Оқушының оқу қабілеттерінің дамуы мен құрылымы
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. ДАРЫНДЫЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Дарындылық туралы жалпы түсінік
1.2 Дарындылық проблемасын зерттеу тарихынан
I І ТАРАУ. ОҚУШЫНЫҢ ОҚУ ҚАБІЛЕТТЕРІНІҢ ДАМУЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1. Оқуға қабілеттіліктің психологиясының теориялық мәселелері
2.2. Оқушылар қабілеттерінің ерекшеліктері
ІII ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДИАГНОСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
3.1. Зерттеудің барысы, мақсат.міндеттері, болжамы
3.2. Зерттеу әдістерін статистикалық талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
I ТАРАУ. ДАРЫНДЫЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Дарындылық туралы жалпы түсінік
1.2 Дарындылық проблемасын зерттеу тарихынан
I І ТАРАУ. ОҚУШЫНЫҢ ОҚУ ҚАБІЛЕТТЕРІНІҢ ДАМУЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1. Оқуға қабілеттіліктің психологиясының теориялық мәселелері
2.2. Оқушылар қабілеттерінің ерекшеліктері
ІII ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДИАГНОСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
3.1. Зерттеудің барысы, мақсат.міндеттері, болжамы
3.2. Зерттеу әдістерін статистикалық талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Дарындылық көптеген балалар үшін, ата-ана мен мұғалімдер үшін әлі де жұмбақ күйінде қалып отыр. Қалың көпшілік қауым үшін маңызды проблема болып, ең алдымен оның шынайы байқаулары, анықталу тәсілдері, дамуы мен әлеуметтік жүзеге асуы табылады. Дарынды балалар жөніндегі бүгінгі қамқорлық - бұл ертеңгі ғылым, мәдениет пен әлеуметтік өмірдің дамуы туралы қамқорлық. Қазіргі таңда мұндай ерекше балаларды, анықтау тәсілдері, өз қабілеттерін жүзеге асыруға көмек беру бағдарламалары бар.
Дегенменен, дарынды және талантты балаларды анықтау және дамыту проблемасы бүгінгі күні де бар, балалардың өз дарындылығы мен оны шығармашылық тұрғыда жүзеге асыруда жеке жауапкершілікті түсінуде әлі де проблема бар.
Балалардың дарындылығы мәселесімен шетелдік және отандық психологтар айналысты. Шығармашылық дарындылық психологиясы саласы бойынша ауқымды зерттеулер жүргізілгені белгілі. Ол американдық психологтар: Дж. Гилфорд, П. Торренс, Ф. Баррон, К. Тейлор. Ал психологтар Дж. Кэрол мен Б. Блумның идеялары негізінде дарынды балаларды оқыту әдістемесі жасалынды. Ерекше дарынды балалар мәселесімен Ж. Брюно айналысты. (“одаренные дети: психолого-педагогические исследования и практика”).
Дарындылық проблемасын отандық психологтар да зерттеді. Олар: А. М. Матюшкин өзінің “Шығармашылық дарындылықтың тұжырымдамасы” еңбегінде, Шумакова Н.Б. өзінің бірқатар еңбектерінде, Чистякова Г.Д. өзінің “Танымдық құрылымды дамытудағы шығармашылық дарындылық” атты мақаласында С. Юркевич “Практик психолог жұмысындағы дарындылық диагностикасы мен оны болжау проблемалары” еңбегінде баяндалады.
Дегенменен, дарынды және талантты балаларды анықтау және дамыту проблемасы бүгінгі күні де бар, балалардың өз дарындылығы мен оны шығармашылық тұрғыда жүзеге асыруда жеке жауапкершілікті түсінуде әлі де проблема бар.
Балалардың дарындылығы мәселесімен шетелдік және отандық психологтар айналысты. Шығармашылық дарындылық психологиясы саласы бойынша ауқымды зерттеулер жүргізілгені белгілі. Ол американдық психологтар: Дж. Гилфорд, П. Торренс, Ф. Баррон, К. Тейлор. Ал психологтар Дж. Кэрол мен Б. Блумның идеялары негізінде дарынды балаларды оқыту әдістемесі жасалынды. Ерекше дарынды балалар мәселесімен Ж. Брюно айналысты. (“одаренные дети: психолого-педагогические исследования и практика”).
Дарындылық проблемасын отандық психологтар да зерттеді. Олар: А. М. Матюшкин өзінің “Шығармашылық дарындылықтың тұжырымдамасы” еңбегінде, Шумакова Н.Б. өзінің бірқатар еңбектерінде, Чистякова Г.Д. өзінің “Танымдық құрылымды дамытудағы шығармашылық дарындылық” атты мақаласында С. Юркевич “Практик психолог жұмысындағы дарындылық диагностикасы мен оны болжау проблемалары” еңбегінде баяндалады.
1. Черомошкина Л.В. Диагностика мнемических способностей школьников 10-12 лет /дисс. М. 1988.
2. Зинченко Т.П. Память в экспериментальной и когнитивной психологии. Спб. Питер. 2002. 320 с.
3. Леонтьев А.н. Избранные психологические труды, в 2-х т. М.: 1983.
4. Изюмова С.А. Природа мнемических способностей и дифференциация обучения /рос.акад. образования. Психологич. Инс-т. М.: наука, 1990
5. Смирнов А.А. Избранные психологические труды, в 2- т. М., 1987.
6. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды, в 2-х т. М., 1980.
7. Голубева Э.А. Индивидуальные особенности памяти человека. М.: Педагогика, 1980.
8. Концепция выявления, поддержки и развития одаренных детей в Республике Казахстан. Дарын. Информационно-методический сборник. №3, 1999, с. 24.
9. Закон Республики Казахстан «Об обраовании» - Учитель Казахстана. №21-24, 1999.
10. Матюшкин А.М. Загадки одаренности. - Москва, 1993, 220с.
11. Чудновский В.Э. Одаренность: дар или … - Москва, Знание, 1990, с. 15-28.
12. Учителю об одаренных детях (пособие для учителя) под ред. В.П. Лебедевой. В.И. Панова – Москва, Молодая гвардия, 1997, с. 18-26.
13. Психология одаренности детей и подростков (под.ред. Н.С. Лейтеса, - Москва. Издат. Центр «Академия», 1996, с. 4-55.
14. Лейтес Н.С. Об умственной одаренности. – Москва, 1960. С. 158-171
15. Краткий энциклопедический словарь. Москва. Юрид. Литер. 1997, с. 13-17.
16. Яковлев Е. Развитие творческой одаренности детей школьного возраста (школьный психолог) №39, 2001, с. 6-7.
17. Готсдиннер А.Л. К проблеме многосторнних способностей. Вопросы психологий. М, 1991, №4, с. 82-88.
2. Зинченко Т.П. Память в экспериментальной и когнитивной психологии. Спб. Питер. 2002. 320 с.
3. Леонтьев А.н. Избранные психологические труды, в 2-х т. М.: 1983.
4. Изюмова С.А. Природа мнемических способностей и дифференциация обучения /рос.акад. образования. Психологич. Инс-т. М.: наука, 1990
5. Смирнов А.А. Избранные психологические труды, в 2- т. М., 1987.
6. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды, в 2-х т. М., 1980.
7. Голубева Э.А. Индивидуальные особенности памяти человека. М.: Педагогика, 1980.
8. Концепция выявления, поддержки и развития одаренных детей в Республике Казахстан. Дарын. Информационно-методический сборник. №3, 1999, с. 24.
9. Закон Республики Казахстан «Об обраовании» - Учитель Казахстана. №21-24, 1999.
10. Матюшкин А.М. Загадки одаренности. - Москва, 1993, 220с.
11. Чудновский В.Э. Одаренность: дар или … - Москва, Знание, 1990, с. 15-28.
12. Учителю об одаренных детях (пособие для учителя) под ред. В.П. Лебедевой. В.И. Панова – Москва, Молодая гвардия, 1997, с. 18-26.
13. Психология одаренности детей и подростков (под.ред. Н.С. Лейтеса, - Москва. Издат. Центр «Академия», 1996, с. 4-55.
14. Лейтес Н.С. Об умственной одаренности. – Москва, 1960. С. 158-171
15. Краткий энциклопедический словарь. Москва. Юрид. Литер. 1997, с. 13-17.
16. Яковлев Е. Развитие творческой одаренности детей школьного возраста (школьный психолог) №39, 2001, с. 6-7.
17. Готсдиннер А.Л. К проблеме многосторнних способностей. Вопросы психологий. М, 1991, №4, с. 82-88.
Жоспар
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. ДАРЫНДЫЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ҚАҒИДАЛАРЫ
1. Дарындылық туралы жалпы түсінік
1.2 Дарындылық проблемасын зерттеу тарихынан
I І ТАРАУ. ОҚУШЫНЫҢ ОҚУ ҚАБІЛЕТТЕРІНІҢ ДАМУЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1. Оқуға қабілеттіліктің психологиясының теориялық мәселелері
2.2. Оқушылар қабілеттерінің ерекшеліктері
ІII ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДИАГНОСТИКАЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ
3.1. Зерттеудің барысы, мақсат-міндеттері, болжамы
3.2. Зерттеу әдістерін статистикалық талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Дарындылық көптеген балалар үшін, ата-ана мен мұғалімдер үшін әлі де
жұмбақ күйінде қалып отыр. Қалың көпшілік қауым үшін маңызды проблема
болып, ең алдымен оның шынайы байқаулары, анықталу тәсілдері, дамуы мен
әлеуметтік жүзеге асуы табылады. Дарынды балалар жөніндегі бүгінгі
қамқорлық - бұл ертеңгі ғылым, мәдениет пен әлеуметтік өмірдің дамуы
туралы қамқорлық. Қазіргі таңда мұндай ерекше балаларды, анықтау
тәсілдері, өз қабілеттерін жүзеге асыруға көмек беру бағдарламалары бар.
Дегенменен, дарынды және талантты балаларды анықтау және дамыту проблемасы
бүгінгі күні де бар, балалардың өз дарындылығы мен оны шығармашылық
тұрғыда жүзеге асыруда жеке жауапкершілікті түсінуде әлі де проблема бар.
Балалардың дарындылығы мәселесімен шетелдік және отандық психологтар
айналысты. Шығармашылық дарындылық психологиясы саласы бойынша ауқымды
зерттеулер жүргізілгені белгілі. Ол американдық психологтар: Дж. Гилфорд,
П. Торренс, Ф. Баррон, К. Тейлор. Ал психологтар Дж. Кэрол мен Б.
Блумның идеялары негізінде дарынды балаларды оқыту әдістемесі жасалынды.
Ерекше дарынды балалар мәселесімен Ж. Брюно айналысты. (“одаренные дети:
психолого-педагогические исследования и практика”).
Дарындылық проблемасын отандық психологтар да зерттеді. Олар: А. М.
Матюшкин өзінің “Шығармашылық дарындылықтың тұжырымдамасы” еңбегінде,
Шумакова Н.Б. өзінің бірқатар еңбектерінде, Чистякова Г.Д. өзінің
“Танымдық құрылымды дамытудағы шығармашылық дарындылық” атты мақаласында
С. Юркевич “Практик психолог жұмысындағы дарындылық диагностикасы мен оны
болжау проблемалары” еңбегінде баяндалады.
(-тарау. Дарындылық психологиясының теориялық
қағидалары
1. Дарындылық туралы жалпы түсінік
Әр адам балалық, жасөспірім және жастық шағынан бастап, өмірде үлкен
жетістіктерге жетуді армандайды. Жасөсіпірімдік шақ- бұл ізденіс, үміт,
күмәндану, мазасыздану кезі. Көптеген балалар ерте кезден бастап, әртүрлі
іс-әрекет түрлеріне қабілеттілік білдіреді (сурет салады, билейді,
музыкалық инструменттерде ойнайды, ән айтады т.б.). Бірақ уақыты келе, бұл
қабілеттіліктердің көрінісі бәсеңдеп, жас адамның мамандығының негізіне
айналмайды, ол адам жай ғана орташа кәсіпкерге айналады.
Қазіргі кездегі жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдай бойынша,
кәсіпкерлік іс-әрекетте табысқа жалпы және әдейі қабілеттің ең болмағанда
аз ғана бөлігімен, білімділікпен, шығармашылықпен қамтамасыз етілгенде ғана
жетуге болады. Сондықтан, балалар алдында, сонымен қатар, ата-аналар,
мұғалімдер алдында да жаңа міндет тұр, яғни жеке тұлғаның потенциалды
мүмкіндіктерін зерттеу, дамыту және осының негізінде баланың болашағын
анықтау.
Әр түрлі іс-әрекеттерге байланысты адам қандай да қызметті орындауы
қажет және сол істің тиімді нәтижесін қамтамасыз етуге жәрдем беретін
сапаларға ие болуы тиіс. Мұндай дара психологиялық ерекшеліктер міндетті
түрде, бір жағынан, өзіндік психикалық табиғатына ие болудан, екіншіден -
әркімде өз алдында, қайталанбас көрінісін жеке адам қабілеті деп атаймыз.
Адам қабілетіндегі айырмашылық іс-әрекеттің нәтижесінен, яғни оның
сәттілігінен не сәтсіздігінен байқалады. Қызығушылық - адамда
обьективтілікті жан-жақты бейімділік - нақты іс-әрекетті орындауға талпыну,
қызығушылық пен бейімділік сапаларының үнемі өзара үйлесім тауып, бір
бағытта тоғысып отыруы мүмкін емес. Оған түрлі жағдайлар себепші, мысалы,
адам көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ ол осы саладағы өнер
түрлерімен шүғылдануға бейімсіз болуы мүмкін. Дегенмен, белгілі бір іс-
әрекет түріне қабілеті бар адамдардың қызығушылығы мен бейімділігі бір-
бірімен үйлесім таба алады.
Іс-әрекетпен айналысқанда адамның табысқа жетуі үшін қабілет,
қызығушылық, бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында келесі сапалық
көріністер болуы қажет: ең алдымен - еңбек сүйгіштік, табандылық, батылдық.
Бірақ, осындай ерекше қабілеті бар адамның өзі де айтарлықтай өнімге қол
жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс-әрекетін, жеке басына сапаларын
айқын ажырата аларлық деңгейде болуы керек.
Адам қабілеттілігінің даралық ерекшеліктеріне дарындылық,
шеберлік, талант, данышпандық, шабыт кіреді.
Әр түрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім, ептілік- дағдылар бірлігін
жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер ерекшелігін
дарындылық деп атайды. Дарындылық әрбір адамның ақыл-сана, оқу,
шығармашылық, көркем-өнер, адам аралық қатынастар түзу және психомоторлық
қызметтерінде көрініс береді. Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік,
жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу; мұндай түлғалар,
сонымен бірге, мақсатқа жетуде ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте шаршап-
шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллекттік деңгейі
анағұрлым жоғары.
Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар қайтпас қажырлылық таныта
алады. Бұл қасиеттің адамдағы көрінісі 2-3 жасар баланың бір іспен үзбей
шұғылдана алу уақыты, басқа қатарларымен салыстырғанда әлдеқайда ұзақ
болады. Дарынды бала өзін қызықтырған іспен бірнеше сағат шұғылданып, қажет
болса, оған бірнеше күндер бойы қайта оралып, көздегеніне жетпейінше,
әрекетін тоқтатпайды.
Дарындылық дәрежесінің артуы қажетті білімдер мен ептілік, дағдыларды
игеріп, жетілдіріп дамытуға тікелей тәуелді.
Дарындылықтың өзіндік ерекшелігі ең алдымен қызығушылық бағдарға
байланысты. Осыдан, біреу математикаға құмар, екінші -тарихқа және біреулер
- қоғамдық жұмыстарға, лидер болуда өз дарындылығын іске қосып, оны нақты
іс-әрекетте кейін дамыта түседі.
Дарынды балалар - жалпы және арнайы дарындылығын (музыкаға, сурет,
техникаға т.б.) байқатқан балалар. Дарындылықты ақыл-ой дамуының қарқыны
бойынша басқадай жағдайлар бірдей болғанда баланың өз құрдастарының озықтық
дәрежесі бойынша диагностикалау қабылданған (ақыл-ой дарындылығы тестері
осыған негізделген).
Мұндай көрсеткішті асыра бағалауға болмайды, өйткені ақылдық
шығармашылық жағының бірінші дәрежелі маңызы бар. Басқалардан бұрын
балалардың көркемдік дарындылығын (музыка саласындағы, одан соң сурет
салуда) байқауға болады. Ғылым саласында бәрінен гөрі математикаға
дарындылық тезірек байқалады. Баланың жалпы ақыл-ой деңгейі мен неғұрлым
арнайы қабілеттіліктің көркемдігі арасында алшақтық болатын жағдайлар аз
емес. Ақыл-ой қабілеті тым ерте дамыған, ерекше айқын жетістіктерге жеткен
балаларды вундеркиндтер деп атайды. Алайда, баланың тіпті ең үздік деген
жетістіктерінің өзі болашақ таланттың жеткілікті кепілі бола алмайды. Туа
біткен бейімділіктер индивидумдық психологиялық ерекшеліктердің
қалыптасуының күрделі процесінің бір шарты ғана, оның бәрі қоршаған ортаға
байланысты. Балада ерекше қабілеттіліктер болуының нышандары оның жасынан
ажырағысыз: олар көбіне кемелдену қарқынына және жастық өзгерістерге
байланысты.
Дарындылықтың бағалануы тестілеуге ғана негізделмеуі керек -оның
дәрежесі мен өзіндік ерекшелігі оқыту мен тәрбиелеу барысында, балалардың
белгілі бір мазмұндағы іс-әрекетті атқаруы кезінде байқалады. Ерте бастан
мамандандыру күн ілгері және шамадан тыс болмауы керек. Дарынды балалардың
анықталып кемелдендірілуі мектептер (мысалы, музыка, математика мектептері)
факультативтік сабақтар, алуан түрлі үйірмелер, студиялар, мектеп
оқушыларының олимпиадаларын, балалардың көркем өнерлерінің конкурстарын
өткізу және т.б. жағдай жасайды. Дарынды балалардың дамуының теңелуіне жол
беруге болмайды. Мұндай балалардың оқу жүктемесі, оқыту және тәрбиелеу
нысандары олардың мүмкіндіктеріне сай келуі тиіс. Дарынды балалар туралы
қамқорлық қабілеттердің дамытылуын жалпы білімдік дайындықпен және тұлғаны
кемелдендірумен ұштастырылуын көздейді.
Баланың дарындылығы деп - бірдей өмір шартында, өз құрбыларымен
салыстырғанда оқуға қабілеттілік және шығармашылық құбылыстары жоғары болып
табылуы түсіндіріледі.
Дарындылық - бұл дарын сөзінен шыққан және ол дамудың аса қолайлы,
сыртқы алғышарттарын білдіреді. Педагогикалық энциклопедияда бұған келесі
түсінік беріледі: Дарындылық - бұл адамның белгілі іс-әрекет аумағында
ерекше табыстарға жетуге көмектесетін, қабілет дамуының жоғары деңгейі.
Дарындылық түсінігі қабілет түсінігіне өте жақын. Қабілеттілік сөзі
орыс тілінде кем дегенде екі мағынаны қамтиды. Д.Н.Ушаковтың талқылау
сөздігі бойынша :
- табиғи дарын
- бір нәрсені жасай алу мүмкіндігі
Біз қабілеттілік сын есімінің бірінші сөздік мағынасында (мысалы,
қабілетті оқушы, қабілетті жас ғалым) қолданамыз. Осындай жағдайда бұл
терминдер, яғни дарындылық және қабілеттілік өте тығыз байланысты,
мәндөс, оларды айыра алмай да қаласың. Бірақ жоғарыда келтірілген
қабілеттілік сөзінің басқа да мағынасы бар. Ол -жинақталған тәжірибе
нәтижесі және ол толығымен соған бағытталады (Н.С.Лейтес).
Қабілеттілікке философиялық энциклопедиялық сөздікте мынадай түсінік
берілген: Қабілеттілік - бұл субъективті жағдайда белгілі бір іс
-әрекеттің табысты орындалуындағы жеке тұлғалық даралық ерекшеліктері.
Қабілеттілік индивидте бар білім, дағды, үйренуге бағытталмайды. Ол кейбір
іс-әрекеттерді орындауда басқалардың әдістері мен тәсілдерінен тереңдегі
мен беріктігінен көрініс береді және оған жетуге мүмкіндік беретін ішкі
психологиялық регулятор болып табылады.
Дарындылық - бұл бірдей өмір шартында, қатарларымен
салыстырғанда үйрену мен оқытуда аса жоғары қабылдаулары мен
шығармашылықтың ерекше көрініс беруі. Дарындылық - бұл тек ақыл-ой дамуының
жоғары деңгейі ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғаның дамуына бағытталған
кейбір ішкі талап-мақсаттар. Сонымен қатар, дарындылық - бұл әлеуметтік
құбылыс. Өйткені, адамның іс-әрекетінің әлеуметтік сферада жетістіктерге
жетуі туралы сөз болып отыр.
Әлеуметтік ортаның дарындылыққа байланысты жүргізілген әр түрлі
зерттеулерінің нәтижесі (әлеуметтік-экономикалық қатынастар, қаржылық
қамсыздандыру, әлеуметтік - күнделікті шарттар т.б.) әр түрлі. Осыған
байланысты келесідей тұжырым жасауға болады: әлеуметтік -экономикалық
шарттар дарындылықтың дамуына әсер етеді, өйткені, олар адамның өмір
деңгейін анықтайды. Қоғам экономикалық дамыған сайын, ол адам дамуы үшін
қолайлы болып келеді.
Дарындылықтың дамуындада жанұя өте маңызды жағдай болып келеді, соның
ішінде:
• жанұя құрылымы мен оның эмоционалды климаты;
• бала мен ата-ана арасындағы қарым-қатынас стильдері;
• ата-аналардың бала дарындылығына қатынасы.
Жанұя құрылымы мәселесіне жүгіне отырып, балалардың көбі (87%), толық
жанұяларда тәрбиеленген деп айтуымызға болады. Жиі, 70% жағдайында жанүяда
балалармен және ата-аналармен қатар, туыстарының ішінен біреулер: әжелер,
апалар және ағалар, жиендері тұрады. Зерттелген балалардың ешқайсысында
кіші сіңілі - қарындастары немесе інілері болмады. Р.Зайонц зерттеулері
көрсетуі бойынша интеллектуалды дарындылық, жанүядағы балалар санынан
тәуелді. Р.Зайонц бойынша, жанұяда іні мен қарындас, сіңлілер көп болған
сайын интеллектуалдылықтың коэффициенті орташа болып келеді.
Жанұя құрылымы, көп жағдайда туыстар арасындағы қатынастар және
жанұяның эмоционалды климаты жүйесімен байланысты. Өзара қарым-қатынастың
мазмұнды жағы туралы айта келе, көптеген зерттеушілер балаға қарама-қарсы
жынысты ата-ананың әсері мәнді деп көрсетеді. Көптеген зерттеушілер дарынды
балаға жылылық, оны қабылдау, сүю және сыйлау қажет деп санайды.
Бала мен ата-ананың қарым-қатынас стилі туралы мәселе аса ауқымды
зерттелген. Ғалымдар баланы қатты бақылауға алу, күш көрсету, қысым көрсету
сияқты стильдер дарынды тұлғаны дамытуға мүмкіндік бермейді деп санайды.
Р.Хесс және В.Шипман өзара әрекетті ата-аналық стильдері императивті
және инструктивті деп бөлді. Императивті стиль үшін мынадай бұйрықтар
сәйкес келеді: Мен айтқан секілді жаса ..., Тыныш отыр.... Ата-аналар
баласының айтқандарын бұлжытпай орындауын күтеді. Олардың қатынасы
ересектің беделіне негізделеді. Мұндай стиль балада пассивтік және
тәуелділік пен конформизмді дамытады.
Инструктивті стильде ақпарат көбірек болады, ал талаптар мынадай болып
негізделеді: ойыншықтарыңды жина, ал мен еденді сыпырамын.... Ата-аналар
баласымен өзінің теңі ретінде әңгімелеседі. Олардың талаптары, заңдылықтары
саналы түрде жүреді. Бұл, балада инициативалықты дамыту (бастау) және
қаттылықты тәрбиелейді.
Ата-аналардың бала дарындылығына деген қатынасы маңызды болып табылады. Бұл
фактор - бала мүмкіндіктерін іске асыруға әсер ететін негізділердің бірі.
Бұл жағдайда қарым-қатынас типтері мынадай болып келеді:
• теріс
• ашуландырушы (игнорирующее)
• дұрыс-оң
• гиперсоциализация (ата-аналар дарындылықты, өз-өзін таныту
мүмкіндігін, өз баласының қабілеті арқылы жасауы немесе өздерінің
орындалмаған потенциалды мүмкіндіктерін іске асыру).
Дарынды балаларда әділеттілік сезімі болады. Адамгершіліктің ерте
дамуы қабылдау мен таным процестерінің дамуы алға басуымен байланысты.
Олар қоршаған ортадағы әділетсіздікке өте сезімтал болады, өздеріне
және айналадағыларға үлкен талаптар қояды.
Дарынды балалар есептерді шығаруда ойын элементтерін енгізеді, қиялы
дамулы болады, шығармашылығы, фантазиясы терең дамыған (ойдан шығарған
достары, аға-інілері, апалары).
Дарынды балаларда әзіл-сықақ сезімі өте дамулы, күлкілі, сәйкес
келмеушіліктерді, сөздерді жасыру т.б.ойындарды ұнатады.
Дарынды балалар эмоционалды баланс жетіспейді, олар балалық шақта
шыдамсыз болады.
Дарынды балалар энергиясы көп болуымен және олар аз ұйықтауымен
ерекшеленеді. Олардың моторлы координациясы мен қолдарын басқару, танымдық
қабілеттерінен артта қалады. Оларға практика қажет. Мұндай балалардың
интеллектуалды және дене-физикалық дамуының арасындағы ерекшеліколарды
толғандырып, өзбеткейлігінің дамуына әсер етуі мүмкін. Дарынды балалардың
көру процесі 8 жасқа дейін тұрақсыз, оларға жақын қашықтағы фокусті
алыстағыға алмастыру қиынға соғады.
Дарынды бала қарым-қатынас жүйесінде де ерекшеленеді.
Мектепке дейінгі шақта, олардың жүргізуші іс-әрекеті - рольдік ойындар.
Балаларға құрбыларымен жеткілікті түрде айқын және түрақты көрінетін қарым-
қатынасқа деген қажеттілік туылады. (М.И.Лисина, Л.Н. Галигузова),
Дарынды балалардың мінез-құлықтары мен жеке тұлғасының кейбір
ерекшеліктері, оларды құрдастырының түсінбеуіне, олардың өзара қарым-
қатынасында дау-жанжал кездесуіне және тіпті басқа балалардың оларды
шеттетуіне әкелуі мүмкін. Оған мыналар себеп болады: серіктесін тыңдай
алмау, доминанттылыққа ұмтылу, бірге ойнайтын ойындарда өзіне ұйымдастырушы
ролін алу, өз білімін көрсетуге ұмтылу, ересектердің зейінін өзіне
аудартуға әрекет ету, табысы өзінен төмендеу балаларға қатысты шыдамсыздық
таныту, комформсыздық, басқаларды дұрыстау әдетінің болуы Л.Хоменгуерт
дарынды балаларды шеттетудің тағы бір мүмкін болатын себебін көрсетеді:
ойы жоғары болуына орай, дарынды балаларға өз құрбыларының ойындары
қызықсыз болуы мүмкін.
Өз құрбыларымен өзара әрекетінде қиындықтар кездескендіктен немесе
олардың себептерін түсінбеуінен, балалар ересектермен және үлкен балалармен
достасуға ұмтылады. Бірақ үлкен балалармен қарым-қатынасы кезінде, оларда
қияндың тууы мүмкін. Себебі, үлкен балалардың дене-физикалық дамуы озық
болады, сондықтан дарынды балаларға мұндай қоғамда лидер болу қиынға
түседі. Қозғалу дағдыларының дамуы алға басқан үлкен балалар сияқты бір
нәрсені жасай алмағандықтан, дарынды бала өздерінің адекватты еместігі мен
өзіндік бағалаудың төмен болып қалыптасуына әкелуі мүмкін. Өйткені, олар
өздерінің жетістіктеріне өте сыншыл болып келеді. Адамдармен қарым-
қатынасында өзінің мүмкіндіктері туралы пікірлері кесірін тигізеді.
Сондықтан дарынды баланың өз әрекетін іске асыруда Мен концепциясы
маңызды болып табылады.
Дарынды баланың интеллектуалдық қажеттілігі эмоционалды күйдің
күрделілігіне, неврозға және тіпті психозға әкелуі мүмкін. Ал невроздар өз
кезінде депрессияға әкелуі мүмкін. Бұл кезде бала өзін айнадаланы танып
білуге неге ұмтылатынын түсіне алмайды. Ол шындық пен ойдан шығарудың
арасындағы шкаланы бұзатын өзінің қиялындағы әлемге кетуі мүмкін.
Бала қаншалықты дарынды болса да, оны оқыту керек екенін ұмытпау қажет.
Оларды тұрақтылыққа, еңбек етуге, өз бетімен шешім қабылдауға үйрету керек.
Дарынды бала қысымды, шеттетуді, айқай-шуды көтермейді. Баланы мектепке
дейінгі уақыттан бастап шығармашылық еңбекке қатыстырып, шығармашылыққа
қолайлы жағдай туғызу қажет.
Таланттарын дамыту үшін дарынды балалар өз уақытын еркін жүмсап,
кеңейтілген оқу жоспарымен оқытылу керек. Бала өз мүғалімі жағынан назар
аудару мен индивидуалды қолдау көрсетуді сезуі қажет. Бұл жерде нені емес,
қалай оқыту маңызды болып табылады. Дарынды баланың айтылған ойлар мен
болжамдарды талдай алу мүмкіндіктері, табиғи аналитикалық және сыншыл ой-
тұжырымның дамулы екендігіне сәйкес келеді.
Қазіргі жағдайда дарынды балалармен жұмыс жасаудың түрі -балалар
шығармашылық үйлерін құру болып табылады.
Дарындылықтың негізгі түрлері
Дарындылық түрлерінің дифференцияциясы сыныпификацияға негізінделген
критерий бойынша анықталады. Дарындылықта сандық және сапалық аспектіні
бөлуге болады.
Дарындылықтың сапалық мінездемесін талдау бойынша түрлерді адампың
психикалық мүмкіндіктерінің спецификасына және оладың қандай да бір іс-
әрекетте көрінуіне байланысты бөлуді ұсынады. Дарындылықтың сандық
мінездемесін талдау адамның психикалық мүмкіндіктерінің деңнейін сипаттауға
мүмкіндік береді.
Ғалымдар дарындылық мәселесін зерттей келе, оның жалпы және әдейі
немесе арнайы түрін бөліп көрсетеді. Дарындылықтың 2 түрі де іс-әрекеттің
әр түрлілігі мен формасында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Осылай,
жалпы ақыл-ой дарындылығы іс-әрекеттің барлық түрімен қамтамасыз етілгенде
ғана орындалады. Олардың табысты орындалуы үшін белгілі ақыл-ой сапасы,
ақыл-ой қүндылығы қажет болады.
Арнайы дарындылық, өзі ерекше ашылып көрінетін белгілі іс-әрекет
түрлерімен байланысты (математикалық, техникалық, музыкалық, сурет салу
өнері, ақындық дарындылық және т.б.).
Кәсіптік қабілеттерді зерттеумен танымал ғалым Ч.Спирмен ақыл-ой
энергиясының жалпы факторы бар екенін көрсетті. Ол фактор түрлі іс-
әрекеттің табысты шешілуін анықтайды.
Жалпы ақыл-ой дарындылығы ақыл-ой жетістігі талап етілетін жағдайдың
бәрінде болады (жалпы сұрақ-әртүрлі жаттығуда индивидтің ақыл-ой қабілеті
мүмкіндігінің бірдей болмауы). Мектептің жалпы білім беру шартындағы
оқушылар арасындағы ақыл-ой қатынасы бойынша ерекшеліктер жоспарда бірінші
орынға шығады.
Мектепте орташа оқитын оқушыны бағалау негізінде бағдарлау өткен
уақыттарда қалды. Қазір біздің қоғамның жаңа дамуында қүрбыларын интеллект
бел^ілерін көрсете отырып, озық еткен балаларға көңіл аудару - мектептің
көкейтесті міндетінің бірі болып табылады.
Жалпы ақыл-ой қабілеттілігіне біршама психологтардың зерттеу жұмыстары
арналған. "Ақыл-ой мүмкіндігінің біртұтас сипаттамасын, жиі интеллект
сөзімен белгілейді. Психологияда бұл термин аумағында дау-жанжал туылуда:
интеллект құрылымының күрделілігі анықталуда, оның әр түрлі сапалы түрлері
бөлінуде. Бірақ бұл терминнен бас тарту дұрыс емес секілді көрінеді. Ол
таным және шығармашылық мүмкіндіктердің өзіндік деңгейін белгілеуге
арналады (ақыл-ой сферасында), яғни көбіне ақыл-ой дарындылығы
түсінігінің термині ретінде қолданылады.
Интеллект - өсіп жатқан адамның түрткі болулары мен ұмтылыстарымен
біртұтас дамуы күмәнсіз. Ақыл-ой дарындылығы интеллектке сай келмейді.
Дарындылық - бұл жеке тұлғаның ерекше қүрылымы.
Ақыл-ой дарындылығының арнайы түрлері, яғни философиялық-теоретиялық
жаттығуларға, қоғамдық іс-әрекетке, қандай да бір ғылым аумағында,
техникаға немесе ұйымдастырушылық -практикалық іс-әрекет түрлеріне
дарындылық - Мәселенің маңызды бөлігі болып табылады.
Ақыл-ой дарындылығы - бұл жалпы және жеке ақыл-ой сапасының сәйкес
келуі. Психологиядағы бар материалдар, мұғалімдер мен тәрбиешілерді ақыл-
ойға байланысты дарынды балалардың 3 категориясына назар аударуға
көмектеседі. Бірінші категорияда - өмірдің бірдей шартында ақыл-ой дамуының
ерекше жоғары деңгейін көрсететін балалар. Олар жиі мектепке дейінгі және
төменгі сынып жасындағы балалардың арасында кездеседі. Екінші категорияда -
арнайы, мысалы: математика немесе басқа ғылымның қандай да бір аумағында
ақыл-ой қабілеттілігінің белгілері бар балалар. Мұндай оқушылар жасөспірім
жаста байқалуы мүмкін. Үшінші категорияда - оқуда табысты болып үлгермеген,
бірақ психикасының оригиналдылығымен, танымдық белсенділігімен, сирек
кездесетін ақыл-ой қорымен қамтамасыз етілген балалар енгізілген. Бұл жерде
потенциалды немесе жасырынды дарындылық туралы сөз болып отыр. Мұндай
ақыл-ой мүмкіндігі бар оқушылар жоғары сыныпқа дейінгі жаста жиі көрінеді.
Балалардың жалпы интеллектуалды және арнайы дарындылығы түрлерінен
бөтен, бұл феноменнің даралығы басқа критерийлер бойынша да болуы мүмкін.
Ресейлік психологтар (Ю.А.Бабаева, Д.Богоявленская, А.В.Брушлинский,
В.Н.Дружинин, И.И.Ильясов, Н.С.Лейтес, А.М.Шумакова, А.Н.Панов,
И.В.Клиш, М.А.Холодная, В.Д.Шадриков, Н.Б.Шумакова, В.С.Юркевич):
дарындылықтың жүмысшы, жиі қолданылатын концепциясы деп
берілген психологиялық білім берудің келесі критерийлері мен
сыныпификациясын бөледі:
• психика сферасын қамтамасыз етушілер мен іс-әрекет түрлері
• дарындылықтың қалыптастырушы деңгейі
• дарындылықтың көрініс беру формасы
• дарындылықтың әр түрлі іс-әрекет түрінде көрініс беруінің
ауқымдылығы, дамудың жас ерекшелігі.
Дарындылықтың түрлерін келтірілген негіздеу бойынша қарастырайық.
Бірінші критерий бойынша, негізгі іс-әрекет түрлеріне практикалық,
теориялық оқушыларда оқу-танымдық, көркемдік-эстетикалық, ойындық, спорттық-
сауықтыру, коммуникативті, рухани-бағалық жатады.
Іс-әрекетке сәйкес дарындылықтың мынадай түрлерін бөлуге болады:
практикалық іс-әрекетте - кәсіптік дарындылық, танымдық іс-әрекетте - түрлі
деңгейдегі интеллектуалды дарындылық, көркемдікте - эстетикалық,
хореографиялық, сценалық, әдеби-ақындық, сурет салу өнері мен музыкалық,
коммуникативті іс-әрекетте-лидерлік дарындылық, рухани - бағалық іс-
әрекетте - адамдарға қызмет ету, тағы басқалар.
Дарындылықтың әр түрі барлық психикалық мүмкіндіктерді нақты іс-әрекет
түрінде ерекше, маңызды болып табылатын сапалардың басым болуы мен
біруақытта қосылуын болжайды.
Іс-әрекеттің басым ететін түрі бойынша дарындылықтың қай түрін
анықтасақ та, әр дарындылықта іс-әрекеттің бөтен түрлері де көрінетінін
байқауымыз керек. Мысалы: суретші немесе музыкант іс-әрекеттінің
сипаттамасы бойынша көркемдік - эстетикалық болып табылады. Бірақ сонымен
қатар, онымен танымдық, практикалық, коммуникативті және рухани-бағалық іс-
әрекет түрлері қолданылады.
Екінші критерий - дарындылықтың қалыптасу деңгейі бойынша
потенциалды және көкейтесті дарындылықты бөледі: көкейтесті дарындылық -
бұл жас ерекшелігі шамасына сай, нақты бір пән аумағында іс-әрекеттің
жоғары деңгейде орындалуында байқалатын, баланың қол жеткізген
көрсеткіштерімен байланысты болатын психологиялық ерекшелік. Көкейтесті
дарынды балалардың ерекше категориясын, талантты балалар қүрайды. Талантты
бала обьективті көкейкестілікті және әлеуметтік маңызды талаптарға жауап
беретін іс-әрекеттерді орындауда нәтиже береді. Талантты балалар нақты
эксперттермен бағаланады (іс-әрекеті аумағында білімі сәйкес келетін жоғары
квалификацияланған кәсіпкер).
Потенциалды дарындылық - бұл қандай да бір іс-әрекет түрінде жоғары
жетістікке жету үшін, белгілі психикалық алғышарттары потенциалды болатын
баланың психологиялық ерекшелігі. Бірақ бала, бұл мүмкіндіктерді тап осы
уақытта қызметтік жетіспеушілікке сәйкес орындай алмайды. Бұл потенциалды
мүмкіндіктің дамуы қолайсыз себептермен бірге жүруі мүмкін
(жанұялық қиын жағдаймен, квалификацияланған мұғалім -
кәсіпкерлердің болмауынан тағы басқа). Потенциалды дарындылықты
анықтау, кезеңмен жүргізілген диагностика бойынша орындалуы
мүмкін. Өйткені әрі қарай дамуы туралы, тек кейбір белгілер
бойынша айтуға болатын, әлі қалыптасып болмаған қабілеттіліктер туралы
сөз болып отыр.
Дарындылықтың бұл турлері, бұған дейін айтылып кетілген іс-әрекет
түрлерімен сәйкес жүреді. Шығармашылық дарындылығына байланысты
дарындылықтың белгілі түрінің креативтілігін бөлуде ғалымдар пікірінде
айырмашылық байқалады.
Бір ғалымдар берілген феномен туралы арнайы айтпай-ақ қоюға болады,
өйткені стандартсыз ойлауы бар, жиі басқаларға ұқсас емес дүниеге ерекше
көзқарасы бар балалар да кездеседі, - деп санайды. Шығармашылық
дарындылығында көптеген түрлі варианттар болады: кез-келген іс-әрекетте
сирек кездесетін шығармашылық қабілеттіліктерді көрсететін оқушылар бар,
сонымен қатар мұндай стандартсыз емес елес, жеткілікті түрде тек бір ғана
сферада анық көрінеді.
Үшінші критерий - дарындылықтың көрініс беру формасы бойынша, айқын
және жасырынды дарындылықты бөледі. Дарындылықтың бұл түрлерінің мәні
көбінесе осыған дейін қарастырылған дарындылықтың түрлеріне ұқсас. Айқын
дарындылық - бала іс-әрекетінде қолайсыз жағдайлар болса да, жеткілікті
түрде ашық немесе айқын түрде көрінеді. Мұғалімге немесе кәсіпкерге баладан
осы дарындылықты айқындау және олармен әрі қарай жұмыс жасау бағдарламасын
дұрыс белгілеу оңайға түседі.
Жасырынды дарындылық іс-әрекетте аздап білдірілген формада көрінеді.
Сондықтан да дарындылықты балалардан анықтау және олармен жұмыс жасауда
қателер кетуі мүмкін. Осымен қатар, мұндай перспективасы жоқ балалар
уақыты келе жоғары нәтижелерге жетуі мүмкін. Мүндай қателер келтірмеу үшін,
балаларға әдістемелерді кешендік-кезеңді қолданумен диагностика жүргізу
қажет.
Төртінші критерий - дарындылықтың әр түрі іс-әрекет көрініс берудің
ауқымдылығы бойынша, жалпы немесе ақыл-ой дарындылығы және арнайы
дарындылықты бөледі. Жалпы дарындылық - іс-әрекеттің әр түрлері мен
формаларында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Ақыл-ой қабілеті кез-келген
істі табысты орындау үшін қажет.
Арнайы дарындылықтың арнайы психикалық қасиеттері ашылатын, белгілі іс-
әрекет түрлерімен байланысты (техникалық, музыкалық, сурет өнерінің, әдеби-
ақындық дарындылық т.б.).
Бесінші критерий - дамудың жас ерекшелігі бойынша ерте және
кешеуілдеген дарындылықты бөлуге болады. Өмірлік практикада дарындылықтың
ерте көрінуі байқалып жүр. Бұл - психикалық даму жылдамдығымен байланысты.
Ерте дарындылық мысалы ретінде вундеркиндтер (таңқаларлық
бала мағынасында) деп аталатын балалар бола алады. Мектепке дейінгі немесе
мектеп жасындағы оқушылар болып табылатын вундеркиндтер, қандай да бір іс-
әрекет түрінде тамаша табыстарға жетеді (музыкада, суретте, ән айтуда
т.б.). Мұндай балалар кейде өте жақсы ақыл-ой қабілеттіліктерін көрініс
етеді (ерте әріп танып, оқу, хат, санау т.б.). Атақты музыканттардың
өмірбаяндары дәлелдейтіндей, дарындылық музыкада ерте көрінеді. Ал одан
кешқұрым, сурет өнерінде көрінеді. Ал математикалық қабілеттілік ерте
біліне бастайды. Ғылым жетістігінде мәнді нәтижелерге жету, әдетте кешқұрым
өтеді, ол қандай да жаңалық үшін терең және ауқымды біліммен қамтамасыз
етілу керектімен байланысты. Осы келтірілген дарындылық сыныпификациясымен
қатар, әдебиеттерде басқа да көзқарастар кездесуде. Шетел ғалымдары
дарындылықтың келесі түрлерін бөледі:
• интеллектуалды, оның түрі - академиялық
• көркемдік, шығармашылық (креативтілік)
• модерлік немесе әлеуметтік психомоторлы немесе спорттық.
Басқа ғалымдар шығармашылықты еңбектің өз бетінше түрі етіп бөлудің
қажеті жоқ, - дейді. Шығармашылықты дарындылық - бұл тек жоғары деңгейлік
емес, сонымен қатар оның өзгеруі мен дамуының ерекшелігі. Іс-әрекет әрдайым
жеке орындалынады. Оның мақсаты мен мотивтері іс-әрекеттің жүруіне әсер
етеді. Дарындылық жоғары деңгейдегі қабілеттілік кешенінің барын, сонымен
қатар баланың мотивациясын, оның іспен айналысудағы қызығушылығын да
болжайды. Адам өз жүмысын шын ниетпен орындаса, ол сол іс-әрекет процесінде
туылатын жаңа ой-пікірлерді іске асырады. Іс-әрекеттің бала инициативасы
бойынша дамуының өзі шығармашылық. Мүндай теориялық түсініктің практикалық
маңызды мәні бар, өйткені дарынды балалармен жүмыс жасауда іс-әрекеттің
ішкі мотивациясын қалыптастыру, жеке түлға бағыттылығы мен бағалық жүйесі
үшін жағдай құру қажет. Бұл жеке тұлғаның рухани қалыптасуына негіз болады.
Шығармашылықта психикалық процестер (ойлау, ес, қиял, эмоциялар т.б.),
психикалық күйлер (құмарлық, зерігу, яғни уайымдау мен қылықтың бірлігі)
және индивидтің жеке түлғалық қасиеттері байқалады (Н.Д-Р.евитов,
А.О.Прохоров). Ғалымдардың айтуы бойынша мүндай түсінік дарындылық
типологиясының әлеуметтік критерийлерінен (әлеуметтік маңызды іс-әрекет пен
жетістік деңгейінің басқа түрлері бойынша), дарындылықтың психологиялық
құбылыс ретінде даму деңгейі үшін психологиялық критерий жасауға әсер
етеді.
• психологиялық процесс түрінде, ол кейде эпизодтық түрде
пайда болады, өйткені белгілі индивидтің жеке түлғалық дамуына
әсер етпейді.
• психикалық күй түрінде, бұл уайым мен жеке тұлғалық өзін-өзі
сыйлау үшін ситуациялар іздеу және қалыптастыру ретінде кездеседі. Бірақ ол
белгілі индивид үшін өміріндегі жалғыз ғана мән-мағына болып
табылмайды
• жеке тұлғалық мінездеме түрінде. Бұл өмірдің жалғыз мағынасы
болып табылатын және шығармашылық актінің кез-келген ситуацияда өмір сүру
қажеттілігінде көрінетін және кез-келген іс-әрекет түрінің, әсіресе
жеке тұлғаға қызығушылық туғызатын іс-әрекеттің
орындалуында көрінетін, жеке тұлғалық мінездемелер ерекшелігі .
Келтірілген психологиялық ерекшеліктермен сәйкес, балаларда
дарындылықтың көрініс бесеуі 3 топқа бөлінеді. Оларды шартты түрде былай
деп белгілеуге болады: дарындылықтың эпизодтық, ситуативті, тұрақты
топтары.
Бала дарындылығының көрсетілген типтері, оқу процесінің
индивидуализациясы мен дифференциациясын жасауда, сонымен қатар үлгілі
технологияларда берілген ерекшеліктер бойынша, психологиялық білім беру
деңгейімен сәйкес, диагностика жүргізуге көмектеседі.
2. Дарындылық проблемасын зерттеу тарихынан
Бірқатар жас ғалымдар - Дж. Гилфорд, П. Торренс, Ф. Баррон, К. Тейлор
және тағы басқа психологияда шығармашылық дарындылықтың жаңа шекарасын
белгілейтін бірқатар ауқымды ірі зертетулерді жүргізді. Бұл зерттеулер
және жеке-дара айырмашылықтар психологиясы бойынша теориялық зерттулердің
шоғырлауына себепші болды.
70-ші жылдардың басында жеке-дара айырмашылықтар психологиясы
практикалық ғылым болып қалыптасады. Зерттеулер білім саласына ығысады.
70-ші жылдардың соңы - 80-ші жылдардың басында енді мүлдем жаңа,
психологияның қолданбалы саласы - таланттылар психологиясы саласы пайда
бола бастайды.
Дж. Гилфорд еңбектері мынаны көрсетті: мектептің соңында көптеген
дарынды балалар ауыр депрессия күйін бастап кешеді, өз құрбылары мен
ересектер өз дарындылығын жасырғысы келеді.
Дарынды балалар мектепте олар үшін даралап оқыту болмағандықтан
“дискриминацияны” сезінеді (С. Марленд, 1972).
70-ші жылдардың соңында тек жеке емес, әрі мемлекеттік мектептер
даралап оқытуды таңдауға көшті.
80-ші жылдардың басында дамыту жоғары дарынды балалар мүмкнідігін
дамыту бойынша халықаралық ірі жоба жүзеге асты АҚШ-та дарынды балалардың
жетекшілігі (лидерлігі) бойынша оқытудың арнайы курстары құрылды.
Біздің елімізде 20-шы-30-шы жылдары дарындылықты зерттеудің пәні
ретінде когнитивті әдістемелер диагностикасы табылды.
В. Штерн дарындылыққа мынандай анықтама берді: “Ақыл-ой дарындылығы
жаңа талаптарға өз ойлауын саналы бағыттау, жаңа міндеттер мен өмір
жағдайларына бейімделудің жалпы ақыл-ой икемділігі болып табылады”.
Дарындылықтың мұндай сипаттамасы оның деңгейлерін саралап бөлуге мүмкіндік
берді.
Ерте уақыттан бастап, ХІУ ғасырға дейін данышпандық тек өнерде
көрініс береді деген тұжырым қалыптасты. Мемлекеттік іс-әрекеттенушілерге,
әскери басшыларға, ғалымдарға данышпандық атағы берілмеді. Бірақ бұл
көзқарасты қайта қарастыруға талпыныс болды. Аристотель көркем
шығармашылықтың интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысын ескерген.
“Созерцательная деятельность разума” терминін енгізе отырып, ол адам іс-
әрекетінің түрлерін ерекшелеуге талпынды. “Сананың мазмұнды іс-әрекеті”
(ғылыми және көркемдік), оның ойынша кез-келген басқа іс-әрекеттен жоғары
рақымдылық іс-әрекеті (саяси және әскери) басқалардан әдемілігімен,
кеңдігімен ерекшеленеді. Осыған қарамастан Аристотельде шығармашылық
процесі белгілі бір деңгейде мистикалық көрінісін жоғалтады. Оның пікірі
бойынша шығармашылық бақылауға жүктелген. Ол өнер шығармашылығы қажет
болып табылатын ережелер, нормалар қатарына негіздеуге талпынды.
Аристотель көркем шығармашылықты оқу қажет деген талап қойды.
Ертедегі грек философтары данышпандылықты құдай күшімен пайда болды
дей келе, тәрбие мен білімнің маңызды екенін айтты. Бірақ олар талантты
дамыту үшін қоршаған орта мен оқытудың маңыздылығын “құдайылық”
қабілеттілігімен салыстырғанда қосалқы, екіншілік деңгейдегі іс деп
санайды.
Жаңа дәуірде дарындылықтың табиғатын испаниялық дәрігер Хуан Уарте
мәнді түрде түсіндірді. Ол Испаниялық империяның жаңа дәуірдегі
перспективасын мемлекеттік қызметте максималды түрде ерекше дарынды
балалармен байланыстырды. Оның зертетуінің негізгі міндеті кәсіптік таңдау
мақсатымен қабілеттілігі даралық ерекшеліктерді зерттеу болып табылады.
Бұл зерттеу дифференциалды психологияның пайда болуына үлкен әсер етті.
Х. Уарте іс-әрекеттің кез-келген түрінде анықталатын негізі
қабілеттіліктер сапасы ретінде қиял, ес және интеллектті бөліп көрсетті.
Оның ойынша, бұл қабілеттіліктің адамда көрініс беруі “ми темпераменті”
бойынша анықталады. Ол белгілі бір ғылым, өнер салсында талап етілетін
қабілеттіліктерге талдау жасаған. Осы мақсатпен қолбасшы дәрігер, заңгер,
геологтар тағы басқа “психологиялық портретін” құрастырды. Х. Уарте
талант табиғаттан, генофонға тәуелді дей отырып, оның дамуы үшін тәрбие
мен еңбек қажет екенін айтты. аДамның табиғи қабілетіне сәйкес келетін
мамандықты таңдауда шатаспас үшін, кіші жасында көмектесетін әдейі ақыл-
ойы мен білімі жоғары адамдарды бөліп көрсету керек. Жеке тұлғаның
қабілет және дарындылық мәселесін Орталық Азия мен Қазақстанның көптеген
ғалымдары мен ағартушылары зерттеген.
Арабтың сөз бостандығының негізін қалаушылар (Әл-Хорезми, Ферғани,
Әл-Фараби, Ибн Сина, Беруни тағы да басқалар) философия, логика,
химия, атсрономия, география, медицина, психология, сонымен қатар
жасөспірімдерді тәрбиелеуді дамыту үшін үлкен үлес қосты.
Осылай, Әл-Фараби “Бақытқа жету туралы” трактатында этикалық
сұрақтармен қатар, адам қабілеттілігіне, оқуды жақсарту мақсатындағы
түрлі тәсілдерді қолдануға назар аудартады.
ІI ТАРАУ. ОҚУШЫНЫҢ ОҚУ ҚАБІЛЕТТЕРІНІҢ ДАМУЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1. Оқуға қабілеттіліктің психологиясының теориялық мәселелері
Адамның даму процесін қабілеттің байланысынсыз ұғыну қиын. Қабілет
мәселесі қашанда маңызды орынға ие. Оның маңыздылығын жан-жақты дамыған
жеке адамды тәрбиелеуде, маңызды әлеуметтік мәселелер: бейімділігі мен
қабілетіне сай мамандықты таңдауда, адам дамуына маңызды еңбек түрін
өзгертуде, адамдар арасындағы өзара түсінушілік пен бірлестікке бағытталған
қатынастарды жетілдіру мен олардың коммуникативті қабілеттерін дамытудан
көруге болады.
Қабілет ұғымын ғылымға алғаш енгізген Платон болды. Платон және оның
ізбасарларының қабілет туралы ұғымдары кластық ұғымда болды. Ол: билеуші –
философтар, жауынгерлер және жер өңдеушілер мен қолөнершілерден тұратын
өздерінің үш бөлікті мемлекеттік иерархиясын көрсетті және осыларды
қабілетті түсіндіруге аударды. Барлық азаматтар тату өмір сүруі үшін
оларға барлықтарының бір-біріне бауыр екенін түсіндіру керек, бірақ олар
бірдей міндетке түгел қабілетті емес. Себебі, адамдар өз қабілеттері
жағынан әр алуан: біреулері – билеу үшін, екіншісі – жорық үшін, ал
басқалары – жер мен қолөнер үшін туған - деп жазды ол . Сөйтіп, Платон
адамдарды туғаннан қабілеттерінің тең еместігін, оның әлеуметтік орынға
байланыстылығын көрсетті.
Психикалық қабілеттерді эксперименталды зерттеу Ф.Гальтон есімімен
байланысты. Х1Х ғ. Аяғына қарай оның зерттеулерінде қабілеттер
психологиясының проблематикасы айқындала түсті деуге болады. Нақтырақ
айтсақ:
1. қабілеттердің тұқымқуалаушылық детерминациясы, соның ішінде
дарындылық және онымен байланысты адам қабілетінің физиологиялық
корреляттар мәселесі.
2. қабілеттердің дамуы, нышандар мен әлеуметтік ортаның даму
барысындағы өзара әрекет детерминанттары. Осы жерде даму мен оқу
қабілеттерінің қатынасы мәселесін көрсете кету керек.
3. адамның психикалық қабілеттерінің құрылымы, олардың басқа психикалық
құрылымдарымен байланысты.
4. индивидуалды іс-әрекеттегі қабілеттердің даму мәселесімен тікелей
байланыстағы қабілеттердің іс-әрекетпен арақатынасы.
5. қабілеттер диагностикасы .
Бұрынғы кеңестік психологияда қабілеттерді зерттеу мәселесін екі
кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде қабілеттер мәселесін қарастыру ең
алдымен С.Л.Рубинштейн құрған сана мен іс-әрекет бірлігі принципінде
қарастырылды. Бұл прицнип қабілеттер дамуының әлеуметтік негізделуін
көрсетеді. Екінші кезеңде қабілеттердің табиғи табиғаты, олардың
нышандарымен, индивидуалды- типологиялық ерекшеліктер мен алғышарттарға
байланыстылығы қарастырылды (Э.А.Голубева, Б.М.Теплов т.б.). Қабілеттер
мәселесінің айырмашылықтарына қарамастан, оларды қабілеттердің көрінуі мен
қалыптасуы іс-әрекетте жүреді деген тезис біріктіреді. Бұл тезисті
С.Л.Рубинштейн қозғап, Б.М.теплов нақтылаған. Іс-әрекетте қабілеттердің
көрінуі мен қалыптасуы туралы тезис маңызды методология бола отырып, іс-
әрекет арқылы қабілеттердің объективті зерттеу тәсілдері мен белсенді
қалыптасуын байқап, нақтылы зерттеулерге жол ашты.
Ғалымдарды қабілеттердің мәні, олардың тұқымқуалаушылық факторлар мен
адамның өмір тарихына негізделуі, сондай-ақ жалпы және арнайы қабілеттер
мәселесі, қабілеттерді өлшеу мәселесі қызықтырды. Жалпы алғанда
қабілеттерді зерттеудің көпшілігі кәсіби қабілеттерді зерттеуге арналған.
Қабілеттің іс-әрекетпен байланысын, оның іс-әрекет процесінде жүзеге
асып жоғарлайтынын Мясищев былай анықтайды: Қабілет – бұл жоғарғы
нәтижелерге жету мүмкіндігінің үлкен жылдамдығы, жеңілдігі, тереңдігі,
бірақ бұл потенциал іс-әрекетте жоғарылап жүзеге асады 8.
Қабілеттердің нақтылы іс-әрекетсіз пайда боуының мүмкін еместігін
Б.М.Теплов баса айтады .
Бірақ та 50-ші жылдардың аяғында, қабілеттер мәселесіне байланысты,
өткен өткір пікірталастардың бірінде С.Л.Рубинштейн қабілеттердің іс-
әрекеттермен байланысын универсалдандыруға тырысу қабілеттер талдауына
айтарлықтай шек қоятынын атап өтті 6. Қазіргі уақытта қабілеттердің іс-
әрекетпен байланысын теріске шығармай-ақ, оны басқа да методологиялық
контексте қарау керек. Қабілеттер жеке адамның индивидуалды көрсеткіші
болып табылады. Б.М.Теплов оның үш ерекшеліктерін ажыратады:
Қабілет – адамдарды бір-бірінен ажырататын индивидуалды психологиялық
ерекшелік;
Қабілетке барлық индивидуалды ерекшеліктердің бәрін емес, оның ішінде
бегілі бір іс-әрекеттердің орындалуының сәттілігіне қатыстыларын ғана
жатқызуға болады;
Қабілет ұғымы адамда қалыптасқан, қалыптасып қойған білім, дағды,
іскерлікпен шектелмейді .
Олар үнемі адамның шеберлік деңгейінде, өнері мен біліктілігі
деңгейінде көрінеді. Біз көбіне қабілеттердің өзін емес, олардың жүзеге
асқанын бағалаймыз. Адамның өзін тарату еркіндігі мен өнердегі еркіндігіне
байланысты бұл қабілеттердің жүзеге асуы айтарлықтай өзгеріске ұшырауы
мүмкін. Бұл жүзеге асу сыртқы дүниемен детерминацияланған.
Бірақ адам қабілеттері сыртқы дүние талаптарына қарсы да келеді. Бір
қарағанда адам осы өмірде сүре отырып, онымен санасуы керек сияқты
көрінгенмен, мүмкін қабілеттердің өмірлік бастамасы дәп осы дүние шегінен
шығуда болар.
Қабілеттер туралы зерттеу, оның орындалуы қандай да бір тәсілді
көздейтін, нормалды іс-әрекеттерге бейімделген қабілеттер ең алдымен іс-
әрекет еркіндігі болғанда, сол іс-әрекетті таңдау еркіндігі болғанда, оны
жүзеге асыру формаларының еркіндігінде, творчестволық мүмкіндік болғанда
ашылады. Бірақ біз жалпы қабілеттерді емес нормалды қабілеттерді
қарастырамыз. Нормалды қабілеттер мен өнер қабілеттерін бір-біріне қарсы
қою өте дұрыс емес.
Адамның табиғи күші, табиғи қабілеттері көп жағдайларда кішкентай
кезінде көрінеді. Ол кезде олар көп нәрседе сана әсерінен, санаға дейінгі,
мейірімділік пен ақиқатқа дейінгі бағалау мен таңдаудан еркін болады .
Қабілеттердің дамуы көп қырлы процесс. Қабілеттің әр келесі деңгейге
көтерілуі, басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. ДАРЫНДЫЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ҚАҒИДАЛАРЫ
1. Дарындылық туралы жалпы түсінік
1.2 Дарындылық проблемасын зерттеу тарихынан
I І ТАРАУ. ОҚУШЫНЫҢ ОҚУ ҚАБІЛЕТТЕРІНІҢ ДАМУЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1. Оқуға қабілеттіліктің психологиясының теориялық мәселелері
2.2. Оқушылар қабілеттерінің ерекшеліктері
ІII ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДИАГНОСТИКАЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ
3.1. Зерттеудің барысы, мақсат-міндеттері, болжамы
3.2. Зерттеу әдістерін статистикалық талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Дарындылық көптеген балалар үшін, ата-ана мен мұғалімдер үшін әлі де
жұмбақ күйінде қалып отыр. Қалың көпшілік қауым үшін маңызды проблема
болып, ең алдымен оның шынайы байқаулары, анықталу тәсілдері, дамуы мен
әлеуметтік жүзеге асуы табылады. Дарынды балалар жөніндегі бүгінгі
қамқорлық - бұл ертеңгі ғылым, мәдениет пен әлеуметтік өмірдің дамуы
туралы қамқорлық. Қазіргі таңда мұндай ерекше балаларды, анықтау
тәсілдері, өз қабілеттерін жүзеге асыруға көмек беру бағдарламалары бар.
Дегенменен, дарынды және талантты балаларды анықтау және дамыту проблемасы
бүгінгі күні де бар, балалардың өз дарындылығы мен оны шығармашылық
тұрғыда жүзеге асыруда жеке жауапкершілікті түсінуде әлі де проблема бар.
Балалардың дарындылығы мәселесімен шетелдік және отандық психологтар
айналысты. Шығармашылық дарындылық психологиясы саласы бойынша ауқымды
зерттеулер жүргізілгені белгілі. Ол американдық психологтар: Дж. Гилфорд,
П. Торренс, Ф. Баррон, К. Тейлор. Ал психологтар Дж. Кэрол мен Б.
Блумның идеялары негізінде дарынды балаларды оқыту әдістемесі жасалынды.
Ерекше дарынды балалар мәселесімен Ж. Брюно айналысты. (“одаренные дети:
психолого-педагогические исследования и практика”).
Дарындылық проблемасын отандық психологтар да зерттеді. Олар: А. М.
Матюшкин өзінің “Шығармашылық дарындылықтың тұжырымдамасы” еңбегінде,
Шумакова Н.Б. өзінің бірқатар еңбектерінде, Чистякова Г.Д. өзінің
“Танымдық құрылымды дамытудағы шығармашылық дарындылық” атты мақаласында
С. Юркевич “Практик психолог жұмысындағы дарындылық диагностикасы мен оны
болжау проблемалары” еңбегінде баяндалады.
(-тарау. Дарындылық психологиясының теориялық
қағидалары
1. Дарындылық туралы жалпы түсінік
Әр адам балалық, жасөспірім және жастық шағынан бастап, өмірде үлкен
жетістіктерге жетуді армандайды. Жасөсіпірімдік шақ- бұл ізденіс, үміт,
күмәндану, мазасыздану кезі. Көптеген балалар ерте кезден бастап, әртүрлі
іс-әрекет түрлеріне қабілеттілік білдіреді (сурет салады, билейді,
музыкалық инструменттерде ойнайды, ән айтады т.б.). Бірақ уақыты келе, бұл
қабілеттіліктердің көрінісі бәсеңдеп, жас адамның мамандығының негізіне
айналмайды, ол адам жай ғана орташа кәсіпкерге айналады.
Қазіргі кездегі жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдай бойынша,
кәсіпкерлік іс-әрекетте табысқа жалпы және әдейі қабілеттің ең болмағанда
аз ғана бөлігімен, білімділікпен, шығармашылықпен қамтамасыз етілгенде ғана
жетуге болады. Сондықтан, балалар алдында, сонымен қатар, ата-аналар,
мұғалімдер алдында да жаңа міндет тұр, яғни жеке тұлғаның потенциалды
мүмкіндіктерін зерттеу, дамыту және осының негізінде баланың болашағын
анықтау.
Әр түрлі іс-әрекеттерге байланысты адам қандай да қызметті орындауы
қажет және сол істің тиімді нәтижесін қамтамасыз етуге жәрдем беретін
сапаларға ие болуы тиіс. Мұндай дара психологиялық ерекшеліктер міндетті
түрде, бір жағынан, өзіндік психикалық табиғатына ие болудан, екіншіден -
әркімде өз алдында, қайталанбас көрінісін жеке адам қабілеті деп атаймыз.
Адам қабілетіндегі айырмашылық іс-әрекеттің нәтижесінен, яғни оның
сәттілігінен не сәтсіздігінен байқалады. Қызығушылық - адамда
обьективтілікті жан-жақты бейімділік - нақты іс-әрекетті орындауға талпыну,
қызығушылық пен бейімділік сапаларының үнемі өзара үйлесім тауып, бір
бағытта тоғысып отыруы мүмкін емес. Оған түрлі жағдайлар себепші, мысалы,
адам көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ ол осы саладағы өнер
түрлерімен шүғылдануға бейімсіз болуы мүмкін. Дегенмен, белгілі бір іс-
әрекет түріне қабілеті бар адамдардың қызығушылығы мен бейімділігі бір-
бірімен үйлесім таба алады.
Іс-әрекетпен айналысқанда адамның табысқа жетуі үшін қабілет,
қызығушылық, бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында келесі сапалық
көріністер болуы қажет: ең алдымен - еңбек сүйгіштік, табандылық, батылдық.
Бірақ, осындай ерекше қабілеті бар адамның өзі де айтарлықтай өнімге қол
жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс-әрекетін, жеке басына сапаларын
айқын ажырата аларлық деңгейде болуы керек.
Адам қабілеттілігінің даралық ерекшеліктеріне дарындылық,
шеберлік, талант, данышпандық, шабыт кіреді.
Әр түрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім, ептілік- дағдылар бірлігін
жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер ерекшелігін
дарындылық деп атайды. Дарындылық әрбір адамның ақыл-сана, оқу,
шығармашылық, көркем-өнер, адам аралық қатынастар түзу және психомоторлық
қызметтерінде көрініс береді. Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік,
жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу; мұндай түлғалар,
сонымен бірге, мақсатқа жетуде ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте шаршап-
шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллекттік деңгейі
анағұрлым жоғары.
Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар қайтпас қажырлылық таныта
алады. Бұл қасиеттің адамдағы көрінісі 2-3 жасар баланың бір іспен үзбей
шұғылдана алу уақыты, басқа қатарларымен салыстырғанда әлдеқайда ұзақ
болады. Дарынды бала өзін қызықтырған іспен бірнеше сағат шұғылданып, қажет
болса, оған бірнеше күндер бойы қайта оралып, көздегеніне жетпейінше,
әрекетін тоқтатпайды.
Дарындылық дәрежесінің артуы қажетті білімдер мен ептілік, дағдыларды
игеріп, жетілдіріп дамытуға тікелей тәуелді.
Дарындылықтың өзіндік ерекшелігі ең алдымен қызығушылық бағдарға
байланысты. Осыдан, біреу математикаға құмар, екінші -тарихқа және біреулер
- қоғамдық жұмыстарға, лидер болуда өз дарындылығын іске қосып, оны нақты
іс-әрекетте кейін дамыта түседі.
Дарынды балалар - жалпы және арнайы дарындылығын (музыкаға, сурет,
техникаға т.б.) байқатқан балалар. Дарындылықты ақыл-ой дамуының қарқыны
бойынша басқадай жағдайлар бірдей болғанда баланың өз құрдастарының озықтық
дәрежесі бойынша диагностикалау қабылданған (ақыл-ой дарындылығы тестері
осыған негізделген).
Мұндай көрсеткішті асыра бағалауға болмайды, өйткені ақылдық
шығармашылық жағының бірінші дәрежелі маңызы бар. Басқалардан бұрын
балалардың көркемдік дарындылығын (музыка саласындағы, одан соң сурет
салуда) байқауға болады. Ғылым саласында бәрінен гөрі математикаға
дарындылық тезірек байқалады. Баланың жалпы ақыл-ой деңгейі мен неғұрлым
арнайы қабілеттіліктің көркемдігі арасында алшақтық болатын жағдайлар аз
емес. Ақыл-ой қабілеті тым ерте дамыған, ерекше айқын жетістіктерге жеткен
балаларды вундеркиндтер деп атайды. Алайда, баланың тіпті ең үздік деген
жетістіктерінің өзі болашақ таланттың жеткілікті кепілі бола алмайды. Туа
біткен бейімділіктер индивидумдық психологиялық ерекшеліктердің
қалыптасуының күрделі процесінің бір шарты ғана, оның бәрі қоршаған ортаға
байланысты. Балада ерекше қабілеттіліктер болуының нышандары оның жасынан
ажырағысыз: олар көбіне кемелдену қарқынына және жастық өзгерістерге
байланысты.
Дарындылықтың бағалануы тестілеуге ғана негізделмеуі керек -оның
дәрежесі мен өзіндік ерекшелігі оқыту мен тәрбиелеу барысында, балалардың
белгілі бір мазмұндағы іс-әрекетті атқаруы кезінде байқалады. Ерте бастан
мамандандыру күн ілгері және шамадан тыс болмауы керек. Дарынды балалардың
анықталып кемелдендірілуі мектептер (мысалы, музыка, математика мектептері)
факультативтік сабақтар, алуан түрлі үйірмелер, студиялар, мектеп
оқушыларының олимпиадаларын, балалардың көркем өнерлерінің конкурстарын
өткізу және т.б. жағдай жасайды. Дарынды балалардың дамуының теңелуіне жол
беруге болмайды. Мұндай балалардың оқу жүктемесі, оқыту және тәрбиелеу
нысандары олардың мүмкіндіктеріне сай келуі тиіс. Дарынды балалар туралы
қамқорлық қабілеттердің дамытылуын жалпы білімдік дайындықпен және тұлғаны
кемелдендірумен ұштастырылуын көздейді.
Баланың дарындылығы деп - бірдей өмір шартында, өз құрбыларымен
салыстырғанда оқуға қабілеттілік және шығармашылық құбылыстары жоғары болып
табылуы түсіндіріледі.
Дарындылық - бұл дарын сөзінен шыққан және ол дамудың аса қолайлы,
сыртқы алғышарттарын білдіреді. Педагогикалық энциклопедияда бұған келесі
түсінік беріледі: Дарындылық - бұл адамның белгілі іс-әрекет аумағында
ерекше табыстарға жетуге көмектесетін, қабілет дамуының жоғары деңгейі.
Дарындылық түсінігі қабілет түсінігіне өте жақын. Қабілеттілік сөзі
орыс тілінде кем дегенде екі мағынаны қамтиды. Д.Н.Ушаковтың талқылау
сөздігі бойынша :
- табиғи дарын
- бір нәрсені жасай алу мүмкіндігі
Біз қабілеттілік сын есімінің бірінші сөздік мағынасында (мысалы,
қабілетті оқушы, қабілетті жас ғалым) қолданамыз. Осындай жағдайда бұл
терминдер, яғни дарындылық және қабілеттілік өте тығыз байланысты,
мәндөс, оларды айыра алмай да қаласың. Бірақ жоғарыда келтірілген
қабілеттілік сөзінің басқа да мағынасы бар. Ол -жинақталған тәжірибе
нәтижесі және ол толығымен соған бағытталады (Н.С.Лейтес).
Қабілеттілікке философиялық энциклопедиялық сөздікте мынадай түсінік
берілген: Қабілеттілік - бұл субъективті жағдайда белгілі бір іс
-әрекеттің табысты орындалуындағы жеке тұлғалық даралық ерекшеліктері.
Қабілеттілік индивидте бар білім, дағды, үйренуге бағытталмайды. Ол кейбір
іс-әрекеттерді орындауда басқалардың әдістері мен тәсілдерінен тереңдегі
мен беріктігінен көрініс береді және оған жетуге мүмкіндік беретін ішкі
психологиялық регулятор болып табылады.
Дарындылық - бұл бірдей өмір шартында, қатарларымен
салыстырғанда үйрену мен оқытуда аса жоғары қабылдаулары мен
шығармашылықтың ерекше көрініс беруі. Дарындылық - бұл тек ақыл-ой дамуының
жоғары деңгейі ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғаның дамуына бағытталған
кейбір ішкі талап-мақсаттар. Сонымен қатар, дарындылық - бұл әлеуметтік
құбылыс. Өйткені, адамның іс-әрекетінің әлеуметтік сферада жетістіктерге
жетуі туралы сөз болып отыр.
Әлеуметтік ортаның дарындылыққа байланысты жүргізілген әр түрлі
зерттеулерінің нәтижесі (әлеуметтік-экономикалық қатынастар, қаржылық
қамсыздандыру, әлеуметтік - күнделікті шарттар т.б.) әр түрлі. Осыған
байланысты келесідей тұжырым жасауға болады: әлеуметтік -экономикалық
шарттар дарындылықтың дамуына әсер етеді, өйткені, олар адамның өмір
деңгейін анықтайды. Қоғам экономикалық дамыған сайын, ол адам дамуы үшін
қолайлы болып келеді.
Дарындылықтың дамуындада жанұя өте маңызды жағдай болып келеді, соның
ішінде:
• жанұя құрылымы мен оның эмоционалды климаты;
• бала мен ата-ана арасындағы қарым-қатынас стильдері;
• ата-аналардың бала дарындылығына қатынасы.
Жанұя құрылымы мәселесіне жүгіне отырып, балалардың көбі (87%), толық
жанұяларда тәрбиеленген деп айтуымызға болады. Жиі, 70% жағдайында жанүяда
балалармен және ата-аналармен қатар, туыстарының ішінен біреулер: әжелер,
апалар және ағалар, жиендері тұрады. Зерттелген балалардың ешқайсысында
кіші сіңілі - қарындастары немесе інілері болмады. Р.Зайонц зерттеулері
көрсетуі бойынша интеллектуалды дарындылық, жанүядағы балалар санынан
тәуелді. Р.Зайонц бойынша, жанұяда іні мен қарындас, сіңлілер көп болған
сайын интеллектуалдылықтың коэффициенті орташа болып келеді.
Жанұя құрылымы, көп жағдайда туыстар арасындағы қатынастар және
жанұяның эмоционалды климаты жүйесімен байланысты. Өзара қарым-қатынастың
мазмұнды жағы туралы айта келе, көптеген зерттеушілер балаға қарама-қарсы
жынысты ата-ананың әсері мәнді деп көрсетеді. Көптеген зерттеушілер дарынды
балаға жылылық, оны қабылдау, сүю және сыйлау қажет деп санайды.
Бала мен ата-ананың қарым-қатынас стилі туралы мәселе аса ауқымды
зерттелген. Ғалымдар баланы қатты бақылауға алу, күш көрсету, қысым көрсету
сияқты стильдер дарынды тұлғаны дамытуға мүмкіндік бермейді деп санайды.
Р.Хесс және В.Шипман өзара әрекетті ата-аналық стильдері императивті
және инструктивті деп бөлді. Императивті стиль үшін мынадай бұйрықтар
сәйкес келеді: Мен айтқан секілді жаса ..., Тыныш отыр.... Ата-аналар
баласының айтқандарын бұлжытпай орындауын күтеді. Олардың қатынасы
ересектің беделіне негізделеді. Мұндай стиль балада пассивтік және
тәуелділік пен конформизмді дамытады.
Инструктивті стильде ақпарат көбірек болады, ал талаптар мынадай болып
негізделеді: ойыншықтарыңды жина, ал мен еденді сыпырамын.... Ата-аналар
баласымен өзінің теңі ретінде әңгімелеседі. Олардың талаптары, заңдылықтары
саналы түрде жүреді. Бұл, балада инициативалықты дамыту (бастау) және
қаттылықты тәрбиелейді.
Ата-аналардың бала дарындылығына деген қатынасы маңызды болып табылады. Бұл
фактор - бала мүмкіндіктерін іске асыруға әсер ететін негізділердің бірі.
Бұл жағдайда қарым-қатынас типтері мынадай болып келеді:
• теріс
• ашуландырушы (игнорирующее)
• дұрыс-оң
• гиперсоциализация (ата-аналар дарындылықты, өз-өзін таныту
мүмкіндігін, өз баласының қабілеті арқылы жасауы немесе өздерінің
орындалмаған потенциалды мүмкіндіктерін іске асыру).
Дарынды балаларда әділеттілік сезімі болады. Адамгершіліктің ерте
дамуы қабылдау мен таным процестерінің дамуы алға басуымен байланысты.
Олар қоршаған ортадағы әділетсіздікке өте сезімтал болады, өздеріне
және айналадағыларға үлкен талаптар қояды.
Дарынды балалар есептерді шығаруда ойын элементтерін енгізеді, қиялы
дамулы болады, шығармашылығы, фантазиясы терең дамыған (ойдан шығарған
достары, аға-інілері, апалары).
Дарынды балаларда әзіл-сықақ сезімі өте дамулы, күлкілі, сәйкес
келмеушіліктерді, сөздерді жасыру т.б.ойындарды ұнатады.
Дарынды балалар эмоционалды баланс жетіспейді, олар балалық шақта
шыдамсыз болады.
Дарынды балалар энергиясы көп болуымен және олар аз ұйықтауымен
ерекшеленеді. Олардың моторлы координациясы мен қолдарын басқару, танымдық
қабілеттерінен артта қалады. Оларға практика қажет. Мұндай балалардың
интеллектуалды және дене-физикалық дамуының арасындағы ерекшеліколарды
толғандырып, өзбеткейлігінің дамуына әсер етуі мүмкін. Дарынды балалардың
көру процесі 8 жасқа дейін тұрақсыз, оларға жақын қашықтағы фокусті
алыстағыға алмастыру қиынға соғады.
Дарынды бала қарым-қатынас жүйесінде де ерекшеленеді.
Мектепке дейінгі шақта, олардың жүргізуші іс-әрекеті - рольдік ойындар.
Балаларға құрбыларымен жеткілікті түрде айқын және түрақты көрінетін қарым-
қатынасқа деген қажеттілік туылады. (М.И.Лисина, Л.Н. Галигузова),
Дарынды балалардың мінез-құлықтары мен жеке тұлғасының кейбір
ерекшеліктері, оларды құрдастырының түсінбеуіне, олардың өзара қарым-
қатынасында дау-жанжал кездесуіне және тіпті басқа балалардың оларды
шеттетуіне әкелуі мүмкін. Оған мыналар себеп болады: серіктесін тыңдай
алмау, доминанттылыққа ұмтылу, бірге ойнайтын ойындарда өзіне ұйымдастырушы
ролін алу, өз білімін көрсетуге ұмтылу, ересектердің зейінін өзіне
аудартуға әрекет ету, табысы өзінен төмендеу балаларға қатысты шыдамсыздық
таныту, комформсыздық, басқаларды дұрыстау әдетінің болуы Л.Хоменгуерт
дарынды балаларды шеттетудің тағы бір мүмкін болатын себебін көрсетеді:
ойы жоғары болуына орай, дарынды балаларға өз құрбыларының ойындары
қызықсыз болуы мүмкін.
Өз құрбыларымен өзара әрекетінде қиындықтар кездескендіктен немесе
олардың себептерін түсінбеуінен, балалар ересектермен және үлкен балалармен
достасуға ұмтылады. Бірақ үлкен балалармен қарым-қатынасы кезінде, оларда
қияндың тууы мүмкін. Себебі, үлкен балалардың дене-физикалық дамуы озық
болады, сондықтан дарынды балаларға мұндай қоғамда лидер болу қиынға
түседі. Қозғалу дағдыларының дамуы алға басқан үлкен балалар сияқты бір
нәрсені жасай алмағандықтан, дарынды бала өздерінің адекватты еместігі мен
өзіндік бағалаудың төмен болып қалыптасуына әкелуі мүмкін. Өйткені, олар
өздерінің жетістіктеріне өте сыншыл болып келеді. Адамдармен қарым-
қатынасында өзінің мүмкіндіктері туралы пікірлері кесірін тигізеді.
Сондықтан дарынды баланың өз әрекетін іске асыруда Мен концепциясы
маңызды болып табылады.
Дарынды баланың интеллектуалдық қажеттілігі эмоционалды күйдің
күрделілігіне, неврозға және тіпті психозға әкелуі мүмкін. Ал невроздар өз
кезінде депрессияға әкелуі мүмкін. Бұл кезде бала өзін айнадаланы танып
білуге неге ұмтылатынын түсіне алмайды. Ол шындық пен ойдан шығарудың
арасындағы шкаланы бұзатын өзінің қиялындағы әлемге кетуі мүмкін.
Бала қаншалықты дарынды болса да, оны оқыту керек екенін ұмытпау қажет.
Оларды тұрақтылыққа, еңбек етуге, өз бетімен шешім қабылдауға үйрету керек.
Дарынды бала қысымды, шеттетуді, айқай-шуды көтермейді. Баланы мектепке
дейінгі уақыттан бастап шығармашылық еңбекке қатыстырып, шығармашылыққа
қолайлы жағдай туғызу қажет.
Таланттарын дамыту үшін дарынды балалар өз уақытын еркін жүмсап,
кеңейтілген оқу жоспарымен оқытылу керек. Бала өз мүғалімі жағынан назар
аудару мен индивидуалды қолдау көрсетуді сезуі қажет. Бұл жерде нені емес,
қалай оқыту маңызды болып табылады. Дарынды баланың айтылған ойлар мен
болжамдарды талдай алу мүмкіндіктері, табиғи аналитикалық және сыншыл ой-
тұжырымның дамулы екендігіне сәйкес келеді.
Қазіргі жағдайда дарынды балалармен жұмыс жасаудың түрі -балалар
шығармашылық үйлерін құру болып табылады.
Дарындылықтың негізгі түрлері
Дарындылық түрлерінің дифференцияциясы сыныпификацияға негізінделген
критерий бойынша анықталады. Дарындылықта сандық және сапалық аспектіні
бөлуге болады.
Дарындылықтың сапалық мінездемесін талдау бойынша түрлерді адампың
психикалық мүмкіндіктерінің спецификасына және оладың қандай да бір іс-
әрекетте көрінуіне байланысты бөлуді ұсынады. Дарындылықтың сандық
мінездемесін талдау адамның психикалық мүмкіндіктерінің деңнейін сипаттауға
мүмкіндік береді.
Ғалымдар дарындылық мәселесін зерттей келе, оның жалпы және әдейі
немесе арнайы түрін бөліп көрсетеді. Дарындылықтың 2 түрі де іс-әрекеттің
әр түрлілігі мен формасында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Осылай,
жалпы ақыл-ой дарындылығы іс-әрекеттің барлық түрімен қамтамасыз етілгенде
ғана орындалады. Олардың табысты орындалуы үшін белгілі ақыл-ой сапасы,
ақыл-ой қүндылығы қажет болады.
Арнайы дарындылық, өзі ерекше ашылып көрінетін белгілі іс-әрекет
түрлерімен байланысты (математикалық, техникалық, музыкалық, сурет салу
өнері, ақындық дарындылық және т.б.).
Кәсіптік қабілеттерді зерттеумен танымал ғалым Ч.Спирмен ақыл-ой
энергиясының жалпы факторы бар екенін көрсетті. Ол фактор түрлі іс-
әрекеттің табысты шешілуін анықтайды.
Жалпы ақыл-ой дарындылығы ақыл-ой жетістігі талап етілетін жағдайдың
бәрінде болады (жалпы сұрақ-әртүрлі жаттығуда индивидтің ақыл-ой қабілеті
мүмкіндігінің бірдей болмауы). Мектептің жалпы білім беру шартындағы
оқушылар арасындағы ақыл-ой қатынасы бойынша ерекшеліктер жоспарда бірінші
орынға шығады.
Мектепте орташа оқитын оқушыны бағалау негізінде бағдарлау өткен
уақыттарда қалды. Қазір біздің қоғамның жаңа дамуында қүрбыларын интеллект
бел^ілерін көрсете отырып, озық еткен балаларға көңіл аудару - мектептің
көкейтесті міндетінің бірі болып табылады.
Жалпы ақыл-ой қабілеттілігіне біршама психологтардың зерттеу жұмыстары
арналған. "Ақыл-ой мүмкіндігінің біртұтас сипаттамасын, жиі интеллект
сөзімен белгілейді. Психологияда бұл термин аумағында дау-жанжал туылуда:
интеллект құрылымының күрделілігі анықталуда, оның әр түрлі сапалы түрлері
бөлінуде. Бірақ бұл терминнен бас тарту дұрыс емес секілді көрінеді. Ол
таным және шығармашылық мүмкіндіктердің өзіндік деңгейін белгілеуге
арналады (ақыл-ой сферасында), яғни көбіне ақыл-ой дарындылығы
түсінігінің термині ретінде қолданылады.
Интеллект - өсіп жатқан адамның түрткі болулары мен ұмтылыстарымен
біртұтас дамуы күмәнсіз. Ақыл-ой дарындылығы интеллектке сай келмейді.
Дарындылық - бұл жеке тұлғаның ерекше қүрылымы.
Ақыл-ой дарындылығының арнайы түрлері, яғни философиялық-теоретиялық
жаттығуларға, қоғамдық іс-әрекетке, қандай да бір ғылым аумағында,
техникаға немесе ұйымдастырушылық -практикалық іс-әрекет түрлеріне
дарындылық - Мәселенің маңызды бөлігі болып табылады.
Ақыл-ой дарындылығы - бұл жалпы және жеке ақыл-ой сапасының сәйкес
келуі. Психологиядағы бар материалдар, мұғалімдер мен тәрбиешілерді ақыл-
ойға байланысты дарынды балалардың 3 категориясына назар аударуға
көмектеседі. Бірінші категорияда - өмірдің бірдей шартында ақыл-ой дамуының
ерекше жоғары деңгейін көрсететін балалар. Олар жиі мектепке дейінгі және
төменгі сынып жасындағы балалардың арасында кездеседі. Екінші категорияда -
арнайы, мысалы: математика немесе басқа ғылымның қандай да бір аумағында
ақыл-ой қабілеттілігінің белгілері бар балалар. Мұндай оқушылар жасөспірім
жаста байқалуы мүмкін. Үшінші категорияда - оқуда табысты болып үлгермеген,
бірақ психикасының оригиналдылығымен, танымдық белсенділігімен, сирек
кездесетін ақыл-ой қорымен қамтамасыз етілген балалар енгізілген. Бұл жерде
потенциалды немесе жасырынды дарындылық туралы сөз болып отыр. Мұндай
ақыл-ой мүмкіндігі бар оқушылар жоғары сыныпқа дейінгі жаста жиі көрінеді.
Балалардың жалпы интеллектуалды және арнайы дарындылығы түрлерінен
бөтен, бұл феноменнің даралығы басқа критерийлер бойынша да болуы мүмкін.
Ресейлік психологтар (Ю.А.Бабаева, Д.Богоявленская, А.В.Брушлинский,
В.Н.Дружинин, И.И.Ильясов, Н.С.Лейтес, А.М.Шумакова, А.Н.Панов,
И.В.Клиш, М.А.Холодная, В.Д.Шадриков, Н.Б.Шумакова, В.С.Юркевич):
дарындылықтың жүмысшы, жиі қолданылатын концепциясы деп
берілген психологиялық білім берудің келесі критерийлері мен
сыныпификациясын бөледі:
• психика сферасын қамтамасыз етушілер мен іс-әрекет түрлері
• дарындылықтың қалыптастырушы деңгейі
• дарындылықтың көрініс беру формасы
• дарындылықтың әр түрлі іс-әрекет түрінде көрініс беруінің
ауқымдылығы, дамудың жас ерекшелігі.
Дарындылықтың түрлерін келтірілген негіздеу бойынша қарастырайық.
Бірінші критерий бойынша, негізгі іс-әрекет түрлеріне практикалық,
теориялық оқушыларда оқу-танымдық, көркемдік-эстетикалық, ойындық, спорттық-
сауықтыру, коммуникативті, рухани-бағалық жатады.
Іс-әрекетке сәйкес дарындылықтың мынадай түрлерін бөлуге болады:
практикалық іс-әрекетте - кәсіптік дарындылық, танымдық іс-әрекетте - түрлі
деңгейдегі интеллектуалды дарындылық, көркемдікте - эстетикалық,
хореографиялық, сценалық, әдеби-ақындық, сурет салу өнері мен музыкалық,
коммуникативті іс-әрекетте-лидерлік дарындылық, рухани - бағалық іс-
әрекетте - адамдарға қызмет ету, тағы басқалар.
Дарындылықтың әр түрі барлық психикалық мүмкіндіктерді нақты іс-әрекет
түрінде ерекше, маңызды болып табылатын сапалардың басым болуы мен
біруақытта қосылуын болжайды.
Іс-әрекеттің басым ететін түрі бойынша дарындылықтың қай түрін
анықтасақ та, әр дарындылықта іс-әрекеттің бөтен түрлері де көрінетінін
байқауымыз керек. Мысалы: суретші немесе музыкант іс-әрекеттінің
сипаттамасы бойынша көркемдік - эстетикалық болып табылады. Бірақ сонымен
қатар, онымен танымдық, практикалық, коммуникативті және рухани-бағалық іс-
әрекет түрлері қолданылады.
Екінші критерий - дарындылықтың қалыптасу деңгейі бойынша
потенциалды және көкейтесті дарындылықты бөледі: көкейтесті дарындылық -
бұл жас ерекшелігі шамасына сай, нақты бір пән аумағында іс-әрекеттің
жоғары деңгейде орындалуында байқалатын, баланың қол жеткізген
көрсеткіштерімен байланысты болатын психологиялық ерекшелік. Көкейтесті
дарынды балалардың ерекше категориясын, талантты балалар қүрайды. Талантты
бала обьективті көкейкестілікті және әлеуметтік маңызды талаптарға жауап
беретін іс-әрекеттерді орындауда нәтиже береді. Талантты балалар нақты
эксперттермен бағаланады (іс-әрекеті аумағында білімі сәйкес келетін жоғары
квалификацияланған кәсіпкер).
Потенциалды дарындылық - бұл қандай да бір іс-әрекет түрінде жоғары
жетістікке жету үшін, белгілі психикалық алғышарттары потенциалды болатын
баланың психологиялық ерекшелігі. Бірақ бала, бұл мүмкіндіктерді тап осы
уақытта қызметтік жетіспеушілікке сәйкес орындай алмайды. Бұл потенциалды
мүмкіндіктің дамуы қолайсыз себептермен бірге жүруі мүмкін
(жанұялық қиын жағдаймен, квалификацияланған мұғалім -
кәсіпкерлердің болмауынан тағы басқа). Потенциалды дарындылықты
анықтау, кезеңмен жүргізілген диагностика бойынша орындалуы
мүмкін. Өйткені әрі қарай дамуы туралы, тек кейбір белгілер
бойынша айтуға болатын, әлі қалыптасып болмаған қабілеттіліктер туралы
сөз болып отыр.
Дарындылықтың бұл турлері, бұған дейін айтылып кетілген іс-әрекет
түрлерімен сәйкес жүреді. Шығармашылық дарындылығына байланысты
дарындылықтың белгілі түрінің креативтілігін бөлуде ғалымдар пікірінде
айырмашылық байқалады.
Бір ғалымдар берілген феномен туралы арнайы айтпай-ақ қоюға болады,
өйткені стандартсыз ойлауы бар, жиі басқаларға ұқсас емес дүниеге ерекше
көзқарасы бар балалар да кездеседі, - деп санайды. Шығармашылық
дарындылығында көптеген түрлі варианттар болады: кез-келген іс-әрекетте
сирек кездесетін шығармашылық қабілеттіліктерді көрсететін оқушылар бар,
сонымен қатар мұндай стандартсыз емес елес, жеткілікті түрде тек бір ғана
сферада анық көрінеді.
Үшінші критерий - дарындылықтың көрініс беру формасы бойынша, айқын
және жасырынды дарындылықты бөледі. Дарындылықтың бұл түрлерінің мәні
көбінесе осыған дейін қарастырылған дарындылықтың түрлеріне ұқсас. Айқын
дарындылық - бала іс-әрекетінде қолайсыз жағдайлар болса да, жеткілікті
түрде ашық немесе айқын түрде көрінеді. Мұғалімге немесе кәсіпкерге баладан
осы дарындылықты айқындау және олармен әрі қарай жұмыс жасау бағдарламасын
дұрыс белгілеу оңайға түседі.
Жасырынды дарындылық іс-әрекетте аздап білдірілген формада көрінеді.
Сондықтан да дарындылықты балалардан анықтау және олармен жұмыс жасауда
қателер кетуі мүмкін. Осымен қатар, мұндай перспективасы жоқ балалар
уақыты келе жоғары нәтижелерге жетуі мүмкін. Мүндай қателер келтірмеу үшін,
балаларға әдістемелерді кешендік-кезеңді қолданумен диагностика жүргізу
қажет.
Төртінші критерий - дарындылықтың әр түрі іс-әрекет көрініс берудің
ауқымдылығы бойынша, жалпы немесе ақыл-ой дарындылығы және арнайы
дарындылықты бөледі. Жалпы дарындылық - іс-әрекеттің әр түрлері мен
формаларында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Ақыл-ой қабілеті кез-келген
істі табысты орындау үшін қажет.
Арнайы дарындылықтың арнайы психикалық қасиеттері ашылатын, белгілі іс-
әрекет түрлерімен байланысты (техникалық, музыкалық, сурет өнерінің, әдеби-
ақындық дарындылық т.б.).
Бесінші критерий - дамудың жас ерекшелігі бойынша ерте және
кешеуілдеген дарындылықты бөлуге болады. Өмірлік практикада дарындылықтың
ерте көрінуі байқалып жүр. Бұл - психикалық даму жылдамдығымен байланысты.
Ерте дарындылық мысалы ретінде вундеркиндтер (таңқаларлық
бала мағынасында) деп аталатын балалар бола алады. Мектепке дейінгі немесе
мектеп жасындағы оқушылар болып табылатын вундеркиндтер, қандай да бір іс-
әрекет түрінде тамаша табыстарға жетеді (музыкада, суретте, ән айтуда
т.б.). Мұндай балалар кейде өте жақсы ақыл-ой қабілеттіліктерін көрініс
етеді (ерте әріп танып, оқу, хат, санау т.б.). Атақты музыканттардың
өмірбаяндары дәлелдейтіндей, дарындылық музыкада ерте көрінеді. Ал одан
кешқұрым, сурет өнерінде көрінеді. Ал математикалық қабілеттілік ерте
біліне бастайды. Ғылым жетістігінде мәнді нәтижелерге жету, әдетте кешқұрым
өтеді, ол қандай да жаңалық үшін терең және ауқымды біліммен қамтамасыз
етілу керектімен байланысты. Осы келтірілген дарындылық сыныпификациясымен
қатар, әдебиеттерде басқа да көзқарастар кездесуде. Шетел ғалымдары
дарындылықтың келесі түрлерін бөледі:
• интеллектуалды, оның түрі - академиялық
• көркемдік, шығармашылық (креативтілік)
• модерлік немесе әлеуметтік психомоторлы немесе спорттық.
Басқа ғалымдар шығармашылықты еңбектің өз бетінше түрі етіп бөлудің
қажеті жоқ, - дейді. Шығармашылықты дарындылық - бұл тек жоғары деңгейлік
емес, сонымен қатар оның өзгеруі мен дамуының ерекшелігі. Іс-әрекет әрдайым
жеке орындалынады. Оның мақсаты мен мотивтері іс-әрекеттің жүруіне әсер
етеді. Дарындылық жоғары деңгейдегі қабілеттілік кешенінің барын, сонымен
қатар баланың мотивациясын, оның іспен айналысудағы қызығушылығын да
болжайды. Адам өз жүмысын шын ниетпен орындаса, ол сол іс-әрекет процесінде
туылатын жаңа ой-пікірлерді іске асырады. Іс-әрекеттің бала инициативасы
бойынша дамуының өзі шығармашылық. Мүндай теориялық түсініктің практикалық
маңызды мәні бар, өйткені дарынды балалармен жүмыс жасауда іс-әрекеттің
ішкі мотивациясын қалыптастыру, жеке түлға бағыттылығы мен бағалық жүйесі
үшін жағдай құру қажет. Бұл жеке тұлғаның рухани қалыптасуына негіз болады.
Шығармашылықта психикалық процестер (ойлау, ес, қиял, эмоциялар т.б.),
психикалық күйлер (құмарлық, зерігу, яғни уайымдау мен қылықтың бірлігі)
және индивидтің жеке түлғалық қасиеттері байқалады (Н.Д-Р.евитов,
А.О.Прохоров). Ғалымдардың айтуы бойынша мүндай түсінік дарындылық
типологиясының әлеуметтік критерийлерінен (әлеуметтік маңызды іс-әрекет пен
жетістік деңгейінің басқа түрлері бойынша), дарындылықтың психологиялық
құбылыс ретінде даму деңгейі үшін психологиялық критерий жасауға әсер
етеді.
• психологиялық процесс түрінде, ол кейде эпизодтық түрде
пайда болады, өйткені белгілі индивидтің жеке түлғалық дамуына
әсер етпейді.
• психикалық күй түрінде, бұл уайым мен жеке тұлғалық өзін-өзі
сыйлау үшін ситуациялар іздеу және қалыптастыру ретінде кездеседі. Бірақ ол
белгілі индивид үшін өміріндегі жалғыз ғана мән-мағына болып
табылмайды
• жеке тұлғалық мінездеме түрінде. Бұл өмірдің жалғыз мағынасы
болып табылатын және шығармашылық актінің кез-келген ситуацияда өмір сүру
қажеттілігінде көрінетін және кез-келген іс-әрекет түрінің, әсіресе
жеке тұлғаға қызығушылық туғызатын іс-әрекеттің
орындалуында көрінетін, жеке тұлғалық мінездемелер ерекшелігі .
Келтірілген психологиялық ерекшеліктермен сәйкес, балаларда
дарындылықтың көрініс бесеуі 3 топқа бөлінеді. Оларды шартты түрде былай
деп белгілеуге болады: дарындылықтың эпизодтық, ситуативті, тұрақты
топтары.
Бала дарындылығының көрсетілген типтері, оқу процесінің
индивидуализациясы мен дифференциациясын жасауда, сонымен қатар үлгілі
технологияларда берілген ерекшеліктер бойынша, психологиялық білім беру
деңгейімен сәйкес, диагностика жүргізуге көмектеседі.
2. Дарындылық проблемасын зерттеу тарихынан
Бірқатар жас ғалымдар - Дж. Гилфорд, П. Торренс, Ф. Баррон, К. Тейлор
және тағы басқа психологияда шығармашылық дарындылықтың жаңа шекарасын
белгілейтін бірқатар ауқымды ірі зертетулерді жүргізді. Бұл зерттеулер
және жеке-дара айырмашылықтар психологиясы бойынша теориялық зерттулердің
шоғырлауына себепші болды.
70-ші жылдардың басында жеке-дара айырмашылықтар психологиясы
практикалық ғылым болып қалыптасады. Зерттеулер білім саласына ығысады.
70-ші жылдардың соңы - 80-ші жылдардың басында енді мүлдем жаңа,
психологияның қолданбалы саласы - таланттылар психологиясы саласы пайда
бола бастайды.
Дж. Гилфорд еңбектері мынаны көрсетті: мектептің соңында көптеген
дарынды балалар ауыр депрессия күйін бастап кешеді, өз құрбылары мен
ересектер өз дарындылығын жасырғысы келеді.
Дарынды балалар мектепте олар үшін даралап оқыту болмағандықтан
“дискриминацияны” сезінеді (С. Марленд, 1972).
70-ші жылдардың соңында тек жеке емес, әрі мемлекеттік мектептер
даралап оқытуды таңдауға көшті.
80-ші жылдардың басында дамыту жоғары дарынды балалар мүмкнідігін
дамыту бойынша халықаралық ірі жоба жүзеге асты АҚШ-та дарынды балалардың
жетекшілігі (лидерлігі) бойынша оқытудың арнайы курстары құрылды.
Біздің елімізде 20-шы-30-шы жылдары дарындылықты зерттеудің пәні
ретінде когнитивті әдістемелер диагностикасы табылды.
В. Штерн дарындылыққа мынандай анықтама берді: “Ақыл-ой дарындылығы
жаңа талаптарға өз ойлауын саналы бағыттау, жаңа міндеттер мен өмір
жағдайларына бейімделудің жалпы ақыл-ой икемділігі болып табылады”.
Дарындылықтың мұндай сипаттамасы оның деңгейлерін саралап бөлуге мүмкіндік
берді.
Ерте уақыттан бастап, ХІУ ғасырға дейін данышпандық тек өнерде
көрініс береді деген тұжырым қалыптасты. Мемлекеттік іс-әрекеттенушілерге,
әскери басшыларға, ғалымдарға данышпандық атағы берілмеді. Бірақ бұл
көзқарасты қайта қарастыруға талпыныс болды. Аристотель көркем
шығармашылықтың интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысын ескерген.
“Созерцательная деятельность разума” терминін енгізе отырып, ол адам іс-
әрекетінің түрлерін ерекшелеуге талпынды. “Сананың мазмұнды іс-әрекеті”
(ғылыми және көркемдік), оның ойынша кез-келген басқа іс-әрекеттен жоғары
рақымдылық іс-әрекеті (саяси және әскери) басқалардан әдемілігімен,
кеңдігімен ерекшеленеді. Осыған қарамастан Аристотельде шығармашылық
процесі белгілі бір деңгейде мистикалық көрінісін жоғалтады. Оның пікірі
бойынша шығармашылық бақылауға жүктелген. Ол өнер шығармашылығы қажет
болып табылатын ережелер, нормалар қатарына негіздеуге талпынды.
Аристотель көркем шығармашылықты оқу қажет деген талап қойды.
Ертедегі грек философтары данышпандылықты құдай күшімен пайда болды
дей келе, тәрбие мен білімнің маңызды екенін айтты. Бірақ олар талантты
дамыту үшін қоршаған орта мен оқытудың маңыздылығын “құдайылық”
қабілеттілігімен салыстырғанда қосалқы, екіншілік деңгейдегі іс деп
санайды.
Жаңа дәуірде дарындылықтың табиғатын испаниялық дәрігер Хуан Уарте
мәнді түрде түсіндірді. Ол Испаниялық империяның жаңа дәуірдегі
перспективасын мемлекеттік қызметте максималды түрде ерекше дарынды
балалармен байланыстырды. Оның зертетуінің негізгі міндеті кәсіптік таңдау
мақсатымен қабілеттілігі даралық ерекшеліктерді зерттеу болып табылады.
Бұл зерттеу дифференциалды психологияның пайда болуына үлкен әсер етті.
Х. Уарте іс-әрекеттің кез-келген түрінде анықталатын негізі
қабілеттіліктер сапасы ретінде қиял, ес және интеллектті бөліп көрсетті.
Оның ойынша, бұл қабілеттіліктің адамда көрініс беруі “ми темпераменті”
бойынша анықталады. Ол белгілі бір ғылым, өнер салсында талап етілетін
қабілеттіліктерге талдау жасаған. Осы мақсатпен қолбасшы дәрігер, заңгер,
геологтар тағы басқа “психологиялық портретін” құрастырды. Х. Уарте
талант табиғаттан, генофонға тәуелді дей отырып, оның дамуы үшін тәрбие
мен еңбек қажет екенін айтты. аДамның табиғи қабілетіне сәйкес келетін
мамандықты таңдауда шатаспас үшін, кіші жасында көмектесетін әдейі ақыл-
ойы мен білімі жоғары адамдарды бөліп көрсету керек. Жеке тұлғаның
қабілет және дарындылық мәселесін Орталық Азия мен Қазақстанның көптеген
ғалымдары мен ағартушылары зерттеген.
Арабтың сөз бостандығының негізін қалаушылар (Әл-Хорезми, Ферғани,
Әл-Фараби, Ибн Сина, Беруни тағы да басқалар) философия, логика,
химия, атсрономия, география, медицина, психология, сонымен қатар
жасөспірімдерді тәрбиелеуді дамыту үшін үлкен үлес қосты.
Осылай, Әл-Фараби “Бақытқа жету туралы” трактатында этикалық
сұрақтармен қатар, адам қабілеттілігіне, оқуды жақсарту мақсатындағы
түрлі тәсілдерді қолдануға назар аудартады.
ІI ТАРАУ. ОҚУШЫНЫҢ ОҚУ ҚАБІЛЕТТЕРІНІҢ ДАМУЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1. Оқуға қабілеттіліктің психологиясының теориялық мәселелері
Адамның даму процесін қабілеттің байланысынсыз ұғыну қиын. Қабілет
мәселесі қашанда маңызды орынға ие. Оның маңыздылығын жан-жақты дамыған
жеке адамды тәрбиелеуде, маңызды әлеуметтік мәселелер: бейімділігі мен
қабілетіне сай мамандықты таңдауда, адам дамуына маңызды еңбек түрін
өзгертуде, адамдар арасындағы өзара түсінушілік пен бірлестікке бағытталған
қатынастарды жетілдіру мен олардың коммуникативті қабілеттерін дамытудан
көруге болады.
Қабілет ұғымын ғылымға алғаш енгізген Платон болды. Платон және оның
ізбасарларының қабілет туралы ұғымдары кластық ұғымда болды. Ол: билеуші –
философтар, жауынгерлер және жер өңдеушілер мен қолөнершілерден тұратын
өздерінің үш бөлікті мемлекеттік иерархиясын көрсетті және осыларды
қабілетті түсіндіруге аударды. Барлық азаматтар тату өмір сүруі үшін
оларға барлықтарының бір-біріне бауыр екенін түсіндіру керек, бірақ олар
бірдей міндетке түгел қабілетті емес. Себебі, адамдар өз қабілеттері
жағынан әр алуан: біреулері – билеу үшін, екіншісі – жорық үшін, ал
басқалары – жер мен қолөнер үшін туған - деп жазды ол . Сөйтіп, Платон
адамдарды туғаннан қабілеттерінің тең еместігін, оның әлеуметтік орынға
байланыстылығын көрсетті.
Психикалық қабілеттерді эксперименталды зерттеу Ф.Гальтон есімімен
байланысты. Х1Х ғ. Аяғына қарай оның зерттеулерінде қабілеттер
психологиясының проблематикасы айқындала түсті деуге болады. Нақтырақ
айтсақ:
1. қабілеттердің тұқымқуалаушылық детерминациясы, соның ішінде
дарындылық және онымен байланысты адам қабілетінің физиологиялық
корреляттар мәселесі.
2. қабілеттердің дамуы, нышандар мен әлеуметтік ортаның даму
барысындағы өзара әрекет детерминанттары. Осы жерде даму мен оқу
қабілеттерінің қатынасы мәселесін көрсете кету керек.
3. адамның психикалық қабілеттерінің құрылымы, олардың басқа психикалық
құрылымдарымен байланысты.
4. индивидуалды іс-әрекеттегі қабілеттердің даму мәселесімен тікелей
байланыстағы қабілеттердің іс-әрекетпен арақатынасы.
5. қабілеттер диагностикасы .
Бұрынғы кеңестік психологияда қабілеттерді зерттеу мәселесін екі
кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде қабілеттер мәселесін қарастыру ең
алдымен С.Л.Рубинштейн құрған сана мен іс-әрекет бірлігі принципінде
қарастырылды. Бұл прицнип қабілеттер дамуының әлеуметтік негізделуін
көрсетеді. Екінші кезеңде қабілеттердің табиғи табиғаты, олардың
нышандарымен, индивидуалды- типологиялық ерекшеліктер мен алғышарттарға
байланыстылығы қарастырылды (Э.А.Голубева, Б.М.Теплов т.б.). Қабілеттер
мәселесінің айырмашылықтарына қарамастан, оларды қабілеттердің көрінуі мен
қалыптасуы іс-әрекетте жүреді деген тезис біріктіреді. Бұл тезисті
С.Л.Рубинштейн қозғап, Б.М.теплов нақтылаған. Іс-әрекетте қабілеттердің
көрінуі мен қалыптасуы туралы тезис маңызды методология бола отырып, іс-
әрекет арқылы қабілеттердің объективті зерттеу тәсілдері мен белсенді
қалыптасуын байқап, нақтылы зерттеулерге жол ашты.
Ғалымдарды қабілеттердің мәні, олардың тұқымқуалаушылық факторлар мен
адамның өмір тарихына негізделуі, сондай-ақ жалпы және арнайы қабілеттер
мәселесі, қабілеттерді өлшеу мәселесі қызықтырды. Жалпы алғанда
қабілеттерді зерттеудің көпшілігі кәсіби қабілеттерді зерттеуге арналған.
Қабілеттің іс-әрекетпен байланысын, оның іс-әрекет процесінде жүзеге
асып жоғарлайтынын Мясищев былай анықтайды: Қабілет – бұл жоғарғы
нәтижелерге жету мүмкіндігінің үлкен жылдамдығы, жеңілдігі, тереңдігі,
бірақ бұл потенциал іс-әрекетте жоғарылап жүзеге асады 8.
Қабілеттердің нақтылы іс-әрекетсіз пайда боуының мүмкін еместігін
Б.М.Теплов баса айтады .
Бірақ та 50-ші жылдардың аяғында, қабілеттер мәселесіне байланысты,
өткен өткір пікірталастардың бірінде С.Л.Рубинштейн қабілеттердің іс-
әрекеттермен байланысын универсалдандыруға тырысу қабілеттер талдауына
айтарлықтай шек қоятынын атап өтті 6. Қазіргі уақытта қабілеттердің іс-
әрекетпен байланысын теріске шығармай-ақ, оны басқа да методологиялық
контексте қарау керек. Қабілеттер жеке адамның индивидуалды көрсеткіші
болып табылады. Б.М.Теплов оның үш ерекшеліктерін ажыратады:
Қабілет – адамдарды бір-бірінен ажырататын индивидуалды психологиялық
ерекшелік;
Қабілетке барлық индивидуалды ерекшеліктердің бәрін емес, оның ішінде
бегілі бір іс-әрекеттердің орындалуының сәттілігіне қатыстыларын ғана
жатқызуға болады;
Қабілет ұғымы адамда қалыптасқан, қалыптасып қойған білім, дағды,
іскерлікпен шектелмейді .
Олар үнемі адамның шеберлік деңгейінде, өнері мен біліктілігі
деңгейінде көрінеді. Біз көбіне қабілеттердің өзін емес, олардың жүзеге
асқанын бағалаймыз. Адамның өзін тарату еркіндігі мен өнердегі еркіндігіне
байланысты бұл қабілеттердің жүзеге асуы айтарлықтай өзгеріске ұшырауы
мүмкін. Бұл жүзеге асу сыртқы дүниемен детерминацияланған.
Бірақ адам қабілеттері сыртқы дүние талаптарына қарсы да келеді. Бір
қарағанда адам осы өмірде сүре отырып, онымен санасуы керек сияқты
көрінгенмен, мүмкін қабілеттердің өмірлік бастамасы дәп осы дүние шегінен
шығуда болар.
Қабілеттер туралы зерттеу, оның орындалуы қандай да бір тәсілді
көздейтін, нормалды іс-әрекеттерге бейімделген қабілеттер ең алдымен іс-
әрекет еркіндігі болғанда, сол іс-әрекетті таңдау еркіндігі болғанда, оны
жүзеге асыру формаларының еркіндігінде, творчестволық мүмкіндік болғанда
ашылады. Бірақ біз жалпы қабілеттерді емес нормалды қабілеттерді
қарастырамыз. Нормалды қабілеттер мен өнер қабілеттерін бір-біріне қарсы
қою өте дұрыс емес.
Адамның табиғи күші, табиғи қабілеттері көп жағдайларда кішкентай
кезінде көрінеді. Ол кезде олар көп нәрседе сана әсерінен, санаға дейінгі,
мейірімділік пен ақиқатқа дейінгі бағалау мен таңдаудан еркін болады .
Қабілеттердің дамуы көп қырлы процесс. Қабілеттің әр келесі деңгейге
көтерілуі, басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz