттеу өнері де тоқтаусыз дамып, жаңаланып, жақсарып келе жатқан
құбылыс. Қоғамдық сананың бір түрі ретінде көркем әдебиет қай ғасырда
болса да, сол заманғы адамдардың бір –біріне деген қатынасын, ой
–арманын, дүниетанымын байқатпақ. Соның ішінде поэзияның ғана құдіреті
келетін, тек өлең ғана айта алатын тебіреніс бар. Ол –заман күйі, адам
күйі, тіршілік еткен жанның мұңы мен зары, ішкі ой-сезімі, арманы,
күйініші мен қуанышы,- дейді М.Базарбаев. Демек дәуірге тән қоғамдық
көңіл-күй ең алдымен поэзияда, әсіресе, лирикада бейнеленеді деген сөз.
Біз зерттеуіміздің негізгі өзегі етіп алған Ж.Жақыпбаев лирикасы –
кеңестік дәуірдегі қазақ поэзиясының құрамдас бір бөлігі. Сондықтан
ақын туындыларын кеңестік қазақ әдебиетінің, оның ішінде, 70-80 жылдардағы
қазақ лирикасының аясында қарастырған жөн. Аталмыш кезеңдегі
қоғамдық көңіл-күйдің ерекшелігі, оның қазақ поэзиясына тигізген
ықпалы жөнінде кіріспе бөлімде біршама айттық. Осы тарихи дәуірдегі
лириканың ең басты өзгешелігі – қоғамдық пікірді кеңестік саясат
қалыбына салмай, ойды ашық айта білу еді. Сондай –ақ лирикалық
қаһарманның өзінің ішкі әлеміне көбірек үңілуі, сыршылдықтың басымдығы
да бұл кезең лирикасына тән сипат болатын. Көркемдік ізденістер көкжиегі де
осы тұста кеңейе түсті. Жапатармағай жарық көріп жатқан жыр жинақтарының
әрқайсысына шұқшия үңілмей-ақ сыдыртып оқып шықсаңыз да төл
әдебиетіміздегі озық туындылармен қатар Шығыс пен Батыс поэзиясының үлгі
-әсерін, рухани ықпалын байқау қиынға соқпайды. Бұл да поэтикалық,
көркемдік ой дамуында, тәжірибе байытуда маңызды факторлардың бірі
[2,43],- деп жазды ол кезде Б.Ыбырайымов.
Осы ерекшеліктерді дәуір лирикасының алдыңғы кезеңдерден артықылығы
ретінде бағалау дұрыс бола қоймайды. Өйткені қоғамдық жағдай тудырған
әдеби кезең өзгешелігі сол жағдайдың өзімен бірлікте қарастырылуы керек.
Алдыңғы әдеби кезеңдерде тоталитарлық жүйе социалистік реализм деп
аталатын, қатаң қағидалар шеңберінен шықпауға мәжбүр етсе, оған суреткер
немесе әдебиет емес, сол қоғамдық жүйе кінәлі деп білу керек. Оның
үстіне кеңестік қазақ әдебиетінің алғашқы кезеңдерінде шығармашылық
еркіндікке сыршылдыққа, шығармашылдық индивидуализмге тарихи жағдайлардың
суреткер мойнына жүктеген айыр міндеті де мүмкіндік бере қоймайды.
Алдыңғы әдеби дәуірлер поэзиясының атқарған осындай міндеті жөнінде
Ә.Тәжібаев былай деген:
Поэзия бай жылқышысы болған жастарды романтикалық геройға
айналдырудан, оның еңбектегі ерліктерін жырлаудан бұрын, әуелі оған бас
бостандығын қалай алу жолын үйретуге тиісті болды.
Біресе поэзия алдында кедей, надан елді ояту, ілімге, еңбекке шақыру
ұраны тұрса, біресе қанаушы таптан қалай есеп айыру, одан малды, жерді
қалай алу ұраны тұрды. Одан кейін ұлы бесжылдықтар өтті; әр алуан
жауларға соққы беру, мұхит құшағындағы жалғыз аралдай социализм
мемлекетін капитализм қоршауынан аман сақтау, балға мен мылтықты қатар
тұтына білуді де поэзия үйретісуге міндетті болды. Өлең жазуға жағдай
күтіп отырмадық. Эстетика оқуға да уақыт жете берген жоқ. Қазақ совет
поэзиясының поэтикасын жасаудан бұрын әуелі өзін жасау, оны
халқымыздың керегіне, мұқтажына жұмсау керек еді, солай еттік те.
Көшелерге плакат, ұран, газеттерге үгіт-насихат жырлары керек, ертең
емес, бүгін керек. Біз ондай өлеңдерді жазу үшін ақ қанатты музаның
ұшып келуін күтіп отыра алмадық. Ауызға түскен, тілге бірінші үйірілген
сөз ырғаққа, ұйқасқа қалана берді. Олардың ішінде керемет асылдары да,
керемет жасықтары да жүрді. Сөйтіп жүріп Отан іргесі берік, поэзия
бұғанасы жаңа беки бергенде Ұлы Отан соғысы басталып кетті. Сондықтан
болу керек Абайдан кейінгі поэзиямыздың міндеттері, оны жат ықпалдардан
қалай сақтау туралы қанша сөйлессек те, поэзиямыздың эстетикалық
жағына көбірек үңілуге уақыт таппағандай болып келдік.
Қазақ әдебиетінің, оның ішінде қазақ поэзиясының саяси қысым
ықпалында айрықша болған кезі -30 жылдар. Сондықтан осы кезең лирикасында
көркемдік кемшіліктер айрықша көрінді.
Осы кезең әдебиетін зерттеген Р.Бердібаев кеңес үкіметі тұсында-ақ
бұл олқылықтарды айқын көрсетіп берген болатын.
Лирика табиғатының өзі мейлінше шыншылдықты көңіл аңсары мен күдігін
ірікпей айта білуді қажет етеді ғой. Шаттық та, мұң да шын ақиқатымен
поэзиға бөленіп берілсе ғана адамның сыры басқалар үшін ғибратқа
айналмақ. Бірақ 30 жылдар лирикасында өмірдің қат-қабат байлығын,
тіршіліктің алуан тарауын көрсетудің орнына оның тек күнгей ғана беткейін
жырлау орын тепті. Мұндай бір сарынды өлең мазмұнын сұйылтты, шын
поэзияның емес, жаттанды машықтың көбеюіне жол ашты,- дейді ғалым.
Ал қазақ лирикасының келесі кезеңі Ұлы Отан соғысы ауыртпашылығын
арқалаумен өткендіктен, аталмыш кемшіліктерді түзетуге мүмкіндік те бола
қоймайды. Алайда бұдан соңғы кезеңде де мұндай олқылықтар бірден жойыла
қоймады. Сын түзелмей-мін түзелмейді деген қанатты сөздің растығы осы
кезде айқын көрінді. Алдыңғы дәуірлердегі солақай сын 40-50 жылдар
әдебиетінде де қайталанып, сол кездегі әдеби олқылықтардың сақталып
қалуына себеп болды. 1936-1937 жылдардағы жазылған сын мақалаларды есепке
алмағанның өзінде 40-50 жылдар ішінде осыншалық асыра сілтеулер болғанын
айқын көреміз.
Лириканың интимдік тақырыптарға, сүйіспеншілікке арналған түрлеріне
де қысым жетпей қалған жоқ,- дейді бұл жөнінде Ә.Тәжібаев.
Тек қазақ әдебиеті ғана емес, Кеңестер Одағындағы өзге ұлт
әдебиеттері де солақай сынның сойылынан алпысыншы жылдардан бастап құтыла
бастады. Оған ең басты себеп болған оқиға –1956 жылдың басында өткен
КОКП-ның ХХ съезінде Сталиннің жеке басына табынушылығының айыпталуы,
1957 жылы жеке адамға табыну қалдықтарын жою туралы Орталық партия
Комитетінің қаулысы болды. Осы кезең әдебиетіндегі өзгерістер жөніндегі
қазақ әдебиеті тарихына қатысты еңбектерде былай делінген еді:
Түрі–ұлттық,мазмұны –социалистік деген құрсау принциптің ыдырауының
басы жеке адамға табыну індетін әшкерелеу кезеңінен бас
алады[6,135].
60 жылдар әдебиеті де тоталитаризм құрсауынан бірден босанып
кете қоймады. Бұл кезде әдебиет сапына қосылған жас қаламгерлер балалық
шағын соғыстың ауртпалығында өткізген ұрпақ өкілдері еді. Сондықтан
олардың шығармаларында мұңды әуен басым болды. Өлеңдерінде баланың
-жетім, ананың- жесір қалуын, майданнан оралмаған әкені күткен бала
сағынышын жырлаған буын 60 жылдардағы әдебиетке жаңа бір леп әкелді, -
[6,137]деген пікірдің айтылуы жайдан жапй емес.
Социалистік өмірдің жарқын суреттерін басым жырлаған алдыңғы уақыт
поэзиясымен салыстырғанда бұл кезең лирикасында мұңды, қайғылы пафосы,
соғыс тақсіреті тақырыбы мен қатар көрінуі сияқты күрт өзгеріс көзге
түсті. Бұл пафос адамның ішкі әлемін кеңірек ашуға септігін тигізді.
Осылайша интимдік лирикаға кеңірек жол ашыла бастады. Өлеңнің сыршылдық
мазмұны тереңдей түсті. Ал тың мазмұн жаңа пішінді туғызатыны рас. Жаңа
түр өзгерістер көбейді [7,256-257]. Өлеңнің ішкі құрылымы мен сыртқы
сымбатына мән беріп, мазмұнын байытып, тұтас бір организмге айналдырып
жарлауда, сөзін мелодиялық –интонациялық кестесіне, ұйқас табиғатына,
әуезділігіне, ырғақтың құрылысына басты назар аударған бұл кезеңдегі
ақындар өзінен бұрынғы толқындардың ең озық үлгілерін ілгері дамытып,
жаңадан шығармашылық өнер танытты. Кейінгі поэзия өкілдеріне өз
ерекшеліктерімен үлгі боларлықтай із салды [6,157].
Алайда 60 жылдарда алдыңғы дәуірлер олқылығынан толық арыла алмаған
ақындар болды. Осыған байланысты бұл кезеңдегі поэзияның басты
тенденциясын осы тұрғыдан бағалайтын көзқарастар да пайда болып келеді.
Бұл кезеңдегі поэзияға ортақ кемшілік –ақындар партиялық принцип
деген позицияны қатты ұстанды. Көркемдіктен гөрі комунистік партияны,
социализм принциптерін тақырып еткендер бағаланды. Соларға жол ашылды.
Сондықтан әрбір дарын иесі бұл дерттен құралақан қалған жоқ. Мұнымен
қатар халықтық принцип деген де болады. Әйтсе де халықтық мақсат-мұратты
да, әдебиеттің эстетикалық мұраты мен даму заңдылығын да ақындар партиялық
принцип негізіне әкеп тіреді, -[6,139] деп берілген бағадан бұл анық
көрінеді.
Бұндай көзқарастың соңғы жылдарға дейінгі жалғасы болып тұрғаны
өкінішті-ақ. 60- жылдардың қазақ поэзиясындағы ең бір жарқын кезең
екенін айта аламыз. Құлдық психологияның үнін өшірген О.Сүлейменов,
Қ.Мырзалиев,С.Жиенбаев,Т.Молдағалие в,Ж.Нәжімеденов,М.Мақатаев,Т.Айбарг енов,
Ә.Дүйсенбиев, Ө.Нұрғалиев, т.б. ақындар поэзиясы бұған дәлел бола алады.
Бұдан 70- жылдар поэзиясы былай тұрсын 60-жылдардағы еркін тенденциялар
жөніндегі көзқарастың әлі орнықпағаны сезіледі. Бұдан кейінгі әдеби
кезең үшін бұрынғы ақаулықтарды қайталамау міндеті тұрды. Әлі де ескі
әдеппен социалистік қоғамның артықшылықтарын, комунистік партияның сара
жолын дәріптеуден біржола қол үзіп кетушілік жүзеге аспаса да, 60-
жылдар лирикасында кеңірек жол ашылған интимдік тақырыптың аясы барынша
кеңейді. 70-80 жылдардан тек мұңды әуен ғана емес, адам санасына тән
түрлі эмоция түрлері жарқырай көрінді. Өмір шындығы суретін беру барасында
шығармадағы мұң, қайғы, қасіретпен бірге, саяси астардан ада, жеке адам
шаттығы, қуанышы танылып отырды. Юморлық сезім жиі бой көрсетті.
Әрине әрбір дәуір әдебиетіне жаңа леп алып келетін буын –жастар.
Дәуірдің әлеуметтік қайшылықтарын көре білу, ірі характерлер ашу,
поэтикалық жаңа формалар туғызу жөніндегі ізденістер де жас таланттар
қолынан келеді. Олар еңбектегі құрбыларымен бірге бүгінгі тіршіліктің
романтикасын сезінеді, болашаққа оның қиялынөсіріп, қызықтыратын, ертеңгі
күнге көрегендікпен қарай алады,- дейді С.Қирабаев мұндай заңдылық
жөнінде. 70-80 жылдар поэзиясындағы тың ізденістердің басым бөлігі
жастардың үлесіне тиетіндігі ақиқат еді. Ал бұл кезең поэзиясына өз
әлінше атсалысқан алдыңғы толқын өкілдерінің көпшілгі көне сарыннан
бірден арыла қоймағандығы да байқалады. Аға буын бойынан көрінген,
ескішілдік болып таныларлықтай мұндай әдеттің өзіндік себептері де жоқ
емес еді. Біріншіден, олар үшін алдыңға дәуірлерде өздері жырлаған саяси
мәселелер жалғандығы -жасандылығы жоқ тақырып болып танылатын. Өйткені
өздері жырға қосқан саяси әлеуметтік мәні бар істерді өз қолдарымен
де атқарған еді. Кеңестік идеологияны халық мүддесімен бір деп қараған
бұл ұрпақ үшін социализм жеңісін, Лениннің, партияның ұлылығын
жырлаудың жалғандығы жоқ болады. Кеңес үкіметінің кейінгі он
жылдықтарында аталмыш идеологияның кейбір жалған тұстары аңғарылса да,
ұзақ уақыт бойы оған кәміл сеніп келген ұрпақ бұл тұста да сол сенімін
жоғалтқысы келмеді.
Екіншіден, аға буын өкілдері социализм қоғамын орнату жолындағы сан
алуан қиындықтарға шыңдалғаннан кейін өз позициясына берік жандар
болатын. Жаңа дәуірдің өзгеруіне орай олар өздерінің көркемдік
концепцияларын күрт өзгертуі даусыз.
Үшіншіден, жас ерекшеліктеріне орай интимдік лирикаға кең өріс бере
алатын махаббат, жастық, құштарлық сияқты тақырыптарды жырлау мүмкіндігінің
де азаятыны да кәміл.
Ал жастар үшін өткенге қарап, оны бүгінгімен салыстыру, сол арқылы
кеңестік идеологияның жалған тұстарын аңғарудың, сезінудің мүмкіндіктері
мол болды. Сондықтан бұл толқын саяси-идеологиялық тақырыптарға көп
бара бермеді.Оған қалам тарта қалған жағдайда оны жай қажеттілік деп
қана білді. Оны жан-тәнімен беріле жырлады.
Осылайша кеңес дәуірінің соңғы кезеңдеріндегі қазақ поэзиясында
жастар мен алдыңғы буын өкілдері шығармашылығында елеулі айырмашылық
пайда болды. Осындан келіп жастар поэзиясын жоғары, ал алдыңғы толқын
шығармашылығын ескілік көзіндей бағалайтын жалған тенденция пайда
болды. 60 жылдардағы қазақ поэзиясын зерттеген Ә.Жәкішевтің: Бүкіл
өзгерісті, бар жақсылықты беріге теліп, қырқыншы жылдар поэзиясына
тұтастай қиянат жасаушылық белгіері де болған. Бірақ мұндай көзқарас
кезінде азын –аулақ әулекілік тудырғанмен тез жөнделді, тоқтам-
тұжырымыз сабасына түсті. Біздің поэзиямызға тән азаматтық,
творчестволық күш-қуат, қоғам тұрмысы мен адам өмірінің барлық
салаларына зер салуға құштарлық, дәуірдің түбірлі де түйінді
проблемаларын шешісуге қатысу, жоғары патриоттық пафос пен өткірлік,
ойлылық пен сезімшілдік –бұрынғы поэзиямыздың да қасиеті болғаны
күмәнсіз,-[8,164]деген пікірі мұндай жалған тұжырымның негізгі
қателігін көрсетіп тұр.
Шындығында, түрлі ұрпақ өкілдері арасынан байқалатын поэзиядағы
идеялық, тақырыптық, проблематикалық ауқымның өзгеріп отыруын бір буын
өкілдерінің ерекше дарындылығы немесе батылдығы екінші буынның бұл
тұрғыдағы әлсіздігі ретінде емес, дәуір алып келген артықшылықтардың
салдары деп бағалау қажет.
70-80 жылдар әдебиетінде жоғарыда айтып өткеніміздей, адамның ішкі
әлеміне көбірек үңілуге кең жол ашылды. Әрине бұл кезеңде де кеңестік
идеология көркем әдебиетті өз құрсауынан бірден босата қойғысы
келген жоқ. Бірақ көркемдік даму ағысына тосқауыл да бола алмады. Олай
етуге дәуір шындығы бой бермеді. Ендігі жерде тоталитарлық жүйенің
қолынанкелгені – социализмді, кеңестік саясатты мадақтаушыларды марапаттап
отыру арқылы ғана өз дегенін жүргізу мүмкіндігі қалды. Бұл –бір
жағынан, әдебиет әлеміндегі бюрократияның күшеюіне алып келді.
С.Қирабаевтың:Жазушы тағдыры бізде,көбінесе,оның еңбегінің басшылықтың
талғамы мен түсінігіне діл келу-келмеуінен, өзінің қара басының оған
ұнау-ұнамауымен шешілді.Басшылықтың өзін емес, тіпті айналасында қолдау
тауып ж.рген біреуді сынағаны үшін де жазаланған, қудаланған адамдар
бізде аз емес,- деуі осы шындықты танытып тұр. Осындай жағдайлардың
салдарынан бюрократия ықпалында кеткен және жеке басына жағдай
жасалмаса да жасандылыққа бой алдырмаған шынайы таланттар тобы болып,
поэзия өкілдері екіге жарылды. Біз зерттеуімізге арқау еткен
Ж.Жақыпбаев –осы екінші топтағылар қатарынан орын алған тұлға еді.
60 жылдардың аяқ кезінен бастап жеке адам мәселесі лирикадағы басты
тақырыпқа айналды деуге болады. Тіпті қоғам, өмір, уақыт жайлы толғаған
жырларда да негізгі тақырып лирикалық кейіпкердің ойы, көңіл –күйі,
күйініш-сүйініші арқылы беріліп отырды. Сезімнің шынайылығына деген
ерекше ұмтылыс байқалды. Ғылыми монографияларда: Қазіргі дәуірдегі
лирикалық поэзиямыздың дамуындағы негізгі бағыт –адам өмірі, қоғам
өмірі, заман сыры, уақыт деңгейі, табиғат, достық, махаббат туралы ой
толғаған медитативтік лирика,- деген сияқты тұжырымдардың айтылуы
тегін емес. Адамның рухани құндылықтарын көбірек жырлауға деген
талпыныс тек лириканың ғана емес, дәуір әдебиетінің дәуір алдындағы
міндеті еді. Өйткені кеңестік кезеңде ұлттық менталитетке елеулі
нұқсан келтіріліп, содан туған рухани жұтаңдық әлеуметтік құбылысы
ретінде бой көрсете бастаған еді. Әрине, әдебиет мұндай жағдайда
барлық дәуірдегідей, қоғамдық індетке қарсы жұмсалатын басты құралға
айналады. Қазақ халқының ұлттық ой-санасының жүдеп бара жатқанын
көрген зиялы азаматтар 60-70 жылдардан бастап, халық тарихының оқиғалары
негізінде ұлттық сананы оятып тәрбиелеуге көркем әдебиетті пайдалану
мақсатын қойған еді,-[1,150] дейді С.Қирабаев осы құбылыс хақында.
70 жылдар әдебиетіндегі І.Есенберлин,Ә.Әлімжанов, С.Сматаев,
Ә.Кекілбаев,М.Мағауин, С.Жүнісовтер шығармашылығын ерекше танытқан тарихи
романдар легі осындай әлеуметтік сұраныс нәтижесінде дүниеге келген
болатын. Бұл бағыттағы көркемдік ізденіс көрінісі лирикадан да
байқалды. Ә.Жәмішевтің мына пікірінен дәуір поэзиясының осы ерекшелігі
танылады: Соңғы жылдардағы қазақ лирикасында бұрынғы кезгіден басым
көрінген сипаттың бірі –ақындарымыздың тарихи тақырыпқа батылырақ
баруы, кешегі жүрген жолымыз бен өткен өткелдерімізге қайта бір ойлана
қарауы. Бүгінімізді тануда және бағалауда, қазіргі дәуір
психологиясын терең ұғынып, сана-сезімге сіңіруде осылайша кейінге
көз тастап, бүгін мен ертеңге ойлана қарауымыз қажеттіліктен, тарих
сабағынан туғаны шүбәсіз [8,165].
70-80 жылдардағы қазақ лирикасының басты ерекшеліктерін
Ж.Жақыпбаев шығармашылығынан айқын көруге болады. Оның өлеңдерінде
тарихи тақырыптар молынан қамтылған. Тіпті оның қазіргі заман
тақырыбына арналған жырларында да лирикалық кейіпкер бейнесі тарихи
сана мен тираха жады арқылы көрініп отырды. Біз бұл мәселеге алдағы
тарауларда кеңірек тоқталатын боламыз.
Сондай –ақ Ж.Жақыпбаев шығармашылығында ерекше молдығымен көзге
түсетін пейзаждық лирика түрі де 60 жылдар поэзиясында белең алып, 70-
80 жылдарда мол өркендеген көркемдік құбылыс еді. Бұл да бәрыңғай
әлеуметтік мәселелер жирланған лирика түрлерінен мезі бола бастаған
халықтың эстетикалық талғамына, көркемдік сұранысына орай туған
қажеттілік нәтижесі болды. Алайда лириканың бұл түріне жиі қалам
тартуды суреткердің әлеуметтік мәселелерден бойын аулақ салуы деп
түсінбеуіміз керек. Пейзаждық лирика әлеуметтік проблематикадан
қашқақтау сияқты көрінуі мүмкін. Шындығында солай ма? Поэзия туған
жердің сұлулығын аша отырып, патриоттық сезімге тәрбиелейді, оқырмандардың
эстетикалық талғамын ұштайды, олардың рухани саулығын нығайтады[7,251]
деген пікір осыны айғақтайды.
Соғыстан соңғы он жылдықта дарынды ақындардың бірыңғай интимдік
лирикаға бой ұру құбылысы байқалған болатын. Ал 60 жылдар лирикасында
ең алдымен саяси тақырыптардан көрінетін азаматтық сарындар нышаны
қайтадан айқындала бастады [7,251]. Бірақ интимдік лириканың одан әрі
даму процесі толастаған жоқ. 60 жылдардың соңына қарай осы интимдік
лирика ойлылықтың басымдығымен ерекшеленді. Шартты түрде интеллектуалдық
лирика деп аталып жүрген мұндай шығармашылық концепция жемісі
Ж.Жақыпбаев шығармашылығының негізгі өзегін құрайды. Бұрын өмір
құбылыстарына сырттай сұқтану, тамсану, үстірт шолу сырына неғұрлым
тереңірек зер салу, зейін аудару, оның мән-жайына ақылмен де, жүрекпен
де байыпты барлау жасау жағы басым,-[8,164] дейді Ә.Жәмішев.
Ж.Жақыпбаев әр дәуір ақындары сырт қала алмаған саяси тақырыптарды
да айналып өткен жоқ. Ақынның азаматтық тұлғасы айқынырақ көрінетін
бұл тақырыптардың түрлі дәуірлерге сай өзіндік ерекшеліктері, қамтитын
өмір шындығының құрамы жағынан тыңдығы болары даусыз. 60 және 70-80
жылдар лирикасындағы саяси тақырыптар ауқымы жөнінде ұжымдық
еңбектерде былай делінген: Қазір қазақ лирикасында әлеуметтік сарындар
елеулі дәрежеде күшейді. Мұнда буржуазиялық саясат сыны, капиталистік
қатынастардың бейадамилығы да, комунистік мораль принциптеріне,
интернационализмге, халықтар достығына негізделген жаңа адами
қатынастарды қуаттау да бар. Өмірдің мәні, Отан, халық, еңбек туралы
ойлы өлеңдер қазір үлкен орынды иеленді[6]. Ж.Жақыпбаевтың саяси
тақырыптарға арналған жырларының да негізгі өзегі осы.
70-80 жылдар лирикасының тақырыптық-идеялық көкжиегінің кеңеюі тың
мазмұнға лайықты жаңа пішін табу процесімен қатар жүрді. Өлең ырғағына,
құрылысына, ұйқасына, көркемдік тәсілдеріне жаңалық енгізуге деген
талпыныс дәуір әдебиетінің тап осы мазмұндық сонылығынан туындаған
еді. Әрине 70-80 жылдар лирикасы тудырған пішіндік жаңалықтар бұрыннан
келе жатқан көркемдік дәстүр негізінде жүзеге асты. Әсіресе, өзімен
іргелес 60 жылдар лирикасындағы түр жаңалықтары бұл дәуірде одан әрі
дамытылды. Бұған бір ғана мысал келтіре кетуге болады: мәселен,
Ж.Жақыпбаев лирикасының ең үлкен пішіндік жетістігі ретінде бағалауға
болатын сөйлеу тілі ерекшелігіне негізделген көп буынды ұйқас
үлгісін ақынның өзі аса жоғары бағалаған Т.Молдағалиев
шығармашылығынан сирек те болса кездестіре аламыз. С. Қирабаев
Т.Молдағалиевтің пішіндік ізденісінің жетістігі ретінде көрсеткен
[9,234] мына бір шумақ өлең бұған дәлел бола алады:
Ешкімнің атын аударып мінген де жоқпын,
Күйген де боппын, өзімше күлген де боппын.
Қамысқа барып бататын қызыл сәулемін,
Алыста жанып жататын түнде де отпын.
Ж.Жақыпбаевтың аға буын өкілдерінен үйренген көркемдік
тәжірибесі–лирика тарихы кезеңдерінің арасындағы үзілмес сабақтастықты
көрсететін жарқын бір мысал.
Біз дипломдық жұмысымызға өзек еткен Ж.Жақыпбаев шығармашылығы
ақынның көркемдік ізденістерінің әр тарапты екендігін танытады. Бұл да
дәуір әдебиетінің ерекшелігімен сабақтас құбылыс. С.Қирабаев бұған: 70-
90 жылдар ішінде қазақ лирикасы, адамды тану, оның ой-сезімін, рухани
тіршілігін бейнелеу саласында бірсыпыра табыстарға жетті. 60 жылдарда
басталған адам бойындағы сілкіністі суреттеу арқылы лирикада тың
сапаларды бойына сіңіріп жаңарды, пофосын жетілдірді, өлең мәдениетін
көтерді,-[1,185] деп баға берсе, М.Базарбаев: Қазіргі қазақ поэзиясы
тек ХІХ ғасырдың немесе осы ғасырдың 20 жылдарының поэзиясына ғана
емес, 30-40-50 жылдар және одан соңғы онжылдық поэзиясына да ұқсамайды.
Оны алдыңғы жылдардан ерекше еткен, өмірдің өзі, қоғамда болатын
өзгерістер,-[10,296] дейді.
70-80 жылдар лирикасының өзге де талантты өкілдері сияқты
Ж.Жақыпбаев та шығармашылық тоқырауға көп ұшырамаған ақын деп
бағалауға болады. Олардың тоқырауына дәуір талабы орын қалдырмады.
Олардың дәуірі – осындай ізденістер дәуірі еді.
Ж.Жақыпбаев1945жылдың 30қаңтарында Талдықорған
облысы,Талдықорға ауданы, Төлеңгіт ауылына қарасты Жетісу совхозында
туылған.
Әуел баста азан шақырып қойған аты –Жұмағұл- Шора. Бұл жөнінде ақын
Менің атым деген өлеңінде
Жұмағұл-Шора азан сап қойылғаны,
Мейірімін шешем қосып ойындағы,
Жұматай деп атады. Кейін қыздар
Осы атты керемет деп мойындады, -дейді.
Ол өскен жер –Жетісу өңіріндей ең бір көркемдігімен көз тартар
өлке. Туған өлкесі ақын көкейінде мәңгі сақталып, оның жырына
таусылмас азық болды. Жұматай өлеңдерінде өскен өлке келбеті ерекше
махабатпен жырланды. Әйгілі сыншы В. Г.Белинский көлемі шағын лирикалық
туынданы ақын жанындағы, көңіліндегі жайттардың бәрін бірдей қамти
алмайтынын айтқан [11,45]. Сонда да болса, Ж.Жақыпбаев өлеңдерінде туған
жерге деген сүйіспеншіліктің ұшқыны түрлі тақырыпта жазылған
туындыларынан да аңғарылып тұрады. Кіндік қаны тамған өлке бейнесі
Ж.Жақыпбаев өлеңдерінде Сарноқай тауы арқылы көрініс тауып отырады. Ол
барлық жердің табиғатын Сарноқайдай көзге елестетіп, өзге біреудің өз
жеріне деген сағынышын өзінің Сарноқайға деген сағынышы арқылы ғана
түсінеді. Бұл Жұматайдың лирикалық қаһарманның ғана емес өмірлік
тұлғасының да ерекшелігі болғандығын ақын Ө.Ақыпбековтің мына
естелігінен көре аламыз: ... Бірде Жұмағаңа Баспаға қолжазба дайындап
жүр едім, соны көзбен бір қарап көресіз бе?- дедім өзімсініп. Өтеш,
деді бір күні, өткендегі өтінішіңді толық орындай алмаспын. Өзіңе өте
ұнайтын бір өлеңіңді әкеліп бер, қарап пікірімді айтайын. Ренжіме ...
Кешікпей Танылмаған тұлпарлар атты балладамды қолына тигіздім.
Күндердің күнінде Жұмағаң телефон шалды: Өлеңің чикарный өлең болып тұр,
үйге тез жет, ақылдасайық. Чикарный деген Жұмағаңның аузынан сирек
шығатын сөз, үйге бөгелмей жеттім.
Ол балладаны және бір мақтап алды да жайланған соң, өзінің жағымды
даусымен өлең оқи бастады. Алғашқыда өзінің өлеңі екен деп қалғам,
байқасам оқиғасы менің балладамның желісі, желдіріп барады.
-Өтеш, осылай болса, қайтеді, Сарноқай дегенді өздерің жақтағы бір
шыңмен алмастырарсың [12].
Жұматай қаламдас інісінің балладасын өңдеу барысында (тіпті
қайта жазған) Сарноқай тауын көз алдына елестетіп отырғанын байқаймыз.
Оның жүрек тебірентерлік сыршыл сезімге құрылған жырларында Сарноқай
тауының аты аралас жүреді. Сарноқай –ақынның лирикалық қаһарманының
бозбала шағының қимас бөлшегі. Өлеңде бұл тау көбіне той өткізілетін
құтты мекен, шаттығы мол кеңістік ретінде алынып отырады. Шын өмірде де
ақынның ауылда өткерген кезеңі - оның бозбалалыққа дейінгі шағы.
Сондықтан да оның өлеңдерінде Сарноқай тауының мәңгілік той –думан
орнындай көрінетін жөні бар. Лирикалық қаһарман кейде онда той үстінде
көрінеді:
Сарноқай тауда той болды-жиренім менің
Кермеде тұрды қалмақтың Бұрханы мінген
Сетері құсап (...) [13,30].
Енді бірде тойдан қайтып келе жатады:
Той тарқап;
Сарноқайдан ойға қайтқам,
Бәйгеден басқа істерге жұмысым не?! [13,55].
Жұматай жырларының тұрақты оқырманы Сарноқай тауын сауық ордасы,
әсересе, ат бәйгесі өтетін кеңістік ретінде қабылдайды. Олай болатыны,
ақын өлеңдерінде бұл –тұрақты сарынға айналған көрініс.
Сауыққой жұрттың тұрағы
Сарноқай деген тауында.
Ай сайын той боп тұрады
Аспандап кеткен ауылда,-
дейді ақын Арман атты өлеңінде [13,48].Ж.Жақыпбаевтың бұл
мекенге арнаған Сарноқайға сәлемдеме атты үш өлеңінен тұратын жыр
шоғыры да бар [13,57-60].
Ауа, суы ... боялған бәрі көкке.
Бәрі шаһқар дегенім дәлірек пе?!
Менің атам жайлаған суреттердің
Абыройы аспаннан әріректе, -
деп дәріптейді ақын туған тауын. Автор өзінің бозбала шағындағы
қымбат қасиеттерін Сарноқайдан ажырағандықтан жоғалтып алғандай, оның
бәрі сол жұртта қалғандай етіп жырға қосады:
Бағым күнде жаңаша жанды дедім.
Жаным көшіп тағы бір алды демін.
Бір жұртымда жоғалтып серілігім,
Бір жұртымда өрлігім қалды менің.
Ақын дәріптеген осынау қасиетті мекен жоғарыда айтылғандай, бәйге
дүбіріне толы кейіпте көрсетіліп, бейне бір думанға, шаттыққа толы
жастық шақ базарының символындай биікке көтеріле жырланады.
Айтып, жырлап, суреттеп әлің жетсе бер ақын,
Айдарбектің ақ жары жырдай қылған болатын
Жәнәбілдің шұбарын, Далабайдың қызылын,
Тас жиренін Қойбектің,Битайдың да кер атын
Айдарбекте кекілін алғаш рет түйгенмін,
Жалғыз қара келгенде жалын сипап сүйгенмін,
Жәукен тойға жаратқан жаны мөлдір ақындар
Жырға қосқан ай маңдай Жұматайдың жиренін
Әлімсақтан жайлаған сері елдің бір арысы
Қайнай берсін мәңгіге шулы қазан-жар іші.
Биіктесін бұдан да Айдарбектің ақ жарын
Жігіттердің намысы, жүйріктердің шабысы.
Жұматай қаһарманынша бұл өлкеде өскен әрбір ақын оны жырлауы
міндетті. Бұрын Сал Қуандық сан жырлаған Сарноқайды [14,106] бүгін
Жұматай да дәріптеуі тиіс. Ақын туған тауының тарихи тағдырын да көзге
елестетеді. Лирикалық қаһарман тұлғасы қазақтың ескі тұрмысындағы сал-
серілермен үндесетіндіктен, мұндағы теңеу, метафораларға негіз болған
заттық әлем ескі тарих қойнауынан алынады. Жұматайдың эстетикалық
қабылдауында қазақтың нағыз болмысы тарихи өткен дәуірлерден танылады.
Сондықтан оның лирикалық қаһарманы өзінің ұлттық болмысыны тарихи жады
арқылы танытып отырады. Бұл мәселеге, оның себептерін біз келесі тарауда
арнайы тоқталамыз. Бұл тұста ақын ұстанған осы кредоның әрбір
тақырыптан аңғарылатындығын айту үшін ғана тоқталып отырмыз.
Талантты суреткердің шығармашылығына, олар қаншалықты әркелкі болмасын,
әйтеуір бір ортақ, олардың жалпы сипатын танытатын және оларды өзге
жазушылардың шығармаларынан ерекшелеп тұратын нәрсені байқауға болады,-
Н.А.Добролюбов Жұматай өлеңдеріне тән ерекшеліктің бірі әрбір өмір
шындығын автордың тарихи сана арқылы өабылдауынан келіп шыққан. Ақынның
Сарноқай саздары атты өлеңіндегі шумақтардан осы ерекшелік анық көзге
түседі [14,100]. Мысалы:
Ана бір тас шала піскен құймақтай,
Айнымаса, мына үйтастың қабағы
Мұқылай го-уан басқа елдерде қиратқан
Қалалардың халын еске салады.
Сан рет мен оны да ойлап қиналдым
Құла ат түкті Сарноқайдың бауырында
Не бар еді үйін өртеп Иранның?!
Не бар еді Таңғұттардың ауылында?!, - дей келіп Сарноқай ғой Шығысым
һәм Батысым деп түйеді ақын.Сарноқайға тікелей арналған жырларында
Жұматайдың бозбалалық шағына деген сағынышы туған жерге, елге деген
оның өткеніне деген махаббатпен астасып кетеді.
Қаламгер үшін Сарноқай –эстетикалық идеал ғана емес өмірлік мәні
бар, шабытына қуат берер рухани тірегі болған сияқты. Талдықорған облыстық
газетінде істеп жүргенде редакторға жұмыстан босатуын өтінген арызын
ұсынып тұрып; Қария, жаз шығып қалды, Сарноқайға барып ат жүгіртіп, өлең
жазып қайтсам бадеп едім [15] деуің осының айғағы.
Төбеге шық деген өлеңінде автор:
Биікке шық!-ақын басқа не десін,
Иемденіп өлкеңнің бір төбесін,
Тым құрыса құбыланың қабағын
Елден бұрын және ертерек көресің!- деп өмірдегі биіктікті өнер
иесіне тән уақыттан озатын асқақтықпен астастыра жібереді және оны да
Сарноқай тауымен байланыстырады.Ж.Жақыпбаевтың туған жерге арналған
өлеңдерінің тағы бір парасы оның пейзаждық лирикасынан орын алған.
Олардың көпшілігінде ақынның туған өлкесінің аты аталмағанымен,
лирикалық кейіпкердің сезімі астарынан соны аңғарамыз. Өнер дегеніміз
суреткердің тілі болып табылады, және сөз арқылы өз ойыңды жеткізу мүмкін
емес, тек тыңдаушының дәл сондай ойын ғана ояту қалай мүмкін болса,
дәл солай өнер туындысында да бәрін хабарлауға болмайды; Сондықтан
соңғысының (ол аяқталған жағдайда) мазмұны суреткерде емес ұғынушыда
дамиды [16,180],- дейді А.А.Потебня. Жұматайдың табиғат лирикасы
үлгілерінде туған жер аты аталмағанымен ол шығармаларды осы тақырыпқа
арналғандығы оқырмандық қабылдау арқылы айқындалады. Көктемгі хаттар
жинағының екінші бөлімінде қамтылған пейзаждық өлеңдердің көбі осы
топтағы туындылар.
Ж. Жақыпбаев өлеңдеріің негізгі тақырыбының бірі –туған жерге деген
махаббат кейде жекелеген сарыннан (негізгісі біз тоқталған Сарноқай)
танылса, ке йде тұтас өлең бойынан көрінеді. Кейінгі топтағылардың
дені табиғат суреттерін бейнелеген өлеңдер. Лирикада тіпті авторлық
мен тікелей көрінбеген жағдайда және қандай да бір объектпвті
сипаттау алдыңғы орынға шыққан кезде де, мәтін астарына ақын
объективті әлемді қарастырған және бағаланған субъективті көзқарас сөзсіз
сезіліп тұрады: Мұнда предмет өздігінен құнды бола алмайды, бәрі де
субъектінің оған қалайша мән беруіне байланысты ... (Белинский В.Г.
Разделение поэзии на роды и виды, Полн.собр. соч.,т.5,1954,c.46)[17,183].
Жұматай шығармашылығындағы табиғат лирикасының бәрінен туған өлкеге деген
перзенттік махаббат мөлдірлігін аңғармау мүмкін емес. Мұндай
шығармалардың қатарында Күзгі ауылда, Қурайдың ызыңдайды-ау тілі
сымдай..., Сазда, Шажаның суы, Аспан мен желге құмартып ... ,
Намазшам, Қашаған құсап құйғытқан қия жермен де ... , Бұлт
айтыпты ағаң аттан түспесе ... ., Атамекен, Көкпеңбек өрттің жылуы
... , Нұрлы бақта, Шыңда, Жоңғар, Мамырым менің, Көктемге хат,
Жасылдан желек жамылтып талға қыз мүсін..., Жаз күні, Ойсазда, жыр
шоғырының алғашқы өлеңі Той.Саржайлау, Көл беті –көкорайда жоқ
өсімдік..., Көкторғын шалғын көк гүлмен тұр-ау шұбартып,
Күнбатыстың нұры жалап құзарды сияқты өлеңдерді айтуға болады. Бұл
шығармаларда ақын сөзбен сурет салады. Өзі салған сурет қатарында өз
бейнесін беріп отырады. Лирикалық кейіпкер санасының өзі бейнелеген
табиғатпен астасып кететін тұстары аз емес.
Ұйқым да қашып, үйдегі қымыз ішілмей,
Отырмын қазір Роден салған мүсіндей,
Құйқалы жерге қырсығып шыққан сүйелдей
Қыналы таста
Еш нәрсеге де түсінбей [14,236]
Немесе
Көк тоғайдан сәлем жолдап бір ыстық,
Мыңсайрамдар көрсетті-ай кеп туыстық-
Мөлдіреуден мен су ішіп тұрғанда
Қараназдың жапырағын ыдыс қып, -[14,236]
деген жолдарда ақын бейнелеп келе жатқан табиғат түрлерімен
бірге өзін де бедерлеп өтеді. Бұл –лирикалық субъектінің объектімен
бірігіп кетіп оқырман көңілін ерекше сезімге бөлейтін тұстар.
Табиғат лирикасына жататын суреткер өлеңдерінің ішіндегі ерекше бір
туындылар: Мамырым менің және Көктемге хат. Жалпы шығармашылығында
жаңашылдық басым Жұматайдың бұл туындылары оның әдеби дәстүрден де
біржола бас тартпағанын аңғартады. Аталмыш туындылар С.Мұқановтың
Майға сәлемін еске салады. Бұл табиғатты кейіптеудің, адам бейнесіне
айналдырудың өзгеше бір түрі. Маймен тілдесудің өзі қазақ поэзиясы
үшін бұрын кездеспеген қадам болатын- дейді Р.Бердібаев. Мамырым
менің өлеңінде де ақын жыл мерзімі мен маусымын тірі адам кейпінде
оған өз атынан қарата сөйлейді. Ақынның бұл туындыларының
С.Сұқановтың Майға сәлеміне ұқсас тұстары да осында. Ал суреттелген
жыл мезгіліндегі дала суреті екі ақын жырында екі басқа. С. Мұқанов май
айының атына жолдас деген сөзді қосақтап, лирикалық кейіпкеріне
кеңес азаматына тән саяси ресмилік сипат дарытады. Май мейрамының
өзін ақын Жолдас деп атап, оны жаңа адам, жұмыскер бейнесінде
елестетеді – дейді М.Базарбаев бұл туралы. Ж. Жақыпбаев мамырының
жөні бір басқа. Ол:
Жұпары молым, жұлдызы көбім, жарығым,
Аспандатар адамның алуан дарынын,
Жер бетін түгел көгерткен, жөні бөлегім,
Мамырым менің мамырым! –
деп мезгілдің адам жан дүниесімен астасар тұстарын баса
көрсетеді. Т.Шапайдың Ұқсап тұрып ұқсамау –талантты деген сөздің
синонимі деуге болады [4,233] деп айтқан өте орынды пікірі
Ж.Жақыпбаевтың аталмыш өлеңдерінің негізгі қасиетін танытарлық мәні
бар.
Ж.Жақыпбаевтың туған жер тақырыбындағы жырларының үлкен бір тобы
–арнау сипатындағы өлеңдер. Ақын көп өлеңдерін туған ауылына, жеріне
өзен суларына арнаған. Бұл қатарда Шұғынық гүл төркіні жыр шоғырының
төртінші өлеңі, Туған ауылда, Сарноқайға сәлемдеме, Сарноқай
саздары өлеңдері, Көктемгі хаттар жинағындағы Өзгелер мәнсап-жолмен
жөнелсе өрге, Жан-жағы толы тау суға..., Жүйкеге тиер жоқ жүзім,
жоқ мұнда, жоқ алша ... , Туған жерге, Қаратал сияқты туындыларды
атауға болады. Бұларда ақын туған өлкенің табиғаты, өзен, тау, жер
аттары, ауыл адамдарының есімдері жиі кездесіп отырады. Солар арқылы
ақын туған аймақтың бүкіл тыныс тіршілігі ғана танылып қоймайды,
лирикалық қаһарманның өзіне етене таныс суреттерден оның соларға деген
махаббаты аңғарылып тұрады. Алайда ақынға Қазақстанның кез-келген
өлкесі ыстық, өйткені ол да ұрпаққа қалдырған ата-баба мұрасы. Ақын
сол мұраның молдығын кеңдігін тұтады. Алатауға деген өлеңінде:
Халық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ақындық мектеп дәстүрі ( Ж. Жақыпбаев шығармашылығы негізінде)
Орындаған
4 курс студенті ------------------------ Жаңалық Саягүл
Ғылыми жетекшісі
Ф.ғ.д., проф.м.а. --------------------------Ержанова Сәуле
Норма бақылаушы
Ф.ғ.к., -------------------------- А.Көшекова
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Ф.ғ.д., проф. м.а--------------------------С.Б.Ер жанова
Алматы, 2012
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...4-7
Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..8
I.Тақырыптық –идеялық бірлік және ақындық тұлғаның толысуы ... ... .9- 35
II.Ж.Жақыпбаев поэзиясының көркемдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .36-64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5-68
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 9-70
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ поэзиясының 1970-80 жылдардағы тұсы
өзіндік ерекшелігімен дараланған кезең болды. Әлеуметтік көңіл –күйдің
ең алдымен әдебиетте, әсіресе, поэзияда таңбаланатынын ескерсек, бұл
кезең поэзиясының өзгеше болу себебін аңғару қиын емес. 1970-80 жылдар
тоталитарлық жүйенің күйреуіне, ССРО құрамындағы елдердің тәуелсіздік
алуына деген халық санасының дайындық кезеңі болды. Бұл тұста
социалистік қоғамның коммунизмге ұласатын мәңгілік болашағы
жөніндегі жалған идеяны халық санасына барынша сіңіру әрекеті мемлекеттік
деңгейде жүргізілгендіктен, бір жағынан оның ықпалы да елеулі болып,
екінші жағынан кеңестік саясаттың құйтырқылығы да айқын аңғарылып, қалың ел
екі ұдай сезім шарпуында жүрді. Дәл осы сана қалыбын бейнелеуде қаламгерге
елден асқан білімпаздықтың немесе болжампаздықтың қажеті шамалы болатын. Ол
үшін, ең бастысы жүрек сөзін айта білетін шынайылық қажет еді. Аталмыш
дәуірде осыған дейінгі кезеңдерде қаптап кеткен кеңестік саясат ықпалымен
жазылған плакаттық өлеңдердің әуенімен жүрген ақындар тобы да аз болған
жоқ.
ХX ғасырдың 1970-80 жылдарындағы қазақ поэзиясы жасалуы мен дамуында
бірсыпыра тың тенденциялар көрініс бергені мәлім. Егер одан бұрынғы
дәуірлердегі поэзиядан қоғамдық саяси оқиғалардың жалпы мәнін ғана алғы
кезекке шығарып, адамның қайталанбас көңіл-күйлерін, қуанышы мен наласын
тереңдеп бейнелеуге жеткілікті көңіл бөлінбей келген болса, аталған
кезеңдерде мұндай дәстүрге бірсыпыра өзгерістер енді. Адамның жеке басының
сезім иірімдеріне мән беру, көңіл күйінің қыры мен сырына үңілу молырақ
көріне бастады, Мұндай тенденциялар Ә. Тәжібаев секілді аға буын
ақындардың шығармашылығынан да, 60 жылдарда поэзия әлеміне келіп қосылған
Ғ.Қайырбеков, І.Мәмбетов, Т.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, С.Жиенбаев,
М.Мақатаев, Е.Ибрагим, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов, С.Асанов,
Ә.Абайділданов, Ө.Нұрғалиев, Ж. Қыдыров секілді ақындар өлеңдерінен де
белгі бергені анық. Сондай –ақ бұлардан кейінгі ақындардың жаңа буыны
шығармашылығында мұндай тенденция айқындала, нақтылана түсті деп айтуға
болады. Міне, осы айтылған буынға жататын дарынды ақынның бірі –
Ж.Жақыпбаев өлеңдерінен поэзия, лирика тағдырындағы эволюцияны айқынырақ
көреміз. Ж.Жақыпбаевтың өмірі мен шығармашылығы жөнінде жазылған пікірлер,
айтылған маңызды ойлар жоқ емес. Белгілі әдебиеттанушы ғалым, академик С.
Қирабаев 60 жылдар әдебиетіндегі аса көрнекті ақындардың соңын ала шыққан
өзіндік қолтаңбасы бар, аз ғана таланттар шоғырының ішінде Ж.Жақыпбаев
есімін ауызға алады [1,188]. Ал, әдебиеттанушы, сыншы Б.Ыбырайымов
С,Мәуленов, Ж.Нәжімеденов, О.Асқарлар секілді талантты ақындардың
қатарында Жұматайды да атаған өлеңдерінен мысал келтірген[2,9]. Зиялы
жұртшылық тарапынан ерекше ілтипатқа ие болған ақын шығармашылығы қарапайым
көпшіліктің қолынан түспес дүниесіне бірден айналып кете қоймағаны
белгілі. Нақты бір шығармашылықтың дер кезінде бағалануы оқырманның тарихи
дәуірдегі эстетикалық талғамына, интеллектуалдық деңгейіне де байланыстық
Ақынның шығармашылығын талдай отырып, бұл мәселенің де сырларын ашу
мүмкіндігі туады.
Әдебиетті зерттеу тәжірибесінде белгілі бір ақынның не жазушының
шығармашылығын суреткер өмірден өткенннен кейін, араға біраз уақыт салып
барып зерттеу ұтымды деген пікір қалыптасқан. Мұндай тұжырымның белгілі
дәрежеде шындыққа сәйкес келетіні күмәнсіз. Өйткені қандай шығарманың да
құндылық деңқандай шығарманың да құндылық деңгейіне қатал сыншы уақыт қой.
Кезінде әдебиет сынында мақталған туындылардың уақыт өте келе әсерін,
тартымдылығын тіпті құндылығын жоятындары болады. Әрбір жаңа қауымның
көркем шығармаға жаңа биіктен тың көзқараспен баға беруі заңды ... Сонымен
қатар әдеби шығармаларды жарияланған кезеңнен тым алыстап кетпей тұрғанда
ізін суытпай талдаудың да өзіндік ұтымды жақтары жоқ емес. Бұл тектес
еңбектерде зерттеуші өз объектісіне неғұрлым соны да қызғылықты материалды
молырақ қамтиды. Сондықтан ол зерттеу мүмкіндігінің кейбір
артықшылықтарын пайдалана алады. Мұндай жағдайда қазіргі әдебиеттану мен
өнертанудағы аса зәру мәселе шығармашылықты психоаналитикалық тұрғыдан
талдауға,туындының оқырманға берер әсерінің негізгі факторларын айқындауға
[3] қажет материалдарды жинаудың мүмкіндігі мол болады. Белгілі бір
суреткердің тірі жүрген замандастарының, жолдастарының жалпы әдеби қауым
өкілдерінің пікірлері шығарманың табиғатын, ерекшелігін тануға
көмектесетіні сөзсіз.
Осы айтылғандарды еске тұта келіп, біз өмір жолдары бүгінгі күімізден тым
жыраққа кетпеген талантты ақын Ж.Жақыпбаевтың шығармашылығын өз заманындағы
поэзиялық ахуалымен байланыстыра, туындыларының көркемдік тәсілін, ақын
мен огны лрикалық қаһарманының ара қатынасы диалектикасын жүйелі түрде
сөз етуге, талдауға бекіндік. Біздің зерттеуіміздің өзектілігін танытатын
бірінші мәселе Ж.Жақыпбаев поэзиясының ғана емес, онымен замандас
ақындардың шағармашылығын да сабақтастыра сөз етуіміз болса, екінші
мәселе ақын мұрасының даралығын таныту, яғни Ж.Жақыпбаев өмірі мен
шығармашылығы негізінде 1970-80 жылдардағы қазақ поэзиясының басты
қаиетіне, жаңалықтарына барлау жасау.
Ж.Жақыпбаев шығармашылығы 1970-80 жылдардағы қазақ поэзиясының ең
көрнекті өкілдерінің бірі ретінде ғана емес, сонымен қоса, жоғарыда
айтылған поэтикалық мәселелерді айқындауға қызмет ететін деректік
сипатымен де құнды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Ж.Жақыпбаев лирикасының идеялық-
тақырыптық ерекшеліктерін сипаттау, олардың ақын өмір сүрген дәуір
шындығымен байланысын, өлеңдерінің көркемдік тәсілін, қазақ
поэзиясындағы орны мен мәнін анықтау жұмыстың басты мақсаты болып
табылады. Осыған орай төмендегідей нақтылы мәндеттер алға қойылды.
- Ж.Жақыпбаев лирикасының идеялық-тақырыптық өзгешеліктерін
жүйелеу;
- Ақын шығармаларының көркемдік тәсілдерін анықтау;
- Ж.Жақыпбаев өлеңдерінің көркемдік бейнелеу құралдарын талдау;
- Ақын шығармашылығындағы өмір шындығы мен лирикалық қаһарманның
ара-қатынасын зерделеу;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ж.Жақыпбаевтың шығармашылығы қазірге
дейін арнайы зерттелеген жоқ. Тіпті оның өлеңдері жөнінде айтылған
ғылыми пікірлердің өзі саусақпен санарлық. Бұл қатарда оның өлеңдері мен
жыр жинақтарына арналған Ж.Нәжімеденовтің,Б.Ыбырайымовтың, Қ.Ергөбековтің,
К.Мырзабековтың, С.Негимовтың, Ұ.Есдәулетовтың, М.Неталиевтің
рецензияларын айтса болады[4].
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі.Орыс және қазақ
зерттеушілерінің лирика, өлең табиғаты жөніндегі монографиялар мен
зерттеулерді жұмысымызға таяныш еттік. Сондай –ақ лирикалық туындыдағы
автор қолтаңбасына тән ерекшеліктердің қыр-сырын көрсететін
зерттеулер де басты бағдар етілді. Әдебиет теориясына қатысты еңбектер
пайдаланылды.
Ақынның Жалын баспасынан көзі тірісінде шыққан Саратан
1970, Ләйлә 1981, Шұғынық гүл төркіні 1984, қайтыс болғаннан
кейін жұбайы З.Елғондиева дайындауымен жарияланған Көктемгі хаттар
1992 атты жыр жинақтарындағы өлеңдер негізгі материал ретінде
алынды. Әсіресе, соңғы екі жинақ негізгі дәйек етілді. Сондай-ақ
туындыгердің бұл жинақтарына енбей қалған кейбір өлеңдері де қамтылды.
Ақын жөніндегі ақын-жазушылардың, қаламдас достарының түрлі
басылымдарда жарық көрген естелік, ой-толғамдары [5] да зерттеуге
қажетті деректердің үлкен бір бөлігін құрайды. З.Елғондықызының,
филология ғылымдарының кандидаты Б.Қорғанбековтың Ж.Жақыпбаев туралы
ауызша естеліктері ең керекті тұстарда пайдаға асырылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми негізі. Ж.Жақыпбаев шығармашылығына
қатысты зерттеу еңбектерді басшылыққа ала отырып, орыс және қазақ
ғалымдарының теориялық тұжырымдарын негізге алдық. Ж.Жақыпбаевтың
шығармалары көркемдік жағынан талдау барысында төмендегі мәселелердің
көбірек белең алуына байланысты жұмысымызды төмендегі мәселелерге арнадық
:
-Автор поэзиясы ақын туып-өскен ортасының өз тағдыр жолдарының
ерекшелігіне тығыз байланыстылығын,
- Шығармашылық тұлға мен лирикалық қаһарманның арақатынасын анықтау,
-Ж.Жақыпбаев поэзиясының көркемдік тәсілі көрсетілуіне мән берілді,
- Ақын өмірі мен шығармашылығына қатысты тың деректердің ғылыми
айналымға түсірілуін зерттеудің жаңалығы деп білеміз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, негізгі екі бөлімнен және
қорытындыдан тұрады.
I.Тақырыптық-идеялық бірлік және ақындық тұлғаның толысуы
Автор бейнесі оқырманға, көбінесе лирикалық қаһарманмен бір немесе
жақын болып көрінетін лирикалық әдеби тек үшін ақын өмірбаяны шешуші
рольді иеленеді. Неміс қаламгері И.Бехер лирик ақынды өзін-өзін
бейнелеуші адам. Оның өзі-өз лирикасының кейіпкері– дейді. Енді бір
әдебиетшілер лирикалық кейіпкердің автор көшірмесі емес екеніне баса
назар аударады. Мәселен, лирика табиғатын зерттеген Т.Шапай былай
дейді: лирикалық кейіпкер – ақынның өзі емес, творчествалық тұлғаның
шығармадағы көркемдік прокциясы, әдеби бейе [4,148-149]. Бұл
айтылғандар бір –бірімен қарама-қайшы емес, керісінше, бір-бірін
толықтырушы пікірлер. Демек лирикалық кейіпкер бойынан ақын
тұлғасына, өмірбаянына қатысты шындықты да, оның қиялынан туған
қоспаларды да табуға болады. Бұл тұрғыдан келгенде, ақын мен лирикалық
кейіпкер байланысы эпикалық немесе драмалық шығармалардағы түп тұлғаға
оның көркем образының қаншалықты қатысты болатыны тәрізді құбылыс.
Әдебиеттің объектісі-өмір,предметі-адам[5,86] ,дегенЗ.Қабдолов
тұжырымына сүйенер болсақ, автор мен лирикалық қаһарман бейнесінің
байланысын көрсету барысында кейіпкер образы арқылы шығармада бейнеленген
өмір шындығы да танылатынын аңғарамыз. Бұл –ақын шығармаларының тақырыптық
ауқымына барлау жасау деген сөз. Тақырып –жазушы суреттеп отырған өмір
құбылысы болса, -[5,86], өмірдің сан-саналылығы шығармада да тақырыптың
көпқырлылығы арқылы бейнеленеді. Ал тақырып ауқымының күрделілігін
айқындайтын ақын тұлғасы болса, оны кең қамтып бейнелеу мүмкіндігін
туғызатын оның талант деңгейі болмақ. Т.Шапайдың Лирикалық кейіпкерден
ақын тұлғасын бүкіл қыр-сырымен тануға болатындығы,Ол–өз алдына
мәселе[4,149],-деуінің осындай мәні бар.
Ж.Жақыпбаевтың лирикасының тақырыптық сипатын, көркемдік ерекшелік
қырларын оның өмірбаянымен байланыстыра отырып көрсету, сол арқылы
лирикалық тұлғаны ашу жұмысымыздың алғашқы тарауында көздеген басты
нысанымыз болып табылады. Осы орайда лирикалық кейіпкер, лириклық тұлға
атауларының қолдану аясы жөнінде арнайы зерттеу нәтижесінде орнықты тұжырым
айтқан Т.Шапай пікіріне тоқтала кетейік: ...белгілі бір ақынның жеке бір
туындыларындағы лирикалық бейнені лирикалық тұлға емес, лирикалық
кейіпкер деп тануымыз орынды деп ойлаймыз. Ал оның барлық лирикалық
туындыларын ішкі бірлікте ұстап тұрған нақты әлеуметтік, кісілік дара
ерекшеліктермен рухани дүниетанымдық өресімен сомдалғани біртұтас адам
бейнесі –біздің ұғымызда лирикалық тұлға[4,149-150]. Әрине Ж.Жақыпбаев
поэзиясындағы тұтас лирикалық тұлға жекеленген өлеңдерінен танылатын
кәміл.
Біз автор-лирикалық кейіпкер-тақырып мәселелерінің байланысын ақын
өмірбаяны негізінде ашуға тырыстық.
Әрбір қаламгер өз тұсындағы дәуір шындығымен бетпе-бет келіп, оның ең
көкейкесті деген мәселелерін ой мен сезім елегенен өткізеді. Ақын өз
заманының өзекті құбылыстарына деген көркем пайымдауларын шығармашылығы
арқылы оқырман назарына ұсынғанда, салқынқандылық таныта алмайды. Заманына,
айналасына деген адами көзқарастың ең эмоцияға бай түрі поэзиядан
танылатыны шындық. Сондықтан да адам мен дәуір арасындағы байланыстан
туатын көңіл-күйді көрсетіп берудегі поэзияның көтерер жүгі үлкен.
Түрлі дәуірдің өзіндік ерекшіліктерін, сол тұстағы қоғамдық сананың
негізгі белгілерін поэзиядан айрықша тани аламыз. Әр заман поэзиясының
өзіне лайық күйі бар, өзіне лайық үні. Адам баласының бүкіл тарих бойына
ілгері басып-дамуы қаншалықты тынымсыз, толассыз жүріп жатқан процесс
болса, көркем бейне жүйесімен ойлау, дүниені образбен танып баяндау,
суреттеу өнері де тоқтаусыз дамып, жаңаланып, жақсарып келе жатқан
құбылыс. Қоғамдық сананың бір түрі ретінде көркем әдебиет қай ғасырда
болса да, сол заманғы адамдардың бір –біріне деген қатынасын, ой
–арманын, дүниетанымын байқатпақ. Соның ішінде поэзияның ғана құдіреті
келетін, тек өлең ғана айта алатын тебіреніс бар. Ол –заман күйі, адам
күйі, тіршілік еткен жанның мұңы мен зары, ішкі ой-сезімі, арманы,
күйініші мен қуанышы,- дейді М.Базарбаев. Демек дәуірге тән қоғамдық
көңіл-күй ең алдымен поэзияда, әсіресе, лирикада бейнеленеді деген сөз.
Біз зерттеуіміздің негізгі өзегі етіп алған Ж.Жақыпбаев лирикасы –
кеңестік дәуірдегі қазақ поэзиясының құрамдас бір бөлігі. Сондықтан
ақын туындыларын кеңестік қазақ әдебиетінің, оның ішінде, 70-80 жылдардағы
қазақ лирикасының аясында қарастырған жөн. Аталмыш кезеңдегі
қоғамдық көңіл-күйдің ерекшелігі, оның қазақ поэзиясына тигізген
ықпалы жөнінде кіріспе бөлімде біршама айттық. Осы тарихи дәуірдегі
лириканың ең басты өзгешелігі – қоғамдық пікірді кеңестік саясат
қалыбына салмай, ойды ашық айта білу еді. Сондай –ақ лирикалық
қаһарманның өзінің ішкі әлеміне көбірек үңілуі, сыршылдықтың басымдығы
да бұл кезең лирикасына тән сипат болатын. Көркемдік ізденістер көкжиегі де
осы тұста кеңейе түсті. Жапатармағай жарық көріп жатқан жыр жинақтарының
әрқайсысына шұқшия үңілмей-ақ сыдыртып оқып шықсаңыз да төл
әдебиетіміздегі озық туындылармен қатар Шығыс пен Батыс поэзиясының үлгі
-әсерін, рухани ықпалын байқау қиынға соқпайды. Бұл да поэтикалық,
көркемдік ой дамуында, тәжірибе байытуда маңызды факторлардың бірі
[2,43],- деп жазды ол кезде Б.Ыбырайымов.
Осы ерекшеліктерді дәуір лирикасының алдыңғы кезеңдерден артықылығы
ретінде бағалау дұрыс бола қоймайды. Өйткені қоғамдық жағдай тудырған
әдеби кезең өзгешелігі сол жағдайдың өзімен бірлікте қарастырылуы керек.
Алдыңғы әдеби кезеңдерде тоталитарлық жүйе социалистік реализм деп
аталатын, қатаң қағидалар шеңберінен шықпауға мәжбүр етсе, оған суреткер
немесе әдебиет емес, сол қоғамдық жүйе кінәлі деп білу керек. Оның
үстіне кеңестік қазақ әдебиетінің алғашқы кезеңдерінде шығармашылық
еркіндікке сыршылдыққа, шығармашылдық индивидуализмге тарихи жағдайлардың
суреткер мойнына жүктеген айыр міндеті де мүмкіндік бере қоймайды.
Алдыңғы әдеби дәуірлер поэзиясының атқарған осындай міндеті жөнінде
Ә.Тәжібаев былай деген:
Поэзия бай жылқышысы болған жастарды романтикалық геройға
айналдырудан, оның еңбектегі ерліктерін жырлаудан бұрын, әуелі оған бас
бостандығын қалай алу жолын үйретуге тиісті болды.
Біресе поэзия алдында кедей, надан елді ояту, ілімге, еңбекке шақыру
ұраны тұрса, біресе қанаушы таптан қалай есеп айыру, одан малды, жерді
қалай алу ұраны тұрды. Одан кейін ұлы бесжылдықтар өтті; әр алуан
жауларға соққы беру, мұхит құшағындағы жалғыз аралдай социализм
мемлекетін капитализм қоршауынан аман сақтау, балға мен мылтықты қатар
тұтына білуді де поэзия үйретісуге міндетті болды. Өлең жазуға жағдай
күтіп отырмадық. Эстетика оқуға да уақыт жете берген жоқ. Қазақ совет
поэзиясының поэтикасын жасаудан бұрын әуелі өзін жасау, оны
халқымыздың керегіне, мұқтажына жұмсау керек еді, солай еттік те.
Көшелерге плакат, ұран, газеттерге үгіт-насихат жырлары керек, ертең
емес, бүгін керек. Біз ондай өлеңдерді жазу үшін ақ қанатты музаның
ұшып келуін күтіп отыра алмадық. Ауызға түскен, тілге бірінші үйірілген
сөз ырғаққа, ұйқасқа қалана берді. Олардың ішінде керемет асылдары да,
керемет жасықтары да жүрді. Сөйтіп жүріп Отан іргесі берік, поэзия
бұғанасы жаңа беки бергенде Ұлы Отан соғысы басталып кетті. Сондықтан
болу керек Абайдан кейінгі поэзиямыздың міндеттері, оны жат ықпалдардан
қалай сақтау туралы қанша сөйлессек те, поэзиямыздың эстетикалық
жағына көбірек үңілуге уақыт таппағандай болып келдік.
Қазақ әдебиетінің, оның ішінде қазақ поэзиясының саяси қысым
ықпалында айрықша болған кезі -30 жылдар. Сондықтан осы кезең лирикасында
көркемдік кемшіліктер айрықша көрінді.
Осы кезең әдебиетін зерттеген Р.Бердібаев кеңес үкіметі тұсында-ақ
бұл олқылықтарды айқын көрсетіп берген болатын.
Лирика табиғатының өзі мейлінше шыншылдықты көңіл аңсары мен күдігін
ірікпей айта білуді қажет етеді ғой. Шаттық та, мұң да шын ақиқатымен
поэзиға бөленіп берілсе ғана адамның сыры басқалар үшін ғибратқа
айналмақ. Бірақ 30 жылдар лирикасында өмірдің қат-қабат байлығын,
тіршіліктің алуан тарауын көрсетудің орнына оның тек күнгей ғана беткейін
жырлау орын тепті. Мұндай бір сарынды өлең мазмұнын сұйылтты, шын
поэзияның емес, жаттанды машықтың көбеюіне жол ашты,- дейді ғалым.
Ал қазақ лирикасының келесі кезеңі Ұлы Отан соғысы ауыртпашылығын
арқалаумен өткендіктен, аталмыш кемшіліктерді түзетуге мүмкіндік те бола
қоймайды. Алайда бұдан соңғы кезеңде де мұндай олқылықтар бірден жойыла
қоймады. Сын түзелмей-мін түзелмейді деген қанатты сөздің растығы осы
кезде айқын көрінді. Алдыңғы дәуірлердегі солақай сын 40-50 жылдар
әдебиетінде де қайталанып, сол кездегі әдеби олқылықтардың сақталып
қалуына себеп болды. 1936-1937 жылдардағы жазылған сын мақалаларды есепке
алмағанның өзінде 40-50 жылдар ішінде осыншалық асыра сілтеулер болғанын
айқын көреміз.
Лириканың интимдік тақырыптарға, сүйіспеншілікке арналған түрлеріне
де қысым жетпей қалған жоқ,- дейді бұл жөнінде Ә.Тәжібаев.
Тек қазақ әдебиеті ғана емес, Кеңестер Одағындағы өзге ұлт
әдебиеттері де солақай сынның сойылынан алпысыншы жылдардан бастап құтыла
бастады. Оған ең басты себеп болған оқиға –1956 жылдың басында өткен
КОКП-ның ХХ съезінде Сталиннің жеке басына табынушылығының айыпталуы,
1957 жылы жеке адамға табыну қалдықтарын жою туралы Орталық партия
Комитетінің қаулысы болды. Осы кезең әдебиетіндегі өзгерістер жөніндегі
қазақ әдебиеті тарихына қатысты еңбектерде былай делінген еді:
Түрі–ұлттық,мазмұны –социалистік деген құрсау принциптің ыдырауының
басы жеке адамға табыну індетін әшкерелеу кезеңінен бас
алады[6,135].
60 жылдар әдебиеті де тоталитаризм құрсауынан бірден босанып
кете қоймады. Бұл кезде әдебиет сапына қосылған жас қаламгерлер балалық
шағын соғыстың ауртпалығында өткізген ұрпақ өкілдері еді. Сондықтан
олардың шығармаларында мұңды әуен басым болды. Өлеңдерінде баланың
-жетім, ананың- жесір қалуын, майданнан оралмаған әкені күткен бала
сағынышын жырлаған буын 60 жылдардағы әдебиетке жаңа бір леп әкелді, -
[6,137]деген пікірдің айтылуы жайдан жапй емес.
Социалистік өмірдің жарқын суреттерін басым жырлаған алдыңғы уақыт
поэзиясымен салыстырғанда бұл кезең лирикасында мұңды, қайғылы пафосы,
соғыс тақсіреті тақырыбы мен қатар көрінуі сияқты күрт өзгеріс көзге
түсті. Бұл пафос адамның ішкі әлемін кеңірек ашуға септігін тигізді.
Осылайша интимдік лирикаға кеңірек жол ашыла бастады. Өлеңнің сыршылдық
мазмұны тереңдей түсті. Ал тың мазмұн жаңа пішінді туғызатыны рас. Жаңа
түр өзгерістер көбейді [7,256-257]. Өлеңнің ішкі құрылымы мен сыртқы
сымбатына мән беріп, мазмұнын байытып, тұтас бір организмге айналдырып
жарлауда, сөзін мелодиялық –интонациялық кестесіне, ұйқас табиғатына,
әуезділігіне, ырғақтың құрылысына басты назар аударған бұл кезеңдегі
ақындар өзінен бұрынғы толқындардың ең озық үлгілерін ілгері дамытып,
жаңадан шығармашылық өнер танытты. Кейінгі поэзия өкілдеріне өз
ерекшеліктерімен үлгі боларлықтай із салды [6,157].
Алайда 60 жылдарда алдыңғы дәуірлер олқылығынан толық арыла алмаған
ақындар болды. Осыған байланысты бұл кезеңдегі поэзияның басты
тенденциясын осы тұрғыдан бағалайтын көзқарастар да пайда болып келеді.
Бұл кезеңдегі поэзияға ортақ кемшілік –ақындар партиялық принцип
деген позицияны қатты ұстанды. Көркемдіктен гөрі комунистік партияны,
социализм принциптерін тақырып еткендер бағаланды. Соларға жол ашылды.
Сондықтан әрбір дарын иесі бұл дерттен құралақан қалған жоқ. Мұнымен
қатар халықтық принцип деген де болады. Әйтсе де халықтық мақсат-мұратты
да, әдебиеттің эстетикалық мұраты мен даму заңдылығын да ақындар партиялық
принцип негізіне әкеп тіреді, -[6,139] деп берілген бағадан бұл анық
көрінеді.
Бұндай көзқарастың соңғы жылдарға дейінгі жалғасы болып тұрғаны
өкінішті-ақ. 60- жылдардың қазақ поэзиясындағы ең бір жарқын кезең
екенін айта аламыз. Құлдық психологияның үнін өшірген О.Сүлейменов,
Қ.Мырзалиев,С.Жиенбаев,Т.Молдағалие в,Ж.Нәжімеденов,М.Мақатаев,Т.Айбарг енов,
Ә.Дүйсенбиев, Ө.Нұрғалиев, т.б. ақындар поэзиясы бұған дәлел бола алады.
Бұдан 70- жылдар поэзиясы былай тұрсын 60-жылдардағы еркін тенденциялар
жөніндегі көзқарастың әлі орнықпағаны сезіледі. Бұдан кейінгі әдеби
кезең үшін бұрынғы ақаулықтарды қайталамау міндеті тұрды. Әлі де ескі
әдеппен социалистік қоғамның артықшылықтарын, комунистік партияның сара
жолын дәріптеуден біржола қол үзіп кетушілік жүзеге аспаса да, 60-
жылдар лирикасында кеңірек жол ашылған интимдік тақырыптың аясы барынша
кеңейді. 70-80 жылдардан тек мұңды әуен ғана емес, адам санасына тән
түрлі эмоция түрлері жарқырай көрінді. Өмір шындығы суретін беру барасында
шығармадағы мұң, қайғы, қасіретпен бірге, саяси астардан ада, жеке адам
шаттығы, қуанышы танылып отырды. Юморлық сезім жиі бой көрсетті.
Әрине әрбір дәуір әдебиетіне жаңа леп алып келетін буын –жастар.
Дәуірдің әлеуметтік қайшылықтарын көре білу, ірі характерлер ашу,
поэтикалық жаңа формалар туғызу жөніндегі ізденістер де жас таланттар
қолынан келеді. Олар еңбектегі құрбыларымен бірге бүгінгі тіршіліктің
романтикасын сезінеді, болашаққа оның қиялынөсіріп, қызықтыратын, ертеңгі
күнге көрегендікпен қарай алады,- дейді С.Қирабаев мұндай заңдылық
жөнінде. 70-80 жылдар поэзиясындағы тың ізденістердің басым бөлігі
жастардың үлесіне тиетіндігі ақиқат еді. Ал бұл кезең поэзиясына өз
әлінше атсалысқан алдыңғы толқын өкілдерінің көпшілгі көне сарыннан
бірден арыла қоймағандығы да байқалады. Аға буын бойынан көрінген,
ескішілдік болып таныларлықтай мұндай әдеттің өзіндік себептері де жоқ
емес еді. Біріншіден, олар үшін алдыңға дәуірлерде өздері жырлаған саяси
мәселелер жалғандығы -жасандылығы жоқ тақырып болып танылатын. Өйткені
өздері жырға қосқан саяси әлеуметтік мәні бар істерді өз қолдарымен
де атқарған еді. Кеңестік идеологияны халық мүддесімен бір деп қараған
бұл ұрпақ үшін социализм жеңісін, Лениннің, партияның ұлылығын
жырлаудың жалғандығы жоқ болады. Кеңес үкіметінің кейінгі он
жылдықтарында аталмыш идеологияның кейбір жалған тұстары аңғарылса да,
ұзақ уақыт бойы оған кәміл сеніп келген ұрпақ бұл тұста да сол сенімін
жоғалтқысы келмеді.
Екіншіден, аға буын өкілдері социализм қоғамын орнату жолындағы сан
алуан қиындықтарға шыңдалғаннан кейін өз позициясына берік жандар
болатын. Жаңа дәуірдің өзгеруіне орай олар өздерінің көркемдік
концепцияларын күрт өзгертуі даусыз.
Үшіншіден, жас ерекшеліктеріне орай интимдік лирикаға кең өріс бере
алатын махаббат, жастық, құштарлық сияқты тақырыптарды жырлау мүмкіндігінің
де азаятыны да кәміл.
Ал жастар үшін өткенге қарап, оны бүгінгімен салыстыру, сол арқылы
кеңестік идеологияның жалған тұстарын аңғарудың, сезінудің мүмкіндіктері
мол болды. Сондықтан бұл толқын саяси-идеологиялық тақырыптарға көп
бара бермеді.Оған қалам тарта қалған жағдайда оны жай қажеттілік деп
қана білді. Оны жан-тәнімен беріле жырлады.
Осылайша кеңес дәуірінің соңғы кезеңдеріндегі қазақ поэзиясында
жастар мен алдыңғы буын өкілдері шығармашылығында елеулі айырмашылық
пайда болды. Осындан келіп жастар поэзиясын жоғары, ал алдыңғы толқын
шығармашылығын ескілік көзіндей бағалайтын жалған тенденция пайда
болды. 60 жылдардағы қазақ поэзиясын зерттеген Ә.Жәкішевтің: Бүкіл
өзгерісті, бар жақсылықты беріге теліп, қырқыншы жылдар поэзиясына
тұтастай қиянат жасаушылық белгіері де болған. Бірақ мұндай көзқарас
кезінде азын –аулақ әулекілік тудырғанмен тез жөнделді, тоқтам-
тұжырымыз сабасына түсті. Біздің поэзиямызға тән азаматтық,
творчестволық күш-қуат, қоғам тұрмысы мен адам өмірінің барлық
салаларына зер салуға құштарлық, дәуірдің түбірлі де түйінді
проблемаларын шешісуге қатысу, жоғары патриоттық пафос пен өткірлік,
ойлылық пен сезімшілдік –бұрынғы поэзиямыздың да қасиеті болғаны
күмәнсіз,-[8,164]деген пікірі мұндай жалған тұжырымның негізгі
қателігін көрсетіп тұр.
Шындығында, түрлі ұрпақ өкілдері арасынан байқалатын поэзиядағы
идеялық, тақырыптық, проблематикалық ауқымның өзгеріп отыруын бір буын
өкілдерінің ерекше дарындылығы немесе батылдығы екінші буынның бұл
тұрғыдағы әлсіздігі ретінде емес, дәуір алып келген артықшылықтардың
салдары деп бағалау қажет.
70-80 жылдар әдебиетінде жоғарыда айтып өткеніміздей, адамның ішкі
әлеміне көбірек үңілуге кең жол ашылды. Әрине бұл кезеңде де кеңестік
идеология көркем әдебиетті өз құрсауынан бірден босата қойғысы
келген жоқ. Бірақ көркемдік даму ағысына тосқауыл да бола алмады. Олай
етуге дәуір шындығы бой бермеді. Ендігі жерде тоталитарлық жүйенің
қолынанкелгені – социализмді, кеңестік саясатты мадақтаушыларды марапаттап
отыру арқылы ғана өз дегенін жүргізу мүмкіндігі қалды. Бұл –бір
жағынан, әдебиет әлеміндегі бюрократияның күшеюіне алып келді.
С.Қирабаевтың:Жазушы тағдыры бізде,көбінесе,оның еңбегінің басшылықтың
талғамы мен түсінігіне діл келу-келмеуінен, өзінің қара басының оған
ұнау-ұнамауымен шешілді.Басшылықтың өзін емес, тіпті айналасында қолдау
тауып ж.рген біреуді сынағаны үшін де жазаланған, қудаланған адамдар
бізде аз емес,- деуі осы шындықты танытып тұр. Осындай жағдайлардың
салдарынан бюрократия ықпалында кеткен және жеке басына жағдай
жасалмаса да жасандылыққа бой алдырмаған шынайы таланттар тобы болып,
поэзия өкілдері екіге жарылды. Біз зерттеуімізге арқау еткен
Ж.Жақыпбаев –осы екінші топтағылар қатарынан орын алған тұлға еді.
60 жылдардың аяқ кезінен бастап жеке адам мәселесі лирикадағы басты
тақырыпқа айналды деуге болады. Тіпті қоғам, өмір, уақыт жайлы толғаған
жырларда да негізгі тақырып лирикалық кейіпкердің ойы, көңіл –күйі,
күйініш-сүйініші арқылы беріліп отырды. Сезімнің шынайылығына деген
ерекше ұмтылыс байқалды. Ғылыми монографияларда: Қазіргі дәуірдегі
лирикалық поэзиямыздың дамуындағы негізгі бағыт –адам өмірі, қоғам
өмірі, заман сыры, уақыт деңгейі, табиғат, достық, махаббат туралы ой
толғаған медитативтік лирика,- деген сияқты тұжырымдардың айтылуы
тегін емес. Адамның рухани құндылықтарын көбірек жырлауға деген
талпыныс тек лириканың ғана емес, дәуір әдебиетінің дәуір алдындағы
міндеті еді. Өйткені кеңестік кезеңде ұлттық менталитетке елеулі
нұқсан келтіріліп, содан туған рухани жұтаңдық әлеуметтік құбылысы
ретінде бой көрсете бастаған еді. Әрине, әдебиет мұндай жағдайда
барлық дәуірдегідей, қоғамдық індетке қарсы жұмсалатын басты құралға
айналады. Қазақ халқының ұлттық ой-санасының жүдеп бара жатқанын
көрген зиялы азаматтар 60-70 жылдардан бастап, халық тарихының оқиғалары
негізінде ұлттық сананы оятып тәрбиелеуге көркем әдебиетті пайдалану
мақсатын қойған еді,-[1,150] дейді С.Қирабаев осы құбылыс хақында.
70 жылдар әдебиетіндегі І.Есенберлин,Ә.Әлімжанов, С.Сматаев,
Ә.Кекілбаев,М.Мағауин, С.Жүнісовтер шығармашылығын ерекше танытқан тарихи
романдар легі осындай әлеуметтік сұраныс нәтижесінде дүниеге келген
болатын. Бұл бағыттағы көркемдік ізденіс көрінісі лирикадан да
байқалды. Ә.Жәмішевтің мына пікірінен дәуір поэзиясының осы ерекшелігі
танылады: Соңғы жылдардағы қазақ лирикасында бұрынғы кезгіден басым
көрінген сипаттың бірі –ақындарымыздың тарихи тақырыпқа батылырақ
баруы, кешегі жүрген жолымыз бен өткен өткелдерімізге қайта бір ойлана
қарауы. Бүгінімізді тануда және бағалауда, қазіргі дәуір
психологиясын терең ұғынып, сана-сезімге сіңіруде осылайша кейінге
көз тастап, бүгін мен ертеңге ойлана қарауымыз қажеттіліктен, тарих
сабағынан туғаны шүбәсіз [8,165].
70-80 жылдардағы қазақ лирикасының басты ерекшеліктерін
Ж.Жақыпбаев шығармашылығынан айқын көруге болады. Оның өлеңдерінде
тарихи тақырыптар молынан қамтылған. Тіпті оның қазіргі заман
тақырыбына арналған жырларында да лирикалық кейіпкер бейнесі тарихи
сана мен тираха жады арқылы көрініп отырды. Біз бұл мәселеге алдағы
тарауларда кеңірек тоқталатын боламыз.
Сондай –ақ Ж.Жақыпбаев шығармашылығында ерекше молдығымен көзге
түсетін пейзаждық лирика түрі де 60 жылдар поэзиясында белең алып, 70-
80 жылдарда мол өркендеген көркемдік құбылыс еді. Бұл да бәрыңғай
әлеуметтік мәселелер жирланған лирика түрлерінен мезі бола бастаған
халықтың эстетикалық талғамына, көркемдік сұранысына орай туған
қажеттілік нәтижесі болды. Алайда лириканың бұл түріне жиі қалам
тартуды суреткердің әлеуметтік мәселелерден бойын аулақ салуы деп
түсінбеуіміз керек. Пейзаждық лирика әлеуметтік проблематикадан
қашқақтау сияқты көрінуі мүмкін. Шындығында солай ма? Поэзия туған
жердің сұлулығын аша отырып, патриоттық сезімге тәрбиелейді, оқырмандардың
эстетикалық талғамын ұштайды, олардың рухани саулығын нығайтады[7,251]
деген пікір осыны айғақтайды.
Соғыстан соңғы он жылдықта дарынды ақындардың бірыңғай интимдік
лирикаға бой ұру құбылысы байқалған болатын. Ал 60 жылдар лирикасында
ең алдымен саяси тақырыптардан көрінетін азаматтық сарындар нышаны
қайтадан айқындала бастады [7,251]. Бірақ интимдік лириканың одан әрі
даму процесі толастаған жоқ. 60 жылдардың соңына қарай осы интимдік
лирика ойлылықтың басымдығымен ерекшеленді. Шартты түрде интеллектуалдық
лирика деп аталып жүрген мұндай шығармашылық концепция жемісі
Ж.Жақыпбаев шығармашылығының негізгі өзегін құрайды. Бұрын өмір
құбылыстарына сырттай сұқтану, тамсану, үстірт шолу сырына неғұрлым
тереңірек зер салу, зейін аудару, оның мән-жайына ақылмен де, жүрекпен
де байыпты барлау жасау жағы басым,-[8,164] дейді Ә.Жәмішев.
Ж.Жақыпбаев әр дәуір ақындары сырт қала алмаған саяси тақырыптарды
да айналып өткен жоқ. Ақынның азаматтық тұлғасы айқынырақ көрінетін
бұл тақырыптардың түрлі дәуірлерге сай өзіндік ерекшеліктері, қамтитын
өмір шындығының құрамы жағынан тыңдығы болары даусыз. 60 және 70-80
жылдар лирикасындағы саяси тақырыптар ауқымы жөнінде ұжымдық
еңбектерде былай делінген: Қазір қазақ лирикасында әлеуметтік сарындар
елеулі дәрежеде күшейді. Мұнда буржуазиялық саясат сыны, капиталистік
қатынастардың бейадамилығы да, комунистік мораль принциптеріне,
интернационализмге, халықтар достығына негізделген жаңа адами
қатынастарды қуаттау да бар. Өмірдің мәні, Отан, халық, еңбек туралы
ойлы өлеңдер қазір үлкен орынды иеленді[6]. Ж.Жақыпбаевтың саяси
тақырыптарға арналған жырларының да негізгі өзегі осы.
70-80 жылдар лирикасының тақырыптық-идеялық көкжиегінің кеңеюі тың
мазмұнға лайықты жаңа пішін табу процесімен қатар жүрді. Өлең ырғағына,
құрылысына, ұйқасына, көркемдік тәсілдеріне жаңалық енгізуге деген
талпыныс дәуір әдебиетінің тап осы мазмұндық сонылығынан туындаған
еді. Әрине 70-80 жылдар лирикасы тудырған пішіндік жаңалықтар бұрыннан
келе жатқан көркемдік дәстүр негізінде жүзеге асты. Әсіресе, өзімен
іргелес 60 жылдар лирикасындағы түр жаңалықтары бұл дәуірде одан әрі
дамытылды. Бұған бір ғана мысал келтіре кетуге болады: мәселен,
Ж.Жақыпбаев лирикасының ең үлкен пішіндік жетістігі ретінде бағалауға
болатын сөйлеу тілі ерекшелігіне негізделген көп буынды ұйқас
үлгісін ақынның өзі аса жоғары бағалаған Т.Молдағалиев
шығармашылығынан сирек те болса кездестіре аламыз. С. Қирабаев
Т.Молдағалиевтің пішіндік ізденісінің жетістігі ретінде көрсеткен
[9,234] мына бір шумақ өлең бұған дәлел бола алады:
Ешкімнің атын аударып мінген де жоқпын,
Күйген де боппын, өзімше күлген де боппын.
Қамысқа барып бататын қызыл сәулемін,
Алыста жанып жататын түнде де отпын.
Ж.Жақыпбаевтың аға буын өкілдерінен үйренген көркемдік
тәжірибесі–лирика тарихы кезеңдерінің арасындағы үзілмес сабақтастықты
көрсететін жарқын бір мысал.
Біз дипломдық жұмысымызға өзек еткен Ж.Жақыпбаев шығармашылығы
ақынның көркемдік ізденістерінің әр тарапты екендігін танытады. Бұл да
дәуір әдебиетінің ерекшелігімен сабақтас құбылыс. С.Қирабаев бұған: 70-
90 жылдар ішінде қазақ лирикасы, адамды тану, оның ой-сезімін, рухани
тіршілігін бейнелеу саласында бірсыпыра табыстарға жетті. 60 жылдарда
басталған адам бойындағы сілкіністі суреттеу арқылы лирикада тың
сапаларды бойына сіңіріп жаңарды, пофосын жетілдірді, өлең мәдениетін
көтерді,-[1,185] деп баға берсе, М.Базарбаев: Қазіргі қазақ поэзиясы
тек ХІХ ғасырдың немесе осы ғасырдың 20 жылдарының поэзиясына ғана
емес, 30-40-50 жылдар және одан соңғы онжылдық поэзиясына да ұқсамайды.
Оны алдыңғы жылдардан ерекше еткен, өмірдің өзі, қоғамда болатын
өзгерістер,-[10,296] дейді.
70-80 жылдар лирикасының өзге де талантты өкілдері сияқты
Ж.Жақыпбаев та шығармашылық тоқырауға көп ұшырамаған ақын деп
бағалауға болады. Олардың тоқырауына дәуір талабы орын қалдырмады.
Олардың дәуірі – осындай ізденістер дәуірі еді.
Ж.Жақыпбаев1945жылдың 30қаңтарында Талдықорған
облысы,Талдықорға ауданы, Төлеңгіт ауылына қарасты Жетісу совхозында
туылған.
Әуел баста азан шақырып қойған аты –Жұмағұл- Шора. Бұл жөнінде ақын
Менің атым деген өлеңінде
Жұмағұл-Шора азан сап қойылғаны,
Мейірімін шешем қосып ойындағы,
Жұматай деп атады. Кейін қыздар
Осы атты керемет деп мойындады, -дейді.
Ол өскен жер –Жетісу өңіріндей ең бір көркемдігімен көз тартар
өлке. Туған өлкесі ақын көкейінде мәңгі сақталып, оның жырына
таусылмас азық болды. Жұматай өлеңдерінде өскен өлке келбеті ерекше
махабатпен жырланды. Әйгілі сыншы В. Г.Белинский көлемі шағын лирикалық
туынданы ақын жанындағы, көңіліндегі жайттардың бәрін бірдей қамти
алмайтынын айтқан [11,45]. Сонда да болса, Ж.Жақыпбаев өлеңдерінде туған
жерге деген сүйіспеншіліктің ұшқыны түрлі тақырыпта жазылған
туындыларынан да аңғарылып тұрады. Кіндік қаны тамған өлке бейнесі
Ж.Жақыпбаев өлеңдерінде Сарноқай тауы арқылы көрініс тауып отырады. Ол
барлық жердің табиғатын Сарноқайдай көзге елестетіп, өзге біреудің өз
жеріне деген сағынышын өзінің Сарноқайға деген сағынышы арқылы ғана
түсінеді. Бұл Жұматайдың лирикалық қаһарманның ғана емес өмірлік
тұлғасының да ерекшелігі болғандығын ақын Ө.Ақыпбековтің мына
естелігінен көре аламыз: ... Бірде Жұмағаңа Баспаға қолжазба дайындап
жүр едім, соны көзбен бір қарап көресіз бе?- дедім өзімсініп. Өтеш,
деді бір күні, өткендегі өтінішіңді толық орындай алмаспын. Өзіңе өте
ұнайтын бір өлеңіңді әкеліп бер, қарап пікірімді айтайын. Ренжіме ...
Кешікпей Танылмаған тұлпарлар атты балладамды қолына тигіздім.
Күндердің күнінде Жұмағаң телефон шалды: Өлеңің чикарный өлең болып тұр,
үйге тез жет, ақылдасайық. Чикарный деген Жұмағаңның аузынан сирек
шығатын сөз, үйге бөгелмей жеттім.
Ол балладаны және бір мақтап алды да жайланған соң, өзінің жағымды
даусымен өлең оқи бастады. Алғашқыда өзінің өлеңі екен деп қалғам,
байқасам оқиғасы менің балладамның желісі, желдіріп барады.
-Өтеш, осылай болса, қайтеді, Сарноқай дегенді өздерің жақтағы бір
шыңмен алмастырарсың [12].
Жұматай қаламдас інісінің балладасын өңдеу барысында (тіпті
қайта жазған) Сарноқай тауын көз алдына елестетіп отырғанын байқаймыз.
Оның жүрек тебірентерлік сыршыл сезімге құрылған жырларында Сарноқай
тауының аты аралас жүреді. Сарноқай –ақынның лирикалық қаһарманының
бозбала шағының қимас бөлшегі. Өлеңде бұл тау көбіне той өткізілетін
құтты мекен, шаттығы мол кеңістік ретінде алынып отырады. Шын өмірде де
ақынның ауылда өткерген кезеңі - оның бозбалалыққа дейінгі шағы.
Сондықтан да оның өлеңдерінде Сарноқай тауының мәңгілік той –думан
орнындай көрінетін жөні бар. Лирикалық қаһарман кейде онда той үстінде
көрінеді:
Сарноқай тауда той болды-жиренім менің
Кермеде тұрды қалмақтың Бұрханы мінген
Сетері құсап (...) [13,30].
Енді бірде тойдан қайтып келе жатады:
Той тарқап;
Сарноқайдан ойға қайтқам,
Бәйгеден басқа істерге жұмысым не?! [13,55].
Жұматай жырларының тұрақты оқырманы Сарноқай тауын сауық ордасы,
әсересе, ат бәйгесі өтетін кеңістік ретінде қабылдайды. Олай болатыны,
ақын өлеңдерінде бұл –тұрақты сарынға айналған көрініс.
Сауыққой жұрттың тұрағы
Сарноқай деген тауында.
Ай сайын той боп тұрады
Аспандап кеткен ауылда,-
дейді ақын Арман атты өлеңінде [13,48].Ж.Жақыпбаевтың бұл
мекенге арнаған Сарноқайға сәлемдеме атты үш өлеңінен тұратын жыр
шоғыры да бар [13,57-60].
Ауа, суы ... боялған бәрі көкке.
Бәрі шаһқар дегенім дәлірек пе?!
Менің атам жайлаған суреттердің
Абыройы аспаннан әріректе, -
деп дәріптейді ақын туған тауын. Автор өзінің бозбала шағындағы
қымбат қасиеттерін Сарноқайдан ажырағандықтан жоғалтып алғандай, оның
бәрі сол жұртта қалғандай етіп жырға қосады:
Бағым күнде жаңаша жанды дедім.
Жаным көшіп тағы бір алды демін.
Бір жұртымда жоғалтып серілігім,
Бір жұртымда өрлігім қалды менің.
Ақын дәріптеген осынау қасиетті мекен жоғарыда айтылғандай, бәйге
дүбіріне толы кейіпте көрсетіліп, бейне бір думанға, шаттыққа толы
жастық шақ базарының символындай биікке көтеріле жырланады.
Айтып, жырлап, суреттеп әлің жетсе бер ақын,
Айдарбектің ақ жары жырдай қылған болатын
Жәнәбілдің шұбарын, Далабайдың қызылын,
Тас жиренін Қойбектің,Битайдың да кер атын
Айдарбекте кекілін алғаш рет түйгенмін,
Жалғыз қара келгенде жалын сипап сүйгенмін,
Жәукен тойға жаратқан жаны мөлдір ақындар
Жырға қосқан ай маңдай Жұматайдың жиренін
Әлімсақтан жайлаған сері елдің бір арысы
Қайнай берсін мәңгіге шулы қазан-жар іші.
Биіктесін бұдан да Айдарбектің ақ жарын
Жігіттердің намысы, жүйріктердің шабысы.
Жұматай қаһарманынша бұл өлкеде өскен әрбір ақын оны жырлауы
міндетті. Бұрын Сал Қуандық сан жырлаған Сарноқайды [14,106] бүгін
Жұматай да дәріптеуі тиіс. Ақын туған тауының тарихи тағдырын да көзге
елестетеді. Лирикалық қаһарман тұлғасы қазақтың ескі тұрмысындағы сал-
серілермен үндесетіндіктен, мұндағы теңеу, метафораларға негіз болған
заттық әлем ескі тарих қойнауынан алынады. Жұматайдың эстетикалық
қабылдауында қазақтың нағыз болмысы тарихи өткен дәуірлерден танылады.
Сондықтан оның лирикалық қаһарманы өзінің ұлттық болмысыны тарихи жады
арқылы танытып отырады. Бұл мәселеге, оның себептерін біз келесі тарауда
арнайы тоқталамыз. Бұл тұста ақын ұстанған осы кредоның әрбір
тақырыптан аңғарылатындығын айту үшін ғана тоқталып отырмыз.
Талантты суреткердің шығармашылығына, олар қаншалықты әркелкі болмасын,
әйтеуір бір ортақ, олардың жалпы сипатын танытатын және оларды өзге
жазушылардың шығармаларынан ерекшелеп тұратын нәрсені байқауға болады,-
Н.А.Добролюбов Жұматай өлеңдеріне тән ерекшеліктің бірі әрбір өмір
шындығын автордың тарихи сана арқылы өабылдауынан келіп шыққан. Ақынның
Сарноқай саздары атты өлеңіндегі шумақтардан осы ерекшелік анық көзге
түседі [14,100]. Мысалы:
Ана бір тас шала піскен құймақтай,
Айнымаса, мына үйтастың қабағы
Мұқылай го-уан басқа елдерде қиратқан
Қалалардың халын еске салады.
Сан рет мен оны да ойлап қиналдым
Құла ат түкті Сарноқайдың бауырында
Не бар еді үйін өртеп Иранның?!
Не бар еді Таңғұттардың ауылында?!, - дей келіп Сарноқай ғой Шығысым
һәм Батысым деп түйеді ақын.Сарноқайға тікелей арналған жырларында
Жұматайдың бозбалалық шағына деген сағынышы туған жерге, елге деген
оның өткеніне деген махаббатпен астасып кетеді.
Қаламгер үшін Сарноқай –эстетикалық идеал ғана емес өмірлік мәні
бар, шабытына қуат берер рухани тірегі болған сияқты. Талдықорған облыстық
газетінде істеп жүргенде редакторға жұмыстан босатуын өтінген арызын
ұсынып тұрып; Қария, жаз шығып қалды, Сарноқайға барып ат жүгіртіп, өлең
жазып қайтсам бадеп едім [15] деуің осының айғағы.
Төбеге шық деген өлеңінде автор:
Биікке шық!-ақын басқа не десін,
Иемденіп өлкеңнің бір төбесін,
Тым құрыса құбыланың қабағын
Елден бұрын және ертерек көресің!- деп өмірдегі биіктікті өнер
иесіне тән уақыттан озатын асқақтықпен астастыра жібереді және оны да
Сарноқай тауымен байланыстырады.Ж.Жақыпбаевтың туған жерге арналған
өлеңдерінің тағы бір парасы оның пейзаждық лирикасынан орын алған.
Олардың көпшілігінде ақынның туған өлкесінің аты аталмағанымен,
лирикалық кейіпкердің сезімі астарынан соны аңғарамыз. Өнер дегеніміз
суреткердің тілі болып табылады, және сөз арқылы өз ойыңды жеткізу мүмкін
емес, тек тыңдаушының дәл сондай ойын ғана ояту қалай мүмкін болса,
дәл солай өнер туындысында да бәрін хабарлауға болмайды; Сондықтан
соңғысының (ол аяқталған жағдайда) мазмұны суреткерде емес ұғынушыда
дамиды [16,180],- дейді А.А.Потебня. Жұматайдың табиғат лирикасы
үлгілерінде туған жер аты аталмағанымен ол шығармаларды осы тақырыпқа
арналғандығы оқырмандық қабылдау арқылы айқындалады. Көктемгі хаттар
жинағының екінші бөлімінде қамтылған пейзаждық өлеңдердің көбі осы
топтағы туындылар.
Ж. Жақыпбаев өлеңдеріің негізгі тақырыбының бірі –туған жерге деген
махаббат кейде жекелеген сарыннан (негізгісі біз тоқталған Сарноқай)
танылса, ке йде тұтас өлең бойынан көрінеді. Кейінгі топтағылардың
дені табиғат суреттерін бейнелеген өлеңдер. Лирикада тіпті авторлық
мен тікелей көрінбеген жағдайда және қандай да бір объектпвті
сипаттау алдыңғы орынға шыққан кезде де, мәтін астарына ақын
объективті әлемді қарастырған және бағаланған субъективті көзқарас сөзсіз
сезіліп тұрады: Мұнда предмет өздігінен құнды бола алмайды, бәрі де
субъектінің оған қалайша мән беруіне байланысты ... (Белинский В.Г.
Разделение поэзии на роды и виды, Полн.собр. соч.,т.5,1954,c.46)[17,183].
Жұматай шығармашылығындағы табиғат лирикасының бәрінен туған өлкеге деген
перзенттік махаббат мөлдірлігін аңғармау мүмкін емес. Мұндай
шығармалардың қатарында Күзгі ауылда, Қурайдың ызыңдайды-ау тілі
сымдай..., Сазда, Шажаның суы, Аспан мен желге құмартып ... ,
Намазшам, Қашаған құсап құйғытқан қия жермен де ... , Бұлт
айтыпты ағаң аттан түспесе ... ., Атамекен, Көкпеңбек өрттің жылуы
... , Нұрлы бақта, Шыңда, Жоңғар, Мамырым менің, Көктемге хат,
Жасылдан желек жамылтып талға қыз мүсін..., Жаз күні, Ойсазда, жыр
шоғырының алғашқы өлеңі Той.Саржайлау, Көл беті –көкорайда жоқ
өсімдік..., Көкторғын шалғын көк гүлмен тұр-ау шұбартып,
Күнбатыстың нұры жалап құзарды сияқты өлеңдерді айтуға болады. Бұл
шығармаларда ақын сөзбен сурет салады. Өзі салған сурет қатарында өз
бейнесін беріп отырады. Лирикалық кейіпкер санасының өзі бейнелеген
табиғатпен астасып кететін тұстары аз емес.
Ұйқым да қашып, үйдегі қымыз ішілмей,
Отырмын қазір Роден салған мүсіндей,
Құйқалы жерге қырсығып шыққан сүйелдей
Қыналы таста
Еш нәрсеге де түсінбей [14,236]
Немесе
Көк тоғайдан сәлем жолдап бір ыстық,
Мыңсайрамдар көрсетті-ай кеп туыстық-
Мөлдіреуден мен су ішіп тұрғанда
Қараназдың жапырағын ыдыс қып, -[14,236]
деген жолдарда ақын бейнелеп келе жатқан табиғат түрлерімен
бірге өзін де бедерлеп өтеді. Бұл –лирикалық субъектінің объектімен
бірігіп кетіп оқырман көңілін ерекше сезімге бөлейтін тұстар.
Табиғат лирикасына жататын суреткер өлеңдерінің ішіндегі ерекше бір
туындылар: Мамырым менің және Көктемге хат. Жалпы шығармашылығында
жаңашылдық басым Жұматайдың бұл туындылары оның әдеби дәстүрден де
біржола бас тартпағанын аңғартады. Аталмыш туындылар С.Мұқановтың
Майға сәлемін еске салады. Бұл табиғатты кейіптеудің, адам бейнесіне
айналдырудың өзгеше бір түрі. Маймен тілдесудің өзі қазақ поэзиясы
үшін бұрын кездеспеген қадам болатын- дейді Р.Бердібаев. Мамырым
менің өлеңінде де ақын жыл мерзімі мен маусымын тірі адам кейпінде
оған өз атынан қарата сөйлейді. Ақынның бұл туындыларының
С.Сұқановтың Майға сәлеміне ұқсас тұстары да осында. Ал суреттелген
жыл мезгіліндегі дала суреті екі ақын жырында екі басқа. С. Мұқанов май
айының атына жолдас деген сөзді қосақтап, лирикалық кейіпкеріне
кеңес азаматына тән саяси ресмилік сипат дарытады. Май мейрамының
өзін ақын Жолдас деп атап, оны жаңа адам, жұмыскер бейнесінде
елестетеді – дейді М.Базарбаев бұл туралы. Ж. Жақыпбаев мамырының
жөні бір басқа. Ол:
Жұпары молым, жұлдызы көбім, жарығым,
Аспандатар адамның алуан дарынын,
Жер бетін түгел көгерткен, жөні бөлегім,
Мамырым менің мамырым! –
деп мезгілдің адам жан дүниесімен астасар тұстарын баса
көрсетеді. Т.Шапайдың Ұқсап тұрып ұқсамау –талантты деген сөздің
синонимі деуге болады [4,233] деп айтқан өте орынды пікірі
Ж.Жақыпбаевтың аталмыш өлеңдерінің негізгі қасиетін танытарлық мәні
бар.
Ж.Жақыпбаевтың туған жер тақырыбындағы жырларының үлкен бір тобы
–арнау сипатындағы өлеңдер. Ақын көп өлеңдерін туған ауылына, жеріне
өзен суларына арнаған. Бұл қатарда Шұғынық гүл төркіні жыр шоғырының
төртінші өлеңі, Туған ауылда, Сарноқайға сәлемдеме, Сарноқай
саздары өлеңдері, Көктемгі хаттар жинағындағы Өзгелер мәнсап-жолмен
жөнелсе өрге, Жан-жағы толы тау суға..., Жүйкеге тиер жоқ жүзім,
жоқ мұнда, жоқ алша ... , Туған жерге, Қаратал сияқты туындыларды
атауға болады. Бұларда ақын туған өлкенің табиғаты, өзен, тау, жер
аттары, ауыл адамдарының есімдері жиі кездесіп отырады. Солар арқылы
ақын туған аймақтың бүкіл тыныс тіршілігі ғана танылып қоймайды,
лирикалық қаһарманның өзіне етене таныс суреттерден оның соларға деген
махаббаты аңғарылып тұрады. Алайда ақынға Қазақстанның кез-келген
өлкесі ыстық, өйткені ол да ұрпаққа қалдырған ата-баба мұрасы. Ақын
сол мұраның молдығын кеңдігін тұтады. Алатауға деген өлеңінде:
Халық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz