Ертедегі уақыт өлшемдерінің құралдары

Пән: Астрономия
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе . . . 1-6

Негізгі бөлім

I. Тарау. Ертедегі уақыт өлшемдерінің құралдары . . . 7-14

1. 1Уақыт есебін жүргізетін құралдар жасауда Орта Азия

ғұламаларының үлесі . . . 7-11

1. 2. Омар Хайям календары . . . 11-14

II. Тарау. Обсерваториялар . . . 15-57

2. 1. Ұлықбек және оның обсерваториясы . . . 15-18

2. 2. Ұлықбек обсерваториясының маңына топтасқан ғалымдар еңбектері . . . 19-51

2. 3. Қазақстан және шет мемлекеттерден табылған астрономия құралдары . . . 52-57

Қорытынды . . . 57-62

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 63

Өзектілігі:

Бүгінгі таңда қолданыста жүрген сағаттарымыз пайда болғанға дейін, уақыт өлшем құралдарының қандай түрлері пайдаланылғандығын анықтау үшін күнделікті тіршілік үшін қажетті уақыт өлшемінің құралдары - сағаттарды зерттеудің маңыздылығы артып отыр. Адамзат өзінің тарихи даму жолында заманалар, жылдар, күндер есебін жүргізіп, күнтізбелер жасап қана қоймай, сонымен қатар уақыт өлшемінің құралдарын, яғни сағаттарды ойлап тапқаны белгілі. Ертеректе ойлап табылған күн, құм, су сағаттардың бір-бірінен артықшылығын, жасалу тәсілін және де осы сағаттардың ең алғаш қай жерлерде қолданыста болғандығын анықтау өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Жоғарыда аталған сағаттардың түрлерінен басқа да жетілдірілген түрлері бар. Мәселен, механикалық сағаттар, маятникті сағаттар, радиоактивті, радиоуглеродтық сағаттар да бар. Сондай-ақ, уақыт есебін дұрыс есептеуде Ұлықбек обсерваториясының алатын орны да ерекше.

Міне, осы секілді уақыт өлшемдеріне зерттеу жұмысымызда тереңірек тоқталамыз.

Мақсаты:

Зерттеу жұмысымыздың мақсаты осы аталған уақыт өлшем құралдарының түрлеріне, ерекшеліктеріне жеке-жеке тоқтала отырып, сағаттардың қарапайым түрінен бастап жетілген түріне дейін толыққанды мағлұмат алу.

Кіріспе

Адамзат өзінің тарихи даму жолында заманалар, жылдар, күндер есебін жүргізіп, күнтізбелер жасап қана қойған жоқ, күнделікті тіршілік үшін қажетті уақыт өлшемінің құралдарын - сағаттарды да ойлап тапты. Сағаттардың ең қарапайым түрі - күн сағаттар біздің жыл санауымыздан 500 жылдай бұрын шыққан.

Біздің заманымыздан бұрынғы I ғасырда архитектор Марк Паллион өз еңбектерінде мынадай мағлұматтар жазып, төртбұрышты тастан жарты шеңбер түрінде ойылып жасалған сағаттың авторының Бероз екенін, жарты шар сияқтысын Аристарх Самосский шығарғанын, өрмекшінің ұясы сияқтысын Евдокс жасағанын айтып кеткен.

Алғашында күн сағаттың көрсеткіші жерге горизонталь бағытта орнатылған қада (ағаш) болған, оны қоршай дөңгелене орналасқан қысқа қазықтар циферблатты білдірген. Ертең ерте күн сәулесі түскенде қаданың көлеңкесі қай қазықшаға түссе, содан бастап күннің жылжуымен қатар көлеңке де басқа қазықтарға қарай қозғала берген.

Күн сағаттар жетілдіріліп, көп жерлерге тараған. Ежелгі Египеттің үлкен де биік, жоғарғы жағы жіңішке, төрт қырлы бағана тәрізді тастары сол күн сағаттардың көрсеткіштері.

Индияда да күн сағаттардың болғанын үнді діндарларының аса таяқтарындағы әдемі күн сағаттардың суретінен байқауға болады.

Римде император Август Марс жазығында биіктігі 34 метр күн сағаттың көрсеткіш бағанын орнатса, 1278 жылы Қытай императоры Кошу-Кингте қалыспай биіктігі 40 баспалдақтан тұратын күн сағат бағанын орнатқан. Атақты Ақсақ Темірдің немересі Ұлықбек олардан да асып түсіп, 1430 жылы Самархандта биіктігі 50 метр, 175 баспалдақтан тұратын күн сағат орнатқан.

Мұндай сағаттардың қиыншылығы, олар түнде және бұлтты күндерде уақытты көрсете алмайтын, әрі оларды сапарға алып шыға алмайтын.

Сондықтан, өнертапқыштар одан гөрі қолайлылау құм сағаттарды ойлап тапқан. Оның екі воронкасы болған, құм бірінен-біріне ақырын сусып түсіп тұрған, оның төрт рет ауысуы - 1 сағатты білдірген. Мұны әсіресе теңізде жүргізушілер жиі пайдаланған. Құм сағаттың дәл жүруі үшін басты шарт - құм кесегінің біркелкі болуы. Ондай құмды да 12-ғасырдың өзінде-ақ шеберлер дайындай білген, ол үшін құмды мрамор шаңына араластырып алып, шарап пен лимон шырынына тоғыз рет қайнатып, кептірген. Бірақ, бұл сағаттың кемшілігі оны үнемі бақылап отыратын адам керек болған. Бұл сағаттар күні бүгінге дейін қолданылады.

Египет, Вавилон, Греция мен Қытайда су сағаттарды да пайдаланған. Гректер оны «клепсидра» (воровка воды ) -«су ұрлаушы » деп атаған. Онда биіктен төмен қарай 4-5 ыдыс қойылып, жоғарыдан су жіберіледі, ол белгілі уақыт аралығында ыдыстан ыдысқа ағып отырады, ол сағаттар да жетілдіріліп, әр түрлі фигуралар қимылын, құстардың дыбысын да шығырып тұрған. Мұндай сағаттар үлкен жиылыстар мен соттарда пайдаланылған. Оның күн және құм сағаттан артықшылығы, көп еңбек қажет етпейді және күні-түні, үздіксіз жүре беретін болған, бірақ бәрібір адамның бақылауы қажет болған.

Сағаттардың жетілген түрлері XIII ғасырдан бастап шыға бастаған. Алғашқы механикалық сағаттар үлкен, әрі ауыр болған. Мысалы, Москвадағы 1404 жылы монах Лазердің басшылығымен салынған Кремль сағатының механизмдерінің өзі мұнараның бірнеше қабатына орнатылған. Циферблаттағы әр цифрдің ұзындығы адам бойындай. 1709 жылы 1 Петрдің бұйрығымен күрделі жөндеуден өткен.

XV ғасырдан бастап механикалық сағаттар көп жерлерге таралып, оның құрылысына пружиналар қосылып жетіле түседі, стол сағаттар шығады. Алғаш тек сағаттық стрелкалары (көрсеткіш таяқшалары) ғана болса, 1550 жылдан бастап минуттық стрелкалары да қосылған.

Механикалық сағаттан гөрі жетілген маятникті сағаттың шығуы Галилео Галилей есімімен тығыз байланысты.

1584 жылы соборға барған 20 жасар Галилей төбедегі үлкен күмбез астындағы ілінген қола шамдардың желмен біркелкі тербеліп тұрғанын байқайды. Ол шамдардың көлемдері әр түрлі болғанымен, ұзындықтары бірдей шынжырмен ілінгендіктен бір мезгілде қозғалып тұрған. Осы құбылыс Галилейге сағат жүрісін реттеп тұратын қозғалыстағы маятникті ойлап табуға түрткі болған.

Мұндай сағаттарды Россияда XVIII ғасырда И. П. Кулибин мен Т. И. Волосковтар жасаған. И. П. Кулибин 500 детальдан тұратын жұмыртқа тәрізді сағатты ойлап тапса, Т. И. Волосков ай, күн, сағат, минут, жұлдыз жағдайын да көрсетіп тұратын сағат жасаған.

Кейіннен сағаттардың кейбір түрлері жетілдіріліп молекула аралық, атомдық және радиоактивті сағаттар да шығарылады.

XX ғасырдың басында жасалған, өте үлкен уақыт аралығын есептеп шығаруға көмектесетін сағаттарды «радиоактивті сағаттар» дейді. Ол арқылы жердің, ондағы тіршіліктің қашан пайда болғанын, күннің жасын, Айдың пайда болған уақытын есептеп шығаруға болады. Әрі ол археологиялық қазба жұмыстарында, тау-кен қабаттарының абсолютті жасын анықтауда қолданылады.

«Радиоактивті сағат» немесе дәлірек айтқанда зерттеу әдісі деп әр түрлі изотоптардағы ядролардың радиоактивті ыдырау процесін қолданып үлкен уақыт аралығын есептеуді айтады.

Радиоактивті заттардың ыдырау процесі қоршаған ортаның температурасы мен қысымына тәуелді болмайды екен және әр түрлі радиоактивті изотоптардың ыдырау процесінің ұзақтығы да әр түрлі болады., мысалы висмут - 212 изотобы 60, 5 минутта жартысына дейін ыдырап кететін болса, уран - 238, 4, 5 миллиард жылда, жартысына дейін ғана ыдырайды екен. Яғни, олардың жартысының ыдырап біткен уақытын екіге еселесек, толық ыдыраған уақыты шығыды. Ал «радиоуглеродтық сағат» органикалық заттардың жасын анықтау жер бетінде болған оқиғалардың уақытын есептеп береді. Оның циферблаты нөлден басталып, 50-60 мың жылдықтарға дейін жетеді, оны көбінесе геологтар, палеографтар, археологтар қолданады. Оны 1946 жылы белгілі ғалым В. Ф. Либби ойлап тапқан. Жер биосферасындағы барлық тірі организмде (углерод) көмір қышқылы - 14 бар екені белгілі. Ал организм өлген кезде көмірқышқылының алмасу процесі тоқтап, ыдырауы басталады. Радиоуглеродтық сағат есебі де сол уақыттан басталады. Көмірқышқылы белгілі бір мөлшерге азая береді. Мысалы, 5730 жыл өткенде оның жартысы ½ ғана ыдырайды.

Мұндай әдістер медицина мен криминалистикада да қолданылады. Қайтыс болған адамның бұдан қанша сағат, қанша күн немесе ай бұрын өлгенін дәл табады.

Осындай сағаттардың көмегімен XX ғасырда Жердің, Айдың, Жұлдыздардың және Күннің жасын анықтауға зерттеулер жүргізіледі. Топырақ құрамындағы минералды заттардың пайда болған уақытын зерттей отырып Жердің пайда болғанына 4 миллиардтан аса уақыт болды деп топшалайды.

1968 жылғы Американың Айға адам алып барған «Аполлон -11» станциясы жерге 28 кг Ай топырағын әкелсе, 1970 жылы Айға барған СССР-дің «Луна-16» автоматты станциясы жерге 100 гр Ай топырағын, 1976 жылы барған «Луна-24» Ай бетінде тереңдігі 2 метрдей скважина қазып, соның қабаттары салынған топырағын әкеліп зерттеушілерге табыс еткен.

Зерттеу қорытындысында Ай пайда болғалы да 4, 5-тен 5, 5 миллиард жыл болғаны дәлелденген. (1)

Осындай тамаша зерттеу әдістерін жетілдіру, оны үйрену, оқып-білу ісі тарихшылардың назарынан тыс қалмауға тиіс.

Завельский Ф. С. Время и его измерение. М., 1987. С. 25-36, 208-216.

1. Уақыт есебін жүргізетін құралдар жасауда Орта Азия ғұламаларының үлесі

Уақыт есебін жүргізетін құралдар жасауда, аспан әлемін ертеден бастап-ақ арнаулы жабдықтармен зерттеуде Орталық Азия ғұламалары да қалыспаған.

ХIII - XIV ғасырларда моңғол езгісінен зардап шегіп, іш-құсада болған Орталық Азия халықтары ХV-ғасырдан бастап өз мемлекеттерін құрып эканомикасын дамытып, мәдениетін жетілдіре бастады.

ХV-ХVІ ғасырда Орталық Аэияда ғылым мен өнер қаулап өсіп, бұрын-соңды болмаған дәрежеде гүлденді. Оған билік басындағылар белгілі бір дәрежеде қамқорлық жасап, оның өркендеуіне көмектесіп отырса, ал кейбіреулері - мәселен Ұлықбек, Бабыр, Байқара, Әбілғазы сияқтылар өздері тікелей ғылыми жұмыспен айналысқан. Бірақ, ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы рухани өмірдегі қайта құлдырау ғылым мен өнердегі қол жеткен жетістіктердің көбін қайта көмескіледі. Оған біріншіден, Орталық Азия хандықтарының өзара қырғын соғыстары, қалмақтар шабуылы себеп болса, екіншіден діннің де әсері аз болмады. Осы кезеңде жарқ етіп шыққан жаңа ғылыми көзқарас, ой-пікірлердің қанат жаюына мүмкіндік берілмеді. Бұған шыдай алмаған ғалымдар, соның ішінде, әл-Құсшы, Мәриям Шелеби басқа елдерге (Түркияға) барып еңбек етуге мәжбүр болды. Бұл жөнінде қазақтың көрнекті ғалымы Ш. Уәлиханов былай дейді . «Қазіргі Орта Азия хандары өздерінің арғы ата-бабалары сияқты ғылыммен шұғылданбайды, мемуарлық шығармалар жазбайды, тек екі әтешті немесе бөденелерді төбелестіріп қойып, қарап отырумен күнін өткізеді, соларды ғана ермек етеді». Міне, осындай тоғышар басшылық, бейқам өмір, арамтамақтық ғылым мен өнердің өркендеуіне тұсау болды. Сондықтан, ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы Орта Азия тарихы Хорезми, Фараби, Ибн-Сина, Бируни, Ұлықбек сияқты ұлы ғалымдарды немесе Рудаки, Фирдоуси, Жәми, Науаи сияқты ұлы ақындарды тудыра алмады. (2)

Орталық Азиядан шыққан астрономдардың ішінде өзбек ғалымы Әбурайхан Мұхаммед бин-Ахмед әл-Бируни 973 жылы 4 қазанда Қият қаласының («Қобыланды» жырындағы Қараманның елі) іргесіндегі бір елеусіз жерде туған. «Бирун» -үлкен қаланың сырты деген сөз. Араб, парсы, грек тілдерін меңгеріп, Шығыс елдерін талай аралаған ғалым бірнеше жыл Үндістанда тұрады.

Ұлы ғалымның ірі еңбектерінің бірі - «Үндістан» 1030 жылы жазылған, екі том. Кітапта Үндістанның табиғаты, тарихы, мәдениеті, тілі, ғылымы, календары айтылады.

Үнді ғалымдарының астрономиялық еңбектері баяндалады .

Ұмтылыс есімдер. (Құрастырған Б. Ысқақов) . А., 1994.

1000 жылы Бируни 27 жасында ежелгі Шығыс халықтарының календарларын баяндайтын көлемі 50 баспа табақтық «Әл-әсер Әл-Бақия», яғни «өткен буындардың ескерткіштері» деген кітап жазады. «Ескерткіштерді» неміс ғалымы Эдуард Захау 1876-78 жылдары неміс тіліне аударып, Лейпцигте, 1879 жылы ағылшын тіліне аударып Лондонда бастырып шығарған. 1943 жылы Тегеранда парсы, 1957 жылы Ташкентте орыс тіліне аударылып басылып шыққан.

Бұл еңбекте әр халықтың астрономиялық білімдері, қол жеткен табыстары, қателіктері баяндалады. Уақытты есептеу әдістері, жыл мен ай, апта мен күн есептері, көптеген эралар-замандар айтылады.

Тәжік және парсы халықтарының орта ғасырларда өмір сүрген ғұлама ғалымы, дарынды ақыны Омар Хайям зерттеулері математика мен астрономияны жаңа сатыға көтерді.

Ертеде парсылар фервердиннің бірін жыл басы етіп есептейді де, оны жаңа жыл күні - наурыз деп атайды («нау» - жаңа, «руз» - күн деген сөз) . Күн мен түннің жазғытұры теңелуі - наурыз 22 мартқа сәйкес келген. Ал, күн мен түннің күзгі теңелуін парсылар «меhран» деген, бұдан қазақтың «мейрам» сөзі жасалған.

Алайда абыздар дұрыс бақылап отырмағандықтан, наурыз 22 марттан тайып, жылдың басқа айларына шығып кеткен.

Бұл жағдай парсы шаруаларын күйзеліске ұшыратып отырған, өйткені жер өнімдерінен патшаларға, әкімдерге төленетін салық наурызға шейін төленіп бітуге тиісті болған. Ерте кезде Иран жерінде наурызға шейін егін пісіп, халықтың көпшілігі салықты мерзімінде төлеп келген. Бертін наурызда егін жиналмаған, тіпті кейбір жерлерде жаңа ғана көктей бастаған. Осының салдарынан календарды түзету жайында патшаға шаруалардан көптеген арыздар түскен. Патшалардың көпшілігі ол арыздарға құлақ аспай, ескі күнтізбені сақтап, салықты төлемеген кедейлерді қатал жазалап отырған. Ақыры, шаруаларды мыңдап жазалағанмен қазынасы толмайтынын түсінген. Мүтәуәкіл халиф (847-861) хиджра жыл санауының 243 жылғы мұхаррам айының 11 күні (біздің календарымызша 875 жылғы 10 май ) арнаулы декрет шығарады. Декрет бойынша наурыз Сирия есебімен хазиран (біздіңше июль) айының 17-не көшірілген. Бірақ Мүтәуәкіл өлгеннен кейін декрет жүзеге аспай қалған. Наурыз Мүтәдид патшаның (892-902) тұсында біраз орнықты. Мүтәдид хазиран айының 11 наурыз болсын деген декрет шығырады. Бұл да наурыздың тиісті орны емес, өйткені 11 хазирдан күн мен түн теңелмейді

Селжүректерден шыққан үшінші сұлтан, жоғарыдан айтылған Жәлеледдин Мәлікшәһ, шатасқан календарды түзеуге мәжбүр болды.

2. Омар Хайям календары

Ол күнтізбе реформасының жобасын жасауды сол кездегі ұлы математик және астроном Омар Хайямға тапсырды. Хайям математиктерден, астрономдардан және тарихшылардан жеті адамды - Әбдаррахман Хазиниді, Әбілаббас Лукәриді, Әбухатам Мұзаффариды, Маймұн ибн Нәлжаб әл-Вәситиді тағы басқаларды қатынастыра отырып жаңа күнтізбе жасады.

Хайям наурызды әрдайым 22 наурызға келетін етті, ол үшін кібісе жыл енгізді. Хайям календары бойынша әрбір 33 жылдың 25 жылы 365 күндік - жай жыл, 8 жылы 366 күндік - кібісе жыл болып отырады. 33 жыл ішіндегі кібісе жылдар- 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28, 33- жылдар, қалғандары - жай жылдар. 25 жай жылда 9125 күн, 8 кібісе жылда 2928 күн болады, сондықтан 33 жылда 12053 күн болады. Сонда бір жылдың орташа ұзақтығы 365, 2424 күн болады. Ал нақты жыл, астрономиялық есеп бойынша, 365, 2422 күн деп есептеледі. Бұдан Хайям календарының дәлсіздігі жылына 19 секунд болатындығы шығады. Осы дәлсіздіктен 1 күн жиналу үшін 4400 жыл өтуі керек. Қазір қолданылып жүрген григориан календарының дәлсіздігі 26 секунд, одан 1 күн жиналу үшін жыл өтуі керек. Ерте заманда, өлшеу техникасының нашар кезінде, календарлы осыншама дәлдікке жеткізуі Хайямның ұлы астраном болғандығын көрсетеді.

Омар Хайям календары - дүние жүзі халықтарында болған календарлардың ең жақсысы. Ол 1079 жылғы 15 наурыздан (хиджра бойынша 471 жылғы, 10 рамазаннан, ескі парсы календары бойынша 448 жылғы 19 фервердиннен бастап) қолданыла бастады. Сол күні Мәлікшәһ жобаны декретпен бекіткен болатын. Тарихи уақиғаның осы күнтізбе бойынша көрсетілген уақыты селжүктер заманының уақыты деп аталады.

Жылды Омар Хайям да 12 айға бөлген, ол айларда 30 күннен болған. Бұдан 360 күн шығады, ал жылда 365 немесе 366 күн болуы керек. Сондықтан жыл аяғында, 12 айдан кейін, жай жылдары 5 күн, кібісе жылдары 6 күн қосылып отырған. Соның арқасында жылдың ұзақтығы 365, 2424 күн болып отырған. Халықтың айтуына және есте сақтауына оңай болу үшін Хайям айлардың ертеден келе жатқан парсыша атауларын пайдаланған. Олар:фервердин, өрдібеhишт, хордад, тир, мордад, шахривар, меhр, абан, азар, дәй, бахман, әсфендармуз. Жыл аяғында қосылатын 5 күн (кібісе жылдары - 6 күн) фанджи деп аталған. Айлар Иранның қазіргі календарында да осылай аталады.

«Наурызнәмада» Хайям ай атауларының алғашқы мағынасын түсіндіреді, әр айдың табиғи ерекшеліктерін сипаттайды, зодиакпен байланысын айтады.

Күнтізбе тарихында әділетсіздіктер көп болған. Астроном Созиген жасаған күнтізбе - ескі санат Созиген календары делінбей, оны бекіткен император Юлий Цезарьдың атымен юлиан календары деп аталған. Лилий жасаған жаңа сенат бекіткен рип папасы Григорий XIII атымен григориан календары деп аталған. Сол сияқты, Омар Хайямның календары да ресми түрде Мәлікшәhтің атымен аталған. Тарихи документтерде ол «Тарихи Мәлики», «Тарихи Сұлтани» делінеді.

Іс жүзінде Хайям календары 12 жыл ғана қолданылған. Мәлікшәh өлгеннен кейін, оның орнына отырған сұлтандар күнтізбені бұрынғы «таза қалпына» келтірген.

Хайям календарының екі ерекшелігі бар: бірі- оның аса дәлдігі, екіншісі - Күн қозғалысына негізделуі. Ол кезде ислам дініндегі елдердің көпшілігі Мұхаммедтің нұсқауы бойынша, 631 жылдан бастап, қолданылған ай календарын пайдаланатын еді. Күнтізбені жасағанда Хайямның дінге қарсы көзқарасы әсер еткен болу керек.

1793 жылы Франция үкіметі бұрын қолданылып келген календарды тастап, жаңа күнтізбе қабылдаған. Бұл календарды жасауға атақты математик және астроном Пьер Лаппас (1749-1827) қатынасқан, ол Хайямның календарымен таныс болған. Лаппастың ұсынысы бойынша француз календарындағы жылдың ұзақтығы, Хайям календарындағыдай 365, 2424 күн болып алынған. Бұл календарды қолдануды Наполеон тоқтатқан.

Хайямның наурызы қазақ календарына да ауысқан. Наурызды қазақтар мейрамдап келеді.

II. Тарау. Обсерваториялар

Ұлықбек және оның обсерваториясы

Уақыт есебін дұрыс есептеудің бірден-бір жолы аспан әлемін терең зерттеу екенін түсініп, Самарқанда обсерватория (расатхана) салдырған ғұлама Ұлықбек болды.

Ол әйгілі Ақсақ Темірдің үшінші баласы Шахрухтың әйелі Гауhаршат бегімен 1394 жылы 17 наурызда туған. Шын аты- Мұхаммед Тарағай. Атасы Ақсақ Темір осы немересі дүниеге келген күні соның құрметіне Мардин шаһарын қоршаудан азат қылып, соғысты тоқтатып, қайыр - садақа үлестірген. Сөйтіп, шыр етіп жарық дүниеге күні-ақ дүрліккен дүниеге келген тыныштық ала келген ақжолтай ұл бүкіл ғұмырында тыныштықты армандап, бабаларынан өзге жолды ұстаған. (3)

Ұлықбек жастайынан поэзияға, тарихи білімге, астрономия мен математикаға құмарланады. Оның ғалымдығының қалыптасуына атасы Темірге ілесіп, жорықтарға шығуы, мәдени, Егеменді Қазақстан. 12 желтоқсан. 1992ж. ғылыми дәстүрлері бай елдерді аралауы үлкен әсер етеді. Ұлықбек жас шағында осылай Армения, Азербайжан, Грузия, Иран, Түркия және Ауғаныстанды аралап көреді. Бұған қосымша оның ғалым болып шығуына әкесі Шахрух жиыстырған Самархандағв аса бай Кітапхана да зор себепші болды.

Ұлықбек Платон, Аристотель, Гиппарх, Птоломей сияқты ежелгі грек ғалымдарының классикалық еңбектерімен жақсы таныс болады. Сонымен қатар, ол өзінен бұрын өмір сүрген Орта Азияның көрнекті оқымыстылары Хорезми, Бируни, Ибн Сина, Насыреддин Әб- Тусилердің негізгі еңбектерін жете білген.

Бірақ жас Ұлықбекті қоршаған билеуші топ оның ғылымға ден қоюын құптамайды. Темір өлгеннен кейін империясы ыдырап екі мемлекет құрылады: бірі - Хорасан, екіншісі - Мавереннахр. 15 жасынан бастап Мавереннахрды билеген Ұлықбек мәдени құрлыстарға көп көңіл бөледі. Оның ел басқарушылық және әскери өнерінен бұрын мемлекеттік қайраткер ретінде істеген ең ірі жұмысы - Самарқанда аса зор астрономиялық обсерватория салдыруы болды. Оны Самарқандтан 4 км жерде Әби-Рахмат арығына жақын, Шопан - ата деген адырдың оңтүстігінде Көкек деген төбенің етегіне салған. Ғимарат үш айшықты өз тұсында теңдесі жоқ обсерватория болған. Оның жер болып кеткен қалдықтарын 1908 жылы археолог В. Л. Вяткин тапқан. (4) Исқақов М. Халық календары. 189-б.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.