Еуразияның жер сілкіну аймақтары және оның зардаптары

I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4

II. Негізгі бөлім
II.1. Жер сілкінудің себептері мен оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.13
II. 2. Европадағы болған жер сілкіністер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14.16
II.3. Зілзала апатының қосымша әрекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.20
II. 4. Жер сілкінісін болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21.25

III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26

Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27

Жер сілкінісі туралы аңыздар халық арасында көп тараған. Ерте кездерде оның негізгі себептерін діни тұрғыда түсіндіруге тырысты. Мәселен, жер шары үлкен емес, жазық, оны үш кит көтеруде, ал аспан күнбезі хрусталь тостаған сияқты, оны төңкере жауып тұр деп ойлаған. Бірақ көпшілік жұрт бұған қаншама күдіктенгенмен, ол кезде әлемнің пайда болуын, түрлі құбылыстарды басқа түрде дәлелдей алмады. Бертін келе жер сілкіну себебін ауа райы, аспандағы жұлдыздар және тағы басқа құбылыстармен байланысты деп түсіндірмек болған.
Бірақ осынау қатал құбылысын, оның себеп - салдарын тек қана ғылыми жолмен түсіндіруге болатынын біз осы мәселелерге қазіргі кездегі ғылыми жетістіктерге сүйене отырып түсінік беруге тырысайық. Сонымен жер сілкіну дегеніміз не? Жер қыртысын тілгілеп, қалаларды қиратып, өзендерді бөгеп, жер өзгертетін осынша қауіпті орасан зор күш қайдан пайда болады? Ол үшін алдымен ғалымдар қазіргі кезде жердің ішкі қабықтарының құрылысын қалай деп болжайтынын сөз еткіміз келеді.
Әзірге біз жердің терең қойнауы жөнінде өте аз білеміз. Шын мәнінде, ең тереңге кететін бұрғылау скважинасы 7 км шамасында. Жер радиусының 6371 км екенін еске алсақ бұл тайыз. Егер жер үлкен алма деп көз алдымызға елестетсек, онда ең терең скважина дегеніміздің өзі бұл алманың қабығын ғана тесіп шыққан.
Бұл мағлұматтар түгелдей дерлік геофизикалық әдістердің, атап айтқанда, ауырлық күші мөлшерінің, жердің электромагниттік өрісі мен сейсмикалық толқындарының таралу жылдамдықтарының заңдылықтарын зерттеудің нәтижесінде алынған. Олардың ішінде, әсіресе сейсмикалық толқындардың жердің ішкі қабаттарында таралу заңдылықтарын зерттеу арқылы алынған мағлұматтардың жылдамдықтарының жер бетінен 30-35 км тереңдікте күрт өсетінін тапты. Кейіннен бұндай шекара жер сілкіну зардабына көп ұшыраған аймақтар болып табылды. Ерте заманнан бері бұл жерде тіпті күші керемет жер сілкіністер болғаны мәлім. Мәселен, 1911 жылы 3 ақпанда болған Кемір жер сілкінуі тек қана күшімен емес, сонымен қатар ауданның соншалықты кең болуымен де ерекшеленеді. Оның жаңғырығы бүкіл жер шарын үш рет айналып өтіп, күші әрбіреуі 100 мегатонға, яғни жүздеген атом бомбасының бірден жарылғандығы энергиясына тең болған.

1. Нұрмағамбетов Ә.. Сартаев А. Жер сілкінісі және жануарлар.
Алматы 2000 ж.
2. Пулатова Саниям. Жерсілкінісін болжау Табиғат және география 2005/5.
3.Нұрмағамбето Ә. Жер сілкінуі: болжам және сақтау шаралары. Алматы. “Lem”.1999.
4. Махмутов С. Жаратылыстың құпия сырлары. Алматы: Қайнар. 1980.
5. Нұрмағамбето Ә., Сыдықов А. Жер сілкіну және болжам. Алматы. Ғылым. 1979 ж.
6. Нұрмағамбето Ә., Сыдықов А. Жер сілкіну: сипаты, ошағы, болжау. Алматы: Қазақстан 1985 ж.
7. Нұрмағамбето Ә., Сыдықов А. Землетрясение: жизнь можно сохранить! Алма-Ата.: Ғылым 19990ж.

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Еуразияның жер сілкіну аймақтары және оның зардаптары

Жоспар

I.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4

II. Негізгі бөлім
II.1. Жер сілкінудің себептері мен оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-13
II. 2. Европадағы болған жер сілкіністер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-16
II.3. Зілзала апатының қосымша
әрекеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 17-20
II. 4. Жер сілкінісін
болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..21-25

III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..26

Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...27

Кіріспе

Жер сілкінісі туралы аңыздар халық арасында көп тараған. Ерте
кездерде оның негізгі себептерін діни тұрғыда түсіндіруге тырысты.
Мәселен, жер шары үлкен емес, жазық, оны үш кит көтеруде, ал аспан күнбезі
хрусталь тостаған сияқты, оны төңкере жауып тұр деп ойлаған. Бірақ көпшілік
жұрт бұған қаншама күдіктенгенмен, ол кезде әлемнің пайда болуын, түрлі
құбылыстарды басқа түрде дәлелдей алмады. Бертін келе жер сілкіну себебін
ауа райы, аспандағы жұлдыздар және тағы басқа құбылыстармен байланысты деп
түсіндірмек болған.
Бірақ осынау қатал құбылысын, оның себеп - салдарын тек қана
ғылыми жолмен түсіндіруге болатынын біз осы мәселелерге қазіргі кездегі
ғылыми жетістіктерге сүйене отырып түсінік беруге тырысайық. Сонымен жер
сілкіну дегеніміз не? Жер қыртысын тілгілеп, қалаларды қиратып, өзендерді
бөгеп, жер өзгертетін осынша қауіпті орасан зор күш қайдан пайда болады?
Ол үшін алдымен ғалымдар қазіргі кезде жердің ішкі қабықтарының құрылысын
қалай деп болжайтынын сөз еткіміз келеді.
Әзірге біз жердің терең қойнауы жөнінде өте аз білеміз. Шын мәнінде,
ең тереңге кететін бұрғылау скважинасы 7 км шамасында. Жер радиусының 6371
км екенін еске алсақ бұл тайыз. Егер жер үлкен алма деп көз алдымызға
елестетсек, онда ең терең скважина дегеніміздің өзі бұл алманың қабығын
ғана тесіп шыққан.
Бұл мағлұматтар түгелдей дерлік геофизикалық әдістердің, атап
айтқанда, ауырлық күші мөлшерінің, жердің электромагниттік өрісі мен
сейсмикалық толқындарының таралу жылдамдықтарының заңдылықтарын зерттеудің
нәтижесінде алынған. Олардың ішінде, әсіресе сейсмикалық толқындардың
жердің ішкі қабаттарында таралу заңдылықтарын зерттеу арқылы алынған
мағлұматтардың жылдамдықтарының жер бетінен 30-35 км тереңдікте күрт
өсетінін тапты. Кейіннен бұндай шекара жер сілкіну зардабына көп ұшыраған
аймақтар болып табылды. Ерте заманнан бері бұл жерде тіпті күші керемет
жер сілкіністер болғаны мәлім. Мәселен, 1911 жылы 3 ақпанда болған Кемір
жер сілкінуі тек қана күшімен емес, сонымен қатар ауданның соншалықты кең
болуымен де ерекшеленеді. Оның жаңғырығы бүкіл жер шарын үш рет айналып
өтіп, күші әрбіреуі 100 мегатонға, яғни жүздеген атом бомбасының бірден
жарылғандығы энергиясына тең болған.
Қазақстан территориясында күшті және әлсіз жер сілкінулерді көп
жылдар бойы зерттеулер нәтижесінде олардың кеңістікте және уақыт өлшемімен
таралу заңдылықтары ашылды. Жер сілкіну кеңістікте болсын немесе уақыт
елшемінде болсын бір қалыпты болмайды. Егер бір ауданда олар жиі болса,
екінші жерде сирек, ал үшінші жерде тіпті кездеспейді. Сондай – ақ, кейбір
территорияда тек қана әлсіз сілкінулермен қатар күшті және жойқын
сілкіністер анықтау үшін, яғни сейсмикалық жағынан активті жерлерді анықтау
үшін арнаулы карталар (эпицентрлік, сейсмикалық активті және т.б.)
жасалады.
Ал, енді әлсіз жер сілкінулердің кеңістікте таралуына келсек,
олардың таралу заңдылығы күшті және жойқын жер сілкінулерді толығымен
қайталайды. Негізінен күшті жер сілкінелер әлсіз сілкінулердің топталған
жерінен немесе олардың шеткі бөлігінен байқалады.
Күші 6 балдан 9 балға дейінгі сейсмикалық қауіпті аудандардың алабы
бүкіл ТМД территориясының бестен бір бөлігін қамтиды. Осындай сейсмикалық
қауіпті аудандарда 9 республиканың астаналары, жүздеген қалалар, селолар
орналасқан.
Әдетте, күшті жер сілкіністері әрқашан дерлік құрылыстарды қиратып,
адамдарды апатқа ұшыратады. Сондықтан сейсмикалық қауіпті аудандарда
болашақ халық шаруашылығына келер шығынды және адам өміріне туатын қатерді
азайту мемлекеттік маңызы бар мәселе. Қазіргі кезде бұл аса жауапты
мәселе екі түрлі жолмен шешіледі: 1-сейсмикалық аудандау жұмыстары, 2-жер
сілкінудің нақты уақытын болжау.

II.1 ЖЕР СІЛКІНУІНІҢ СЕБЕПТЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ

Жер сілкінуінің себептері туралы аңыздар дүние жүзі халықтары
арасында көп тараған. Олардың ішінде бір-бірене ұқсастық та бар. Міселен,
ертеде жер беті сілкінісі жер шарын көтеріп тұрған алып жануарлардың
қозғалысына байланысты деп жорамалдаған. Индустар бұл жануарды піл деп
шамаласа, жапондықтар – жайын, ал үшінші бір халық - өгіз деп есептеген.

Атақты “Фаустың” авторы, белгілі жаратылыстанушы Гете “Жер сілкінуі
- таласуға болмайтын табиғи құбылыс” деп тұжырым жасаған.
Жер шарының ішкі құрылысы
Қазірге біз жердің терең қойнауы жөнінде өте аз білеміз. Шын мәнінде,
ең тереңге кететін бұрғылау скважинасы 7 км шамасында. Жер радиусының 6371
км екнін еске алсақ бұл тайыз. Егер жер үлкен алмай деп көз алдымызға
елестетсек, онда ең терең скважина дегеніміздің өзі бұл алманың қабығы
ғана тесіп өткен.
Дегенмен жердің ішкі құрлысы туралы не білеміз? Ең алдымен,
біздің білетініміз – жердің бірнеше қабаттардан тұратындығыү Бұл
мағлұматтар түгелдей дерлік геофизикалық әдістердің, атап айтқанда,
ауырлық күщі мөлшерінің, жердің электромагниттік өрісі мен сейсмикалық
толқындарының таралу жылдамдықтарының заңдылықтарын зерттеудің нәтижесінде
алынған. Мәселен, 1909 жылы Югославия ғалымы Андрей Мохоровичи жер сілкіну
кезінде пайда болатын серпінді сейсмикалық толқындар жылдамдықтарының
жер бетінен 30-35 км тереңдікте күрт өсетінін байқаған. Бұл табылған
шекара кейіннен жер жүзінің басқа да аудандарында анықталып, ол
Мохоровичи шегі деп аталды. Ал одан жоғары жатқан жер қыртысы деген атауға
ие болды. Жер қыртысының қалындығы барлық жерде бірдей емес. Мұхиттар
түбіндегі жер қыртысының қалыңдығы 5-10 км-ге, ашық жазықтықтарда бұл
көрсеткішт 30-40км-ге, ал таулы алқаптар өңірінде 50-80 км-ге жетеді. Жер
қыртысын құрайтын жыныстарда біркелкі емес: континенттер аймағында олар
шартты түрде гранитті және базальтты қабаттард деп аталатын тау
жыныстарынан құралса, мұхиттар астында тек қана базальтты қабаттан тұратыны
белгілі болып отыр.
Мохоровичи шегінен жердің ядросына дейінгі, яғни 2900 километр
тереңдікке дейінгі аралықты мантия қабаты алып жатыр. Ол орасан зор
қысыммен сығылған (қысымы 4x105 барға, ал температурасы 1500-2000 градусқа
жететін) әртүрлі силикаттардан тұратын қатты заттардан тұрады деп
есептеледі. Мантия, жоғарғы (900 км тереңдікке дейін) және төменгі (900 км-
ден 2900 км тереңдікке дейін) мантия деп аталатын екі қабатқа бөлінеді.
Егер төменгі мантияның ішкі құрлысы мен оны құрайтын тау жыныстарының
физикалық және химиялық қасиеттері біркелкі болса, жоғарғы мантия бұл
көрсеткіштер әр деңгейде әр түрлі болуы мүмкін деген болжам бар.
1910 жылы белгілі ғалым – сейсмолог Бено Гутенберг жер бетінен 2900 км
тереңдікте сейсмикалық қума толқындардың жылдамдылығы 13,6 кмс-тен 8,1
км\с-ке дейін күрт баяулайтының және осы тереңдіктен төмен қарай көлденең
толқындардың өтпейтінін ашқан. Бұл ғылыми жаңалық жер бетінен 2900 км
тереңдікте жер ядросы басталады, ал ол балқыған түрдегі темір сияқты
металдардан тұрады деген болжамдар жасауға мүміншілік болды. Қазіргі ғылыми
көзқарастарға сәйкес, жер ядросы мантия сияқты ішкі және сыртқы
қабаттардан тұрады, ішкі ядро жер бетінен 510 км-дей тереңдіктен басталады,
ал оның құрамы қатты ауыр металдан тұрады деген жорамал бар.
Міне, бүгінгі таңдағы ғылыми жетістіктерге сүйенсек, жердің ішкі
құрлысының осындай ерекшелігі бар.
Былай қарағанда жер беті бізге мырғымас, еш уақытта қозғалмайтын,
бірқалыпты тыныш тұратындай көрінеді. Ол шынында да солай ма? Егер біз
жердің адамзат баласы пайда болғанынан бергі тарихына үңілсек, онда жер
бетінің үнемі қозғалыста болғанына көзіміз жетеді. Осындай озғалыстардың
біздерін жер шарының көптеген өңірлернен табуға болады. Мәселен, бір кезде
түгелдей құрлық бойына салынған дүние жүзінің ең әлем қалаларының бірі
Италияның Венеция қаласы қазір жартылай су астында тұр. Голландия жері
түгелдей дерлік жылына бір миллиметрге ылықсиды. Егер мұхит суын бөгеп
тұрған көптеген кемелер жүйесі болмаса, оның көп жері су астында қалған
болар еді. Ал, Скандинавия болса ше? Ол соңғы мұз дәуірінен кейін уақыт
ішінде шамамен жылына бір сантиметр жоғары көтерілуде.
Айтылған жәйттер кейіннен мыңдаған жылдардың ішінде ғана болған
оқиғалар. Ал, егер біз жер шарының геологиялық тарихына үңілсек, ол пайда
болған 4,5 миллиард жыл ішінде талай ұлы өзгерістердің болғаны мәлім. Қазір
бастарын бұлт жапқан заңғар таулар тұрған аймақтардың бір кезде мұхит суы
басып жатқан. Ал, Кавказ, Орал, Альпі, Гималай сияқты тау тізбектері мұан
25-30 миллион жылдар бұрын ғана пайда болған. Әрине, адам өмірімен
салыстырғанда бұл өте ұзақ уақыт, ал жалпы жер тарихымен салыстырсақ, оның
бұл қасқағым сәті, яғни жер тарихының 1150 бөлігі , тіпті кеше ғана болған
оқиғасы сияқты.
Келтірілген деректер мызғымастай жер-анамыздың үнемі қозғалыста
болатының дәлелдейді. Бұл қозғалыстар кейде өте тез (геологиялық уақытпен
есептегенде) немесе баяу, ұзақ уақыт ішінде немесе тез арада, аз ғана жерді
немесе үлкен аймақты қамтиды. Осындай қозғалыстардың салдарынан жердіңбір
бөлігі көтеріліп, екінші бөлігі керісінше төмен лықсып, жер бетіне жақын
жатқан тау жыныстарының қабаттары орасан зор қысымға ұшырайды.
Жер бетінің 70 пайызын мұхит, ал 30 пайызын құрлық алып жатқандығы
белгілі. Құрлықтағы жер бедеріне көз салсақ, олар алап жазықтар мен заңғар
таулардан тұратындығын көреміз. Мұхит түбі де құрлықтың беті сияқты, бір
жер жазық болса, екіншісі төбешікті, тіпті биік-биік таулы жоталы болып
келеді. Соңғы зерттеу нәтижелеріне сәйкес, дүние жүзіндегі ірі тау жотасы
мұхит астында екені анықталды. Мұхит түбіндегі тағы бір таң қаларлық
жайт – мұхиттық шұңғыма. Тереңдігі 10 км-ше жететін бұл шұңғымалар Тынық
мұхитты түгел дерлік қоршап жатыр.
Соңғы жылдары ғылыми зеттеулердің нәтижесінде, жер бетінен 150-200 км
тереңдікте тұтқырлығы өте төмен иілгіш қабат бар екені анықталды.
Астеносфера деп аталатын бұл қабаттың кейбір жерлерде тіпті қоймалжың
сұйық күйінде болуыда мүмкін. Қандай да зат болмасын балқығанда оның
тығыздығы төмендеп, тұрақтылығы азаяды және көлемі өседі. Міне, осының
әсерінен жоғары қатты қабаттар төмен шөгіп, төменгі қоймалжың қабаттар
жоғары шығуға тырысалы да астеносферадан жер бетіне дейін қалыңдығы 150-
200 км болатын қабат (литосфера) қозғалысқа келеді.
Литосфералық плиталар қозғалысы
Сонымен конвекциялық ағындарының әсерінен қалындығы 100-200 км жердің
жоғарғы қабаты қозғалысқа келеді дедік. Ал, сонда ол қандай бағыта
қозғалады: тік бағытта ма, әлде жазық бағытта ма? Бұл туралы қазіргі кезде
ғалымдардың пікірі екіге бөлінеді.
Белгілі геолог В.В.Белоусов бастаған бір топ бұрыңғы Кеңес Одағы
ғылымдарының ойынша литосфера қабаты негізінен тік бағытта ғана қозғалады.
Деп есептелінеді. Бұл пікір бойынша жердің төменгі қойнауынан көтерілген
өте қызған массалар мен радиоактивті элементтерінің ыдырауының арқасында
пайда болған жылу әсерінен, астеносфера қабатының кейбір жерлері балқып,
тығыздығы азаяды да, жоғары көтеріледі. Ал, оның үстінде жатқан литосфера
қабатының тығыздығы астеносфераның тығыздығынан жоғары болғандықтан ол
төмен түсуге тырысады. Бұл жердің тік қозғалуына әкеліп соғады. Жер
бетінің бір бөлігі төмендеп, екінші бөлігі жоғарыға көтеріледі. Таулар мен
ойпаттар, міне, осылай пайда болды. Мыңдаған, миллиондаған жылдардан кейін
жоғары көтерілген массалардың сууымен бірге литосфера қозғалысы да
бәсеңсіп тағы бір мыңдағанғ миллиондаған жылдардан кейін біржолата
тоқтайды. Мұндай процесстер қазіргі кейбір тау тізбектері аймақтарында
қарқынды түрде жүріп жатса, басқа бір аймақтарда жаңа басталып келеді.
Бұған мысал ретінде Жерорта, Беринг, Жапон теңіздерін келтіруге болады.
ХХ ғасырдың басында неміс ғалымы В.Вегенер литосфера қабатының
қозғалысы негізінен көлденең бағытта болады деп болжам жасаған. Егер біз
кәдімгі мектептерде қолданатын глобустағы Африка мен Оңтүстік Америка
құрлқтарының нұсқасын қиып алып , онаң кейін бір-бірімен түйістірсек, онда
олар бір жұмбақ суреттің бөліктері сияқты, дәл келеді. Палеонтологиялық
мағлыматтар бойынша да араларын мыңдаған км-ге созылатын мұхит суы бөліп
жатқан бұл екі материкте көптеген ұұсастық бар.
Міне, осындай деректерге сүйеніп, А.Вегенер жер тарихының бір
кезеңінде бүкіл материктер тұтас бір алып массив болып, кейіннен ішкі
тектоникалық күштердің әсерінен бірінен-бірі ажыраған деп болжам жасаған.
Бұл болжам бойынша жердің литосфера қабаты бірімен-бірі астеносфера
қабатына дейін жететін терең жарықтармен шектелген үлкен-үлкен плиталардан
тұрады.
Литосфералық плиталар астеносфера қабатында қалқып, тоқтаусыз
көлдеңен бағытта жылжуда болады. Бұл процесс, яғни үлкен бір материктің
бірнеше плиталарға бөлініп, бірінен-бірі ажырауы шамамен 200 миллион жылдар
бұрын басталған.
Ғалымдардың көпшілік литосфералық плиталардың өозғалысы көлденең
бағытта болатынын қолдайды. Солай болғанда бұл қозғалыстар 3 түрлі жағдайда
жүруі мүмкін.
Біріншісі – плиталар қарама-қарсы бағытта жылжып, бір-бірінен
ажыраудың әсерінен рифті белдемдер пайда болады (Байкал көліндегі, Қызыл
теңіздегі және т.б.). Әдетте, бұл рифті белдемдер тектоникалық тұғыдан
белсенді алқаптар қатарына кіреді. Егер жер шарының арнаулы карталарына көз
салсақ, онда жер сілкіну ошақтары мен жанартау орындары осы белдемдерге
шоғырланған.
Екіншісі – литосфералық плиталар бір-біріне жақындай жылжып
соқтығысқан күнде, бірі екіншісінің жоғарғы бөлігін жұла төмен қарай
сүңгіп, су асты белдеулерін құрайды. Бұл белдеулерді зілзала апаттарының
нағыз орталығы деп айтуға болады. Осындай белдеудің бойында жатқан Тынық
мұхитының бүкіл шығыс бөлігі және оған көршілес Филиппин, Жапон,Алеут
аралдары алапат апаттарының орталығы болуда. Осы орайда айта кететін жәйт,
Жер бетіндегі ең үлкен тау жүйелері – Гималай, Альпі, Карпат, Анд – бұл
теория бойынша плиталардың алдыңғы шегінің майысып қатпарларға айналуынан
немесе олардың бір-бірімен соқтығысуы салдарынан пайда болған.
Үшіншісі – литосфералық плиталар бірін-бірі бойлай жылжитын
жағдайлар болады. Мұндайда плиталардың жиектері тегіс болмағындықтан,
олардың жылжуы да бірқалыпты болмайды, күдірмелі-үзікті болады. Плиталардың
бір-біріне ілініп жылжуы бұл аймақта белгілі бір мөлшерде энергияның
жиылып-босауына, сөйтіп кезекті әрекет сайын жер асты дүмпуінің болуына
әкеліп соғады. Жапония, Иран, Туркия, Орта Азия мемлекеттері, Сицилия,
Грекия – бұл мемлекеттер литосфералық шекарасына жақын орналасқан (Жапония
– Тынық мұхит пен Евразия плиталарының, Иран мен Туркия - Үндістан мен
Евразия плиталарының, Сицилия мен Греция – Африка мен Евразия плиталарының
шекарасында орналасқан.) Сондықтан да зілзала апаттары туралы газет –
журналдар мен радио-теледидар хахарларынан осы мемлекеттердің атын жиі
естиміз.
Жер сілкінудің түрлері
Жоғарыда литосфера плиталарының қозғалысына ұзағырақ тоқталдық.
Өйткені, күшті және жойқын сілкіністер осы плиталардың өзара қозғалысына
тікелей байланысты. Ал, бұл қозғалыстар тік немесе көлденең бағыттарда
бола ма, мұны екі теория өздерінше дәлелдеп, олардың арасындағы бітімсіз
қызу айтыс әліде тоқталар емес. Оның қайсының шындыққа жақын екенін
болашақ қана көрсетеді. Қалай дегенмен де жер бетінің сілкінісі,
негізінен, ішкі тектоникалық күштердің әсерінен болатыны айдан анық. Осы
ішкі күштердің әсерінен жер қыртысын құрайтын тау жыныстарының қатпарлары
белгілі біршекке дейін ғана майысады. Онан әрі қарай қатпарлар шытынап
жарылып, жер қойнауында алдымен жарықшақтар, сонан кейін негізгі жарылым
пайда болады. Осы жарылым бойымен блоктар өзара ығысып, талай жылдар
аралығында жиналған энергия бір сәтте бөлінеді де, жер беті тербеліске
келеді,. Мұндай сілкіністер тектоникалық жер сілкінулер деп аталады.
Мысал келтірелік, темір сызғыштың бір шетін жоғары, екіншісін төмен
қарай жайлап тартайық. Алдымен сызғыш белгілі бір шекке дейін майысып
онан кейін морт сынады. Темір сызғыштың сынуымен тау жыныстары құрайтын
блоктардың жарылуы әртүрлі болғанымен, сызғыштың сынған екі бөлігінің
біршама уақыт дірілін жер беті сілкінісіне шамамен теңеуге болады.
Сонымен, тектоникалық жер сілкіністері мен жер қойнауындағы
жарылымдар арасында тікелей байланыс барына көзіміз жеткен сияқты.
Жер қойнауында кездесетін жарылымдардың бәрі бірдей қауіпті ме? Әрине,
жоқ. Олай болған жадайда, жер бетінде сілкінбейтін орын болмас еді ғой.
Сейсмикалық қауіпті жарылымдар қатарына боймен жылжитын блоктардың
қозғалысы шамасы жоғары болатын, яғни сейсмогендік жарылымдар ғана кіреді.
Сондықтан да жер беті жарық тарелка сияқты жарылымдардың жинағы
болғанымен, жер сілкіністері белгілі аймақтарда ғана болады.
Жер сілкіністерінің басым көпшілігі (99%), әсіресе, өте күшті және
жойқын дүмпулер, жоғарыда айтылған тектоникалық себептерге байланысты.
Орта Азияда, соның ішінде Қазақстанда кездесетін жер сілкінулердің бәрі
дерлік тектоникалық қозғалыстардың салдарынан болады.
Жер беті сілкінісі – тек қана тектоникалық қозғалыстар әсерінен емес,
басқа да себептерден болады. Енді жер асты дүмпулердің осы түрлеріне
тоқталайық.
Жер шарының кейбір аудандарында жер асты қуыстары - үңгірлер
кездеседі. Олардың кейбіреулерінің ұзындығы біршама зор болуы ықтимал.
Мәсенлен, АҚШ-тың Кентуки штатында Мамонтова үңгірінің жалпы ұзындығы 430
км-ге жетеді. Міне, осындай жер асты үңгірлердің төбесінен кенет опырылып,
құлаған тау жыныстарының салдарынан жер бетінде сілкініс пайда болады.
Әдетте, мұндай сілкіністердің күші сол болған жерде сезіледі де,
қашықтаған сайын тез басылады.
Терең шахталарда кездесетін бұл құбылыстардың бір түрі - тау
соққысы. Кен қазындысы айналасындағы қысым мөлшері кенеттен өсіп, шахта
забойында қопарылыс болады. Мұндай құбылыстар халық шаруашылығына қыруар
зиян келтіріп, кейбірде шахтада істейтін адамдар мерт болуы мүмкін.
Жер сілкінісінің үшінші түрі – жанартаулық сілкініс деп аталады.
Олардың негізгі себептері астеносферадағы сұйық магманың жер қойнауындағы
жарықтар мен жоғары көтерілген кезіндегі жердің тітіркенуі деп
есептелінеді.
Сілкіністің бұл түрі жанартау атқылауы әрекетіне тікелей байланысты
болғандықтан, белгілі бір жанартаулық белдеуге дәл келеді. Бұл құбылыс
кезінде оларды алдын ала болжауға да мүмкіндігі туып отыр.
Жасанды жер сілкіністері
Кейінді кезде бірсыпыра жер беті сілкіністерінің пайда болуына осы
ауданда жүргізіліп жатқан күрделі инженерлік жұмыстардың себепші екендігі
белгілі болып отыр. Мұндай сілкіністер жер бетінде анағұрлым күшпен болып,
құрлыстарды зақымдауы, тіпті адам қазасына әкеліп отыруы да мүмкін. Бұл
құбылыс ғалымдардың пікірінше, жасанды сілкіністер табиғи тектоникалық
сілкіністердің бір түрі, олар адамзаттың белсенді істері салдарынан шағын
үлескілер аумағында жер қойнауының тектоникалық тепе-теңдігі бұзылуының
салдарынан пайда болады .
Жасанды сілкіністердің пайда болуы, негізінен, төмендегідей себептерге
байланысты:
1. Ірі су қоймаларын салу.
2. Мұнай және басқа кен орындарын пайдалану.
3. Сұйық қалдықтарды қңғымаға жоғарғы қысыммен құю.
4. Жер асты ядролық жарылыстар.
5. Тау-кен жұмыстары және т.б.

II.2Европадағы болған жер сілкіністер

Күшті және жоқын жер сілкіністерінің қаншалықты алапат апат екендігі
туралы тарихи деректерден мысал келтірейік.
1755 жылғы қарашаның 1-і күні Португалияның астанасы Лиссабон
қаласының тұрғындары ертемен Гуливер күнің тойлау қамына кірісті. Қала
халқы түгел дерлік мерекелік киімдерін киіп, соборларға, храмдарға,
мешіттерге жиналды. Сағат 9 –дан 40 минут өткенде Лиссабонның оңтүстік-
батысынан күн күркірегендей дыбыс шықты, іле-шала күшті жер сілкінісі
басталды. Көптеген үйлер, храмдар, сарайлар құлап, ішіндегі адамдарды басып
қалды. Қираған құрылыстардан шыққан шаң ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.