Қазақстан Республикасы машина жасау өнеркәсібінің қазіргі даму жағдайы мен болашағы
I.БӨЛІМ. ӘЛЕМДІК МАШИНА ЖАСАУДЫ ДАМЫТУДЫҢ ТЕНДЕНЦИЯСЫ МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАШИНА ЖАСАУ КЕШЕНІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
1.1Кіріспе. Машина жасаудың Қазақстан шаруашылық жүйесіндегі алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2Шетелдердегі машина жасау саласының қазіргі жағдайы ... ... ... ... 1.3Қазақстанда машина жасау саласының даму жағдайы
II.БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАНДА МАШИНА ЖАСАУ САЛАСЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР
2.1 Қазақстанның өз аумағында машина жасауды дамыту мүмкіндіктері ... . 2.2Машина жасау кластері (Батыс Қазақстан машина жасау компаниясы негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3Қазақстан Республикасы машина жасау саласын дамытудың проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
III. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МАШИНА ЖАСАУ САЛАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Мұнай.газ секторына машина жасау саласы дамуының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.2 Ауыл шаруашылық машиналарын жасау саласының даму бағыттары 3.3 Көліктік машина жасау саласының даму бағыттары ... ... ... ... ... ... .. 3.4Электро.техникалық және электрондық машина жасау саласының даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5Кен өндірі машиналарын жасаудың даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... 3.6 Қазақстан республикасының машина жасау саласын 2006.2008 жылдарда диверсификациялау және дамытудың бағдарламасын іске асыру механизмдері. 3.7 Машина жасау кешенінің қоршаған ортаға әсері.
1.1Кіріспе. Машина жасаудың Қазақстан шаруашылық жүйесіндегі алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2Шетелдердегі машина жасау саласының қазіргі жағдайы ... ... ... ... 1.3Қазақстанда машина жасау саласының даму жағдайы
II.БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАНДА МАШИНА ЖАСАУ САЛАСЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР
2.1 Қазақстанның өз аумағында машина жасауды дамыту мүмкіндіктері ... . 2.2Машина жасау кластері (Батыс Қазақстан машина жасау компаниясы негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3Қазақстан Республикасы машина жасау саласын дамытудың проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
III. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МАШИНА ЖАСАУ САЛАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Мұнай.газ секторына машина жасау саласы дамуының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.2 Ауыл шаруашылық машиналарын жасау саласының даму бағыттары 3.3 Көліктік машина жасау саласының даму бағыттары ... ... ... ... ... ... .. 3.4Электро.техникалық және электрондық машина жасау саласының даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5Кен өндірі машиналарын жасаудың даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... 3.6 Қазақстан республикасының машина жасау саласын 2006.2008 жылдарда диверсификациялау және дамытудың бағдарламасын іске асыру механизмдері. 3.7 Машина жасау кешенінің қоршаған ортаға әсері.
Қазақстанда машина жасау өнеркәсібі екінші дүние жүзілік соғыс жылдарында бұрыңғы Кеңес Одағы жау қолында қалған батыс аудандарынан шығысқа көшірілген кәсіпорындар негізінде қалыптасты. Бұл кезеңде Қазақстан аумағына 200ден астам машина жасау кәсіпорындары өздерінің құрал-жабдықтары және инженер-техникалық кадырларымен көшірілген. Осы кәсіпорындар негізінде Қазақстанда машина жасау өнеркәсібі қосалқы сала ретінде қалыптасты. Оның негізінде мақсаты Қазақстанның машина жасау өніміне деген ішкі қажетті қамтамасыз ету болды. Соған қарамастан біздің елімізде ауыр машина жасау халық шаруашылық маманданған саласы болып, одақты және кейбір шетелдерде сым созу станоктарымен қамтамасыз етті. Машина жасау Кеңестік дәуірде Қазақстан өнеркәсіп өнімінің 15%берді. Кейінірек Қазақстанда машина жасаудың маңызды басқа салалары, яғни электротехникалық және ауыл шаруашылық машиналарын жасау пайда болды. Бірақ бұрыңғы одақ кезінде Қазақстанда кеме, самалет, автомобиль, темір жолдың қозғалмалы составын жасау, жеңіл және тамақ өнеркәсіптеріне станок шығару болмады. Қазіргі Қазақстан мұңдай машина түрлерін ТМД елдері және алыс шетелдерде қымбат бағаға сатып алады.
Машина жасау өнеркәсібіндегі осыңдай қиындықтарды және еліміздің нарқын отандық өнімдермен толтыру мәселелерін соңдай-ақ машина жасау кешенің одан әрі дамыту болашағы бірден “Қазақстанда машина жасау өнеркәсібінің қазіргі даму жағдайы және оның болашағы ” атты дипломдық жұмысымыздың өзекті зерттеуді қажет ететін мәселесі болып табылады.
Машина жасау өнеркәсібіндегі осыңдай қиындықтарды және еліміздің нарқын отандық өнімдермен толтыру мәселелерін соңдай-ақ машина жасау кешенің одан әрі дамыту болашағы бірден “Қазақстанда машина жасау өнеркәсібінің қазіргі даму жағдайы және оның болашағы ” атты дипломдық жұмысымыздың өзекті зерттеуді қажет ететін мәселесі болып табылады.
1.Экономическая и социальная география стран ближнего зарубежье. Под ред. М.П. Ротановой Дрофа, М.2004
2.С.Р. Ердаулетов Экономическая и социальная география Казакстана, Алматы,1998 г.
3. К. Кункожаев Экономика Казакстана׃ сегодня и перспективы. Алматы, 1998г.
4. Е.А. и др. Экономическая и социальная география Казакстана. Учебник 9 кл Алматы “Мектеп”, 2005 г.
5. Е.А.Ахметов Экономическая и социальная географияКазакстана. Лекционный курс I, II, III,часов . Алматы, КазНПУ им.Абая 2007 г.
6. Промышленность и строительство Казакстана 1920-2000 Алматы,2001г.
7. Казакстан и страны СНГ, 2005 г.
8. Статистическая обозрение Казакстана, 2005 г.
9. Казакстан и его регионы, 2007 г.
10. Қазақстан республикасы (қысқаша статистикалық анықтамалық) Алматы 2007 ж.
11. Социальное экономическое развитие Казакстана Алматы, 2006 г.
12. Ахметов К.Д. Развитие и размешение производства Казакстана. Алматы1978 г.
13. Туркебаев Е.А. Рыночная экономика . Алматы, 1998 г.
2.С.Р. Ердаулетов Экономическая и социальная география Казакстана, Алматы,1998 г.
3. К. Кункожаев Экономика Казакстана׃ сегодня и перспективы. Алматы, 1998г.
4. Е.А. и др. Экономическая и социальная география Казакстана. Учебник 9 кл Алматы “Мектеп”, 2005 г.
5. Е.А.Ахметов Экономическая и социальная географияКазакстана. Лекционный курс I, II, III,часов . Алматы, КазНПУ им.Абая 2007 г.
6. Промышленность и строительство Казакстана 1920-2000 Алматы,2001г.
7. Казакстан и страны СНГ, 2005 г.
8. Статистическая обозрение Казакстана, 2005 г.
9. Казакстан и его регионы, 2007 г.
10. Қазақстан республикасы (қысқаша статистикалық анықтамалық) Алматы 2007 ж.
11. Социальное экономическое развитие Казакстана Алматы, 2006 г.
12. Ахметов К.Д. Развитие и размешение производства Казакстана. Алматы1978 г.
13. Туркебаев Е.А. Рыночная экономика . Алматы, 1998 г.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКА БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақстан географиясы мен экология кафедрасы
Жаратылыстану-география факультетінің ˝География- экалогия˝мамандануы
бойынша 5 курс студенті Е.Хамытқожаевтың “Қазақстан Республикасы машина
жасау өнеркәсібінің қазіргі даму жағдайы мен болашағы” атты дипломдық
жұмысы.
Ғылыми жетекшісі:
Қазақстан географиясы
мен экология кафедрасының
Қорғауға жіберілді
профессоры Ахметов Е.А.
23 мамыр 2008 ж.
Орындаған:
География-экология мамандануының 5-ші курс
студенті-
Кафедра меңгерушісі, профессор Е.Хамытқожаев.
Ахметов Е.А
Норма-бақылаушы
Исмаилова А.Н
Алматы, 2008 ж.
МАЗМҰНЫ
I.БӨЛІМ. ӘЛЕМДІК МАШИНА ЖАСАУДЫ ДАМЫТУДЫҢ ТЕНДЕНЦИЯСЫ МЕН ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАШИНА ЖАСАУ КЕШЕНІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
1.1Кіріспе. Машина жасаудың Қазақстан шаруашылық жүйесіндегі алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.2Шетелдердегі машина жасау саласының қазіргі жағдайы ... ... ... ...
1.3Қазақстанда машина жасау саласының даму жағдайы
II.БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАНДА МАШИНА ЖАСАУ САЛАСЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР
2.1 Қазақстанның өз аумағында машина жасауды дамыту мүмкіндіктері ... .
2.2Машина жасау кластері (Батыс Қазақстан машина жасау компаниясы
негізінде)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
2.3Қазақстан Республикасы машина жасау саласын дамытудың проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
III. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МАШИНА ЖАСАУ САЛАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Мұнай-газ секторына машина жасау саласы дамуының негізгі
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3.2 Ауыл шаруашылық машиналарын жасау саласының
даму бағыттары 3.3 Көліктік машина жасау саласының даму бағыттары
... ... ... ... ... ... .. 3.4Электро-техникалық және электрондық машина
жасау саласының даму бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
3.5Кен өндірі машиналарын жасаудың даму бағыттары
... ... ... ... ... ... ... 3.6 Қазақстан республикасының машина
жасау саласын 2006-2008 жылдарда диверсификациялау және дамытудың
бағдарламасын іске асыру механизмдері.
3.7
Машина жасау кешенінің қоршаған ортаға әсері.
I БӨЛІМ. ӘЛЕМДІК МАШИНА ЖАСАУДЫ ДАМЫТУДЫҢ ТЕНДЕНЦИЯСЫ МЕН
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАШИНА ЖАСАУ КЕШЕНІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ
Кіріспе .
Қазақстанда машина жасау өнеркәсібі екінші дүние жүзілік соғыс
жылдарында бұрыңғы Кеңес Одағы жау қолында қалған батыс аудандарынан
шығысқа көшірілген кәсіпорындар негізінде қалыптасты. Бұл кезеңде
Қазақстан аумағына 200ден астам машина жасау кәсіпорындары өздерінің
құрал-жабдықтары және инженер-техникалық кадырларымен көшірілген. Осы
кәсіпорындар негізінде Қазақстанда машина жасау өнеркәсібі қосалқы сала
ретінде қалыптасты. Оның негізінде мақсаты Қазақстанның машина жасау
өніміне деген ішкі қажетті қамтамасыз ету болды. Соған қарамастан
біздің елімізде ауыр машина жасау халық шаруашылық маманданған саласы
болып, одақты және кейбір шетелдерде сым созу станоктарымен қамтамасыз
етті. Машина жасау Кеңестік дәуірде Қазақстан өнеркәсіп өнімінің
15%берді. Кейінірек Қазақстанда машина жасаудың маңызды басқа салалары,
яғни электротехникалық және ауыл шаруашылық машиналарын жасау пайда
болды. Бірақ бұрыңғы одақ кезінде Қазақстанда кеме, самалет, автомобиль,
темір жолдың қозғалмалы составын жасау, жеңіл және тамақ өнеркәсіптеріне
станок шығару болмады. Қазіргі Қазақстан мұңдай машина түрлерін ТМД
елдері және алыс шетелдерде қымбат бағаға сатып алады.
Машина жасау өнеркәсібіндегі осыңдай қиындықтарды және
еліміздің нарқын отандық өнімдермен толтыру мәселелерін соңдай-ақ машина
жасау кешенің одан әрі дамыту болашағы бірден “Қазақстанда машина жасау
өнеркәсібінің қазіргі даму жағдайы және оның болашағы ” атты дипломдық
жұмысымыздың өзекті зерттеуді қажет ететін мәселесі болып табылады.
1.1 Машина жасаудың Қазақстан шаруашылық жүйесіндегі алатын орны
Қазіргі заманғы өнеркәсіптік қатынастарды көп жағдайда машина
өнеркәсібімен байланыстыруымыздың бүгінгі өмір талабынан туындап
отырған шындық. Табиғи ортаны көркейту, өзгерту бағытында істеліп жатқан
қыруар жұмыстар, адамдардың тұрыс жағдайларының жақсаруы алуан түрлі
машиналар көмегінсіз жүзеге асырылмайды. Халық шаруашылығының жеке
салаларының дамуы да машиналар өндірісімен тығыз байланысты.
Бұл саланың даму деңгейі жекеленген елдің әлеуметтік- экономикалық
дамуының, әсіресе өнеркәсіп дамуы деңгейінің көрсеткіші бола алады.
Машина дегеніміз- энергияның бір түрін екіншісіне айналдыруға немесе
қандай да болмасын бір ұтымды жұмысты атқаруға бағытталған белгілі бір
қозғалыстарды жүзеге асыратын механизм немесе бірнеше механизмдердің
үйлесуі.
Барлық машиналар екі үлкен топқа бөлінеді: оның біріншісі- энергияның
бір түрін екіншісіне айналдыруды жүзеге асыратын машина- двигателдер болса,
екіншісі- машина құрал немесе жұмыс машиналарының көмегімен еңбек нысанының
формасын, қасиетін, жағдайын өзгертетін машиналар.
Машина- құралдар өздерінің өндірістік қолдану сипатына қарай
технологиялық, транспорттық және тасымалдық деп бөлінеді.
Технологиялық машиналарға белгілі технологиялық процеске қатысатын
машиналар, айталық металл өндеуші, ағаш өндеуші немесе есептеуші машиналар
т.б. жатады.
Транспорттық және тасымалдық машиналар адамдар мен еңбек құралдарының
қозғалысымен байланысты болады. Бұл қозғалыс кезінде транспорттық
машиналардың өзі де қозғалады (локоматив, автомобиль, кеме, ұшақтар т.б.),
ал тасымалдық машиналар жүк пен адамдарды тасымалдай отырып, өзі сол жерде
қалады немесе қозғалу радиусы онша үлкен болмайды. (крандар, лифт, жүк
көтергіш т.б.)
Машиналарды автоматтандыру еңбек өнімділігін көтерудің өндірісті
жеңілдету мен жетілдірудің ең озық формасы болып саналады, мұндай
машиналарда адам ауыр қол еңбегінен босатылады. Екінші жағынан, мұндай
автоматты линиялар өндіретін өнімнің жоғары сапасын яғни олардың
біртектілігін, дәлдігін жұмысшының қандай еңбек дағдысы болғанына
қарамастан, қамтамасыз етеді.
Қазіргі ондаған, тіпті жүздеген автоматты түрде басқарылатын жұмыс
органдарынан тұратын және қажетті мақсатта орган зор технологиялық
операцияларды жоғары тәжірбиелі мамандардың қолмен істеуі жағдайында
мүмкіндігі келмейтін жылдамдықта жүзеге асыратын машиналар ҒТП-ның
жетістіктеріне сүйеніп, онан ары жетілдіруде.
Машина жасау- өте әртүрлі болып келетін машиналардың түрлері мен
олардың бөлшектерін, басқа да құрал-жабдықтар мен бақылау- есептеу
құралдарын жасаумен айналасатын өнеркәсіптің саласы.
40-тан астам ірі салалар мен 160-қа жуық кіші салаларды қамтитын бұл
сала өзінің өте күрделілігімен ерекшеленеді. Соған қарамастан машина жасау
зауыттарының технологиялық процестерінде ортақ ерекшеліктер сақталады. Ол
ең алдымен машина өндірісінің өзіндік сипатымен яғни көп жағдайда металдан
жеке бөлшектерінің жасалып, олардың машина құрастыруға қажетті агрегаттар
мен тораптарға жиналуымен түсіндіріледі.
Машина жасау зауытының технологиялық процесі дайындамалар жасаудан, оны
өңдеуден, машина құрастырудан және оны соңғы өңдеуден тұрады. Өндірістік
процестің осындай кезектілігі барлық машина жасау зауаттарында сақталған.
Машиналарға қажетті әртүрлі тетіктерді дайындауда материалдар мен
дайындамаларды өңдеудің ортақ әдісі қолданылады. Машина құрастыру ісінде де
ортақ ерекшеліктер сақталған, тек кей жағдайларда ғана осы әдістердің
жетілдірілген түр өзгешіелігі пайдаланылады.
Қазіргі машина жасау зауытының технологиялық процес осындағы цехтардың
атына сәйкес келеді: құйма, ұста-пресс, механикалық және құрастыру. Осы
негізгі цехтардан бөлек машина жасау зауыттарында қосалқы цехтар да, атап
айтқанда үлгілері жасау цехы, шикізаттарды, қосалқы материалдар, шала
фабрикаттар мен дайын өнімдерді сақтайтын қоймалар болады. Аса ірі
зауыттарда сонымен бірге өзіндік металлургиялық база- мартен пештері,
прокаттау қондырғылары т.б. болады.
Өндіріс көлеміне, басқа кәсіпорындармен құрамдастыру мүмкіндіктеріне
және техника- экономикалық ерекшеліктеріне сай осындай зауыттар бір
жағдайда технологиялық процестердің барлық сатысын бір өзі атқарады немесе
басқа мамандандырылған кәсіпорындармен шартқа отырады. Осы тұрғыда
дайындамалар мен көпшіліктік бөлшектер мен тетіктерді шығаруға маманданған
кәсіпорындармен құрамдасқан тиімді, себебі мұндай кәсіпорындарда еңбек
өнімділігі мен сапалы өнімнің үйлесуі жиі байқалады.
Машина жасау мен металл өңдеуді қамтитын Қазақстан
экономикасындағы техникалық прогресті анықтайтын, салааралық күрделі
құрылым. Қазақстанда ірі қара металлургия базасының жасалуын және әуелден
әр түрлі түсті металдар өндірісінің қалыптасуы құрылымы жөнінен күрделі
машина жасау өнеркәсібін дамытуға мүмкіндік берді. Сондықтан машина жасау
ауыр өнеркәсіптің маңызды саласы бола отырып, республика шаруашылығының
түрлі салалары үшін әр түрлі машина, құрал-жабдықтар шығарады. Атап
айтқанда ауыр және ауыл шаруашылық машиналарын, жол –құрылыстық, цемен
жасау техникасын, химиялық және электротехникалық машиналар, приборлар мен
станоктар тағы басқа өнімдер шығарады.
Қазақстан машина жасау негізінде Отан соғысы жылдарында Кеңес Одағының
батыс аудандарынан көшірілген көптеген зауыттармен байланысты қалыптасты.
Соғыс басталғанннан кейін үш айдың ішінде шығыс аудандарға 1360 ірі
кәсіпорындар көшірілсе, соның 200-ден астамы машина жасау және металл
өңдеуге келді. Қазақстан аумағына да біраз кәсіпорындардың техникалық
құрал-жабдықтары, инженерлік-техникалық және жұмысшы кадрлары да көшірілді.
Сондай кәсіпорындардың бірі Алматы ауыр машина жасау зауыты. Шығысқа
көшірілген кәсіпоррындардағы өндірісті тез арада іске қосып, ауданаралық
және зауытаралық байланысты ретке келтіру керек болды. Көшірілген
жабдықтардың 1942 жылдың соңында іске қосылуы біздің Отанымыздың жеңісін
қамтамассыз етудің маңызды жағдайы болды.
Машина жасау бұрынғыдай, Қазақстанның ішкі қажетін қамтамассыз ету
бағытында өнеркәсіптің басқа салаларына толықтырушы ретінде дамуда. ХХ
ғасырдың 90-шы жылдарында Қазақстан машина жасау өнеркәсібі бүкіл
өнеркәсіп өнімінің 15% берді. Ал қазіргі нарық жағдайында оның үлесі
төмендеді. Батыс Еуропа елдері, АҚШ және Жапонияда бұл көрсеткіш 30-50%-ке
жетуде.
Машина жасау өнеркәсібінің негізгі шикізаты қара және түсті металдар
Қазіргі кезде металлургия өнеркәсібі жүздеген әртүрлі қасиеттері бар,
жоғары температураға шыдамды, коррозияға берік болат, шойынның да ерекше
сорттарын шығарады. Сонымен бірге машина жасауда әр түрлі металдар, соның
ішінде сирек металдар және олардың қоспа қортындылары, шыңының арнаулы
түрлері, пластмасса қолданылады. Жаңа материалдар реактивті двигательдер,
газ турбиналары, атом реакторларын, өлшеуші-бақылау приборлары және басқа
машиналар жасауда қажетті. Машина жасау салалары өңдеу үшін көп мөлшерде
бояу мен лак тұтынады.
Машина жасау зауыттары шикізатпен өңдеуші материалдардың басқа отын,
ағаш (металл формаларын жасауға), форма жасайтын және басқа материалдарды
қажет етеді.
Машина жасау кәсіпорындары, оның ішінде ауыр машина шикізатты, әсіресе,
металды көп қажет ететіндіктен металлургиялық базаға бағдарланылып
орналасады. Еліміздің аумақтарының ауыл шаруашылығының белгілі бір даму
бағытына қарай ауыл шаруашылық машиналары кәсіпорындары тұтыну аудандарында
салынады. Радиотехника, электроаппаратура, прибор т.б. жасау көбінше
маманданған еңбек ресурсы бар аудандарға бағдарланады. Кей машина жасау
кәсіпорындары қолайлы көлік жолдары бойында орналасуы тиісті, бірақ біздің
елде темір жолдың қозғалмалы составы, кеме жасау кәспорындары әзірше жоқ.
Машина жасауда қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың маңызды формалары,
атап айтқанда өндірістің мамандануы және кооперациялануы кеңінен дамуда.
Қазақстанда шығарылатын өнімдердің қолданылатын орнымен байланысты
ауыр, электротехникалық және ауыл шаруашылық машиналарын жасау, станок,
өнеркәсіп және шаруашылықтың түрлі салалары үшін технологиялық құрал-
жабдықтар шығару едәуір дамыған.
Қазақстандағы машина жасаудың 37 іріленген ішкі саласы
номенклатурасының ішінен 14 ішкі сала және темір жөндеу дамыған. Бірақ
Қазақстан Республикасының ЖҰӨ-де машина жсаудың үлесі 1990 жылы 15,9
пайызға төмендеді және 2003 жылы 3,2 пайызды құрады. Қазіргі кезде машина
жасау кешенінің үлесіне 5 пайыздан аспайтын өнеркәсіп-өндірістік негізгі
қорлары, өндірістік бағыттағы негізгі капиталындағы инвестиция көлемінен
барлығы 0,7 пайыз және жыл сайын енгізілетін өнеркәсіп өндірістік қордың
құнынан 0,86 пайызға жуығы өнеркәсіп-өндірістік персоналдың жалпы санынан
12,5 пайызға келеді.
Машина жасаудың ірі және орта кәсіпорындарының саны 1999 жылы 1876 –дан
2003 жылы 208-ге дейін төмендеді. Жалпы санында машина жасау
кәсіпорындарының зауыттары – машина жсау өнімдерінің қортынды түрлерін
өндіретіндер тек 6 пайызын құрайды. Көпшілік кәсіпорындардың өндірістік
қуаттылығы шығарылатын өнімнің төмен сұранысына байланысты 10-15 пайызға
жуығы пайдаланылады. Машина жасау өнімінің экспорттық үлесі экспорттың
жалпы көлемінен 2 пайызды, ал машина мен жабдықтардың импортағы үлесі
салмағы –43 пайызды құрайды. Ішкі нарықта отандық өнеркәсіп бұйымдары
үлесінің 13 пайызына жуығы машина жасау өнімі. Бұл ең бірінші Қазақстандық
машина жасау өндірісінің төмен бәсекеге қабілеттілігімен байланысты. Ол
түгелдей дерлік Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінен жеткізілетін материалдар
мен басқап ресурстардың жинақтамаларын пайдалануға негізделінген, және
жоғары көлік шығындарын есепке алғанда ақырғы өнімнің аса жоғары құнын
анықтайды. Сонымен қатар, соңғы жылдары машина жасау кешенінің
инфрақұрылымы инжиниринг, қолданбалы материалды енгізу, маркетинг және
сатудан кейінгі қызмет көрсетуін есепке алғанда артта қалу проблемасы
шиеленісті.
Саладағы еңбек өндірісінің өсуі ірі және орта кәсіпорындардың өнеркәсіп-
өндірістік персонал санының төмендеуімен және машина жасауда шағын
кәсіпкерлік субъектілерінің санының өсуімен ілесіп отырады. Бірақ жалпы
отандық машина жасау үшін төмен инвестициялық белсендік тән болуда.
Инвестицияны қаржыландырудың негізгі көзі – шаруашылық объектілерінің (96,5
пайызы) жеке меншік қаражаттары болып қалуда. Негізі қордың тозу деңгейі
–43 пайыз, соның ішінде олардың белсенділік 40 пайызыға дейін.
Қазақстан экономикасын техникалық жаңартуының масштабты мақсаты машина
жасау кешенінің басымды дамуының қажеттілігімен негізделеді.
Қазақстанның Инвестициялық қоры машина жасау кешенін жаңартуды
Қазақстанның Индустриалды-инновациялық стратегиясын іске асыру жоспарындағы
бірден-бір басымды бағыты ретінде қарастырады.Қазіргі кезде Қордың
қарастыруында ауыл шаруашылық, мұнай-газ және көліктік машина жасау
өнімдерін шығару жобаларын есепке алғанда бірнеше жобалары бар.
Қазақстан Республикасының 2007-2008 жылдарғы арналған машина жасау
саласын диверсифкациялау және дамыту бағдарламасы Қазақстан республикасының
2003-2015 жылдардағы индустриялдық- иновациялық даму стратегиясының жүзеге
асыру шеңберінде еліміздің бәсекеге қабілетті машина жасау саласын
қалыптастыру, сондай-ақ тездетіп оны қалыпқа келтіру және дамыту баратынды
әзірленген. Бұл бағдарлама Қазақстан Республикасы Президентінің №1096 17
май 2003 жылы Указымен бекітілген.
Бұл Бағдарламаны даярлауда Қазақстан Республикасының 2010 жылдарға
дейінгі әлеуметтік-экономикалық даму Стратегиялық жоспарлары, 2004ж 19
марттағы “Бәсекелестік Қазақстанға, бәсекелестік Жапонияға, бәсекелестік
ұлтқа” және 2005ж 18 февральдағы “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және
саяси жетістіктерді тездетіп даму жолында” делінетін халыққа жолдаулары,
сондай-ақ аймақтар машина жасау кәсіпорындарын дамытудың қысқа және орташа
мерзімдегі жоспарлары мәселелерін басымдық бағыттарын ескерген.
Әрбір елдің өнеркәсібтік даму деңгейі машина жасау саласының дамуымен
байланысты өйткені бұл сала осы заманға күрделі индустриялық технологияның
болуы, соған сәйкес жабдықтар, жоғары кәсіби мамандар инженер-техникалық-
кадрлар, ғылыми техникалық әлеумет, жоғары маманды жұмысшылар, ғылым және
Қаржы капиталының болуымен сипатталады.
Жоғарыда аталынған бағдарламаны, оның шетінде индустриялдық дамуды
жүзеге асыру мақсатында.
Қазақстан бәсекелестікке қабілетті машина жасау саласын жасауға ұмтылуы
тиімді.
Аталынған бағдарлама саланы қалыпқа келтіру және оны диверсивикациялау
үшін жағдай жасауға, өнеркәсібтің жетекші саласы машина жасау кешенді қайта
құруда бағытталынған, өйткені бұл сала республиканың жоғары білімділікті
техника және жабдықтарға, технологияға қажетті қамтамасыз етеді.
Шығарылатын техника мен жабдықтар алдынғы қатарлы әлем елдері өнімдері
сапасы мен талабына сай болып, Қазақстан машина жасау саласы ТМД елдері мен
алыс шетелдердің осындай салаларымен интеграциялана отырып машина жасау
кешенін әлемдік сауда экономикалық жүйе және Қазақстанның ғаламдану
жағдайында. Бүкіл әлемдік сауда ұйымына ену жағдайына даярлау қажет.
Қазақстанның машина жасау саласы Ресей, Беларус, Украинаның сәйкес
кәсіпорындарымен интеграциялануы тиісті.
Көрсетілген мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін бағдарлама
активті мемлекеттік қаржы-экономикалық, техникалық және иновациялық
саясатты жүргізуді талап етті, бұл осы заманға машина жасау келешекті
қалыптастыруға бағытталануы тиісті.
1.2 Шетелдердегі машина жасау саласының қазіргі жағдайы
2004 жылғы “Маркетингілік аналитикалық зерттеу орталығы” АК жүргізген
әлемдегі машина жасау саласын қазіргі даму жағдайын талдау, әлемде машина
жасау өндірісінде АҚШ, Германия және Жапония үздік елдер екенін көрсетеді.
Осы үздік елдер тобына бұрынғы аграрлы елдерИспания, Грекия, Бразилия,
Аргентина жақын. Әлемдік машина жасауда Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің ролі
артуда.Бұл саланың осы аймаққа ауысуының негізгі фонында “арзан” еңбек
болды күшінің қуатты ғылыми-техникалық әлеуметтік сондайақ, әлемдік машина
жасау тенденсиясы мен бағыттарына дұрыс бағытталынуы болып табылады.
Дүниежүзінде кей елдерде машина жасауда мамандану мен кооперацияланудың
күшею тенденциясы, сондай-ақ елдердің жалпылама өнімдер индексі мен жоғары
мамандықты ғылымды кен қажет ететін өнімдер шығарушы елдер ретінде білуге
анықтайтын, сондай-ақ жоғары еңбек күшін қажет етпейтін, бірақ тажылана
өнім шығаруды өндірісті “Жаңа” елдерге беру сияқты машина жасау
өндірістің үнемі күрделену процесі жүйеге асукда. Сонымен қатар жоғары
маманды өндірістің бұрынғы “монополистік” ғылыми техникалық елдерде
сақталынуы жүруде. Бұл өндіріс қуатын арттырудағы табыстың тиімділігімен
шарттыланады.
Бірақ, бұл елдерде бәсекеге қабілетті және ғылымды көп қажет етпейтін
жаңа машина жасау өнімдерін әзірлеу және шығару негізгі мәселе болуда.
Осы жағдайда, түрлі елдердегі машина жасаудың даму деңгейін анықтау
күрделі мәселе.
Кейбір белгілеріне қарай мынандай елдер тобын болып көрсетуге болады:
- машина жасау өндірісінің толық түрлеріне болған елдер (АҚШ,
Германия, Жапония);
- машина жасау құрылымында аздаған белгілі өнімдермен белгілері
(Англия)
- машина жасау құрылымында екеулі проблемалармен әйгілі
(Италия)
- машина жасау өнімдерінің кен биліктерін шетелдерден
импорттауға тиісті елдер (Канада, Оңтүстік Корея);
- машина жасау құрылымы саласының біркелкі дамымалы машинаны
экспорттау импорттаудың жартысын жаңа жабын елдер (Канада,
Бразилия);
Мұндай типке бөлу әлемдік машина жасаудцың орналасуы және жеке
аймақтардың ролін анықтау, ғаламдық экономикалық жүйені аймақтандыру үшін
пайдалануға болады.
“Солтүстік Америка” аймағына (АҚШ, Мексика, Канада) әлемдік машина
жасау өндірісінің ⅓ келеді. Бұл аймақ әлемдік рынакте өте күрделі жоғары
өнімдерді, ауыр машина жасау және ғылымды көп қажет ететін салалар өнімін
экспорттауда жетекші орын алады.
“Батыс Еуропа” аймағына әлемдік машина жасау өнімінің 20-30 % келеді.
“Шығыс және Оңтүстік шығыс Азия” аймағына, машина жасау өнімінің
20 % келіп негізгі жетекші Жапония болып табылады.
Бразилияда әлемдік машина жасаудың IV-ші аймағы қалыптасуда.
Арзан еңбек күші бар елдер, шикізат ресурсы бар елдерге қарағанда
қолайлы жағдайға ие болуда.
Дамушы елдермен салыстырғанда дамыған елдер машина жасауының ерекшелігі
машина жасаудың толық құрылымының болуы және электротехника үлесінің артуы,
өнімнің жоғары бәсекелестік қабілеті және сапасының жоғарлығы болып
табылып, ол жоғары экспортқа бағытталану қабілетін және саласының
жоғарылығы болып табылып, ол жоғары экспорттық бағыттану қабілетін және
экспорттық құнындағы машина жасаудың жоғары үлес салмағын анықтайды
(жапония –64 пайыз, АҚШ және Германия –48 пайыз, Канада 42 пайыз, Швецияда
–44 пайыз).
Жалпы машина жасау дамыған және дамуы елдерде біркелкі емес. 1-ші топта
станок жасау, ауыр машина жасау, және жабдықтар шығару басым болса,
екіншісінде – ауыл шаруашылық машиналары алда.
Станок шығарудың жекеткші елдері ФРГ, АҚШ, ИТалия, жапония, Швеция.
Барлық дамуыш елдер тобына станок жасау ісінің 6 пайызы келеді.
Электротехникалық өнеркәсіпте электронды индустрия басым. Электрон
өнеркәсібінің екі сала тобы көрінеді. Әскери-өнеркәсіптік және тұрмыстық
электроника 1-ден экономикалық дамыған елдердің үлесіне жоғарылаған, 2-де
(үлкен көлемде арзан еңбек күшін қажет етуінен) дамушы елдер үшін
бірқалыпты болуда. Гонконг, Оңтүстік Корея, Тайвань, Маврикий тіпті дамыған
елдерге тұрмыстық электроника экспорттайды.
Соңғы жылдары машина жасауда өндірістің интернационализациялану
процесі дамуда. Бұл процесс нрегізінде жасау қорының 910 және НИОКР
көлемінің 910 шоғырланған өнеркәсіптік дамыған елдер арасында жүзеге
асуда. Машина жасауда икемді автоматтандырылған өндіріс және
автоматтандырылған жобалау жүйелері енгізілуде. Бұл жүйелер үшін жабдықтар
шығаруда Жапония және АҚШ жетекші.
Көліктік машина жасау құрымы өзгеріске ұшырады: кеме жасау және
атомобиль жасау қарқынды дамуда.
Локомативті Үндістан, Бразилия, Аргентина, Мексика, Иран, Тайланд
көзге түседі. Автомобиль шығаруда елеулі өзгеріс болды. 1-ші орынға АҚШ-ты
басып озып Жапония шықса, одан соң Франция, Италия, Жапония, Ұлыбритания.
Жүк автомобильдерін шығаруда АҚШ, Жапония, ТМД елдері, Ресей, Канада
алда.
Автомобиль құрастырудан Бразилия, Корея Республикасы, сонан басқа
соңғы жылдары елге тарады.
Қытайда автомобиль жасау едәуір, әсіресе оның “еркін экономикалық
зонасында” артуда.
Дамыған елдердің машина жасаудағы үлесі 90 пайыз. Солтүстік Америка
елдеріне әлемдік машина жасау өндірістің 30 пайызы, Батыс Еуропаға –25-30
пайыз, шығыс және Оңтүстік Шығыс Азияға –20 пайызы келеді.
Саланың даму ауқымы машина жасау өнімнің құнын көрсететін
көрсеткіштер бойынша дамыған елдердің ішінде АҚШ, Жапония және ФРГ
көшбасшы.
Машина жасау көлемі бойынша басқа елдер елеулі жол береді: ТМД
елдеріне машина жасау кешені үлесіне өнеркәсіп көлемі бағасының 30 пайызы
келеді. Бұл әлемдік елдердің дамыған және дамушы елдер арасында аралық
жағдайды алады. ТМД-да машина жасау саласы бойынша Ресей, Украина және
Белорусь жетекші орында.
1.3 Қазақстанда машина жасау саласының даму жағдайы
1991 жылға дейін машина жасау саласының даму жағдайы машина жасау
кәсіпорындары болса, ал қазір солардың машина жасау деп аталынатын 322
кәсіпорындары қалып, ал қалғандары жұмыстарын толық тоқтатты, не аймақтық
мастерскойларға айналды (жөндеу орнына).
Қазақстанда отынды төменгі деңгейде қажет ететін импорттық торап,
агрегат және бөлшектерді пайдалану негізіндегі жалпылма тұтыну өнімдерін
шығаратын өнімдер өндірісі дамыған. Мкашина жасаудың 37 ірілендірілген
салалары тобының қазақстанда 14 сала тобы және металл өңдеу дамыған. Бұл
жағдайда 16 ірі сала кәсіпорындары мұнай-газ секторы үшін өнімдер шығарса,
12 ірі кәсіпорындар кен-металлургия сектрры өнім шығарады, 15 ірі
кәсіпорындар келіп және коммуникация үшін, 20- ауыл шаруашылық
машиналарын, 13- қорғаныс кешені үшін өнімдер шығарады.
Машина жасау өнімнің шығару көлемі 1990 ж. 1999 ж. қарағанда 5-ке
төмендеді. Жалпы ішкі өнімін өндірудегі машина жасаудың үлесі 15,9 пайыз
болса, ал 2004 жылы –3,2 пайызға жетті. Осы кезде, осы көрсеткіш Жапонияда
50 пайыз, Германияда –48 пайыз, Швецияда –42 пайыз, АҚШ-та –40 пайыз,
Францияда –38 пайыз, Ресейде –30 пайыз, Қытайда –25 пайызды құрады.
Осы бағдарламаны әзірлегенше 200-2003 жылдар аралығында Қазақстан
Республикасының ҚР үкіметінің №1347 2003 ж. 5 қыркүйектегі бекітілген
жарлығына сай 2000-2003 жылғы машина жасау кешенін дамыту Бағдарламасын
жүзеге асыру нәтижесінде өндірістің құлдырауы меңгеріліп, машина жасауда
алғаш мұнай-газ машина жасау саласы Қазақстанда қалыптасып, ИСО 9001-2000
және ИСО 14000 халықаралық ЧСИК стандарты кәсіпорындарға енгізілуі
жүзеге аса бастады. Бірақ мемлекеттік көмектің жентіспеушілігінен машина
жасау кешенініндегі негізгі проблдемалар өзінің шешімін таппады. Сала
дамуының негізгі рычагі сол кезеңде импортты ауыстырушы саясатты жүзеге
асыру болып табылады.
Өнеркәсіптің жалпы өнімі көлеміндегі машина жасау өнімінің үлесі 2004
жылы 3,3 пайызды құраса (1 кестеде), отын –энергетика кешені мен кен өндіру
өнеркәсібінің үлесі сәйкес –47,5 пайыз және 5,1 құрады.
Екінші кестенің деректері машина жасау саласындағы маман кадрлардың
айтарлықтай кемуін көрсетеді. ҚР стандарты бойынша агенттіктің бұл сан
бойынша дерегі 200 ж. бұл салада 70,6 мың адам жұмыс істеп 1996 ж.
деңгейінің 21,8 алғандығын дәлелдейді.
Машина жасау саласының нашар дамығандығын 3-4 кесте деректеріне
дәлелдейді. Мысалы, барлық өнеркәсіптегі негізгі капиталға жалпы инвестиция
кен өндіру секторындағы 74,7 пайызды орнына 1,6 пайызды ғана құрайды.
Машина жасау кәсіпорындарына енгізілген жыл сайынғы өнеркәсіптік
өндірістік қордың құны өнеркәсіптегі осындай ұқсас жалпы құнының небәрі
0,9 пайызды құрды.
1-кесте. Базалық салалар бойынша өнеркәсіптің құрамы
ЖылдОтынэ-нОтын-энерг МашинХимия Тоқыма Сусындар Металлургия
ар ерг және басқа а өнеркәжәне және өнеркәсібі
және пайдалы жасаусібі, тігін темекімен және металл
пайдалықазбадан басқа, % % өнеркәсқоса тамақ бұйымдар
қазбалакен кен ібі, % өнімдерін өндірісі, %
рды өндіруіру шығару, %
өндіру,өнеркәсібіні,
% %
199932,3 3,9 2,2 1,2 1,6 15,8 22,4
200041,01 3,5 2,5 1,0 2,0 13,3 20,9
200140,04 4,0 3,4 1,2 2,0 13,9 18,7
200243,8 4,1 3,1 1,3 1,7 12,0 17,7
200344,1 4,3 3,3 1,4 1,3 11,8 17,0
200447,5 5,0 3,3 1,1 1,0 10,6 16,8
2-кесте. Машина жасау кәсіпорындарындағы өнеркәсіптік өндірестегі
қызметкерлер саны
Көрсеткіш аттары 1990 1991 1992 1993 1994 1995
Өнеркәсіп, барлығы 219595,0385940,0550583,0587953, 0630418,0797184,0
Кен өндіру өнеркәсібі155082,0296828,0417982 ,0457010,0470972,0588387,0
Өңдеуші өнеркәсіп 44987,0 71607,0 104775,0103422,0131012,0150637, 0
Электр энергия, газ 19526,0 17505,0 27826,0 27521,0 28434,0 58160,0
және суды өндіру және
тарату.
Машина және жабдықтар2400,0 2950,0 2486,0 1731,0 7541,0 -
өндірісі
Кеңселік жабдық және - 10,0 5,0 19,0 7,0 -
есептегіш техника
жүйесі
Электр машинасы және 66,0 641,0 1203,0 1124,0 570,0 -
электр жабдықтар
жүйесі
Радио, телевидения, - 92,0 258,0 214,0 515,0 -
байланыс үшін
жабдықтар шығару
Медицина техника, - 111,0 61,0 22,0 95,0 -
өлшеу құралы,
оптикалық жабдық,
сағат өндірісі
Автомобиль, прицев, - 102,0 11,0 637,0 1006,0 -
жартылау прицеп
жүйесі
Басқадай көліктік - 171,0 1173,0 824,0 719,0 -
жабдықтар
4-кесте. Негізгі капиталға инвестиция құрылымы
1999 2000 2001 2002 2003 2004
Өнеркәсіп, барлығы 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0100,0
Кен өндіру өнеркәсібі 70,6 76,9 75,9 77,7 74,7 73,8
Өңдеуші өнеркәсіп 20,5 18,6 19,0 17,6 29,8 18,9
Электр энергия, газ және суды 8,9 4,5 5,1 4,7 4,5 7,3
өндіру және тарату.
Машина және жабдықтар өндірісі 1,1 0,47 0,4 0,3 1,2 -
Кеңселік жабдық және есептегіш - 0,0 0,0 0,0 0,0 -
техника жүйесі
Электр машинасы және электр 0,1 0,2 0,2 0,2 0,1 -
жабдықтар жүйесі
Радио, телевидения, байланыс үшін- 0,0 0,0 0,0 0,0 -
жабдықтар шығару
Медицина тезника, өлшеу құралы, - 0,0 0,0 0,0 0,0 -
оптикалық жабдық, сағат өндірісі
Автомобиль, прицев, жартылау - 0,0 0,0 0,1 0,2 -
прицеп жүйесі
Басқадай көліктік жабдықтар - 0,0 0,2 0,1 0,1 -
Басқа жылдармен салыстырғанда машина жасау жағдайының негізгі
көрсеткіштері өсуі (динамикасы)5-7 кестелерде келтірілген. 5-кесте дерегіне
сәйкес машина жасау саласы айтарлықтай өзгерістерге ұшырады: 1993 –тен 1999
жылға дейінгі өндірістің құлдырауы (1985 жылмен салыстырғанда 1999 жылы
өндірістің физикалық көлем индексі 19,8 пайызды құрады) және 2000 жылдан
бастап өсудің басталуы. 2004 жылы 1985 жылмен салыстырғанда өндірістің
физикалық көлемінің индексі мұнай-газ жабдықтары, электр жабдықтар, электр
және оптикалық жабдықтар, көлік құралдары өндірістері есебімен 85,9 пайызды
құрады
5-кесте. Машина жасау саласындағы өндірістің физикалық көлемінің
индексі
Жылдар 1990 1995 1996 1997
ҒимарБерушіМашина* Басқа
ат құралджабдыққұралқұрал
жәнк ар тары дары дар
құрыл
ыс
Электр машиналары 37,4 18,6 35,9 5,6 2,5 35,9 7,4 2,0
және жабдықтар
өндірісі
Жабдықтар және 43,5 1,0 47,8 2,3 5,4 39,4 11,7 0,6
радио, телевизор,
байланыс үшін
аппаратуралар
өндірісі
Медициналық 41,2 2,7 42,5 6,3 7,3 45,4 4,8 7,3
прибор, оптикалық
инструмент, сағат
өндірісі
0,4Автомобиль 55,4 0,9 31,0 11,5 1,2 43,9 18,0
өн0,4еркәсібі
Басқа көлік 41,6 3,2 28,0 25,6 1,6 43,9 18,0
жабдықтар өндірісі
9-кесте. 2004 жылыдың басында экономикалық әрекеттің түрлері
бойынша негізгі қорлары
2004 ж. 01.01. ЕскерЖаңаЖою Жалпы
болғаны ту рту коэф-тнегізгі
млн.теңге дәрежкоэфі, қордағы
есі, -ті пайызбжоқ
пайыз ен ескерірген
бен негізгі
қордың
үлес
салмағы,
пайызбен
Алғашқы Баланстың
бағасы бағасы
бойынша бойынша
(үстімізд(ескіруді
егі) шығарған
соң)
Барлық негізгі қор 5707379 3870034 32,2 14,20,9 6,0
Кен өндіру өнеркәсібі 1595603 970819 39,2 15,50,7 4,7
Өңдеуші өнеркәсіп 659805 466109 29,4 15,51,5 10,8
Электр энергия, газ және 442633 304683 31,2 7,1 0,7 9,4
суды өндіру, тарату
Машина жабдықтар өндірісі28494 19315 32,2 29,41,6 13,3
Автомобиль, прицеп, 12491 7003 43,9 18,00,4 4,6
жартылай прицеп, басқадай
көлік жабдықтары өндірісі
Машина жасаудың экспорттың барлық көлеміндегі үлесі 2 пайыз (20 млн.АҚШ
доллар), импорттың –43 пайызын (12 млн.АҚШ доллары), Отандық өндірістің
ішкі машина жасау өніміндегі үлесі 13 пайызды құрайды.
Машина жасау өнімінің сыртқы сауда айналымы өндірістің дамушылығын және
бәсекелестікке қабілеттілік көрсеткіші, бұл жалпы экспортқа аз бағдарланған
сала екендігін көрсетеді. Машина жасау өнімдерін импорттауға тәуелділік
тағы да бұл саланың төменгі дәрежеде дамуын көрсетеді. (1,11 кесте).
Жоғарыда талдау деректерінен басқа, Қазақстан машина жасау кешенінің
жағдайы мыналарға әкеледі:
- Машина жасау кешеніне өнеркәсіптік-өндірістік қордың небәрі
5 пайзы ғана, өндірістік бағыттағы негізгі капиталға келетін
жалпы инвестицияның 1,6 пайызы жәе жыл сайынғы енгізілетін
өнеркәсіптік қор бағасының 0,9 пайызы, өнеркәсіптік-
өндірістік қызметкерлер жалпы санының 12,5 пайызы, жалпы
өндірілетін өнеркәсіп өнімінің 3,2 пайызы келеді;
- Шағын кәсіпкершілік субъектілер есебінен соңғы 5 жылда
рсепубликадағы машина жасау кәсіпорындары санының өсуі
байқалады;
- Жалпы машина жасау кәсіпорындары санындағы –машина жасаудың
соңғы өнімдерін шығаратын завод өндірушілердің үлесі 6
пайызды ғана құрайды;
- Машина жасау өнімдерінің Қазақстан ішкі рыногындегі
Қазақстандық өндіріс бұйымдарының үлесі 13 пайызды құрап, ал
қалған қажеттіліктің 87,1 пайызы шетелдерден тасымалдау
арқылы жүзеге асады (негізінде Ресейден әкелу).
Әлемдік материалдар рыногы тенденциясының ерекшелігі мынандай, отандық
негізгі және қосалқы материалдар базасынсыз машина жасау кешенінің тұрақты
қызмет етуші қамтамассыз етеуге болмайды, отандық машина жасау өндірісі
өнімдерінің бәсекелестікке қабілетсіздігінің негізгі себебі шетелдік сондай
өнімдермен салыстырғанда –республиканың басты кәсіпорындарының ескірген
технологияны қолдануы, импортталған бөлшектер, материалдар, энергия
қуаттарды пайдалану үлесінің тым жоғарылықпен байланысты-олардың жоғары
өзіндік құны және төменгі сапасы болып табылады.
Республиканың машина жасау кәсіпорындарының практикалық тұрғыдан оны
дамыту үшін өзінің айналмалы қоры болмай қажетті техникалық дәрежеде
қамтамассыө етілмек, бәсекеге қабілетті шоғырланатын өнімдері болмай,
толыққанды өндірістік және ғылыми-техникалық нфрақұрылыммен қамтамссыз
етілмей, инженер –техникалық кадрлар мен жұмысшы мамандарына тапшы болып
келеді.
Қазіргі бар техникалық және кәсіби білім жұмысты берушілердің және
қызметкерлердің мамандары дәрежесі бойынша еңбек рыногы талабына сондай-ақ
1997 ISKED білім мамандарының Халықаралық стандартына байланысты болмай,
кей оқу орындары тұрақты жұмыспен қамтамассыз етушылердің талаптарын
білмейді де.
Орын алып отырған проблемаларға қарамастан салада шығарылатын өнімі
2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда мұнай-газ жабдықтары (2,3 рет),
моторлар (2,2 рет), көтергіш крандары (1,7 рет) рычагты подшипниктердің
өсуі есебінен жалпы өнім көлемі артты.
Таяу уақытта Қазақстан мұнай-газ жабдықтарын дәстүрлі түрде
импорттайтын. 200 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Үкіметінің жүргізген
импортты ауыстырушы саясаты шеңбері және 1997 жылғы “Қазақойл” ҰК
қабылдаған республикада мұнай-газ машина жасау саласын ұйымдастыру және
дамыту бойынша стратегиясына сай мұнай –газ машина жасау саласының
қалыптасуы басталды. (12 кесте).
Мұнай-газ жабдықтарын шығару, экспорттау және импорттау жайлы деректер
(АҚШ-тың млн.доллар)
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Жалпы көлемі 860 960 1000 1100 1240 1860 2070
ҚР-да жеткіліксізжеткіліксізжеткіліксі з22,1 30,5 55 65
шоғырланған
өнімдер
Жалпы жеткіліксізжеткіліксізжеткіліксі з10,3 9,5 10 10
экспорты
Жалпы импорты860 960 1000 1090 1200 1800 2000
Сонымен қатар, өзіндік өндірістің өсуімен бірге мұнай-газ жабдықтарын
импорттау көлемді артуда. Қазақстанда мұнайц-газ жабдықтарына қажеттілік
рыногы 2002 жылы 1,86 млрд. АҚШ долларын құраса, ал 2003 жылы 2,07 млрд.
АҚШ долларынан асты. Бұл жағдайда, отандық тауар өндірушілердің бұл өнімге
қажетті 3,1 пайызға, яғни 65 млн. АҚШ долларын ғана қамтамассыз етті.
Ауыр жағдай ауыл шаруашылық машиналарын жасауда байқалуда. Қазіргі бар
Қазақстан ауыл шаруашлық техникаларының ескіруі 90 пайызға жақындады. (ГОСТ-
ың бекіткен техникалық тапсырмасы нормативі бойынша астық жинау комбайндары
мен тракторлардың орташа жасы 70-75 пайыз. Қолда бар барлық техниканың
істен шығаруға (списать етуге) астық комбайндарының 82,9 пайызы,
тракторлардың 95,4 пайызы, жатканың 88 пайызы және себу техникасының 895
пайызы жатады.
Қазіргі уақытта, ресупбликаның астық жинау комбайндарының қазақстандық
рыногі жетекші ауыл шаруашылық техникаларын шығаратын елдердің, оның ішінде
ТМД елдері Ресей, Украина, Белорусьтың техникаларымен қамтамассывз етілген.
Өйткені бұл елдер техникасының бағасы сатып алуға ыңғайлы, Қазақстанның
табиғи климаттық жағдайына бейімделген, және техникалық қажет көрсетуге
қажетті сервистік базасы бар.
Техникамен қамтамассыз ету қалай? Республика көлемі бойынша жыл сайынғы
ауылдың тауар өндірушілердің техниканы жаңарту қажеттілігі мынадай:
тракторлар –8000, комбайндар –4000, себу техникалары –1000, жатка- 900
дана қажет етеді.
90-шы жылдары Көлік және байланыс Министрлігі басқаратын саладағы
негізгі қор практикалық тұрғыда жаңаланбады, соның салдарынан техника мен
жабдықтардың тозуы 90 пайызға жетті. 2001 жылдан бастап аталған министрлік
жүйесінде негізгі қорды жинау басталды: ескі бөлшектерге қарағанда соңғы
даяр өнімдер көбірек әкеліне басталды.
Республикада “Қазақстан инжиниринг” Ұлттық компаниясы АҚ құрылды, оның
құрамына қорғасын өнеркәсібінің машина жасау кәсіпорындары кірді. 2000
жылдан бастап сала кәсіпорындарының азаматтық өнімдері шығаруды дамытуға
қайта мамандануы жүрді.
Дипломдық жұмыстың „Әлемдік машина жасау теңденциясы және Қазақстан
республикасы машина жасау кешенінің казіргі жайын талдау ” делінетің
бірінші бөлімінде машина жасау саласының қазіргі әлем елдері мен
Қазақстандағы даму жайына жан-жақты талдау жасалынып, оның дамуындағы
орын алып отырған қиындықтар мен кемшіліктер сипатталынған.
Соңдай-ақ, бұл тарауда Қазақстанда темір жолдың қозғалмалы составы,
автомобиль, кеме , самолет сияқты машина түрлерінің Қазақстанда
шығарылмауы, оның еліміз өнеркәсіпті дамытуды тежеуші мәселелері қаралған.
Ал бұл кедергілерді шешу жолдары дипломдық жұмыстың келесі тарауында
қаралатын болады.
IIБӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАНДА МАШИНА ЖАСАУ САЛАСЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР
2.1 Қазақстанның өз аумағында машина жасауды дамыту мүмкіндіктері
Жалпы еліміздің машина жасау саласы кеңестік дәуір кезінен артта қалып
келді. Себебі, Қазақстанда шоғырлданған өндіріс орындарының өндірген
өнімдері түгелімен Ресей, Украина, Беларуссия елдеріне жіберілді. Ал енді
Одақ ыдырағаннан кейінгі жағдай белгілі. Елдегі қайта құру кезеңінде бір
орталыққа бағынған барлық салалармен бірге өндіріс орындары, оның ішінде
машина жасау саласы да мүлдем құлдырады. Кәсіпорындардың жаппай жабылуы
машина жасау саласында жұмыс істейтін көптеген мамандардың жұмыссыз қалып,
басқа салаларға кетіп қалуына, тіпті мамандықтарын сай жұмыс іздеп өзге
салаларға кетулеріне себеп болды. Еліміздің машина жасау саласын қайтадан
қолға алу үшін кезінде қабылданған импортты алмастыру, Индустриялдық-
инновациялық даму стратегиясы сияқты ауқымды бағдарламалардың көп септігі
тиді. Жолдауда Қазақстанда одан әрі индустрияландыру бағыты бойынша
экономиканың өндірістік қуаттармен жарақталуы және еліміздегі негізгі
қордың ескіруі проблемасына талдау жүргізу, негізгі құрал-жабдықтарды
өндірістік инфрақұрылым және технологиялық үрдістерді түбегейлі жаңартуға
бағытталған бағдарлама әзірлеу және неғұрлым басым салалары мен
кәсіпорындарды осы зааманғы негізінде индустрияландыру керектігі жайында
көп нәрсе айтылды. Бізге керегі осы. Әлемдегі дамыған елдер, Жапония,
Германия өткен ғасырдың 70–ші жылдарынан бастап ғылым мен техниканың ең
жаңа да тиімді жетістіктерін, жжоғары деңгейдегі технологияларды пайдалану
арқылы өз елдерінің экономикасын қарқынды дамытып алды. Ал, қазіргі бл
елдерде жаңа заманның технологиялық үрдістерін пайдаланып, қоршаған ортаға
зияны тимейтін өндіріс орындары салынуда. Машина жасау саласының қарқынды
дамуының өндірістің басқа салаларының жедел дамуына ықпал жасайтынына
олардың көздері әбден жетті. Мұның айқын мысалын машина жасау саласын жедел
қолға алған Оңтүстік Корея мен Қытай елінен көреге болады.
Машина жасау саласы мамандарының айтуларынша, бүгінгі күндері басқа
жақтан сатып алып отырған өнімдердің 40-45 пайыын өз елімізде жасап
шығаруға болады екен. Жеке шаруашылықтар есебінен дамыған ауыл шаруашылығы
үшін машина жасау саласының өнімдеріне деген сұраныс күн артып келеді.
Машина жасау саласын дамытуға деген қажеттілік өзінен-өзі туындап отыр.
Әбден ескіріп, тозуға айналған құрал-жабдықтар уақыт талабынан шыға
ламағандықтан да машина жасау саласы өнімдерінің бәсекелестік деңгейі
төмен, сондықтан ішкі және сыртқы сауда рыногында төтеп бере алмайды.
Әзірге бөлшектер, тетіктер, құймалар дайындамаларын ғана жасап жүрміз. Ал
бүгінгі таңда ауыл шаруашылығынды пайдаланып жүрген комбайн, трактор, дән
сепкіштердің дені мерзімі өткен, ескірген техникалар екені белгілі. Әрине
машина-тракторлар дегеніңіз ауыл шаруашылығында ғана емес, басқа салаларға
қажет. Ал, ауыл шаруашылығы машина-тракторсыз дами алмайды. Өзімізде
жасалмаса, шетелдерден оларды қымбат бағаға сатып әкеле беретін боламыз.
Біздің Павлодар трактор зауытының жай-күйі қалай? Соңғы екі-үш жылда
зауыт бірде-бір трактор шығара алған жоқ. Кезінде атағы шыққан
кәсіпорындарының бұл күнде аты барда, заты жоқ. Дайын тұрған өндіріс орнын
қайтадан өмірге келтіріп ауыл шаруашылығына қажетті трактордан бастап басқа
да техникаларды жасайтын уақыт келді. Қаншама жұмыс орындары ашылып, жас
мамандардың тәжірибе жинақтайтын орны болар еді. Мамандар бұл зауытты
қайтадан трактор құрастырып шығарут үшін оның құрылымдық жүйесін өзгертіп,
басқаша жабдықтау керек екенін айтады. Бұлай жасайтындай өні бар. Өйткені
бізге қазір Кеңес заманындағы құрылымдарға сай тракторлар емес, ауылдағы
өзгерістерге сай жасалып, жобаланған, сұранысқа сай машина-трактолрлар
үлгісі қажет. Әңгіменің басында біздің универсмитеттің металлургия, машина
жасау және көлік қатынасы факультетінің әмбебап доңғалақты, жүк салатын
қорабы бар осы күнгі ауыл шаруашылығына қажетті трактордың жобасын
жасағаны жөнінде айттық. Біздің бұл жобамызды өзімізден бұрын Ресей мен
Беларусь машина-трактор жасаушылары қолдап, жолға қою керек деп отыр.
Өкінішке орай, біздің бұл ұсынысымыз халықаралық байқауларда жүлделі
орындар иеленгенімен, еліміздің даму институттарының, арнайы
министрліктердің назарына бір ілікпей қойды.
Кезінде 90-шы жылдары өндіріс орындары тоқтап тұрған кезде мамандар
екі қолға бір жұмыс таба аламай қалды. Біздің қазақ балалары техникалық
білім беретін оқу орындарына сирек келетін еді. Ал қазір облыс
орталығындағы Ақсу мен Екібастұздың көптеген ірі өндіріс орындарында
техниканың қыр-сырына үйреніп, әртүрлі мамандықтар бойынша білім алған
біздің түлетеріміз жұмыс істеп жүр. Ауылдан келетін өз балаларымыз да дұрыс
техникалық білім алып, білікті маман болып шықсын деген оймен факультет
ұстаздары бәріміз бірігіп біраз оөқулықтарды қазақ тіліне аударып шықтық.
Заманда түзелді. Өз еліміздің машина жасау саласын дамытуды тезірек қолға
алу керек екенін жеңіл көлікке деген сұраныстың жыл сайын еселеп артып
келе жатқанынан-ақ көреге болады. Халық шетелдерде қолданыста болған,
кейбір тозығы жеткен арзан көліктерді көптеп сатып алуда. Өзге елдің
экономикасын көтеруге бар жиған-тергендерін беруде. Сол машаналарды өз
елімізде жасауды, Қытайдың, Оңтүстік Кореяның машина жасау саласындағы
тәжірибелін зерттеп пайдалануды ойлайтынымыз уақытты босқа өткізгенмен
бірдей екенін естеріңе салғым келеді. Елбасы жаңа Жолдауында “Әлемдік
рыноқта бізді күтіп тұрған ешкім жоқ, бірақ біз онда қажеттілігімізді
танытып, іргемізді бекітіп алуымыз қажет”, деп бұл үшін не жасау керек
екенін нақты айтып та берді. Ал, әлемнің бәсекеге барынша қабілетті және
серпінді дамып келе жатқан елдерінің біріне айналғысы келетін Қазақстанның
іргесін бүгінгі студент жастарымызға үлкен сенім артамыз. Өз елімізде
машина жасап шығаруға қолымыз іскер, біліміміз ұшқыр болсын деген тілек
айтқым келеді.
Егер ұлттық инновациялық қор өзі бөлген қыруар ақшаның пайдалану
тиімділігін қадағалап отырса, басталған істің орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақстан географиясы мен экология кафедрасы
Жаратылыстану-география факультетінің ˝География- экалогия˝мамандануы
бойынша 5 курс студенті Е.Хамытқожаевтың “Қазақстан Республикасы машина
жасау өнеркәсібінің қазіргі даму жағдайы мен болашағы” атты дипломдық
жұмысы.
Ғылыми жетекшісі:
Қазақстан географиясы
мен экология кафедрасының
Қорғауға жіберілді
профессоры Ахметов Е.А.
23 мамыр 2008 ж.
Орындаған:
География-экология мамандануының 5-ші курс
студенті-
Кафедра меңгерушісі, профессор Е.Хамытқожаев.
Ахметов Е.А
Норма-бақылаушы
Исмаилова А.Н
Алматы, 2008 ж.
МАЗМҰНЫ
I.БӨЛІМ. ӘЛЕМДІК МАШИНА ЖАСАУДЫ ДАМЫТУДЫҢ ТЕНДЕНЦИЯСЫ МЕН ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАШИНА ЖАСАУ КЕШЕНІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
1.1Кіріспе. Машина жасаудың Қазақстан шаруашылық жүйесіндегі алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.2Шетелдердегі машина жасау саласының қазіргі жағдайы ... ... ... ...
1.3Қазақстанда машина жасау саласының даму жағдайы
II.БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАНДА МАШИНА ЖАСАУ САЛАСЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР
2.1 Қазақстанның өз аумағында машина жасауды дамыту мүмкіндіктері ... .
2.2Машина жасау кластері (Батыс Қазақстан машина жасау компаниясы
негізінде)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
2.3Қазақстан Республикасы машина жасау саласын дамытудың проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
III. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МАШИНА ЖАСАУ САЛАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Мұнай-газ секторына машина жасау саласы дамуының негізгі
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3.2 Ауыл шаруашылық машиналарын жасау саласының
даму бағыттары 3.3 Көліктік машина жасау саласының даму бағыттары
... ... ... ... ... ... .. 3.4Электро-техникалық және электрондық машина
жасау саласының даму бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
3.5Кен өндірі машиналарын жасаудың даму бағыттары
... ... ... ... ... ... ... 3.6 Қазақстан республикасының машина
жасау саласын 2006-2008 жылдарда диверсификациялау және дамытудың
бағдарламасын іске асыру механизмдері.
3.7
Машина жасау кешенінің қоршаған ортаға әсері.
I БӨЛІМ. ӘЛЕМДІК МАШИНА ЖАСАУДЫ ДАМЫТУДЫҢ ТЕНДЕНЦИЯСЫ МЕН
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАШИНА ЖАСАУ КЕШЕНІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ
Кіріспе .
Қазақстанда машина жасау өнеркәсібі екінші дүние жүзілік соғыс
жылдарында бұрыңғы Кеңес Одағы жау қолында қалған батыс аудандарынан
шығысқа көшірілген кәсіпорындар негізінде қалыптасты. Бұл кезеңде
Қазақстан аумағына 200ден астам машина жасау кәсіпорындары өздерінің
құрал-жабдықтары және инженер-техникалық кадырларымен көшірілген. Осы
кәсіпорындар негізінде Қазақстанда машина жасау өнеркәсібі қосалқы сала
ретінде қалыптасты. Оның негізінде мақсаты Қазақстанның машина жасау
өніміне деген ішкі қажетті қамтамасыз ету болды. Соған қарамастан
біздің елімізде ауыр машина жасау халық шаруашылық маманданған саласы
болып, одақты және кейбір шетелдерде сым созу станоктарымен қамтамасыз
етті. Машина жасау Кеңестік дәуірде Қазақстан өнеркәсіп өнімінің
15%берді. Кейінірек Қазақстанда машина жасаудың маңызды басқа салалары,
яғни электротехникалық және ауыл шаруашылық машиналарын жасау пайда
болды. Бірақ бұрыңғы одақ кезінде Қазақстанда кеме, самалет, автомобиль,
темір жолдың қозғалмалы составын жасау, жеңіл және тамақ өнеркәсіптеріне
станок шығару болмады. Қазіргі Қазақстан мұңдай машина түрлерін ТМД
елдері және алыс шетелдерде қымбат бағаға сатып алады.
Машина жасау өнеркәсібіндегі осыңдай қиындықтарды және
еліміздің нарқын отандық өнімдермен толтыру мәселелерін соңдай-ақ машина
жасау кешенің одан әрі дамыту болашағы бірден “Қазақстанда машина жасау
өнеркәсібінің қазіргі даму жағдайы және оның болашағы ” атты дипломдық
жұмысымыздың өзекті зерттеуді қажет ететін мәселесі болып табылады.
1.1 Машина жасаудың Қазақстан шаруашылық жүйесіндегі алатын орны
Қазіргі заманғы өнеркәсіптік қатынастарды көп жағдайда машина
өнеркәсібімен байланыстыруымыздың бүгінгі өмір талабынан туындап
отырған шындық. Табиғи ортаны көркейту, өзгерту бағытында істеліп жатқан
қыруар жұмыстар, адамдардың тұрыс жағдайларының жақсаруы алуан түрлі
машиналар көмегінсіз жүзеге асырылмайды. Халық шаруашылығының жеке
салаларының дамуы да машиналар өндірісімен тығыз байланысты.
Бұл саланың даму деңгейі жекеленген елдің әлеуметтік- экономикалық
дамуының, әсіресе өнеркәсіп дамуы деңгейінің көрсеткіші бола алады.
Машина дегеніміз- энергияның бір түрін екіншісіне айналдыруға немесе
қандай да болмасын бір ұтымды жұмысты атқаруға бағытталған белгілі бір
қозғалыстарды жүзеге асыратын механизм немесе бірнеше механизмдердің
үйлесуі.
Барлық машиналар екі үлкен топқа бөлінеді: оның біріншісі- энергияның
бір түрін екіншісіне айналдыруды жүзеге асыратын машина- двигателдер болса,
екіншісі- машина құрал немесе жұмыс машиналарының көмегімен еңбек нысанының
формасын, қасиетін, жағдайын өзгертетін машиналар.
Машина- құралдар өздерінің өндірістік қолдану сипатына қарай
технологиялық, транспорттық және тасымалдық деп бөлінеді.
Технологиялық машиналарға белгілі технологиялық процеске қатысатын
машиналар, айталық металл өндеуші, ағаш өндеуші немесе есептеуші машиналар
т.б. жатады.
Транспорттық және тасымалдық машиналар адамдар мен еңбек құралдарының
қозғалысымен байланысты болады. Бұл қозғалыс кезінде транспорттық
машиналардың өзі де қозғалады (локоматив, автомобиль, кеме, ұшақтар т.б.),
ал тасымалдық машиналар жүк пен адамдарды тасымалдай отырып, өзі сол жерде
қалады немесе қозғалу радиусы онша үлкен болмайды. (крандар, лифт, жүк
көтергіш т.б.)
Машиналарды автоматтандыру еңбек өнімділігін көтерудің өндірісті
жеңілдету мен жетілдірудің ең озық формасы болып саналады, мұндай
машиналарда адам ауыр қол еңбегінен босатылады. Екінші жағынан, мұндай
автоматты линиялар өндіретін өнімнің жоғары сапасын яғни олардың
біртектілігін, дәлдігін жұмысшының қандай еңбек дағдысы болғанына
қарамастан, қамтамасыз етеді.
Қазіргі ондаған, тіпті жүздеген автоматты түрде басқарылатын жұмыс
органдарынан тұратын және қажетті мақсатта орган зор технологиялық
операцияларды жоғары тәжірбиелі мамандардың қолмен істеуі жағдайында
мүмкіндігі келмейтін жылдамдықта жүзеге асыратын машиналар ҒТП-ның
жетістіктеріне сүйеніп, онан ары жетілдіруде.
Машина жасау- өте әртүрлі болып келетін машиналардың түрлері мен
олардың бөлшектерін, басқа да құрал-жабдықтар мен бақылау- есептеу
құралдарын жасаумен айналасатын өнеркәсіптің саласы.
40-тан астам ірі салалар мен 160-қа жуық кіші салаларды қамтитын бұл
сала өзінің өте күрделілігімен ерекшеленеді. Соған қарамастан машина жасау
зауыттарының технологиялық процестерінде ортақ ерекшеліктер сақталады. Ол
ең алдымен машина өндірісінің өзіндік сипатымен яғни көп жағдайда металдан
жеке бөлшектерінің жасалып, олардың машина құрастыруға қажетті агрегаттар
мен тораптарға жиналуымен түсіндіріледі.
Машина жасау зауытының технологиялық процесі дайындамалар жасаудан, оны
өңдеуден, машина құрастырудан және оны соңғы өңдеуден тұрады. Өндірістік
процестің осындай кезектілігі барлық машина жасау зауаттарында сақталған.
Машиналарға қажетті әртүрлі тетіктерді дайындауда материалдар мен
дайындамаларды өңдеудің ортақ әдісі қолданылады. Машина құрастыру ісінде де
ортақ ерекшеліктер сақталған, тек кей жағдайларда ғана осы әдістердің
жетілдірілген түр өзгешіелігі пайдаланылады.
Қазіргі машина жасау зауытының технологиялық процес осындағы цехтардың
атына сәйкес келеді: құйма, ұста-пресс, механикалық және құрастыру. Осы
негізгі цехтардан бөлек машина жасау зауыттарында қосалқы цехтар да, атап
айтқанда үлгілері жасау цехы, шикізаттарды, қосалқы материалдар, шала
фабрикаттар мен дайын өнімдерді сақтайтын қоймалар болады. Аса ірі
зауыттарда сонымен бірге өзіндік металлургиялық база- мартен пештері,
прокаттау қондырғылары т.б. болады.
Өндіріс көлеміне, басқа кәсіпорындармен құрамдастыру мүмкіндіктеріне
және техника- экономикалық ерекшеліктеріне сай осындай зауыттар бір
жағдайда технологиялық процестердің барлық сатысын бір өзі атқарады немесе
басқа мамандандырылған кәсіпорындармен шартқа отырады. Осы тұрғыда
дайындамалар мен көпшіліктік бөлшектер мен тетіктерді шығаруға маманданған
кәсіпорындармен құрамдасқан тиімді, себебі мұндай кәсіпорындарда еңбек
өнімділігі мен сапалы өнімнің үйлесуі жиі байқалады.
Машина жасау мен металл өңдеуді қамтитын Қазақстан
экономикасындағы техникалық прогресті анықтайтын, салааралық күрделі
құрылым. Қазақстанда ірі қара металлургия базасының жасалуын және әуелден
әр түрлі түсті металдар өндірісінің қалыптасуы құрылымы жөнінен күрделі
машина жасау өнеркәсібін дамытуға мүмкіндік берді. Сондықтан машина жасау
ауыр өнеркәсіптің маңызды саласы бола отырып, республика шаруашылығының
түрлі салалары үшін әр түрлі машина, құрал-жабдықтар шығарады. Атап
айтқанда ауыр және ауыл шаруашылық машиналарын, жол –құрылыстық, цемен
жасау техникасын, химиялық және электротехникалық машиналар, приборлар мен
станоктар тағы басқа өнімдер шығарады.
Қазақстан машина жасау негізінде Отан соғысы жылдарында Кеңес Одағының
батыс аудандарынан көшірілген көптеген зауыттармен байланысты қалыптасты.
Соғыс басталғанннан кейін үш айдың ішінде шығыс аудандарға 1360 ірі
кәсіпорындар көшірілсе, соның 200-ден астамы машина жасау және металл
өңдеуге келді. Қазақстан аумағына да біраз кәсіпорындардың техникалық
құрал-жабдықтары, инженерлік-техникалық және жұмысшы кадрлары да көшірілді.
Сондай кәсіпорындардың бірі Алматы ауыр машина жасау зауыты. Шығысқа
көшірілген кәсіпоррындардағы өндірісті тез арада іске қосып, ауданаралық
және зауытаралық байланысты ретке келтіру керек болды. Көшірілген
жабдықтардың 1942 жылдың соңында іске қосылуы біздің Отанымыздың жеңісін
қамтамассыз етудің маңызды жағдайы болды.
Машина жасау бұрынғыдай, Қазақстанның ішкі қажетін қамтамассыз ету
бағытында өнеркәсіптің басқа салаларына толықтырушы ретінде дамуда. ХХ
ғасырдың 90-шы жылдарында Қазақстан машина жасау өнеркәсібі бүкіл
өнеркәсіп өнімінің 15% берді. Ал қазіргі нарық жағдайында оның үлесі
төмендеді. Батыс Еуропа елдері, АҚШ және Жапонияда бұл көрсеткіш 30-50%-ке
жетуде.
Машина жасау өнеркәсібінің негізгі шикізаты қара және түсті металдар
Қазіргі кезде металлургия өнеркәсібі жүздеген әртүрлі қасиеттері бар,
жоғары температураға шыдамды, коррозияға берік болат, шойынның да ерекше
сорттарын шығарады. Сонымен бірге машина жасауда әр түрлі металдар, соның
ішінде сирек металдар және олардың қоспа қортындылары, шыңының арнаулы
түрлері, пластмасса қолданылады. Жаңа материалдар реактивті двигательдер,
газ турбиналары, атом реакторларын, өлшеуші-бақылау приборлары және басқа
машиналар жасауда қажетті. Машина жасау салалары өңдеу үшін көп мөлшерде
бояу мен лак тұтынады.
Машина жасау зауыттары шикізатпен өңдеуші материалдардың басқа отын,
ағаш (металл формаларын жасауға), форма жасайтын және басқа материалдарды
қажет етеді.
Машина жасау кәсіпорындары, оның ішінде ауыр машина шикізатты, әсіресе,
металды көп қажет ететіндіктен металлургиялық базаға бағдарланылып
орналасады. Еліміздің аумақтарының ауыл шаруашылығының белгілі бір даму
бағытына қарай ауыл шаруашылық машиналары кәсіпорындары тұтыну аудандарында
салынады. Радиотехника, электроаппаратура, прибор т.б. жасау көбінше
маманданған еңбек ресурсы бар аудандарға бағдарланады. Кей машина жасау
кәсіпорындары қолайлы көлік жолдары бойында орналасуы тиісті, бірақ біздің
елде темір жолдың қозғалмалы составы, кеме жасау кәспорындары әзірше жоқ.
Машина жасауда қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың маңызды формалары,
атап айтқанда өндірістің мамандануы және кооперациялануы кеңінен дамуда.
Қазақстанда шығарылатын өнімдердің қолданылатын орнымен байланысты
ауыр, электротехникалық және ауыл шаруашылық машиналарын жасау, станок,
өнеркәсіп және шаруашылықтың түрлі салалары үшін технологиялық құрал-
жабдықтар шығару едәуір дамыған.
Қазақстандағы машина жасаудың 37 іріленген ішкі саласы
номенклатурасының ішінен 14 ішкі сала және темір жөндеу дамыған. Бірақ
Қазақстан Республикасының ЖҰӨ-де машина жсаудың үлесі 1990 жылы 15,9
пайызға төмендеді және 2003 жылы 3,2 пайызды құрады. Қазіргі кезде машина
жасау кешенінің үлесіне 5 пайыздан аспайтын өнеркәсіп-өндірістік негізгі
қорлары, өндірістік бағыттағы негізгі капиталындағы инвестиция көлемінен
барлығы 0,7 пайыз және жыл сайын енгізілетін өнеркәсіп өндірістік қордың
құнынан 0,86 пайызға жуығы өнеркәсіп-өндірістік персоналдың жалпы санынан
12,5 пайызға келеді.
Машина жасаудың ірі және орта кәсіпорындарының саны 1999 жылы 1876 –дан
2003 жылы 208-ге дейін төмендеді. Жалпы санында машина жасау
кәсіпорындарының зауыттары – машина жсау өнімдерінің қортынды түрлерін
өндіретіндер тек 6 пайызын құрайды. Көпшілік кәсіпорындардың өндірістік
қуаттылығы шығарылатын өнімнің төмен сұранысына байланысты 10-15 пайызға
жуығы пайдаланылады. Машина жасау өнімінің экспорттық үлесі экспорттың
жалпы көлемінен 2 пайызды, ал машина мен жабдықтардың импортағы үлесі
салмағы –43 пайызды құрайды. Ішкі нарықта отандық өнеркәсіп бұйымдары
үлесінің 13 пайызына жуығы машина жасау өнімі. Бұл ең бірінші Қазақстандық
машина жасау өндірісінің төмен бәсекеге қабілеттілігімен байланысты. Ол
түгелдей дерлік Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінен жеткізілетін материалдар
мен басқап ресурстардың жинақтамаларын пайдалануға негізделінген, және
жоғары көлік шығындарын есепке алғанда ақырғы өнімнің аса жоғары құнын
анықтайды. Сонымен қатар, соңғы жылдары машина жасау кешенінің
инфрақұрылымы инжиниринг, қолданбалы материалды енгізу, маркетинг және
сатудан кейінгі қызмет көрсетуін есепке алғанда артта қалу проблемасы
шиеленісті.
Саладағы еңбек өндірісінің өсуі ірі және орта кәсіпорындардың өнеркәсіп-
өндірістік персонал санының төмендеуімен және машина жасауда шағын
кәсіпкерлік субъектілерінің санының өсуімен ілесіп отырады. Бірақ жалпы
отандық машина жасау үшін төмен инвестициялық белсендік тән болуда.
Инвестицияны қаржыландырудың негізгі көзі – шаруашылық объектілерінің (96,5
пайызы) жеке меншік қаражаттары болып қалуда. Негізі қордың тозу деңгейі
–43 пайыз, соның ішінде олардың белсенділік 40 пайызыға дейін.
Қазақстан экономикасын техникалық жаңартуының масштабты мақсаты машина
жасау кешенінің басымды дамуының қажеттілігімен негізделеді.
Қазақстанның Инвестициялық қоры машина жасау кешенін жаңартуды
Қазақстанның Индустриалды-инновациялық стратегиясын іске асыру жоспарындағы
бірден-бір басымды бағыты ретінде қарастырады.Қазіргі кезде Қордың
қарастыруында ауыл шаруашылық, мұнай-газ және көліктік машина жасау
өнімдерін шығару жобаларын есепке алғанда бірнеше жобалары бар.
Қазақстан Республикасының 2007-2008 жылдарғы арналған машина жасау
саласын диверсифкациялау және дамыту бағдарламасы Қазақстан республикасының
2003-2015 жылдардағы индустриялдық- иновациялық даму стратегиясының жүзеге
асыру шеңберінде еліміздің бәсекеге қабілетті машина жасау саласын
қалыптастыру, сондай-ақ тездетіп оны қалыпқа келтіру және дамыту баратынды
әзірленген. Бұл бағдарлама Қазақстан Республикасы Президентінің №1096 17
май 2003 жылы Указымен бекітілген.
Бұл Бағдарламаны даярлауда Қазақстан Республикасының 2010 жылдарға
дейінгі әлеуметтік-экономикалық даму Стратегиялық жоспарлары, 2004ж 19
марттағы “Бәсекелестік Қазақстанға, бәсекелестік Жапонияға, бәсекелестік
ұлтқа” және 2005ж 18 февральдағы “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және
саяси жетістіктерді тездетіп даму жолында” делінетін халыққа жолдаулары,
сондай-ақ аймақтар машина жасау кәсіпорындарын дамытудың қысқа және орташа
мерзімдегі жоспарлары мәселелерін басымдық бағыттарын ескерген.
Әрбір елдің өнеркәсібтік даму деңгейі машина жасау саласының дамуымен
байланысты өйткені бұл сала осы заманға күрделі индустриялық технологияның
болуы, соған сәйкес жабдықтар, жоғары кәсіби мамандар инженер-техникалық-
кадрлар, ғылыми техникалық әлеумет, жоғары маманды жұмысшылар, ғылым және
Қаржы капиталының болуымен сипатталады.
Жоғарыда аталынған бағдарламаны, оның шетінде индустриялдық дамуды
жүзеге асыру мақсатында.
Қазақстан бәсекелестікке қабілетті машина жасау саласын жасауға ұмтылуы
тиімді.
Аталынған бағдарлама саланы қалыпқа келтіру және оны диверсивикациялау
үшін жағдай жасауға, өнеркәсібтің жетекші саласы машина жасау кешенді қайта
құруда бағытталынған, өйткені бұл сала республиканың жоғары білімділікті
техника және жабдықтарға, технологияға қажетті қамтамасыз етеді.
Шығарылатын техника мен жабдықтар алдынғы қатарлы әлем елдері өнімдері
сапасы мен талабына сай болып, Қазақстан машина жасау саласы ТМД елдері мен
алыс шетелдердің осындай салаларымен интеграциялана отырып машина жасау
кешенін әлемдік сауда экономикалық жүйе және Қазақстанның ғаламдану
жағдайында. Бүкіл әлемдік сауда ұйымына ену жағдайына даярлау қажет.
Қазақстанның машина жасау саласы Ресей, Беларус, Украинаның сәйкес
кәсіпорындарымен интеграциялануы тиісті.
Көрсетілген мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін бағдарлама
активті мемлекеттік қаржы-экономикалық, техникалық және иновациялық
саясатты жүргізуді талап етті, бұл осы заманға машина жасау келешекті
қалыптастыруға бағытталануы тиісті.
1.2 Шетелдердегі машина жасау саласының қазіргі жағдайы
2004 жылғы “Маркетингілік аналитикалық зерттеу орталығы” АК жүргізген
әлемдегі машина жасау саласын қазіргі даму жағдайын талдау, әлемде машина
жасау өндірісінде АҚШ, Германия және Жапония үздік елдер екенін көрсетеді.
Осы үздік елдер тобына бұрынғы аграрлы елдерИспания, Грекия, Бразилия,
Аргентина жақын. Әлемдік машина жасауда Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің ролі
артуда.Бұл саланың осы аймаққа ауысуының негізгі фонында “арзан” еңбек
болды күшінің қуатты ғылыми-техникалық әлеуметтік сондайақ, әлемдік машина
жасау тенденсиясы мен бағыттарына дұрыс бағытталынуы болып табылады.
Дүниежүзінде кей елдерде машина жасауда мамандану мен кооперацияланудың
күшею тенденциясы, сондай-ақ елдердің жалпылама өнімдер индексі мен жоғары
мамандықты ғылымды кен қажет ететін өнімдер шығарушы елдер ретінде білуге
анықтайтын, сондай-ақ жоғары еңбек күшін қажет етпейтін, бірақ тажылана
өнім шығаруды өндірісті “Жаңа” елдерге беру сияқты машина жасау
өндірістің үнемі күрделену процесі жүйеге асукда. Сонымен қатар жоғары
маманды өндірістің бұрынғы “монополистік” ғылыми техникалық елдерде
сақталынуы жүруде. Бұл өндіріс қуатын арттырудағы табыстың тиімділігімен
шарттыланады.
Бірақ, бұл елдерде бәсекеге қабілетті және ғылымды көп қажет етпейтін
жаңа машина жасау өнімдерін әзірлеу және шығару негізгі мәселе болуда.
Осы жағдайда, түрлі елдердегі машина жасаудың даму деңгейін анықтау
күрделі мәселе.
Кейбір белгілеріне қарай мынандай елдер тобын болып көрсетуге болады:
- машина жасау өндірісінің толық түрлеріне болған елдер (АҚШ,
Германия, Жапония);
- машина жасау құрылымында аздаған белгілі өнімдермен белгілері
(Англия)
- машина жасау құрылымында екеулі проблемалармен әйгілі
(Италия)
- машина жасау өнімдерінің кен биліктерін шетелдерден
импорттауға тиісті елдер (Канада, Оңтүстік Корея);
- машина жасау құрылымы саласының біркелкі дамымалы машинаны
экспорттау импорттаудың жартысын жаңа жабын елдер (Канада,
Бразилия);
Мұндай типке бөлу әлемдік машина жасаудцың орналасуы және жеке
аймақтардың ролін анықтау, ғаламдық экономикалық жүйені аймақтандыру үшін
пайдалануға болады.
“Солтүстік Америка” аймағына (АҚШ, Мексика, Канада) әлемдік машина
жасау өндірісінің ⅓ келеді. Бұл аймақ әлемдік рынакте өте күрделі жоғары
өнімдерді, ауыр машина жасау және ғылымды көп қажет ететін салалар өнімін
экспорттауда жетекші орын алады.
“Батыс Еуропа” аймағына әлемдік машина жасау өнімінің 20-30 % келеді.
“Шығыс және Оңтүстік шығыс Азия” аймағына, машина жасау өнімінің
20 % келіп негізгі жетекші Жапония болып табылады.
Бразилияда әлемдік машина жасаудың IV-ші аймағы қалыптасуда.
Арзан еңбек күші бар елдер, шикізат ресурсы бар елдерге қарағанда
қолайлы жағдайға ие болуда.
Дамушы елдермен салыстырғанда дамыған елдер машина жасауының ерекшелігі
машина жасаудың толық құрылымының болуы және электротехника үлесінің артуы,
өнімнің жоғары бәсекелестік қабілеті және сапасының жоғарлығы болып
табылып, ол жоғары экспортқа бағытталану қабілетін және саласының
жоғарылығы болып табылып, ол жоғары экспорттық бағыттану қабілетін және
экспорттық құнындағы машина жасаудың жоғары үлес салмағын анықтайды
(жапония –64 пайыз, АҚШ және Германия –48 пайыз, Канада 42 пайыз, Швецияда
–44 пайыз).
Жалпы машина жасау дамыған және дамуы елдерде біркелкі емес. 1-ші топта
станок жасау, ауыр машина жасау, және жабдықтар шығару басым болса,
екіншісінде – ауыл шаруашылық машиналары алда.
Станок шығарудың жекеткші елдері ФРГ, АҚШ, ИТалия, жапония, Швеция.
Барлық дамуыш елдер тобына станок жасау ісінің 6 пайызы келеді.
Электротехникалық өнеркәсіпте электронды индустрия басым. Электрон
өнеркәсібінің екі сала тобы көрінеді. Әскери-өнеркәсіптік және тұрмыстық
электроника 1-ден экономикалық дамыған елдердің үлесіне жоғарылаған, 2-де
(үлкен көлемде арзан еңбек күшін қажет етуінен) дамушы елдер үшін
бірқалыпты болуда. Гонконг, Оңтүстік Корея, Тайвань, Маврикий тіпті дамыған
елдерге тұрмыстық электроника экспорттайды.
Соңғы жылдары машина жасауда өндірістің интернационализациялану
процесі дамуда. Бұл процесс нрегізінде жасау қорының 910 және НИОКР
көлемінің 910 шоғырланған өнеркәсіптік дамыған елдер арасында жүзеге
асуда. Машина жасауда икемді автоматтандырылған өндіріс және
автоматтандырылған жобалау жүйелері енгізілуде. Бұл жүйелер үшін жабдықтар
шығаруда Жапония және АҚШ жетекші.
Көліктік машина жасау құрымы өзгеріске ұшырады: кеме жасау және
атомобиль жасау қарқынды дамуда.
Локомативті Үндістан, Бразилия, Аргентина, Мексика, Иран, Тайланд
көзге түседі. Автомобиль шығаруда елеулі өзгеріс болды. 1-ші орынға АҚШ-ты
басып озып Жапония шықса, одан соң Франция, Италия, Жапония, Ұлыбритания.
Жүк автомобильдерін шығаруда АҚШ, Жапония, ТМД елдері, Ресей, Канада
алда.
Автомобиль құрастырудан Бразилия, Корея Республикасы, сонан басқа
соңғы жылдары елге тарады.
Қытайда автомобиль жасау едәуір, әсіресе оның “еркін экономикалық
зонасында” артуда.
Дамыған елдердің машина жасаудағы үлесі 90 пайыз. Солтүстік Америка
елдеріне әлемдік машина жасау өндірістің 30 пайызы, Батыс Еуропаға –25-30
пайыз, шығыс және Оңтүстік Шығыс Азияға –20 пайызы келеді.
Саланың даму ауқымы машина жасау өнімнің құнын көрсететін
көрсеткіштер бойынша дамыған елдердің ішінде АҚШ, Жапония және ФРГ
көшбасшы.
Машина жасау көлемі бойынша басқа елдер елеулі жол береді: ТМД
елдеріне машина жасау кешені үлесіне өнеркәсіп көлемі бағасының 30 пайызы
келеді. Бұл әлемдік елдердің дамыған және дамушы елдер арасында аралық
жағдайды алады. ТМД-да машина жасау саласы бойынша Ресей, Украина және
Белорусь жетекші орында.
1.3 Қазақстанда машина жасау саласының даму жағдайы
1991 жылға дейін машина жасау саласының даму жағдайы машина жасау
кәсіпорындары болса, ал қазір солардың машина жасау деп аталынатын 322
кәсіпорындары қалып, ал қалғандары жұмыстарын толық тоқтатты, не аймақтық
мастерскойларға айналды (жөндеу орнына).
Қазақстанда отынды төменгі деңгейде қажет ететін импорттық торап,
агрегат және бөлшектерді пайдалану негізіндегі жалпылма тұтыну өнімдерін
шығаратын өнімдер өндірісі дамыған. Мкашина жасаудың 37 ірілендірілген
салалары тобының қазақстанда 14 сала тобы және металл өңдеу дамыған. Бұл
жағдайда 16 ірі сала кәсіпорындары мұнай-газ секторы үшін өнімдер шығарса,
12 ірі кәсіпорындар кен-металлургия сектрры өнім шығарады, 15 ірі
кәсіпорындар келіп және коммуникация үшін, 20- ауыл шаруашылық
машиналарын, 13- қорғаныс кешені үшін өнімдер шығарады.
Машина жасау өнімнің шығару көлемі 1990 ж. 1999 ж. қарағанда 5-ке
төмендеді. Жалпы ішкі өнімін өндірудегі машина жасаудың үлесі 15,9 пайыз
болса, ал 2004 жылы –3,2 пайызға жетті. Осы кезде, осы көрсеткіш Жапонияда
50 пайыз, Германияда –48 пайыз, Швецияда –42 пайыз, АҚШ-та –40 пайыз,
Францияда –38 пайыз, Ресейде –30 пайыз, Қытайда –25 пайызды құрады.
Осы бағдарламаны әзірлегенше 200-2003 жылдар аралығында Қазақстан
Республикасының ҚР үкіметінің №1347 2003 ж. 5 қыркүйектегі бекітілген
жарлығына сай 2000-2003 жылғы машина жасау кешенін дамыту Бағдарламасын
жүзеге асыру нәтижесінде өндірістің құлдырауы меңгеріліп, машина жасауда
алғаш мұнай-газ машина жасау саласы Қазақстанда қалыптасып, ИСО 9001-2000
және ИСО 14000 халықаралық ЧСИК стандарты кәсіпорындарға енгізілуі
жүзеге аса бастады. Бірақ мемлекеттік көмектің жентіспеушілігінен машина
жасау кешенініндегі негізгі проблдемалар өзінің шешімін таппады. Сала
дамуының негізгі рычагі сол кезеңде импортты ауыстырушы саясатты жүзеге
асыру болып табылады.
Өнеркәсіптің жалпы өнімі көлеміндегі машина жасау өнімінің үлесі 2004
жылы 3,3 пайызды құраса (1 кестеде), отын –энергетика кешені мен кен өндіру
өнеркәсібінің үлесі сәйкес –47,5 пайыз және 5,1 құрады.
Екінші кестенің деректері машина жасау саласындағы маман кадрлардың
айтарлықтай кемуін көрсетеді. ҚР стандарты бойынша агенттіктің бұл сан
бойынша дерегі 200 ж. бұл салада 70,6 мың адам жұмыс істеп 1996 ж.
деңгейінің 21,8 алғандығын дәлелдейді.
Машина жасау саласының нашар дамығандығын 3-4 кесте деректеріне
дәлелдейді. Мысалы, барлық өнеркәсіптегі негізгі капиталға жалпы инвестиция
кен өндіру секторындағы 74,7 пайызды орнына 1,6 пайызды ғана құрайды.
Машина жасау кәсіпорындарына енгізілген жыл сайынғы өнеркәсіптік
өндірістік қордың құны өнеркәсіптегі осындай ұқсас жалпы құнының небәрі
0,9 пайызды құрды.
1-кесте. Базалық салалар бойынша өнеркәсіптің құрамы
ЖылдОтынэ-нОтын-энерг МашинХимия Тоқыма Сусындар Металлургия
ар ерг және басқа а өнеркәжәне және өнеркәсібі
және пайдалы жасаусібі, тігін темекімен және металл
пайдалықазбадан басқа, % % өнеркәсқоса тамақ бұйымдар
қазбалакен кен ібі, % өнімдерін өндірісі, %
рды өндіруіру шығару, %
өндіру,өнеркәсібіні,
% %
199932,3 3,9 2,2 1,2 1,6 15,8 22,4
200041,01 3,5 2,5 1,0 2,0 13,3 20,9
200140,04 4,0 3,4 1,2 2,0 13,9 18,7
200243,8 4,1 3,1 1,3 1,7 12,0 17,7
200344,1 4,3 3,3 1,4 1,3 11,8 17,0
200447,5 5,0 3,3 1,1 1,0 10,6 16,8
2-кесте. Машина жасау кәсіпорындарындағы өнеркәсіптік өндірестегі
қызметкерлер саны
Көрсеткіш аттары 1990 1991 1992 1993 1994 1995
Өнеркәсіп, барлығы 219595,0385940,0550583,0587953, 0630418,0797184,0
Кен өндіру өнеркәсібі155082,0296828,0417982 ,0457010,0470972,0588387,0
Өңдеуші өнеркәсіп 44987,0 71607,0 104775,0103422,0131012,0150637, 0
Электр энергия, газ 19526,0 17505,0 27826,0 27521,0 28434,0 58160,0
және суды өндіру және
тарату.
Машина және жабдықтар2400,0 2950,0 2486,0 1731,0 7541,0 -
өндірісі
Кеңселік жабдық және - 10,0 5,0 19,0 7,0 -
есептегіш техника
жүйесі
Электр машинасы және 66,0 641,0 1203,0 1124,0 570,0 -
электр жабдықтар
жүйесі
Радио, телевидения, - 92,0 258,0 214,0 515,0 -
байланыс үшін
жабдықтар шығару
Медицина техника, - 111,0 61,0 22,0 95,0 -
өлшеу құралы,
оптикалық жабдық,
сағат өндірісі
Автомобиль, прицев, - 102,0 11,0 637,0 1006,0 -
жартылау прицеп
жүйесі
Басқадай көліктік - 171,0 1173,0 824,0 719,0 -
жабдықтар
4-кесте. Негізгі капиталға инвестиция құрылымы
1999 2000 2001 2002 2003 2004
Өнеркәсіп, барлығы 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0100,0
Кен өндіру өнеркәсібі 70,6 76,9 75,9 77,7 74,7 73,8
Өңдеуші өнеркәсіп 20,5 18,6 19,0 17,6 29,8 18,9
Электр энергия, газ және суды 8,9 4,5 5,1 4,7 4,5 7,3
өндіру және тарату.
Машина және жабдықтар өндірісі 1,1 0,47 0,4 0,3 1,2 -
Кеңселік жабдық және есептегіш - 0,0 0,0 0,0 0,0 -
техника жүйесі
Электр машинасы және электр 0,1 0,2 0,2 0,2 0,1 -
жабдықтар жүйесі
Радио, телевидения, байланыс үшін- 0,0 0,0 0,0 0,0 -
жабдықтар шығару
Медицина тезника, өлшеу құралы, - 0,0 0,0 0,0 0,0 -
оптикалық жабдық, сағат өндірісі
Автомобиль, прицев, жартылау - 0,0 0,0 0,1 0,2 -
прицеп жүйесі
Басқадай көліктік жабдықтар - 0,0 0,2 0,1 0,1 -
Басқа жылдармен салыстырғанда машина жасау жағдайының негізгі
көрсеткіштері өсуі (динамикасы)5-7 кестелерде келтірілген. 5-кесте дерегіне
сәйкес машина жасау саласы айтарлықтай өзгерістерге ұшырады: 1993 –тен 1999
жылға дейінгі өндірістің құлдырауы (1985 жылмен салыстырғанда 1999 жылы
өндірістің физикалық көлем индексі 19,8 пайызды құрады) және 2000 жылдан
бастап өсудің басталуы. 2004 жылы 1985 жылмен салыстырғанда өндірістің
физикалық көлемінің индексі мұнай-газ жабдықтары, электр жабдықтар, электр
және оптикалық жабдықтар, көлік құралдары өндірістері есебімен 85,9 пайызды
құрады
5-кесте. Машина жасау саласындағы өндірістің физикалық көлемінің
индексі
Жылдар 1990 1995 1996 1997
ҒимарБерушіМашина* Басқа
ат құралджабдыққұралқұрал
жәнк ар тары дары дар
құрыл
ыс
Электр машиналары 37,4 18,6 35,9 5,6 2,5 35,9 7,4 2,0
және жабдықтар
өндірісі
Жабдықтар және 43,5 1,0 47,8 2,3 5,4 39,4 11,7 0,6
радио, телевизор,
байланыс үшін
аппаратуралар
өндірісі
Медициналық 41,2 2,7 42,5 6,3 7,3 45,4 4,8 7,3
прибор, оптикалық
инструмент, сағат
өндірісі
0,4Автомобиль 55,4 0,9 31,0 11,5 1,2 43,9 18,0
өн0,4еркәсібі
Басқа көлік 41,6 3,2 28,0 25,6 1,6 43,9 18,0
жабдықтар өндірісі
9-кесте. 2004 жылыдың басында экономикалық әрекеттің түрлері
бойынша негізгі қорлары
2004 ж. 01.01. ЕскерЖаңаЖою Жалпы
болғаны ту рту коэф-тнегізгі
млн.теңге дәрежкоэфі, қордағы
есі, -ті пайызбжоқ
пайыз ен ескерірген
бен негізгі
қордың
үлес
салмағы,
пайызбен
Алғашқы Баланстың
бағасы бағасы
бойынша бойынша
(үстімізд(ескіруді
егі) шығарған
соң)
Барлық негізгі қор 5707379 3870034 32,2 14,20,9 6,0
Кен өндіру өнеркәсібі 1595603 970819 39,2 15,50,7 4,7
Өңдеуші өнеркәсіп 659805 466109 29,4 15,51,5 10,8
Электр энергия, газ және 442633 304683 31,2 7,1 0,7 9,4
суды өндіру, тарату
Машина жабдықтар өндірісі28494 19315 32,2 29,41,6 13,3
Автомобиль, прицеп, 12491 7003 43,9 18,00,4 4,6
жартылай прицеп, басқадай
көлік жабдықтары өндірісі
Машина жасаудың экспорттың барлық көлеміндегі үлесі 2 пайыз (20 млн.АҚШ
доллар), импорттың –43 пайызын (12 млн.АҚШ доллары), Отандық өндірістің
ішкі машина жасау өніміндегі үлесі 13 пайызды құрайды.
Машина жасау өнімінің сыртқы сауда айналымы өндірістің дамушылығын және
бәсекелестікке қабілеттілік көрсеткіші, бұл жалпы экспортқа аз бағдарланған
сала екендігін көрсетеді. Машина жасау өнімдерін импорттауға тәуелділік
тағы да бұл саланың төменгі дәрежеде дамуын көрсетеді. (1,11 кесте).
Жоғарыда талдау деректерінен басқа, Қазақстан машина жасау кешенінің
жағдайы мыналарға әкеледі:
- Машина жасау кешеніне өнеркәсіптік-өндірістік қордың небәрі
5 пайзы ғана, өндірістік бағыттағы негізгі капиталға келетін
жалпы инвестицияның 1,6 пайызы жәе жыл сайынғы енгізілетін
өнеркәсіптік қор бағасының 0,9 пайызы, өнеркәсіптік-
өндірістік қызметкерлер жалпы санының 12,5 пайызы, жалпы
өндірілетін өнеркәсіп өнімінің 3,2 пайызы келеді;
- Шағын кәсіпкершілік субъектілер есебінен соңғы 5 жылда
рсепубликадағы машина жасау кәсіпорындары санының өсуі
байқалады;
- Жалпы машина жасау кәсіпорындары санындағы –машина жасаудың
соңғы өнімдерін шығаратын завод өндірушілердің үлесі 6
пайызды ғана құрайды;
- Машина жасау өнімдерінің Қазақстан ішкі рыногындегі
Қазақстандық өндіріс бұйымдарының үлесі 13 пайызды құрап, ал
қалған қажеттіліктің 87,1 пайызы шетелдерден тасымалдау
арқылы жүзеге асады (негізінде Ресейден әкелу).
Әлемдік материалдар рыногы тенденциясының ерекшелігі мынандай, отандық
негізгі және қосалқы материалдар базасынсыз машина жасау кешенінің тұрақты
қызмет етуші қамтамассыз етеуге болмайды, отандық машина жасау өндірісі
өнімдерінің бәсекелестікке қабілетсіздігінің негізгі себебі шетелдік сондай
өнімдермен салыстырғанда –республиканың басты кәсіпорындарының ескірген
технологияны қолдануы, импортталған бөлшектер, материалдар, энергия
қуаттарды пайдалану үлесінің тым жоғарылықпен байланысты-олардың жоғары
өзіндік құны және төменгі сапасы болып табылады.
Республиканың машина жасау кәсіпорындарының практикалық тұрғыдан оны
дамыту үшін өзінің айналмалы қоры болмай қажетті техникалық дәрежеде
қамтамассыө етілмек, бәсекеге қабілетті шоғырланатын өнімдері болмай,
толыққанды өндірістік және ғылыми-техникалық нфрақұрылыммен қамтамссыз
етілмей, инженер –техникалық кадрлар мен жұмысшы мамандарына тапшы болып
келеді.
Қазіргі бар техникалық және кәсіби білім жұмысты берушілердің және
қызметкерлердің мамандары дәрежесі бойынша еңбек рыногы талабына сондай-ақ
1997 ISKED білім мамандарының Халықаралық стандартына байланысты болмай,
кей оқу орындары тұрақты жұмыспен қамтамассыз етушылердің талаптарын
білмейді де.
Орын алып отырған проблемаларға қарамастан салада шығарылатын өнімі
2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда мұнай-газ жабдықтары (2,3 рет),
моторлар (2,2 рет), көтергіш крандары (1,7 рет) рычагты подшипниктердің
өсуі есебінен жалпы өнім көлемі артты.
Таяу уақытта Қазақстан мұнай-газ жабдықтарын дәстүрлі түрде
импорттайтын. 200 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Үкіметінің жүргізген
импортты ауыстырушы саясаты шеңбері және 1997 жылғы “Қазақойл” ҰК
қабылдаған республикада мұнай-газ машина жасау саласын ұйымдастыру және
дамыту бойынша стратегиясына сай мұнай –газ машина жасау саласының
қалыптасуы басталды. (12 кесте).
Мұнай-газ жабдықтарын шығару, экспорттау және импорттау жайлы деректер
(АҚШ-тың млн.доллар)
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Жалпы көлемі 860 960 1000 1100 1240 1860 2070
ҚР-да жеткіліксізжеткіліксізжеткіліксі з22,1 30,5 55 65
шоғырланған
өнімдер
Жалпы жеткіліксізжеткіліксізжеткіліксі з10,3 9,5 10 10
экспорты
Жалпы импорты860 960 1000 1090 1200 1800 2000
Сонымен қатар, өзіндік өндірістің өсуімен бірге мұнай-газ жабдықтарын
импорттау көлемді артуда. Қазақстанда мұнайц-газ жабдықтарына қажеттілік
рыногы 2002 жылы 1,86 млрд. АҚШ долларын құраса, ал 2003 жылы 2,07 млрд.
АҚШ долларынан асты. Бұл жағдайда, отандық тауар өндірушілердің бұл өнімге
қажетті 3,1 пайызға, яғни 65 млн. АҚШ долларын ғана қамтамассыз етті.
Ауыр жағдай ауыл шаруашылық машиналарын жасауда байқалуда. Қазіргі бар
Қазақстан ауыл шаруашлық техникаларының ескіруі 90 пайызға жақындады. (ГОСТ-
ың бекіткен техникалық тапсырмасы нормативі бойынша астық жинау комбайндары
мен тракторлардың орташа жасы 70-75 пайыз. Қолда бар барлық техниканың
істен шығаруға (списать етуге) астық комбайндарының 82,9 пайызы,
тракторлардың 95,4 пайызы, жатканың 88 пайызы және себу техникасының 895
пайызы жатады.
Қазіргі уақытта, ресупбликаның астық жинау комбайндарының қазақстандық
рыногі жетекші ауыл шаруашылық техникаларын шығаратын елдердің, оның ішінде
ТМД елдері Ресей, Украина, Белорусьтың техникаларымен қамтамассывз етілген.
Өйткені бұл елдер техникасының бағасы сатып алуға ыңғайлы, Қазақстанның
табиғи климаттық жағдайына бейімделген, және техникалық қажет көрсетуге
қажетті сервистік базасы бар.
Техникамен қамтамассыз ету қалай? Республика көлемі бойынша жыл сайынғы
ауылдың тауар өндірушілердің техниканы жаңарту қажеттілігі мынадай:
тракторлар –8000, комбайндар –4000, себу техникалары –1000, жатка- 900
дана қажет етеді.
90-шы жылдары Көлік және байланыс Министрлігі басқаратын саладағы
негізгі қор практикалық тұрғыда жаңаланбады, соның салдарынан техника мен
жабдықтардың тозуы 90 пайызға жетті. 2001 жылдан бастап аталған министрлік
жүйесінде негізгі қорды жинау басталды: ескі бөлшектерге қарағанда соңғы
даяр өнімдер көбірек әкеліне басталды.
Республикада “Қазақстан инжиниринг” Ұлттық компаниясы АҚ құрылды, оның
құрамына қорғасын өнеркәсібінің машина жасау кәсіпорындары кірді. 2000
жылдан бастап сала кәсіпорындарының азаматтық өнімдері шығаруды дамытуға
қайта мамандануы жүрді.
Дипломдық жұмыстың „Әлемдік машина жасау теңденциясы және Қазақстан
республикасы машина жасау кешенінің казіргі жайын талдау ” делінетің
бірінші бөлімінде машина жасау саласының қазіргі әлем елдері мен
Қазақстандағы даму жайына жан-жақты талдау жасалынып, оның дамуындағы
орын алып отырған қиындықтар мен кемшіліктер сипатталынған.
Соңдай-ақ, бұл тарауда Қазақстанда темір жолдың қозғалмалы составы,
автомобиль, кеме , самолет сияқты машина түрлерінің Қазақстанда
шығарылмауы, оның еліміз өнеркәсіпті дамытуды тежеуші мәселелері қаралған.
Ал бұл кедергілерді шешу жолдары дипломдық жұмыстың келесі тарауында
қаралатын болады.
IIБӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАНДА МАШИНА ЖАСАУ САЛАСЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР
2.1 Қазақстанның өз аумағында машина жасауды дамыту мүмкіндіктері
Жалпы еліміздің машина жасау саласы кеңестік дәуір кезінен артта қалып
келді. Себебі, Қазақстанда шоғырлданған өндіріс орындарының өндірген
өнімдері түгелімен Ресей, Украина, Беларуссия елдеріне жіберілді. Ал енді
Одақ ыдырағаннан кейінгі жағдай белгілі. Елдегі қайта құру кезеңінде бір
орталыққа бағынған барлық салалармен бірге өндіріс орындары, оның ішінде
машина жасау саласы да мүлдем құлдырады. Кәсіпорындардың жаппай жабылуы
машина жасау саласында жұмыс істейтін көптеген мамандардың жұмыссыз қалып,
басқа салаларға кетіп қалуына, тіпті мамандықтарын сай жұмыс іздеп өзге
салаларға кетулеріне себеп болды. Еліміздің машина жасау саласын қайтадан
қолға алу үшін кезінде қабылданған импортты алмастыру, Индустриялдық-
инновациялық даму стратегиясы сияқты ауқымды бағдарламалардың көп септігі
тиді. Жолдауда Қазақстанда одан әрі индустрияландыру бағыты бойынша
экономиканың өндірістік қуаттармен жарақталуы және еліміздегі негізгі
қордың ескіруі проблемасына талдау жүргізу, негізгі құрал-жабдықтарды
өндірістік инфрақұрылым және технологиялық үрдістерді түбегейлі жаңартуға
бағытталған бағдарлама әзірлеу және неғұрлым басым салалары мен
кәсіпорындарды осы зааманғы негізінде индустрияландыру керектігі жайында
көп нәрсе айтылды. Бізге керегі осы. Әлемдегі дамыған елдер, Жапония,
Германия өткен ғасырдың 70–ші жылдарынан бастап ғылым мен техниканың ең
жаңа да тиімді жетістіктерін, жжоғары деңгейдегі технологияларды пайдалану
арқылы өз елдерінің экономикасын қарқынды дамытып алды. Ал, қазіргі бл
елдерде жаңа заманның технологиялық үрдістерін пайдаланып, қоршаған ортаға
зияны тимейтін өндіріс орындары салынуда. Машина жасау саласының қарқынды
дамуының өндірістің басқа салаларының жедел дамуына ықпал жасайтынына
олардың көздері әбден жетті. Мұның айқын мысалын машина жасау саласын жедел
қолға алған Оңтүстік Корея мен Қытай елінен көреге болады.
Машина жасау саласы мамандарының айтуларынша, бүгінгі күндері басқа
жақтан сатып алып отырған өнімдердің 40-45 пайыын өз елімізде жасап
шығаруға болады екен. Жеке шаруашылықтар есебінен дамыған ауыл шаруашылығы
үшін машина жасау саласының өнімдеріне деген сұраныс күн артып келеді.
Машина жасау саласын дамытуға деген қажеттілік өзінен-өзі туындап отыр.
Әбден ескіріп, тозуға айналған құрал-жабдықтар уақыт талабынан шыға
ламағандықтан да машина жасау саласы өнімдерінің бәсекелестік деңгейі
төмен, сондықтан ішкі және сыртқы сауда рыногында төтеп бере алмайды.
Әзірге бөлшектер, тетіктер, құймалар дайындамаларын ғана жасап жүрміз. Ал
бүгінгі таңда ауыл шаруашылығынды пайдаланып жүрген комбайн, трактор, дән
сепкіштердің дені мерзімі өткен, ескірген техникалар екені белгілі. Әрине
машина-тракторлар дегеніңіз ауыл шаруашылығында ғана емес, басқа салаларға
қажет. Ал, ауыл шаруашылығы машина-тракторсыз дами алмайды. Өзімізде
жасалмаса, шетелдерден оларды қымбат бағаға сатып әкеле беретін боламыз.
Біздің Павлодар трактор зауытының жай-күйі қалай? Соңғы екі-үш жылда
зауыт бірде-бір трактор шығара алған жоқ. Кезінде атағы шыққан
кәсіпорындарының бұл күнде аты барда, заты жоқ. Дайын тұрған өндіріс орнын
қайтадан өмірге келтіріп ауыл шаруашылығына қажетті трактордан бастап басқа
да техникаларды жасайтын уақыт келді. Қаншама жұмыс орындары ашылып, жас
мамандардың тәжірибе жинақтайтын орны болар еді. Мамандар бұл зауытты
қайтадан трактор құрастырып шығарут үшін оның құрылымдық жүйесін өзгертіп,
басқаша жабдықтау керек екенін айтады. Бұлай жасайтындай өні бар. Өйткені
бізге қазір Кеңес заманындағы құрылымдарға сай тракторлар емес, ауылдағы
өзгерістерге сай жасалып, жобаланған, сұранысқа сай машина-трактолрлар
үлгісі қажет. Әңгіменің басында біздің универсмитеттің металлургия, машина
жасау және көлік қатынасы факультетінің әмбебап доңғалақты, жүк салатын
қорабы бар осы күнгі ауыл шаруашылығына қажетті трактордың жобасын
жасағаны жөнінде айттық. Біздің бұл жобамызды өзімізден бұрын Ресей мен
Беларусь машина-трактор жасаушылары қолдап, жолға қою керек деп отыр.
Өкінішке орай, біздің бұл ұсынысымыз халықаралық байқауларда жүлделі
орындар иеленгенімен, еліміздің даму институттарының, арнайы
министрліктердің назарына бір ілікпей қойды.
Кезінде 90-шы жылдары өндіріс орындары тоқтап тұрған кезде мамандар
екі қолға бір жұмыс таба аламай қалды. Біздің қазақ балалары техникалық
білім беретін оқу орындарына сирек келетін еді. Ал қазір облыс
орталығындағы Ақсу мен Екібастұздың көптеген ірі өндіріс орындарында
техниканың қыр-сырына үйреніп, әртүрлі мамандықтар бойынша білім алған
біздің түлетеріміз жұмыс істеп жүр. Ауылдан келетін өз балаларымыз да дұрыс
техникалық білім алып, білікті маман болып шықсын деген оймен факультет
ұстаздары бәріміз бірігіп біраз оөқулықтарды қазақ тіліне аударып шықтық.
Заманда түзелді. Өз еліміздің машина жасау саласын дамытуды тезірек қолға
алу керек екенін жеңіл көлікке деген сұраныстың жыл сайын еселеп артып
келе жатқанынан-ақ көреге болады. Халық шетелдерде қолданыста болған,
кейбір тозығы жеткен арзан көліктерді көптеп сатып алуда. Өзге елдің
экономикасын көтеруге бар жиған-тергендерін беруде. Сол машаналарды өз
елімізде жасауды, Қытайдың, Оңтүстік Кореяның машина жасау саласындағы
тәжірибелін зерттеп пайдалануды ойлайтынымыз уақытты босқа өткізгенмен
бірдей екенін естеріңе салғым келеді. Елбасы жаңа Жолдауында “Әлемдік
рыноқта бізді күтіп тұрған ешкім жоқ, бірақ біз онда қажеттілігімізді
танытып, іргемізді бекітіп алуымыз қажет”, деп бұл үшін не жасау керек
екенін нақты айтып та берді. Ал, әлемнің бәсекеге барынша қабілетті және
серпінді дамып келе жатқан елдерінің біріне айналғысы келетін Қазақстанның
іргесін бүгінгі студент жастарымызға үлкен сенім артамыз. Өз елімізде
машина жасап шығаруға қолымыз іскер, біліміміз ұшқыр болсын деген тілек
айтқым келеді.
Егер ұлттық инновациялық қор өзі бөлген қыруар ақшаның пайдалану
тиімділігін қадағалап отырса, басталған істің орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz