Қазақстан аумағынан табылған сақ дәуірінің археологиялық ескерткіштеріне жалпы сипаттама
І. Кіріспе
Қазақстан аумағынан табылған сақ дәуірінің археологиялық ескерткіштеріне жалпы сипаттама
1. Есік қорғанынан табылған «Алтын адам»
2. Қол өнердің туындылары
ІІ. Қорытынды
ІІІ. Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан аумағынан табылған сақ дәуірінің археологиялық ескерткіштеріне жалпы сипаттама
1. Есік қорғанынан табылған «Алтын адам»
2. Қол өнердің туындылары
ІІ. Қорытынды
ІІІ. Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қазір Европа территориясынан скиф-сақтардың хайуанат стилімен жасалған тамаша өнер туындылары табылып жатқаны табиғи заңды құбылысқа айналып отыр, ондай ескерткіштер қатарына мамандарды таң-тамаша өнер туындылары табылып жатқаны табиғи заңды құбылысқа айналып отыр, ондай ескерткіштер қатарына мамандарды таң-тамаша етіп, қайран қалдырып келе жатқан “Есік ” қорғанынан табылған “алтын киімді адам ” Украинадағы қалың моладан қазылып алынған Пектороль, Ауғанстандағы Толля төбеден шыққан Кушан патшаларының қазынасы жатады.
Азияда қалыптасуына сақ тайпалары зор әсер еткен скиф-сибирьлік хайуанат стилі-өнер тарихындағы ерекше құбылыс, XVII-XIX ғасырларда Батыс Сибирьдегі “таңғажайып зираттардан ” табылған сақтардың көптеген мәдени ескерткіштері қазір Петр І Сибирь коллекциясы ретінде белгілі. Олар әуелде Кунсткамераға түскен, содан соң Мемлекеттік Эрмитажға тапсырылған. Анықтауыш белгілері мен жасалу мерзіміне қарағанда олар ертедегі көшпенділер өнерінің ескерткіштері ретінде танылып отыр. Көшпенділер деген жалпы ұғымға сақтар ғана емес, оған савроматтар, сарматтар, үйсіндер, ғұндар жатады. Алматы маңындағы “Есік” қорғанынан табылған “алтын адам” бас киіміндегі үш түрлі композиция жоғарыда айтқан пікіріміздің айқын мысалы бола алады. Қорғанға осы уақытқа дейін ешкім тимегендіктен ертедегі көшпенділер өктемдігі символын анықтауға мүмкіншілік туады.
Азияда қалыптасуына сақ тайпалары зор әсер еткен скиф-сибирьлік хайуанат стилі-өнер тарихындағы ерекше құбылыс, XVII-XIX ғасырларда Батыс Сибирьдегі “таңғажайып зираттардан ” табылған сақтардың көптеген мәдени ескерткіштері қазір Петр І Сибирь коллекциясы ретінде белгілі. Олар әуелде Кунсткамераға түскен, содан соң Мемлекеттік Эрмитажға тапсырылған. Анықтауыш белгілері мен жасалу мерзіміне қарағанда олар ертедегі көшпенділер өнерінің ескерткіштері ретінде танылып отыр. Көшпенділер деген жалпы ұғымға сақтар ғана емес, оған савроматтар, сарматтар, үйсіндер, ғұндар жатады. Алматы маңындағы “Есік” қорғанынан табылған “алтын адам” бас киіміндегі үш түрлі композиция жоғарыда айтқан пікіріміздің айқын мысалы бола алады. Қорғанға осы уақытқа дейін ешкім тимегендіктен ертедегі көшпенділер өктемдігі символын анықтауға мүмкіншілік туады.
1. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. Алма-Ата, 1963.
2. Артамонов М.И. Сакровища саков. М., 1973.
3. Археологические исследования в Казахстане. Алма-Ата, 1973.
4. Бернштам А.Н. Историко-архиологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая.- МИА. М.-Л., 1952, №26.
5. К. Акишев, А. Акишев Древнее золото Казахстана. Алма -Ата. 1983.
6. “Евразия” газеті №8(63) 8-9бет
7.Қазақстан тарихы І-ші том. Алматы, 1996. “Атамұра” баспасы
2. Артамонов М.И. Сакровища саков. М., 1973.
3. Археологические исследования в Казахстане. Алма-Ата, 1973.
4. Бернштам А.Н. Историко-архиологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая.- МИА. М.-Л., 1952, №26.
5. К. Акишев, А. Акишев Древнее золото Казахстана. Алма -Ата. 1983.
6. “Евразия” газеті №8(63) 8-9бет
7.Қазақстан тарихы І-ші том. Алматы, 1996. “Атамұра” баспасы
ЖОСПАР
І. Кіріспе
Қазақстан аумағынан табылған сақ дәуірінің археологиялық ескерткіштеріне
жалпы сипаттама
1. Есік қорғанынан табылған Алтын адам
2. Қол өнердің туындылары
ІІ. Қорытынды
ІІІ. Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан аумағынан табылған сақ дәуірінің археологиялық
ескерткіштеріне жалпы сипаттама
Қазір Европа территориясынан скиф-сақтардың хайуанат стилімен
жасалған тамаша өнер туындылары табылып жатқаны табиғи заңды
құбылысқа айналып отыр, ондай ескерткіштер қатарына мамандарды таң-
тамаша өнер туындылары табылып жатқаны табиғи заңды құбылысқа
айналып отыр, ондай ескерткіштер қатарына мамандарды таң-тамаша етіп,
қайран қалдырып келе жатқан “Есік ” қорғанынан табылған “алтын
киімді адам ” Украинадағы қалың моладан қазылып алынған Пектороль,
Ауғанстандағы Толля төбеден шыққан Кушан патшаларының қазынасы
жатады.
Азияда қалыптасуына сақ тайпалары зор әсер еткен скиф-сибирьлік
хайуанат стилі-өнер тарихындағы ерекше құбылыс, XVII-XIX ғасырларда
Батыс Сибирьдегі “таңғажайып зираттардан ” табылған сақтардың
көптеген мәдени ескерткіштері қазір Петр І Сибирь коллекциясы
ретінде белгілі. Олар әуелде Кунсткамераға түскен, содан соң
Мемлекеттік Эрмитажға тапсырылған. Анықтауыш белгілері мен жасалу
мерзіміне қарағанда олар ертедегі көшпенділер өнерінің
ескерткіштері ретінде танылып отыр. Көшпенділер деген жалпы ұғымға
сақтар ғана емес, оған савроматтар, сарматтар, үйсіндер, ғұндар
жатады. Алматы маңындағы “Есік” қорғанынан табылған “алтын адам” бас
киіміндегі үш түрлі композиция жоғарыда айтқан пікіріміздің айқын
мысалы бола алады. Қорғанға осы уақытқа дейін ешкім тимегендіктен
ертедегі көшпенділер өктемдігі символын анықтауға мүмкіншілік туады.
Б.з.б. І мың жылдықта Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан сақ
тайпаларының үлкен бір тобының таралып орналасқан орталығы болды,
бұлар, болжамдардың бірі бойынша, тиграхауда–сақтармен3, ал Арал
маңында массагеттермен сәйкестіріледі. Обалы қорымдарының және
петроглифтердің топографиясы мен олардың өте - мөте көптігі
Қазақстан территориясының оңтүстік-шығысы мен оңтүстігін ежелгі
заманда адамдардың түгел мекендегенін дәлелдейді. Үлкенді- кішілі
Сырдария, Іле, Талас, Қаратал, Лепсі, Есік , Шелек, Шарын, Кеген және
басқа өзендердің аңғарларында тастан және топырақтан үйілген
көптеген обалар шоғырланған. Олардың дені жүздеген үйінділері бар
молалы алаңдар болып келеді. Мысалы, Жуантөбе қорымы (Іле өзенінің
жағалауы) 300 обадан, Берікқара қорымы (Талас өзені)-500 үйіндіден
тұрады. Кетпен-Төбе (Солтүстік Қырғызстан) аңғарында 700 обадан тұратын
корымдар бар.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның ғасырлар бойы қалыптасқан
осындай және басқа да ірі-ірі обалы қорымдарында түрлі уақыттың
жерлеу орындары бар. Іле Алатауының солтүстік бөктеріндегі үлкен
қорымның құрамына кіретін “Есік” обасындағы ақсүйек сақтың қабірі
жерлеу ғұрпының байлығымен таң қалдырады.
Биіктігі 20 метрге дейін жететін “патша” обалары деп аталатын
обалардың көптігі жөнінен Орта Азия мен Қазақстанның басқа да
аудандарында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға тең келері жоқ.
Осындай археологиялық көріністі көріп, А.Н. Бернштам “патша сақтары
мен үйсіндер” нақ осы Жетісуды мекендеді деген қорытындыға келді4
Берікқара қорымының (Талас өзенінің аңғары) үлкен обаларының
жер үйінділерінде әр түрлі дөңгелек, төрт бұрышты, тізбе, комета
тәрізді етіп тастан салған жанама құрылыстары бар. Олар сақ
тайпаларының сол кезеңдегі діни және әлемнің шығуы туралы ұғымдарын
көрсетеді6.
Регионның ежелгі тұрғындарының шаруашылық тұрмыс салттары туралы
бағалы мәліметтер кіші обаларда - саны жағынан ру – тайпа
ақсүйектерінің обаларынан бірнеше есе асып түсетін қатардағы қауым
мүшелерінің қабір ескерткіштерінде-сақталған.
Берікқара қорымының (Талас өзенінің аңғары) үлкен обаларының
жер үйінділерінде әр түрлі дөңгелек, төрт бұрышты, тізбе, комета
тәрізді етіп тастан салған жанама құрылыстары бар. Олар сақ
тайпаларының сол кезеңдегі діни және әлемнің шығуы туралы ұғымдарын
көрсетеді6.
Регионның ежелгі тұрғындарының шаруашылық тұрмыс салттары туралы
бағалы мәліметтер кіші обаларда - саны жағынан ру – тайпа
ақсүйектерінің обаларынан бірнеше есе асып түсетін қатардағы қауым
мүшелерінің қабір ескерткіштерінде-сақталған.
Қорымдардың материалдарын көптеген кездейсоқ табылған олжалар
мен көркемдік қола бұйымдар көмбелері: қазандар, құрбандық ыдыстары,
шырағдандар, еңбек құралдары, қару және ат-тұрман заттары едәуір
толықтыра түседі. Олардың көпшілігі жануарлар мен аңдардың, кейде
адамның бедерлі және мүсінді бейнелерімен сәнделген.
Табылған әр түрлі және көптеген заттар б.з.б. VII-V
ғасырларда Аралдың шығыс маңын мекендеушілердің материалдық
мәдениетінің бейнесін толық сипаттайды. Көптен табылған заттардың
қатарына жапсырылып істелген жергілікті ыдыстар мен құмырашы
ұршықшасында жасалған керамика, қола пышақтар, киім әшекейлері мен
сәндік бұйымдар, тас құрбандық ыдыстары мен жануыштар, ат-тұрмандары
мен қару-жарақтары жатады. Ағаш өңдегенде, жер ұқсату жұмыстарына
және қару ретінде пайдаланылатын қола шапашоттар сиректеу кездеседі.
Басқа сақ тайпаларында тіпті кездеспейтін қола және темір балғалар,
айбалта мен қанжардың қызметін қоса атқаратын өте тамаша жасалынған
қола бұйымдар да бар.
Әуелгі темір дәуірінде Шығыс Арал маңы территориясын және
Оңтүстік Қазақстанның оған шектес аудандарын массагет-сақтардың
құрамына кіретін этникалы топтар мекендеген. Олардың мәдениетінің
ескерткіштері Сырдарияның төменгі бойындағы Ұйғарақ және Түгіскен
қыраттарындағы обалы қорымдар болып табылады.
Есік қорғанынан табылған Алтын адам
“Есік ” обасы Жетісудың “патша” сақтарының ең көрнекті
ескерткіштерінің бірі болып табылады. Ол 40-тан астам обадан
тұратын үлкен қорымның оңтүстік шетіде. Обаның диаметрі 60 м,
биіктігі 6 м. Үйінді астында екі қабір бар: ортада және бір
бүйірінде (оңтүстігінде). Ортадағы қабір қарақшыларының неше дүркін
тонауының салдарынан әбден шөккен. Бүйірдегі қабір сол күйінше
сақталған. Аумағы 2,9 Х 1,5 м және биіктігі 1,5 м қабір Тянь-Шань
шыршасының өңделіп –қырналған бөренелерінен қаланған. Қабірдің
оңтүстік және батыс бөліктеріне ыдыстар қойылған, ал солтүстік
жартысында жерленген өліктің сүйектері бар.
Алматы маңындағы “Есік” қорғанынан табылған “алтын адам” бас
киіміндегі үш түрлі композиция жоғарыда айтқан пікіріміздің айқын
мысалы бола алады. Қорғанға осы уақытқа дейін ешкім тимегендіктен
ертедегі көшпенділер өктемдігі символын анықтауға мүмкіншілік туады.
“Есік ” көсемі сән-салтанатты киіммен жерленген. Оның үстіне
кигені жұқа жібек көйлек, қысқа камзол, қызыл күдеріден тігілген
шалбар, өкшесі жоқ ұзын қонышты етік. Камзолына фантастикалық бұғы
мен бұлан басы тәрізді әшекей тігілген. Көсемнің басына кигені үш
шабаталы шошақ бөрік. Персеполь сатысындағы рельефте сақтардың
ақсүйектері-“шошақ бөрікті сақтар” дәл осындай бас киіммен
бейнеленген. Мойнына жолбарыстың басына ұқсаған ұштығы бар үш
оралған әшекей таққан. Оң қолының саусақтарында екі жүзік: біреуінің
айналы қалқаншасы бар; екіншісінің бетіне тәж киіп, қырынан тұрған
адамның бейнесі салынған. Мүрденің сол иығының тұсында алтын ұштығы
бар символикалық аса таяқ пен алтын лентамен оралған қамшы
жатқан. Оң жағында, қызыл боямен боялған ағаш қынның ішінде, салт
атты жауынгердің қаруы-алмас қылыш, сол жақ қынына жаталасқа бұла
мен жылқыың бейнесі салынған, болат қанжар. Оың екі басты жыртқыш
құсқа ұқсаған сабы
алтынмен апталған, ал жүзі әр алуан хайуанатттардың бейнесі
салынған алтын пластиналармен безендірілген. Қарулардың түрлеріне
қарағанда, “Есік ” қорғанын біздің дәуірімізге дейінгі V-ІV
ғасырлардағы сақтар заманына жатқызуға болады1.
Ескерткіштің бүлінбей аман сақталғандығы көсемнің киімдері мен
жасау - жабдығын бастапқы қалпыан айнытпай қайта жаңғыртуға
мүмкіндік туғызды. Камзолға үш жапырақты өсімдіктер мен жолбарыстың
басы сияқты алтын әшекейлер тұтастырыла тігілген. Әшекейлер алтын
қабыршағынан ойылып, қызыл күдеріге құрақ сияқты болып тігіледі
немесе жапсырылады. Әшекейлердің қызыл фонда ырғақтылықпен алмасуы
нәзік өрнек туғызады.
Бас киімі барыс, жолбарыс, мүйізді және қанатты аттар, құс,
арқар сияқты әшекейлер мен өмір тірегі тау бейнеленген
пластиналармен , т.б. өрнектермен езедірілген. Киім-кешек пен қару-
жарақ аса салтанатты асыл дүниелерден жасалғанмен, амалсыз, әдейі
далдалу тәсіліне барғандықты аңғармауға болмайды. Асыл металл мол
жұмсалған деген ұғым жаңсақтыға соқтырады: жануарлардың мүсіндік
бейнелері қола мен ағаштан жасалғанда да, өте жұқа алтынмен
қапталған, көзге үлкен болып көрінетін түтікшелік әшекейдің іші қуыс.
Есік қорғанынан табылған алтын әшекейлер әр алуан тәсілмен
жасалған: соғу, штамптау, ою, балқыту, соғып алтындау, жалтырату, әсем
түйіршектермен және пастамен безендіру т.б. тәсілдері қолданылған.
Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі үлкен қорымға енетін
“Есік” обасындағы ақсүйек сақтың қабірі жерлеу ғұрпының байлығымен
қайран қалдырады.Оның киімі, бас киімі мен аяқкиімі алтыннан жасалған
4000-ға жуық қаптырма мен қалақша арқылы әшекейленген, олардың
көпшілігі скиф-сақ кезіндегі “аң” стилінде орындалған.Есік қабірінен
табылған күміс тостағанның маңызы ерекше, оның түбіндегі 26 таңбадан
тұратын жазу, тегінде, әліпбилік жазба болуы ықтимал.
Есік обасы 40-тан астам обадан тұратын үлкен қорымның оңтүстік
шетінде орналасқан.Обаның диаметрі 60м, биіктігі 6м.Үйілген топырақтың
құрылымы айқын емес бірақ көп қабатты (3-4 қабат),малта тас қабаты
қиыршық – сазды қабатпен ауысып отырады, орталықтағы моланың
айналасынан ірі қойтастар жиынтығы байқалады.Үйінді астында екі
қабір:орталық және бүйірдегі(оңтүстік) қабірлер бар.Ортағы қабір
қарақшылардың неше дүркін тонауының салдарынан әбден шөккен.Бүйірдегі
қабір сол күйінде сақталған.Лақыт Тянь-Шань шыршасының өңделген
бөренелерінен салынған, оның көлемі:ішінен өлшегенде 2,9*1,5м,сырты-
3,3*1,9м,қабатымен қоса алғандағы биіктігі 1,3-1,5м.
Лақыттың оңтүстік және батыс бөліктеріне ыдыстар қойылған, ал
солтүстік бөлігінде, лақыттың тура тақтай еденінде жерленген адамның
сүйектері жатыр.Ағаш қалдықтары мен темір тұтқаларға қарағанда, өлік
ағаш қақпақпен жабылған болуы керек. Ол басын батысқа қаратып,
шалқасынан созылып жатыр, бас сүйегінен өкше сүйегіне дейінгі
ұзындығы 165см.
Есік обасындағы қабір құрылысы, сірә, былайша тұрғызылған болса
керек: әуелі ұзына бойы батыстан шығысқа бағытталған тікбұрышты
қабір шұңқырын қазған.Оның түбіне бөрене қима-лақыт жасалған.Оның
құрылымы өте қарапайым:ұзындықтары бірдей бөренелерді көлденеңінен
лақыттың қабырғасы болатындай етіп қаластырған.Бұрыштарында бөренелер
өзара байланбаған, тек түйісіп қана тұр, лақыттың ұзын және
көлденең қабырғаларындағы бөренелердің ұштары қабірдің опырылып
түспеуі үшін кезек-кезек ұмсындырылып шығарылған.
Лақыттың қабырғаларына бөренелер бес қатар етіп салынып, ол
үстінен де ұзын қабырғаларына көлденеңінен қойылған бөренелермен
жабылған. жақсылап өңделген он тақтайдан бір біріне жақсы
қиюластырылып еден төселген.Еденге өлік пен неше түрлі нәрселер
қойылған.
Есік қорғанынан табылған дөңгелек скульптура техникасымен
жасалған жануарлар бейнелері (қанатты және мүйізді аттар, құс , шошақ
бөріктегі арқар қанжардың, арқар қанжардың сабындағы құлақты құзғын
құс), жазық рельефті бейнелерге қарағанда, өте шынайы жасалған.
“Есікте” қызыл және қара бояулармен боялған алтын әшекейлер
кездесті. Олар бас киімнің жебе сияқты сорайған пластиналары. Сол
сияқты, ірі дәндей бір шоқ әшекейі және көгілдір моншақ тастың
ақығы бар сырға да табылды. “Есік” қорғанындағы сақ комплексі ең
жоғары бағаға лайықты, басқаға ұқсамайтын кемел өнерді аңғартады.
Бір ескертетін жай-табылған олжаның біршамасы Жетісу үшін
жаңалық емес. Мәселен, көп жағдайда тонаушылыққа ұшыраған Есік,
Талғар және басқа да қорғандардан жекелеген алтын бұйымдар
табылды, олардың кейбіреуі “Есік ” қорғанынан табылған қазыналарға
ұқсас, кейбіреулері біздің жетісулық сақтар жөніндегі ұғымымызды
кеңейте түсетін жаңа деректер береді.
Безендіру стилімен жасалған ерекше көңіл аударарлық комплекс
1939 жылы Алматы маңындағы Қарғалы шатқалынан табылды. Ол талай рет
баспа жүзінде жарияланып, өз еліміз бен шетелдерде талдап,
түсіндірілді. Біздіңше, бұл комплекске ең дұрыс талдау жасаған А.Н.
Бернштам. Ол Қарғалыда Үйсін бақсы әйелінің зираты табылды деп
есептеді. А.Н. Бернштам “қарғала сәукелесі” деп аталатын образдарды
түркі-моңғол мифологиясы мен эпосы негізінде түсіндірді. Оның
айтуынша, ойынша, ескерткіштің композициясында қайталанбас жергілікті
хань және грек-бактрийлік бағыттарының алуан түрі үйлесім тапқан,
мұның өзі үйсіндер өнерінің болмысын танытады. Басқа бір болжам
бойынша, диадема композициясы достық діни ұғымнан немесе ежелгі иран
аңыздарынан туындаған.
Диадемада қытай өнеріне тән (аждаһа, асқартау, шұбырған бұлт)
образ мотивтерімен бірге сақ өнеріне бейім (фантастикалық
жолбарыстар, қабан, тау ешкі) бейнелерде кездеседі. Кезінде
М.Ростовцев, Карлгрен және Лауфер дәлелдегеніндей , Чжань (біздің
дәуірімізге дейінгі IV ғасыр) және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
Қазақстан аумағынан табылған сақ дәуірінің археологиялық ескерткіштеріне
жалпы сипаттама
1. Есік қорғанынан табылған Алтын адам
2. Қол өнердің туындылары
ІІ. Қорытынды
ІІІ. Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан аумағынан табылған сақ дәуірінің археологиялық
ескерткіштеріне жалпы сипаттама
Қазір Европа территориясынан скиф-сақтардың хайуанат стилімен
жасалған тамаша өнер туындылары табылып жатқаны табиғи заңды
құбылысқа айналып отыр, ондай ескерткіштер қатарына мамандарды таң-
тамаша өнер туындылары табылып жатқаны табиғи заңды құбылысқа
айналып отыр, ондай ескерткіштер қатарына мамандарды таң-тамаша етіп,
қайран қалдырып келе жатқан “Есік ” қорғанынан табылған “алтын
киімді адам ” Украинадағы қалың моладан қазылып алынған Пектороль,
Ауғанстандағы Толля төбеден шыққан Кушан патшаларының қазынасы
жатады.
Азияда қалыптасуына сақ тайпалары зор әсер еткен скиф-сибирьлік
хайуанат стилі-өнер тарихындағы ерекше құбылыс, XVII-XIX ғасырларда
Батыс Сибирьдегі “таңғажайып зираттардан ” табылған сақтардың
көптеген мәдени ескерткіштері қазір Петр І Сибирь коллекциясы
ретінде белгілі. Олар әуелде Кунсткамераға түскен, содан соң
Мемлекеттік Эрмитажға тапсырылған. Анықтауыш белгілері мен жасалу
мерзіміне қарағанда олар ертедегі көшпенділер өнерінің
ескерткіштері ретінде танылып отыр. Көшпенділер деген жалпы ұғымға
сақтар ғана емес, оған савроматтар, сарматтар, үйсіндер, ғұндар
жатады. Алматы маңындағы “Есік” қорғанынан табылған “алтын адам” бас
киіміндегі үш түрлі композиция жоғарыда айтқан пікіріміздің айқын
мысалы бола алады. Қорғанға осы уақытқа дейін ешкім тимегендіктен
ертедегі көшпенділер өктемдігі символын анықтауға мүмкіншілік туады.
Б.з.б. І мың жылдықта Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан сақ
тайпаларының үлкен бір тобының таралып орналасқан орталығы болды,
бұлар, болжамдардың бірі бойынша, тиграхауда–сақтармен3, ал Арал
маңында массагеттермен сәйкестіріледі. Обалы қорымдарының және
петроглифтердің топографиясы мен олардың өте - мөте көптігі
Қазақстан территориясының оңтүстік-шығысы мен оңтүстігін ежелгі
заманда адамдардың түгел мекендегенін дәлелдейді. Үлкенді- кішілі
Сырдария, Іле, Талас, Қаратал, Лепсі, Есік , Шелек, Шарын, Кеген және
басқа өзендердің аңғарларында тастан және топырақтан үйілген
көптеген обалар шоғырланған. Олардың дені жүздеген үйінділері бар
молалы алаңдар болып келеді. Мысалы, Жуантөбе қорымы (Іле өзенінің
жағалауы) 300 обадан, Берікқара қорымы (Талас өзені)-500 үйіндіден
тұрады. Кетпен-Төбе (Солтүстік Қырғызстан) аңғарында 700 обадан тұратын
корымдар бар.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның ғасырлар бойы қалыптасқан
осындай және басқа да ірі-ірі обалы қорымдарында түрлі уақыттың
жерлеу орындары бар. Іле Алатауының солтүстік бөктеріндегі үлкен
қорымның құрамына кіретін “Есік” обасындағы ақсүйек сақтың қабірі
жерлеу ғұрпының байлығымен таң қалдырады.
Биіктігі 20 метрге дейін жететін “патша” обалары деп аталатын
обалардың көптігі жөнінен Орта Азия мен Қазақстанның басқа да
аудандарында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға тең келері жоқ.
Осындай археологиялық көріністі көріп, А.Н. Бернштам “патша сақтары
мен үйсіндер” нақ осы Жетісуды мекендеді деген қорытындыға келді4
Берікқара қорымының (Талас өзенінің аңғары) үлкен обаларының
жер үйінділерінде әр түрлі дөңгелек, төрт бұрышты, тізбе, комета
тәрізді етіп тастан салған жанама құрылыстары бар. Олар сақ
тайпаларының сол кезеңдегі діни және әлемнің шығуы туралы ұғымдарын
көрсетеді6.
Регионның ежелгі тұрғындарының шаруашылық тұрмыс салттары туралы
бағалы мәліметтер кіші обаларда - саны жағынан ру – тайпа
ақсүйектерінің обаларынан бірнеше есе асып түсетін қатардағы қауым
мүшелерінің қабір ескерткіштерінде-сақталған.
Берікқара қорымының (Талас өзенінің аңғары) үлкен обаларының
жер үйінділерінде әр түрлі дөңгелек, төрт бұрышты, тізбе, комета
тәрізді етіп тастан салған жанама құрылыстары бар. Олар сақ
тайпаларының сол кезеңдегі діни және әлемнің шығуы туралы ұғымдарын
көрсетеді6.
Регионның ежелгі тұрғындарының шаруашылық тұрмыс салттары туралы
бағалы мәліметтер кіші обаларда - саны жағынан ру – тайпа
ақсүйектерінің обаларынан бірнеше есе асып түсетін қатардағы қауым
мүшелерінің қабір ескерткіштерінде-сақталған.
Қорымдардың материалдарын көптеген кездейсоқ табылған олжалар
мен көркемдік қола бұйымдар көмбелері: қазандар, құрбандық ыдыстары,
шырағдандар, еңбек құралдары, қару және ат-тұрман заттары едәуір
толықтыра түседі. Олардың көпшілігі жануарлар мен аңдардың, кейде
адамның бедерлі және мүсінді бейнелерімен сәнделген.
Табылған әр түрлі және көптеген заттар б.з.б. VII-V
ғасырларда Аралдың шығыс маңын мекендеушілердің материалдық
мәдениетінің бейнесін толық сипаттайды. Көптен табылған заттардың
қатарына жапсырылып істелген жергілікті ыдыстар мен құмырашы
ұршықшасында жасалған керамика, қола пышақтар, киім әшекейлері мен
сәндік бұйымдар, тас құрбандық ыдыстары мен жануыштар, ат-тұрмандары
мен қару-жарақтары жатады. Ағаш өңдегенде, жер ұқсату жұмыстарына
және қару ретінде пайдаланылатын қола шапашоттар сиректеу кездеседі.
Басқа сақ тайпаларында тіпті кездеспейтін қола және темір балғалар,
айбалта мен қанжардың қызметін қоса атқаратын өте тамаша жасалынған
қола бұйымдар да бар.
Әуелгі темір дәуірінде Шығыс Арал маңы территориясын және
Оңтүстік Қазақстанның оған шектес аудандарын массагет-сақтардың
құрамына кіретін этникалы топтар мекендеген. Олардың мәдениетінің
ескерткіштері Сырдарияның төменгі бойындағы Ұйғарақ және Түгіскен
қыраттарындағы обалы қорымдар болып табылады.
Есік қорғанынан табылған Алтын адам
“Есік ” обасы Жетісудың “патша” сақтарының ең көрнекті
ескерткіштерінің бірі болып табылады. Ол 40-тан астам обадан
тұратын үлкен қорымның оңтүстік шетіде. Обаның диаметрі 60 м,
биіктігі 6 м. Үйінді астында екі қабір бар: ортада және бір
бүйірінде (оңтүстігінде). Ортадағы қабір қарақшыларының неше дүркін
тонауының салдарынан әбден шөккен. Бүйірдегі қабір сол күйінше
сақталған. Аумағы 2,9 Х 1,5 м және биіктігі 1,5 м қабір Тянь-Шань
шыршасының өңделіп –қырналған бөренелерінен қаланған. Қабірдің
оңтүстік және батыс бөліктеріне ыдыстар қойылған, ал солтүстік
жартысында жерленген өліктің сүйектері бар.
Алматы маңындағы “Есік” қорғанынан табылған “алтын адам” бас
киіміндегі үш түрлі композиция жоғарыда айтқан пікіріміздің айқын
мысалы бола алады. Қорғанға осы уақытқа дейін ешкім тимегендіктен
ертедегі көшпенділер өктемдігі символын анықтауға мүмкіншілік туады.
“Есік ” көсемі сән-салтанатты киіммен жерленген. Оның үстіне
кигені жұқа жібек көйлек, қысқа камзол, қызыл күдеріден тігілген
шалбар, өкшесі жоқ ұзын қонышты етік. Камзолына фантастикалық бұғы
мен бұлан басы тәрізді әшекей тігілген. Көсемнің басына кигені үш
шабаталы шошақ бөрік. Персеполь сатысындағы рельефте сақтардың
ақсүйектері-“шошақ бөрікті сақтар” дәл осындай бас киіммен
бейнеленген. Мойнына жолбарыстың басына ұқсаған ұштығы бар үш
оралған әшекей таққан. Оң қолының саусақтарында екі жүзік: біреуінің
айналы қалқаншасы бар; екіншісінің бетіне тәж киіп, қырынан тұрған
адамның бейнесі салынған. Мүрденің сол иығының тұсында алтын ұштығы
бар символикалық аса таяқ пен алтын лентамен оралған қамшы
жатқан. Оң жағында, қызыл боямен боялған ағаш қынның ішінде, салт
атты жауынгердің қаруы-алмас қылыш, сол жақ қынына жаталасқа бұла
мен жылқыың бейнесі салынған, болат қанжар. Оың екі басты жыртқыш
құсқа ұқсаған сабы
алтынмен апталған, ал жүзі әр алуан хайуанатттардың бейнесі
салынған алтын пластиналармен безендірілген. Қарулардың түрлеріне
қарағанда, “Есік ” қорғанын біздің дәуірімізге дейінгі V-ІV
ғасырлардағы сақтар заманына жатқызуға болады1.
Ескерткіштің бүлінбей аман сақталғандығы көсемнің киімдері мен
жасау - жабдығын бастапқы қалпыан айнытпай қайта жаңғыртуға
мүмкіндік туғызды. Камзолға үш жапырақты өсімдіктер мен жолбарыстың
басы сияқты алтын әшекейлер тұтастырыла тігілген. Әшекейлер алтын
қабыршағынан ойылып, қызыл күдеріге құрақ сияқты болып тігіледі
немесе жапсырылады. Әшекейлердің қызыл фонда ырғақтылықпен алмасуы
нәзік өрнек туғызады.
Бас киімі барыс, жолбарыс, мүйізді және қанатты аттар, құс,
арқар сияқты әшекейлер мен өмір тірегі тау бейнеленген
пластиналармен , т.б. өрнектермен езедірілген. Киім-кешек пен қару-
жарақ аса салтанатты асыл дүниелерден жасалғанмен, амалсыз, әдейі
далдалу тәсіліне барғандықты аңғармауға болмайды. Асыл металл мол
жұмсалған деген ұғым жаңсақтыға соқтырады: жануарлардың мүсіндік
бейнелері қола мен ағаштан жасалғанда да, өте жұқа алтынмен
қапталған, көзге үлкен болып көрінетін түтікшелік әшекейдің іші қуыс.
Есік қорғанынан табылған алтын әшекейлер әр алуан тәсілмен
жасалған: соғу, штамптау, ою, балқыту, соғып алтындау, жалтырату, әсем
түйіршектермен және пастамен безендіру т.б. тәсілдері қолданылған.
Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі үлкен қорымға енетін
“Есік” обасындағы ақсүйек сақтың қабірі жерлеу ғұрпының байлығымен
қайран қалдырады.Оның киімі, бас киімі мен аяқкиімі алтыннан жасалған
4000-ға жуық қаптырма мен қалақша арқылы әшекейленген, олардың
көпшілігі скиф-сақ кезіндегі “аң” стилінде орындалған.Есік қабірінен
табылған күміс тостағанның маңызы ерекше, оның түбіндегі 26 таңбадан
тұратын жазу, тегінде, әліпбилік жазба болуы ықтимал.
Есік обасы 40-тан астам обадан тұратын үлкен қорымның оңтүстік
шетінде орналасқан.Обаның диаметрі 60м, биіктігі 6м.Үйілген топырақтың
құрылымы айқын емес бірақ көп қабатты (3-4 қабат),малта тас қабаты
қиыршық – сазды қабатпен ауысып отырады, орталықтағы моланың
айналасынан ірі қойтастар жиынтығы байқалады.Үйінді астында екі
қабір:орталық және бүйірдегі(оңтүстік) қабірлер бар.Ортағы қабір
қарақшылардың неше дүркін тонауының салдарынан әбден шөккен.Бүйірдегі
қабір сол күйінде сақталған.Лақыт Тянь-Шань шыршасының өңделген
бөренелерінен салынған, оның көлемі:ішінен өлшегенде 2,9*1,5м,сырты-
3,3*1,9м,қабатымен қоса алғандағы биіктігі 1,3-1,5м.
Лақыттың оңтүстік және батыс бөліктеріне ыдыстар қойылған, ал
солтүстік бөлігінде, лақыттың тура тақтай еденінде жерленген адамның
сүйектері жатыр.Ағаш қалдықтары мен темір тұтқаларға қарағанда, өлік
ағаш қақпақпен жабылған болуы керек. Ол басын батысқа қаратып,
шалқасынан созылып жатыр, бас сүйегінен өкше сүйегіне дейінгі
ұзындығы 165см.
Есік обасындағы қабір құрылысы, сірә, былайша тұрғызылған болса
керек: әуелі ұзына бойы батыстан шығысқа бағытталған тікбұрышты
қабір шұңқырын қазған.Оның түбіне бөрене қима-лақыт жасалған.Оның
құрылымы өте қарапайым:ұзындықтары бірдей бөренелерді көлденеңінен
лақыттың қабырғасы болатындай етіп қаластырған.Бұрыштарында бөренелер
өзара байланбаған, тек түйісіп қана тұр, лақыттың ұзын және
көлденең қабырғаларындағы бөренелердің ұштары қабірдің опырылып
түспеуі үшін кезек-кезек ұмсындырылып шығарылған.
Лақыттың қабырғаларына бөренелер бес қатар етіп салынып, ол
үстінен де ұзын қабырғаларына көлденеңінен қойылған бөренелермен
жабылған. жақсылап өңделген он тақтайдан бір біріне жақсы
қиюластырылып еден төселген.Еденге өлік пен неше түрлі нәрселер
қойылған.
Есік қорғанынан табылған дөңгелек скульптура техникасымен
жасалған жануарлар бейнелері (қанатты және мүйізді аттар, құс , шошақ
бөріктегі арқар қанжардың, арқар қанжардың сабындағы құлақты құзғын
құс), жазық рельефті бейнелерге қарағанда, өте шынайы жасалған.
“Есікте” қызыл және қара бояулармен боялған алтын әшекейлер
кездесті. Олар бас киімнің жебе сияқты сорайған пластиналары. Сол
сияқты, ірі дәндей бір шоқ әшекейі және көгілдір моншақ тастың
ақығы бар сырға да табылды. “Есік” қорғанындағы сақ комплексі ең
жоғары бағаға лайықты, басқаға ұқсамайтын кемел өнерді аңғартады.
Бір ескертетін жай-табылған олжаның біршамасы Жетісу үшін
жаңалық емес. Мәселен, көп жағдайда тонаушылыққа ұшыраған Есік,
Талғар және басқа да қорғандардан жекелеген алтын бұйымдар
табылды, олардың кейбіреуі “Есік ” қорғанынан табылған қазыналарға
ұқсас, кейбіреулері біздің жетісулық сақтар жөніндегі ұғымымызды
кеңейте түсетін жаңа деректер береді.
Безендіру стилімен жасалған ерекше көңіл аударарлық комплекс
1939 жылы Алматы маңындағы Қарғалы шатқалынан табылды. Ол талай рет
баспа жүзінде жарияланып, өз еліміз бен шетелдерде талдап,
түсіндірілді. Біздіңше, бұл комплекске ең дұрыс талдау жасаған А.Н.
Бернштам. Ол Қарғалыда Үйсін бақсы әйелінің зираты табылды деп
есептеді. А.Н. Бернштам “қарғала сәукелесі” деп аталатын образдарды
түркі-моңғол мифологиясы мен эпосы негізінде түсіндірді. Оның
айтуынша, ойынша, ескерткіштің композициясында қайталанбас жергілікті
хань және грек-бактрийлік бағыттарының алуан түрі үйлесім тапқан,
мұның өзі үйсіндер өнерінің болмысын танытады. Басқа бір болжам
бойынша, диадема композициясы достық діни ұғымнан немесе ежелгі иран
аңыздарынан туындаған.
Диадемада қытай өнеріне тән (аждаһа, асқартау, шұбырған бұлт)
образ мотивтерімен бірге сақ өнеріне бейім (фантастикалық
жолбарыстар, қабан, тау ешкі) бейнелерде кездеседі. Кезінде
М.Ростовцев, Карлгрен және Лауфер дәлелдегеніндей , Чжань (біздің
дәуірімізге дейінгі IV ғасыр) және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz