Жеке тұлғаның даралық ерекшеліктері
І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДАРАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Жеке адамның дамуының бағыт.бағдары
1.2. Жеке адамды зерттеудің мақсат.міндеттері және оның қоғамдық мәні
1.3. Адамның кажеттілігі мен мұқтаждылығы және іс.әрекет түрлері
2. ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒА
2.1. Тәрбие . жеке тұлғанын қалыптасуынын шешуші факторы ретінде
2.2. Жеке тұлғаны жан.жақты үйлесімді дамытудың маңызы
3.1.Жеке тұлғаны жан.жақты дамыту міндеттері
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДАРАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Жеке адамның дамуының бағыт.бағдары
1.2. Жеке адамды зерттеудің мақсат.міндеттері және оның қоғамдық мәні
1.3. Адамның кажеттілігі мен мұқтаждылығы және іс.әрекет түрлері
2. ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒА
2.1. Тәрбие . жеке тұлғанын қалыптасуынын шешуші факторы ретінде
2.2. Жеке тұлғаны жан.жақты үйлесімді дамытудың маңызы
3.1.Жеке тұлғаны жан.жақты дамыту міндеттері
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Әлеуметтік қатынастар субьекті әрі әлеуметтік мәнді қасиеттердің иегері ретінде әрбір адам - жеке адам болып сипатталады.
"Жеке адам" түсінігі мен қатар біздің қолданымымызды "адам", "дара адам" терминдері бірге жүр. Бұл түсініктердің әрқайсысы өз ерекшелітерімен ажыратылады, бірақ бір-бірімен тығыз байланысты. Осылардың ішінен ең жалпылаған, көп қасиеттердің бірігуін - "адам" түсінігі камтиды. Адам өмір дамуының ең жоғарғы деңгейінің көрінісі, қоғамдық еңбек барысының әр табиғатпен әлеуметтік болмыс тұтастығын аңдататын тіршілік иесі. Алайда, адам әлеуметтік тектік мәнге ие болғанмен, ол жалпы табиғат болмысы ретінде - дара адамдық сипаты жағынан жанды мақұлық дүниесінен бөлектенбейді.
Дара адам - "homo sapiehs" тектілердің өкілі, адамдық даму нышандарының иесі нақты адам.
Даралық - накты адамның табиғи және әлеуметтік қабылдаған қайталанбас ерекшеліктерімен қасиеттері.
"Жеке адам" түсінігіне байланысты ең алдымен адамның қоғамдық мәнді сапалары еленеді. Адамның әлеуметтік мәні онын қоғамен байланысында қалыптасады да көрініс береді.
Әрқандай қоғаммен орай адамның қасиет сапа өлшемдері әрқилы келеді. Қоғам социологиясы нақты коғамның психологиялық типін анықтап отырады.
Жеке адам көп сатылы құрлымға ие. Осыдан жеке адам психологиялық ең жоғарғы да жетекші деңгейі қажеттік - себеп аймағы - жеке адамның бағыт - бағдарынан, оның қоғамға, басқа тұлғаларға, өзіне қатынасынан және қоғамдық және еңбектік міндеттерінен туындайды. Сонымен бірге, жеке адам үшін мәнді құбылыс тек оның ұсынған бағыттары ғана емес, оның өз қатынас мүмкіндіктерін іске асыру қабілеті де үлкен маңызға ие. Ал бұл өз кезегінде адамның іс - әрекеттік икемділігіне, оның қабілеті, білімі және ептілігіне, көңіл - күй, еріктік жэне ақыл - ой сапаларымен байланысып жатады.
Адам өмірге дайын қабілет, мінез және кызығуларымен келмейді, бұлардың бәрі белгілі табиғи негізде адамның өмір барысында қалыптасады. Адам тәнінің негізі, яғни генотипті онын анатомиялық -физиологиялық ерекшеліктерін, құрылым иесі адам өткен әлеуметтердің білім, салт, заттай және рухани мәдениеті күйінде топталған өмір тәжірбиесін игерумен ғана жеке адам дәрежесіне көтеріледі.
Жеке адам дамуы - өз мүмкіндіктерін үздіксіз кеңітіп, кажеттіліктерін арттырып барумен байланысты. Осы даму деңгейі накты адамға тән болған қарым-қатынастар аймағымен өлшенеді. Даму дәрежесі мардымсыз тұрғаның тіршілік күйбегінен аспайды. Ал даму деңгейі өзінің тәрбиелігімен, қоғамдық мәнді құндылықтармен ерекшеленеді.
"Жеке адам" түсінігі мен қатар біздің қолданымымызды "адам", "дара адам" терминдері бірге жүр. Бұл түсініктердің әрқайсысы өз ерекшелітерімен ажыратылады, бірақ бір-бірімен тығыз байланысты. Осылардың ішінен ең жалпылаған, көп қасиеттердің бірігуін - "адам" түсінігі камтиды. Адам өмір дамуының ең жоғарғы деңгейінің көрінісі, қоғамдық еңбек барысының әр табиғатпен әлеуметтік болмыс тұтастығын аңдататын тіршілік иесі. Алайда, адам әлеуметтік тектік мәнге ие болғанмен, ол жалпы табиғат болмысы ретінде - дара адамдық сипаты жағынан жанды мақұлық дүниесінен бөлектенбейді.
Дара адам - "homo sapiehs" тектілердің өкілі, адамдық даму нышандарының иесі нақты адам.
Даралық - накты адамның табиғи және әлеуметтік қабылдаған қайталанбас ерекшеліктерімен қасиеттері.
"Жеке адам" түсінігіне байланысты ең алдымен адамның қоғамдық мәнді сапалары еленеді. Адамның әлеуметтік мәні онын қоғамен байланысында қалыптасады да көрініс береді.
Әрқандай қоғаммен орай адамның қасиет сапа өлшемдері әрқилы келеді. Қоғам социологиясы нақты коғамның психологиялық типін анықтап отырады.
Жеке адам көп сатылы құрлымға ие. Осыдан жеке адам психологиялық ең жоғарғы да жетекші деңгейі қажеттік - себеп аймағы - жеке адамның бағыт - бағдарынан, оның қоғамға, басқа тұлғаларға, өзіне қатынасынан және қоғамдық және еңбектік міндеттерінен туындайды. Сонымен бірге, жеке адам үшін мәнді құбылыс тек оның ұсынған бағыттары ғана емес, оның өз қатынас мүмкіндіктерін іске асыру қабілеті де үлкен маңызға ие. Ал бұл өз кезегінде адамның іс - әрекеттік икемділігіне, оның қабілеті, білімі және ептілігіне, көңіл - күй, еріктік жэне ақыл - ой сапаларымен байланысып жатады.
Адам өмірге дайын қабілет, мінез және кызығуларымен келмейді, бұлардың бәрі белгілі табиғи негізде адамның өмір барысында қалыптасады. Адам тәнінің негізі, яғни генотипті онын анатомиялық -физиологиялық ерекшеліктерін, құрылым иесі адам өткен әлеуметтердің білім, салт, заттай және рухани мәдениеті күйінде топталған өмір тәжірбиесін игерумен ғана жеке адам дәрежесіне көтеріледі.
Жеке адам дамуы - өз мүмкіндіктерін үздіксіз кеңітіп, кажеттіліктерін арттырып барумен байланысты. Осы даму деңгейі накты адамға тән болған қарым-қатынастар аймағымен өлшенеді. Даму дәрежесі мардымсыз тұрғаның тіршілік күйбегінен аспайды. Ал даму деңгейі өзінің тәрбиелігімен, қоғамдық мәнді құндылықтармен ерекшеленеді.
1. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы «Эверо» 2004 ж. ( 44-47б.)
2. Алдамұратов Ә., т.б. «Жалпы психология» Алматы, «Білім» 1996 ж.
(47-49б.)
3. Аймауытұлы Д. «Психология» Алматы «Рауан» 1995 ж. (56-63б.)
4. Гоноболин Ф.И. «Психология» Алматы «Мектеп» 1976 ж. (48-52б.)
5. Зимняя И.А. «Педагогикалық психология» Алматы «Мектеп»
1976 ж.(78-82б.)
6. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы: Қазақ университеті,
1993 ж. (56-77б.)
7. Жарықбаев Қ. «Жантану негіздері» Алматы «Кітап» 2002 ж.
(44-47б.)
8. Мұқанов М.М. «Жас және педагогикалық психология»
Алматы, 1982. (52-61б.)
9. А.Темірбеков, С.Балаубеков. «Психология» Алматы «Мектеп»,
1998 ж.(77-81 б.)
10.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. СПб.,1998. (127-129)
11.Максименко С.Д. Общая психология.- М.:Ваклер,2000.-521с.
12.Сәбет-Баб-Баба.Жалпы психология.-Алматы,2005
(84-96беттер)
13. Сейтахметов Н.Общение и личность.-Алматы,1996 (88 стр.)
14.Тәжібаев оқулары.
Этнопсихология және этнопедагогика
(ғылыми жинақ X-шығуы)113-бет
2. Алдамұратов Ә., т.б. «Жалпы психология» Алматы, «Білім» 1996 ж.
(47-49б.)
3. Аймауытұлы Д. «Психология» Алматы «Рауан» 1995 ж. (56-63б.)
4. Гоноболин Ф.И. «Психология» Алматы «Мектеп» 1976 ж. (48-52б.)
5. Зимняя И.А. «Педагогикалық психология» Алматы «Мектеп»
1976 ж.(78-82б.)
6. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы: Қазақ университеті,
1993 ж. (56-77б.)
7. Жарықбаев Қ. «Жантану негіздері» Алматы «Кітап» 2002 ж.
(44-47б.)
8. Мұқанов М.М. «Жас және педагогикалық психология»
Алматы, 1982. (52-61б.)
9. А.Темірбеков, С.Балаубеков. «Психология» Алматы «Мектеп»,
1998 ж.(77-81 б.)
10.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. СПб.,1998. (127-129)
11.Максименко С.Д. Общая психология.- М.:Ваклер,2000.-521с.
12.Сәбет-Баб-Баба.Жалпы психология.-Алматы,2005
(84-96беттер)
13. Сейтахметов Н.Общение и личность.-Алматы,1996 (88 стр.)
14.Тәжібаев оқулары.
Этнопсихология және этнопедагогика
(ғылыми жинақ X-шығуы)113-бет
ЖОСПАР
І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДАРАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Жеке адамның дамуының бағыт-бағдары
1.2. Жеке адамды зерттеудің мақсат-міндеттері және оның қоғамдық мәні
1.3. Адамның кажеттілігі мен мұқтаждылығы және іс-әрекет
түрлері
2. ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒА
2.1. Тәрбие - жеке тұлғанын қалыптасуынын шешуші факторы ретінде
2.2. Жеке тұлғаны жан-жақты үйлесімді дамытудың маңызы
3.1.Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту міндеттері
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Әлеуметтік қатынастар субьекті әрі әлеуметтік мәнді қасиеттердің
иегері ретінде әрбір адам - жеке адам болып сипатталады.
"Жеке адам" түсінігі мен қатар біздің қолданымымызды "адам", "дара
адам" терминдері бірге жүр. Бұл түсініктердің әрқайсысы өз ерекшелітерімен
ажыратылады, бірақ бір-бірімен тығыз байланысты. Осылардың ішінен ең
жалпылаған, көп қасиеттердің бірігуін - "адам" түсінігі камтиды. Адам өмір
дамуының ең жоғарғы деңгейінің көрінісі, қоғамдық еңбек барысының әр
табиғатпен әлеуметтік болмыс тұтастығын аңдататын тіршілік иесі. Алайда,
адам әлеуметтік тектік мәнге ие болғанмен, ол жалпы табиғат болмысы ретінде
- дара адамдық сипаты жағынан жанды мақұлық дүниесінен бөлектенбейді.
Дара адам - "homo sapiehs" тектілердің өкілі, адамдық даму
нышандарының иесі нақты адам.
Даралық - накты адамның табиғи және әлеуметтік қабылдаған қайталанбас
ерекшеліктерімен қасиеттері.
"Жеке адам" түсінігіне байланысты ең алдымен адамның қоғамдық мәнді
сапалары еленеді. Адамның әлеуметтік мәні онын қоғамен байланысында
қалыптасады да көрініс береді.
Әрқандай қоғаммен орай адамның қасиет сапа өлшемдері әрқилы келеді.
Қоғам социологиясы нақты коғамның психологиялық типін анықтап отырады.
Жеке адам көп сатылы құрлымға ие. Осыдан жеке адам психологиялық ең
жоғарғы да жетекші деңгейі қажеттік - себеп аймағы - жеке адамның бағыт -
бағдарынан, оның қоғамға, басқа тұлғаларға, өзіне қатынасынан және қоғамдық
және еңбектік міндеттерінен туындайды. Сонымен бірге, жеке адам үшін мәнді
құбылыс тек оның ұсынған бағыттары ғана емес, оның өз қатынас
мүмкіндіктерін іске асыру қабілеті де үлкен маңызға ие. Ал бұл өз кезегінде
адамның іс - әрекеттік икемділігіне, оның қабілеті, білімі және ептілігіне,
көңіл - күй, еріктік жэне ақыл - ой сапаларымен байланысып жатады.
Адам өмірге дайын қабілет, мінез және кызығуларымен келмейді, бұлардың
бәрі белгілі табиғи негізде адамның өмір барысында қалыптасады. Адам
тәнінің негізі, яғни генотипті онын анатомиялық -физиологиялық
ерекшеліктерін, құрылым иесі адам өткен әлеуметтердің білім, салт, заттай
және рухани мәдениеті күйінде топталған өмір тәжірбиесін игерумен ғана жеке
адам дәрежесіне көтеріледі.
Жеке адам дамуы - өз мүмкіндіктерін үздіксіз кеңітіп, кажеттіліктерін
арттырып барумен байланысты. Осы даму деңгейі накты адамға тән болған
қарым-қатынастар аймағымен өлшенеді. Даму дәрежесі мардымсыз тұрғаның
тіршілік күйбегінен аспайды. Ал даму деңгейі өзінің тәрбиелігімен, қоғамдық
мәнді құндылықтармен ерекшеленеді.
1.1Жеке тұлғаның даралық ерекшеліктері
Әрбір адам өзінің қоғамдағы өмірлік әдептерін реттеумен күнделікті
тіршілік проблемаларын шешіп береді. Бірдей қиыншылық, кедергілердің
шешімін әр адам өз әдіс, тәсілдерімен табуы мүмкін. Осыдан жеке адамды
танып, білу үшін сол адамның алдында туған өмірлік міндеттерін, оларды іске
асыру жолдары мен өмір барысында ұсынған принциптерін жете білу қажет.
Қоғам қатынастарға араласып жэне оларды басшылыққа ала отырып, адам
сол қатынастардың ықпалында қалып қоймайды. Әрқандай дара тұлға өз
дербестігі мен ерекшелігіне ие.
Жеке адамның дербестігі оның ең жоғары психикалық сапасы - рухани
дүниесімен ұштасады. Рухани дүние дегеніміз адам мәнінің ең биік көрінісі,
оның жалпы азаматтық инабат парызды түсіне білуі, болмыстығы өз орнына сай
қызмет ете алуы. Жеке адамның рухани жетілгендігі - бұл жоғарғы
дәрежелердегі саналық жетілу, ізгі мұраттарды басшылыққа алу, сонымен
бірге, жаман ниеттермен мезеттік шен - шекпеннен, жалған белсенділік пен
өтірік - өсектен өзін аулак үстай алуы. Ал адамның мұндай қасиет, сапаларды
өз бойына дамытуы өз бойына дамытуы көріне коғамдык салтқа тәуелді.
Қоғамның даму дәрежесі неғұрлым темен болса. ел ішінде оаршыны бірдей
тенестіру принципі өріс алады да, ондай коғам мүшелерінің көбі құлдық
бағыну күйінен арыла алмайды. Дербестігінен айтылып өз бетінше ой
жүгіртпеген адам өзінің тұлғалық дамыту ниетінен ажыратып калады.
Жеке адам сапалары сол адамның араласқан қатынастар өрісіне, әртүрлі
элеуметтік өмір аймағында қызмет ете алу қабілетіне байланысты келеді.
Шығамаршыл тұлға тікелей қоршаған әлеумет шеңберінде қалып қоймай, өзін
ауқымды қоғам аймағы негізінде қалыптастыруға ұмтылыс жасайды. Мұндай адам
бойында өзі жасаған қауымының, тіпті бүкіл қағамның болашақ өркениеті
көрініп, ол өз дәуірінің сапалық деңгейінен көш ілгері жүреді. Жеке адамның
өз дербестігіне ие болуы оның тұйық әлеуметтік топқа бағынышты еместігін
көрсетумен бірге сол адамның жоғарғы деңгейіндегі дәлелі.
Жеке адамның дамуы, яғни оның элеумкттік ұнамды қасиеттерінің
калаптасуы белгілі қоғамдық қолдау мен элеуметтік кажетсінуді керек етеді.
Дара адамның жеке адам сатысына көтерілуі үшін маңызды факторлар;
идентифиация, яғни дара адамның өзін басқа адамдармен теңестіру, қоғам
талабына сай болу ниетімен қалыптасып бару пройесі: персонализация - дара
адамның өз басының басқа адамдар өмірінде кадірі барын түсіне білуі,
сонымен бірге нақты элеуметтік топта өзінің кісілік мүмкіндіктерін іске
асыра алуы.
Басқа әлеуметтік мүшелерімен жеке адам өз "Мен" негізінде қатынас
түзеді. Ғылымда "жеке адам рефлексия" деп атаған бұл "Мен" ұғымы өз ішінде
әр адамның өз жөніндегі танымын, өз мүмкіндіктерін жэне өз қадірін сезе
білу сияқты сапаларын қамтиды. Жеке адамның өзіне өзі берген бағынысының
астам не боуынан сол адамның ішкі- жан арпалыстары келіп шығады.
Адамның өмірі нақты тарихи - әлеуметтік аймақта жүріп жатады. Дүниелік
жағдаяттар өндіру ерекшелігі, тұтыну аймағы элеуметтік қатынастар адамның
түрмыс салтын анықтап оның тұрақты қылық әрекеттерін белгілейді.
Әрқандай жеке адамның өмірлік салтын, жеке құндылық бағыттарына орай
тіршілік жағдайларрын өзгертудің қайта құрудың жалпылаған тұрақты тәсілдер
жүйесін түзіп барады. Осындай адамның тұрмыс тіршілік салты оның жалпы өмір
сүру, қоғамдағы өз орның елудің бағдарына айналады. Әлеуметтік құңды салт-
бағыттан адамның жоғарғы инабатты жасампаздық өмірі, рухани - этикалық,
рухани -эстетикалық дүние танымы туындайды. Адам өмірі, осыдан бір мезеттік
ықпалдар билегінде қалып қоймай, ішкі заңдылықты ниет - себептер жүйесін
арқау етеді, өзінің әлеуметтік мәнді, мағыналы мұраттарын байланыстыра,
саналы бағытта жасау мүмкіндігін алады.
Тұрмыс - салт бағыты тұрақтанбаған адам күнделікті күйбегінен аса
алмайды, осыған мүмкіндіктерін толық жүзеге асыра алмай, өміршеңдігі
кемиді, рухани – адамгершілік талаптары тарылады.
Жеке адамдағы барша өмірлік күйзеліс - ауытқулар оның өзіндік "Менің"
танымаудан, обьективті мәнді жеке басының құңды тараптарын сезіне алмаудан
келіп шығады. Жеке адам болмысының ең айқын көрсеткіші оның өз психикалық
жағдайларын басқара алу және әрекет қылықтарын қоғам қалыптастырған
өлшемдерге икемдестіре білу дәрежесі.
Жеке адам тұрақты қасиеттер жиынтығы мен дараланады, тұлғаның барша
ерекшеліктері оның тума, нәсілдік және әлеуметтік – мәдени сапалардың
бірлігінен қалыптасады.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, онын қасиеттері мен
"сапасындағы сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң дене
жағынан үлкейеді, яғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі.
Оның тілі шығып, сөздік қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтік-тұрмыстық
және моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ме болады.
Алайда, адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы – оның бойында
болып жатқан сапалық өзгерістер. Мінез-құлықтың реактивті формалары
белсенді түрде қалыптасып келе жатқан іс-әрекеттілікке айналады, дерестік
пен өз мінез-құлқын билей алу қабілеттілігі артады. Осы және басқа да
өзгерістер адамның жеке тұлға ретінде даму процесін сипаттайды.
Педагогика мек психологияда жеке тұлғаның қалыптасуы термині жиі
қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесі дегенді және оның пайда
болып, тұтастыққа, бір қалыпты қасиеттерге және сапаларға ие болғанын
білдіреді. Қалыптастыру (қалыптасу) дегеніміз - бір нәрсеге пішін менен
тұрақтылық беру; толықтық пен нақты бір түр беру.
Микро-орта бұл – баланың ең жақын қарым-қатынас ортасы, ол – адамды
әрдайым қоршайтын және оның дамуына әсер ететін өзара байланысты заттар,
құбылыстар мен адамдар әлемі. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына, белгілі
бір мөлшерде, табиғи немесе географиялық орта, табиғат жағдайлары әсер
етеді.
Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлардың арасындағы тәрбие
ең маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиені белгілі бір әлеуметтік
қызметтер атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет, ал шығын
педагогикалық мағынада тәрбие дегеніміз - өсіп келе жатқан ұрпаққа жалпы
адамзаттық құндылықтарды игерту үшін мұғалім мен оқушылар, балалар мен ата-
аналар арасындағы бірлескен іс-әрекеттердің педагогикалық процесін
ұйымдастыру.
XVI ғасырда пайда болған преформизм (латынша - қайта құру, өзгерту) деген
философиялық ағым төмендегідей ойды ұстанған: адамның ұрығында болашақ жеке
тұлғаның барлық қасиеттері бар, ал даму олардың тек сандық жағынан артуын
ғана білдіреді. Бұл орайда әлеуметтік факторлар мен тәрбиенің маңызы жоққа
шығарылған.
Жеке тұлғаның дамуындағы тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалын бірінші
орынға койып, тәрбиенің күшін жоққа шығаратын бұл теориялар XIX ғасырдың
аяғында психологиялық-педагогикалық зерттеулердегі ерекше бір батыттың
пайда болуына себепші болды, бұл бағыт "педология", яғни тура аударғанда
"балалар туралы ғылым", "балатану" деген атқа ие болды. Қазіргі уақытта
ғалымдардың көбісі педологияны индивидтін сәби., жас өспірім, жастық
шағындағы дамуының жалпы заңдылықтары туралы ғылым ретінде қарастырады.
Социалистік құрылыс
жағдайларында біздің елімізде педология өкілдері баланың дамуының
биогенетикалық заңын белсенді түрде насихаттаған және соған сүйене отырып
балалардың әлеуметтік теңсіздігін түсіндіруге тырысқан.
Жеке тұлғаның даму факторлары туралы философиялық және психологиялық-
педагогикалық ойдың тарихы материалистік ілімде және оның бір бағытында -
материалистік диалектикада өз жалғасын тапқан. Бұл бағыттың өкілдері жеке
тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторларды тереңірек зерттеп қана
қоймай, сонымен қатар ол факторлардың өзара байланысымен олардың адамның
даму процесіне ықпал ету тетіктерін де ашып көрсетті. Қоғамның тарихын
талдай отырып, олар адамдардың шығармашылық-қайта құру әрекеті өндірістің
дамуы мен көркеюіне, әлеуметтік қатынастардың қалыптасуына, ғылыми білімнің
молаюына, рухани өмір мен өнегелілік-эстетикалық мәденнеттің баюына себепші
болды деп көрсетті.
Осылайша қоғамдық игілікке ие болып және оны дамыта отырып, адам
әлеуметтік тіршілік иесі ретінде, жеке тұлға ретінде қалыптасады.
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына сыртқы, қоршаған орта ыкпалының
мәні зор екендігіне сене отырып, философ-материалистер адамның биологиялық
табиғатын жоққа шығармады. Олардың ойынша, адам тікелей табиғи тіршілік
иесі, сондықтан ол бойына біткен нышандар ретінде көрініс тапқан табиғи
күштерге ие деп сенді. Алайда ол нышандар оның бойында тек лайықты орта мен
мақсатты тәрбие бар кезде ғана дами алады.
Материалистік философия орта мен биологиялық нышандар қатарында тәрбиеге
ерекше орын бөледі, тәрбие - жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының үшінші
факторы. Бұндағы айта кететін жағдайдың бірі - материалистік түсінікте жеке
тұлға тек объект ретінде ғана емес, сонымен қатар, ең бастысы, тәрбиенің
субъектісі ретінде, өзіндік қайта құру қызмет-әрекетінің субъектісі ретінде
қарастырылады.
Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы адамның функционалды пісіп
жетілуі мен қалыптасу процесін сипаттайды, содан кейін оның сүйектері,
бұлшық еттері, сонымен қатар ішкі мүшелері мен жүйелері дамиды. Адамның
биологиялық пісіп жетілуі мен өзгеру процесі оның дамуы мен мінез-құлығының
жас кезеңдерінде көрініс табады. Адамға табиғи берілген белгілерді дамытуда
ең маңыздысы, жанұяда болсын, қоғамдық тәрбиелік-білім беру орындарында
болсын, оларға дер кезінде сауатты диагностика беру болып табылады. Қазіргі
уақытта баланың іс-әрекеттің қандай түріне бейімділігі бар екенін
анықтайтын алуан түрлі әдістер бар. Олардың ішінде тест әдістері кеңінен
қолданылады.
Тәрбие мен білім беруде адамның табиғи қасиеттерін еекеру қажет, оның
нышандары мен қабілеттілігін анықтай отырып, олардың ары қарай дамуының
амал-тәсілдерін, формалары мен әдістерін айқындау керек. Қызметтің қандай
да бір түріне деген анатомиялық-физиологиялық нышандарынан одан ары жемісті
дамуы үшін баланың оған деген ықыласын арттырып, оны сол іс-әрекетке
араластыра отырып, сол салада тәжірибе жинастыруға жағдай жасау қажет.
"Жеке тұлға" деген ұғымда адамның қоғамдық мәні ашылады. К. Маркстің
айтуынша, адамның мәні жеке индивидке тән абстрактілік емес, өз болмысында
ол барлық қоғамдық қатынастар жиынтығы. Сондықтан ортаның жеке тұлғаның
дамуына әсері туралы сөз болғанда, ең алдымен, кең мағынада қолданылған
әлеуметтік орта деп түсіну керек, өйткені адамның жеке тұлғалық қасиеттері
әртүрі орталық қатынастар әсерінен, яғн, адамдармен және түрлі қоғамдық
институттармен өзара-қатынасы арқасында қалыптасады.
Ортаның адамның дамуына әсерін қарастыра отырып, философиялық және
педагогикалық ағымдардың көбісі адамның жеке тұлға болып қалыптасуы үшін,
сөйлеу, ойлау, тік жүру секілді адамға ғана тән нышандар дамуы үшін адами
қоғам, әлеуметік орта қажет дейді. Сәби жасынан жануарлар ортасына тап
болған балалар туралы оқиғалар олардың бойында осы адами нышандардың
дамымағаны дәлел бола алады, ол қасиеттердің қалыптасуына деген
қабілеттерінің табандалып қалғаны соншалықты, олар адамдармен қарым-қатынас
жасаудың ең қарапайым формаларын үлкен қиыншылықпен үйреніп, заманына сай
адамның тұрмыс қалпын қабылдай алмады.
Тәрбие – бұл тұлғаның алыптасуына мақсатты бағытталған процесс, сонымен
қатар тәрбие туа біткен нышандарды түзетеді және микро-ортаны өзгертеді.
Барлық балалар тәрбиелік – білім беру мекемелерінен өтеді, ол мекемелер
педагогикалқ процесті сауатты құрастырып, оқушылардың жан-жақты іс-әрекетін
нәтижлі ұйымдастырады, өйткені ол жеке тұлғаның дамуының шешуші шарты болып
табылады.
Тәрбие жеке тұлғаның тәрбиелілігі нәтижесінің белгілі бір эталонының
болуын талап етеді. Тәрбие мен оқыту адамның қоғамдық қажетті білім, білік,
дағдылардың белгілі бір жиынтығымен қарулануың, оның қоғам өмірі мен
еңбегіне дайындығын, осы қоғамдағы нормалар мен мінез-құық ережелерін
сақтауын, адамдармен қарым-қатынасын, оның әлеуметтік институттармен ара
қатынасын алдын-ала болжайды. Тек тәрбие ғана жеке тұлғаның дамуының
әлеуметтік бағдарламасын жүзеге асыратын, оның нышандары мен қабілеттілігін
жетілдіретін шешуші құрал.
Осылайша жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының жемісті болуының шарты
тарихи анықталған және әрдайым өзгеріп отыратын үш фактор: тума қасиеттері,
орта және тәрбие болып табылады.
Жеке тұлғаның қалыптасуында тәрбиеге шешуші мән бере отырып, өзара
күрделі байланыста болып отырған мақсатты тәрбие мен баланың дамуының ара
қатынасының мәнін дұрыс түсіне білу керек.
Жеке тұлғаның дамуының маңызды факторларын сөз еткенде және бұл процесте
тәрбиенің орны ерекше сксиін баса айтқанда, адамды ортаның әсерімен тәрбие
ықпалының пассивті объектісі деп қарастыруға болмайды. Кей кездерде
қолданылатын педагогиканың "баласыздық" деген сөздің астарында тәрбие
туралы кейбір еңбектерде балаға сыртқы педагогикалық әсерлердің әр түрлі
формалары мен әдістері туралы айтып, осы әсердің арқасында пайда болатын
баланың ішкі дүниесі ескерілмей келетіні туралы мағына жатыр. Жеке тұлға
өзінің қалыптасу барысында өзіндік дамуының объектісі ғана емес, сонымен
қатар субъектісі де екенін ескерту керек.
Белсенділік адамның табиғи қасиеттерінің бірі болып табылады.
Психологияда белсенділікті іс-әрекет деп атайды. Жеке тұлғаның белсенділігі
оның қажеттіліктерінен туады. Адамның белсенділігінің жануарлардан
айырмашылығы оның қажеттіліктері сәби жасынан бастап-ақ қоғамдық
қажеттіліктермен реттелінеді. Адамның белсенділігі оның себеп-салдарымен,
мақсат пен міндеттерін дұрыс қоя білумен, оларды орындау құралдарын дұрыс
таңдай алумен байланысты.
Табиғи әсерлер – бйімділік пен әуестік, сонымен қатар, адамның
сезіидері мен күйзелістері, оның сыртқы әсерлердің ықпалымен пайда болатын
сылтаулары мен қажеттіліктері – барлығы ішкі факторларға жатады. Жеке
тұлғаның дамуы мен қалыптасуы осы екі фактордың өзара байланысының нәтижесі
болып табылады.
Жеке тұлғаның өзіндік дамуына қоршаған орта мен тәрбие секілді сыртқы
факторлар әсер етсе де, бұл факторлар оның ішкі дүниесіне оң әсер еткенде
ғана және оның өз өзімен жұмысы кезіндегі өзіндік белсенділігін
ынталандырылған жағдайда ғана жеке тұлғаны дамытып, қалыптастыра алады.
Қарым-қатынас - генетикалық түрде баланың белсенділігінің ең ерте
белгісі. Адамның әлеуметтік тіршілік иесі ретіндегі ерекшеліктері осы қарым-
қатынаста көрінеді. Онда адамдарға деген қатынастың көптеген алуан түрлі
реңктері бар: ата-анаға, мұғалімдерге, таныстарына, таныс емес адамдарға,
құрдастарына, өзінен кішкентайларға, достарына. Бала өзіне дос таңдайды, ол
адамдардың белгілі бір шеңберімен қарым-қатынас іздейді, ол басқаларға
ықпал етеді. Ұжымда ол кейде ұйымдастырушы, кейе орындаушы болады. Қарым-
катынас белсенділігі жеке тұлғаның ең маңызды жақтарының дамуына жағдай
жасайды, олар адамгершілік, қайырымдылық, қамқорлық, өз өзі үшін, адамдар
алдындағы өз істері үшін жауапкершілік.
Баланың дамуы барысында жеке тұлғаның танымдық белсенділігің өрісі
кеңейіп, тереңдей түседі.
Адамның белсенділігі қоршаған өмірге ықпал етеді, болмсты қайта құру мен
өзгерту бағытталады. Әлеуметтік белсенділік дегеніміз осы. Жеке тұлғаның
белгісіне айналып, бұл белсенділік қоғамдық өмірдің барлық саласындағы
ғылымт жаңалық, өнертапқыш, жаңашылдықтың бастауы мен қозғаушы күшіне
айналды.
Жеке тұлғаның белсенділігінің аталмыш бағыттары оқушының әр алуан іс-
әрекеттерінде көрініс табады: оқу-танымдық, еңбек, қоғамдық-пайдалы
жұмыстар, ойын, эстетикалық, спорттық – сауықтыру. Оқушының іс-әрекетін
парасатты, педагогикалық дәл және дұрыс ұйымдастыру оның белсенділігің
барық бағытта дамуының бастауы болып табылады. Әрбір баланы белсенді
жұмсауға, іс-әректтегі баланың жеке тұлғаға сай өзгешелігін зерттеге, жеке
тұлғаның потенциалды мүмкіндіктерінің ашылуына барынша көмектесуге
мүмкіндік туғызатын іс-әрекетті ұйымдастырудың әдіс-тәсілдерімен
қаруландыру – осының бәрі баланың дамуының нәтижелілігін қамтамасыз ететін
тәрбиенің басты қызметі.
Сондықтан жеке тұлғаның белсенділігін жан-жақты қалыптастыра отырып,
тәрбиеші сол баланы өзіне одақтас етіп алады. Оқушының қажеттіліктерінің
негізделген тәрбие мен өзіндік тәрбие процестері – ең жағымсыз деген сыртқы
жағдайларды жеңе алатын күш.
Жеке тұлғаның дамуы үшін баланың қарқынды іс-әрекеті қажет. Алайда кез-
келген іс-әрекет баланың қабілетін, дарынын, мінез-құлқын белгілерін, блік
пен дағдыларын жамыта алмайды. Мысалы, мыңдаған балалар күні бойы музыкалық
гаммаларды ойнайды, бірақ музыкант бола алмайды. Баланың қабілетін оята
алмайтын репетиторлық жұмыстар қаншама.
1.2 Жеке адамның дамуының бағыт-бағдары
Өмірлік бағыт-бағдар жеке адамның жүйелестіруші қасиеті ретінде оның
психологиялық қалпын айқындайды. Адамның іс-әрекетін айқындаушы әрі оны
нақты жағдайларға икемдестіруші тәуелсіз тұрақты мотивтер жиынтығы жеке
адамның бағыт-бағдары деп аталады. Бағыт-бағдар әрдайым әлеуметтік негізге
ие болып, ол тәрбие нәтижесінде қалыптасады. Бағыт-бағдар - адамның
қасиеттеріне айналған көрсетпе-талаптар. Бағыт-бағдар құрамына өзара
байланысты, деңгейі жағынан бірінен бірі жоғары бірнеше формалар кіреді:
кұмарлык, ниет, ұмтылыс, қызығу, бейімділік, мұрат, көзқарас, наным. Адам
бағыт-бағдарынын барша формалары оның іс-әрекетінің түрткілері есептеледі.
Аталған формаларлың кысқаша мәні:
Құмарлық - багыт-багдардың ең қарапайым биологиялық формасы;
Ниет - саналы кажетсіну, толық белгілі затқа құмарлық;
¥мтылыс - ниетке еріктік күш қосылғанда пайда болады;
Қызығу - бағыт-бағдардың қандай да затқа ауысуындағы
танымдық форма;
Қызығуға еріктік күш косылса, бейімділік пайда болады;
Көзқарас- қоршаған дүние болмысын философилық, эстетикалық,
этикалық, жаратылыстану және басқа ғылымдар жүйесінде тану;
Наным - адамды өз танымы, принципі, көзқарастарына орай әрекетке
ыцпалдаушы мотивтер жүйесі, бағыт-бағдардың ең жоғары формасы.
Мотивтер жоғары не төмен деңгейде, саналы немесе санаға тілті де
байланысыз болуы мүмкін. Адам бағыт-бағдарының басым болуынан саналы
мотивтер туындайды. Айта кету керек, қажетсінулер мен мотивтер адам бағыт-
бағдарының белгілі бір болігін ғана сипаттап, оның бастау түйіні, іргетасы
ғана іспеттес. Осы іргетас негізінде адамның объектіде болған адамның
ұнатуы мен жек көруі; әрекет-қылық бірлігі - іс объекті бағытында қандай да
ерекет етуге дайын болу, еріктік күштерді іске косу.
Мұндай мотивтер қатарына сондай-ақ дерексізденген ыкпал ниет ретінде
құмарлық та кіреді. Өмірлік бағыт-бағдар жеке адамның жүйелестіруші қасиеті
ретінде оның психологиялық қалпын айқындайды. Адамның іс-әрекетін
бағыттаушы әрі оны нақты жағдайларға икемдестіруші тәуелсіз тұрақты
мотивтер жиынтығы жеке адамның бағыт-бағдары деп аталады. Бағыт-бағдар
әрдайым әлеуметтік негізге ие болып, ол тәрбие нәтижесінде қалыптасады.
Бағыт-бағдар - адамның қасиеттеріне айналған көрсетпе - талаптар. Бағыт-
бағдар кұрамына өзара байланысты, деңгейі жағынан бірінен бірі жоғары
бірнеше формалар кіреді: құмарлық, ниет, ұмтылыс, кызығу, бейімділік,
мұрат, көзқарас, наным. Адам бағыт-бағдарының барша формалары оның іс-
әрекетінің түрлері есептеледі.
Адам өмір барысында көптеген, сан қилы іс-әрекеттсрдің орындаушы тура
келеді, ал олардың әрбірі өзінің нақты мақсатна ие. Дегенмен, әрбір дара іс-
арекеттің мақсаты жеке адам бағат-бағдарының осы әрекетте көрінетін қайсы
бір қырына ғана сәйкес болуы ықтимал. Өмірлік мақсатқа келетін болсак, ол
дара іс-әрекеттермен байланысқан барша жекелеген мақсаттарды біріктіруші
фактор. Жеке мақсаттардың әрқайсысы өз орнымен орындалып баруы жеке адамның
жалпы өмірлік мақсатының біршама іске асуын қамтамасыз етеді. Адамның
жетістік деңгейі өмірлік мақсаттарға байланысты. Осыған орай адам өз
келешегінін санадағы болмысын жобалайды. Мақсатты айқын түсіну мен сол
мақсаттың іске асу жолдарын сезінуден қоғамдық тұлғаның болашағы
айқындалады.
Өз болашағын көрегендікпен тани білуге қажет адам қасиеттеріне кедсргі
болатын жан күйзелістері мен түңілулер психологияда фрустрация делінсді.
Мұндай психикалық қалып адамда онын мақсатқа жету жолында бой бермес
кедергілерге кезіккенінде туындайды.
1.3Жеке адамды зерттеудің мақсат-міндеттері
және оның қоғамдық мәні
Адамдарды зерттейтін ғылымдар ішінде психологияның алатын орны айрықша
жэне ол — адамтану ғылымдары жүйесіндегі жетекші пән. Психология адамның да
аралық сипаттарын қарастырып, оның кісілік қасиеттері ерістетуді мақсат
етіп қояды.
Табиғаттағы ақыл-ой мен сана иесі — адамның өзінді сипат-белгілері —
оның еңбектену әрекеті нәтижесін материалдық игіліктерді өндіретіндігі
дыбысты сөйлеу тілі арқылы қарым-қатынас жасап, ортада тіршілік ететіндігі.
Осындай бслгілеріне байланысты адам хайуанаттар дүниесінен ерекшеленіп,
эволюциялық дамудың ең жоғары сатысына көтеріледі өзі қоршаған ортаға
белсеңді түрде ықпал етіп, дүние сыры танып білу иесіне (субъектіге)
айналады.
Адам бойындағы даралық қасиеттер оның өзгелерден қарым-қатынасынан
байкалады. Осы түрғыдан алғанда? жаңа туған нэресте де, ересек адам да,
акыл-есі ауысқан жынды да дара адам (индивид) болып саналады. Осыдай
ерекшеліктерімен катар калыпты дамудан. өмір тәжірибесі мен өзіндік
касиеті, әлеуметтік ортада өз орны бар адам жеке адам деп аталады адамның
азаматтык, кісілік, түлғалык касиеттері болады.Жеке адамның коғамдық өмірде
тіршілік етіп, өзге адамдармен карым қатынас жасайды. Осыңдай іс-
эрекеттеріне сэйкес жэй адамның түлғалық сипаттары сипаталады, қадір-
қасиеттері калыптасады.
Жеке адамның кісілік қасеттері мен даралық ереішеліктері оның іс-
эрокеттегі белсенділігінің өрістеуі ықпал етеді. Адамның белсенді қимыл-
эрекеті оның мінез-құлқынан, ниет-тілегі мен бағыт-бағдарынан айқын
байқадады.Ниет-тілектердің мэні адамның тіршілігінс Мэн әрекет
түрлерінен, элеуметтік ортада атқаратын қызметі ісінен айқын
көрінеді.Сөйтіп, жеке адамның ішкі дүниесінің сыры, жан сарайы,
психикасының даралық ерекшеліктер сыртқа білініп түрады. Сыртқы нэрселер
мен тіршілік ететін орта әлеуметтік жағдаймен ыңғайласып адамға
жанама түрде эсер етеді де оның психикасын дамытады. Адамның
тіршілік ортасы үнемі өзгеріп те, өзгетіліпте отырады. Жеке адам
бойындағы салалық ерекшеліктері мен оның пен-кологиялык дара өзгешелігін
білдіретін касеттер — темпераменті мен мінезі, психикалық процестерді
басынан кешіруі, сезім күйлері мен іс-қимылы және кабілеті бірдей адамдар
жоқ. Даралық сапалар тарихи қалыптасып, жеке адамның кісілік
қасиеттерін қүрайды. Әрбір "адамдардың мінез-кұлық" ерекшеліктері де
элеуметтік ортада дамып жетіледі.Сондыктан, біз жеке адамды коғам мүшесі
ретінде санап, оның әлеумет өміріне ыкпал етіп отыратынын
белсенділік эрекетін деөскереміз. Мінез бітімі, темперамент
ерекшеліктері, ақыл-ой сапасы, қызығуының басты бағыты әрбір дара адамның
өзіңдік психологиялық тұрақты бейнесін жасайды. Әр түрлі құбылмалы
жағдайларда адамның бір қалыпты бейнесін осындай тұғалық қасиеттері
көрсетеді сондай-ақ, мүндай тұрақты қасиеттер жеке адамның жан дүниесін
құрылыындағы даралық тұлғаны да бейнеленді. Адам бойындағы тұлғалық
қасиеттер қоғамдық тәрбие нәтнжесінде өзгеріп те, жаңа сапаларға ие болып
та отырады.
Жеке адамның тұлғалық сипаттарында ерекше байқалатын екі түрлі
ерекшелік бар. Оның бірі әрбір адамның құрылымы мен жеке басындағы даралық
сипаттар. Бұл - адамдардың, типтік мақсаттарымен байланысты теориялық
мәселе, Екіншісі – сол типтерден туындайтын және жеке басқа бағынышты
азаматтық ерекшеліктер. Бұл мәселе осы заманғы психологияда айрықша маңызды
деп саналатын биологиялық жэне элеуметтік факторларға негізделе отырып
қарастырылады. Биологиялық фактор - адамға туа берілетін табиғи
анатомиялық жэне физиологиялық қасиеттер, ал әлеуметтік фактор - адамның
дамып жетілуіне тіршілік ортасының, коғгамның, тәлім-тэрбие істерінің
эсері. Осы екі фактор адамның психикалық дамуында бірін-бірі толыктырып
отырады.
Адамның өзіндік психологиялық сипатын зерттеуде ерекше орын алатын іс-
эрекет түрі - оның белсенділігі.
Белсенділік іс-әрекетпен, оның бағдар-максатымен, өмір-тіршілігімен
тығыз байланысты. Іс-эрекеттің белсенді болуы жайіында психологияда әр
алуан көзкарастар, пікірлер бар. Соның бірі - Австрия ғалымы З.Фрейдің
пікірі. Ол адамның белсенділігін инстинкті эрескетінде соның ішінде
жыныстық еліктеу мен өзін-өзі сақтау инстинктіне байланысты дейді. Адам
мұндай инстинкттерге шек қойып, оларды тежейді, өз бойындағы күш-қуатын
сақтап, оны баска мақсаттарға, мэдени кажеттіліктерді өтеуге жұмсайды.
Сөйтіп, ол өзінің мінез-қүлқын сан түрде басқарады. Алайда, 3. Фрейд пен
оны-жақты зерттеушілер адамның белсенділігі сол жыныстық етеудің шеңберінен
шыға алмайды деп, Эдип комплекс дейтін мәселе- көтеріп, ерте замандағы
"грек жазушы Софоклдың Эдип патша атты шығармасының сыңарын сарны
уағызданды.
Ғылымды зерттеулсріңде кемшіліктер болғанымен З.Френдтің адам
бойындағы белсенділік эрскеттін табиғи эрі биологиялық кұбылыс екендігін
дәлелдеп берунің өзі — айтарлықтай жаңалық. Дегенмен оның белсендірек
эрекеттің қозғаушы күші жыныстық қатыастарға сайкес-дамыды дейтін пікірін
көптегён пікірін, психологтар орынсыз деп сапады айтатын болсақ А.
Кординер, Е. Фромм, Қ. Хорни т. б. Фрснд көзқар? ның кемшілігін ашып
көрсете алмаса да, өздерінше жаңа фрейдизм деген ағым туындады.
Жаңа фрейдизм ағымы адам тіршілік еткен ОРТАсына тәуелді болып, сол
ортаға бейімделген келеді санады. Жаңа фрейдшілдердің ойынша, тіршілік
ортасына бенімделген адам элеуметтен өзінің, ғашығын іздейді, соған
ұмтылады, билік үшін күресте беделге ие болады, адамдар тобының ырқына
көніп, мақсатына жетеді талпыиады. К. Хорни адам коғамнан аулақ болып
шығымен мұндасып, онша сырласқысы келеді де Сөйтіп, жаңа фрейдшілдер
адамның белсонділігін өзарара, дәріптеп, оған инстикалық өң берді. Ал шын
негізі адамның белсенділік іс-әрекеттері ғылыми-матернал түрғыдан
қарастырылуы тиіс болатын. Белсенділік кет адамның қажеттіліктерін
канағаттандырып, мықтылықтарын өтеу эрекеітерімен ұштасады.
Қажеттілік дегенді қалай түсінеміз? Қажеттілік адам белсенділігінің
нсгізгі себебі жэне іс-әрекетке мемелеуші күш. Қажеттілік қоғамдық тэлім-
тэрбие "калыптасып, адамның материалдық, рухани, ғамдык мүқтаждықтарын
канағаттандырады. Мүк қанағаттандыру қоғамдық-даралый сипатта болып,
жеттілік тектік белгісіне орай табиғи жэне рухани-ли, ал сол заттарды ұстап-
түтынушыларына қарай материалдық жэне рухани қажеттіліктер болып бөлінеді.
1.4 Адамның кажеттілігі мен мұқтаждылығы және іс-әрекет түрлері
Адам кажеттіліктерінің, бэріне жуығы еңбек арқылы канағаттандырылады.
Еңбек адам тіршілігіндегі бірінші қажеттілік. Сондыктан, қоғамдағы тэлім-
тэрбиенің өзекті мәселесі адамды еңбек ету қажеттілігіне баулу. Жастарды
еңбекке психологиялық түрғыдан даялау, жалпы гуманистік тәрбиенің түпкі
максаты. Еңбек - адамның іс-эрекетінің негізгі түрі жэне барлық материалдық
игіліктерді өндірудің қайнар көзі іс-әрекеті, екінші түрі - оқу. Оқу
әрскеті арқылы адам қоғамдағы тарихи мағлұматтар мең білім қорын меңгеріп,
рухани дүниесі байытады, дүниетанымдық көзқарастар калыптастырады. Ойын -
адамның негізгі эрекеттерінің бірі.Ол бала мен жас өспірімнің денесін
шынықтырып, эралуан кимыл-қозғалыстарын жетілдіреді. Мектеп жасына дейінгі
балалардың басты іс-әрскеті - ойын. Ойынның түрлері мен мазмұны баланың
ақыл-ойын дамытуға ықпал етіп, өзінің қоршаған ортаның, заттар мен
кұбылыстардың мэн-жайын түсіндіреді. Бір сөзбен айқанда еңбек, оку, ойын -
адамның дамып жетілуідегі жэне қажетіліктері өтеудері негізгі іс-әрекет
түрдері. балалар мен ересек адамдардың эр алуан іс-кимылы Лезкесінде
олардың автоматарға әрекеті - дағдылары, іс-әрекет түрлерін орындауға
бейімділігі мен төзімділігі, тіршілікке кажетті әдеттері калыптасып,
адамның анатомиялык, физиологиялық жэне психикалык жағьнан дамып жетілуіне
эсер етеді. Оның руханн өмірін , мазмұнын байытады
Дағды мен ептілік. Дағды - адамньң белгілі іс-әрекетгі сан рет
қайталап отыруы нәтнжесінде калыптасып, автоматты түрде орындалатын ісі.
Мәселен. оку дағдының калыптасуы, қызметкердің міндетті ісін.орындауы.
Дағдының қалыптасуында негізгі рол атқарады. Дағдының калыптасуы мен
козғалыстар мен эрекет жасауга орай бірнеше сатылардан тұрады.
Адам әрекетіндегі ептілік (бейімділік) - белгілі істі атқаруға бейім
тұру, өзінің игерген білімін , дағдысын түрлі жағдайда қолдана білу.
Ептілікті жеке қарастырсақ, ол адамның дағдыдан өзгешелеу ұқыптылық
касиетін көрсетеді. Ептіліктің тағы бір ерекшелігі адамның өз білімін кажст
болған кез-келген жағдайда колда білу әрекетінен анық байқалады
Әдет - адамның іс-әрекетіндегі мінез-құлыққа байланысты тұрақты
қасиет. Психологиялық түрғыдан алганда эдет адамның белгілі іс-әрекет түрін
бурынғы іс тэжірибесіндё қалыптаскан дағдылары мен біліміне жеке отырып
жүзеге асырады. Адамның тарнхи дамуы да ол көпшіліктің игілігіне, эдет-
ғұрып, салт-дәстүр айналып, халыктық сипат алуы мүмкін. Әдет - адамның
қажеттілігін өтеуге сэйкес кайталанып отыруы эрекет. Ол адамның кез-келген
іс-эрекетінің түрінде кездеседі. Еңбек сүйгіштік, жақын адамдардың ісіне
көмектесу, үйыктау алдында серуендеп. жуынып-шайыну әдеттін. ¥намды әрі
пайдалы түрлері. Ал біреуліері өзіне кесе-көлденең кірісіп оны бөлу әлеттін
ұнамсыз спплттары. Жағымлы әрекеттер аламның зейінін ұнамды жақтарын
калыптастыруға әсер етеді.
Ниет (мотив) адамныц белгілі қажеттіліктерді канағаттандырудағы іс-
эрекетіне байланысты психологиялык көңіл-күйі. Қажеттілік адамның белсенді
эрекетін тудыратын козғаушы күш деліисе, ал ниет - сол кажеттіліктің нақты
көрінісі. Ниет адамды түрлі эрекеттерге үлмтылдырады. Олар мазмүнына, нақты
мақсатын карай айцын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДАРАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Жеке адамның дамуының бағыт-бағдары
1.2. Жеке адамды зерттеудің мақсат-міндеттері және оның қоғамдық мәні
1.3. Адамның кажеттілігі мен мұқтаждылығы және іс-әрекет
түрлері
2. ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒА
2.1. Тәрбие - жеке тұлғанын қалыптасуынын шешуші факторы ретінде
2.2. Жеке тұлғаны жан-жақты үйлесімді дамытудың маңызы
3.1.Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту міндеттері
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Әлеуметтік қатынастар субьекті әрі әлеуметтік мәнді қасиеттердің
иегері ретінде әрбір адам - жеке адам болып сипатталады.
"Жеке адам" түсінігі мен қатар біздің қолданымымызды "адам", "дара
адам" терминдері бірге жүр. Бұл түсініктердің әрқайсысы өз ерекшелітерімен
ажыратылады, бірақ бір-бірімен тығыз байланысты. Осылардың ішінен ең
жалпылаған, көп қасиеттердің бірігуін - "адам" түсінігі камтиды. Адам өмір
дамуының ең жоғарғы деңгейінің көрінісі, қоғамдық еңбек барысының әр
табиғатпен әлеуметтік болмыс тұтастығын аңдататын тіршілік иесі. Алайда,
адам әлеуметтік тектік мәнге ие болғанмен, ол жалпы табиғат болмысы ретінде
- дара адамдық сипаты жағынан жанды мақұлық дүниесінен бөлектенбейді.
Дара адам - "homo sapiehs" тектілердің өкілі, адамдық даму
нышандарының иесі нақты адам.
Даралық - накты адамның табиғи және әлеуметтік қабылдаған қайталанбас
ерекшеліктерімен қасиеттері.
"Жеке адам" түсінігіне байланысты ең алдымен адамның қоғамдық мәнді
сапалары еленеді. Адамның әлеуметтік мәні онын қоғамен байланысында
қалыптасады да көрініс береді.
Әрқандай қоғаммен орай адамның қасиет сапа өлшемдері әрқилы келеді.
Қоғам социологиясы нақты коғамның психологиялық типін анықтап отырады.
Жеке адам көп сатылы құрлымға ие. Осыдан жеке адам психологиялық ең
жоғарғы да жетекші деңгейі қажеттік - себеп аймағы - жеке адамның бағыт -
бағдарынан, оның қоғамға, басқа тұлғаларға, өзіне қатынасынан және қоғамдық
және еңбектік міндеттерінен туындайды. Сонымен бірге, жеке адам үшін мәнді
құбылыс тек оның ұсынған бағыттары ғана емес, оның өз қатынас
мүмкіндіктерін іске асыру қабілеті де үлкен маңызға ие. Ал бұл өз кезегінде
адамның іс - әрекеттік икемділігіне, оның қабілеті, білімі және ептілігіне,
көңіл - күй, еріктік жэне ақыл - ой сапаларымен байланысып жатады.
Адам өмірге дайын қабілет, мінез және кызығуларымен келмейді, бұлардың
бәрі белгілі табиғи негізде адамның өмір барысында қалыптасады. Адам
тәнінің негізі, яғни генотипті онын анатомиялық -физиологиялық
ерекшеліктерін, құрылым иесі адам өткен әлеуметтердің білім, салт, заттай
және рухани мәдениеті күйінде топталған өмір тәжірбиесін игерумен ғана жеке
адам дәрежесіне көтеріледі.
Жеке адам дамуы - өз мүмкіндіктерін үздіксіз кеңітіп, кажеттіліктерін
арттырып барумен байланысты. Осы даму деңгейі накты адамға тән болған
қарым-қатынастар аймағымен өлшенеді. Даму дәрежесі мардымсыз тұрғаның
тіршілік күйбегінен аспайды. Ал даму деңгейі өзінің тәрбиелігімен, қоғамдық
мәнді құндылықтармен ерекшеленеді.
1.1Жеке тұлғаның даралық ерекшеліктері
Әрбір адам өзінің қоғамдағы өмірлік әдептерін реттеумен күнделікті
тіршілік проблемаларын шешіп береді. Бірдей қиыншылық, кедергілердің
шешімін әр адам өз әдіс, тәсілдерімен табуы мүмкін. Осыдан жеке адамды
танып, білу үшін сол адамның алдында туған өмірлік міндеттерін, оларды іске
асыру жолдары мен өмір барысында ұсынған принциптерін жете білу қажет.
Қоғам қатынастарға араласып жэне оларды басшылыққа ала отырып, адам
сол қатынастардың ықпалында қалып қоймайды. Әрқандай дара тұлға өз
дербестігі мен ерекшелігіне ие.
Жеке адамның дербестігі оның ең жоғары психикалық сапасы - рухани
дүниесімен ұштасады. Рухани дүние дегеніміз адам мәнінің ең биік көрінісі,
оның жалпы азаматтық инабат парызды түсіне білуі, болмыстығы өз орнына сай
қызмет ете алуы. Жеке адамның рухани жетілгендігі - бұл жоғарғы
дәрежелердегі саналық жетілу, ізгі мұраттарды басшылыққа алу, сонымен
бірге, жаман ниеттермен мезеттік шен - шекпеннен, жалған белсенділік пен
өтірік - өсектен өзін аулак үстай алуы. Ал адамның мұндай қасиет, сапаларды
өз бойына дамытуы өз бойына дамытуы көріне коғамдык салтқа тәуелді.
Қоғамның даму дәрежесі неғұрлым темен болса. ел ішінде оаршыны бірдей
тенестіру принципі өріс алады да, ондай коғам мүшелерінің көбі құлдық
бағыну күйінен арыла алмайды. Дербестігінен айтылып өз бетінше ой
жүгіртпеген адам өзінің тұлғалық дамыту ниетінен ажыратып калады.
Жеке адам сапалары сол адамның араласқан қатынастар өрісіне, әртүрлі
элеуметтік өмір аймағында қызмет ете алу қабілетіне байланысты келеді.
Шығамаршыл тұлға тікелей қоршаған әлеумет шеңберінде қалып қоймай, өзін
ауқымды қоғам аймағы негізінде қалыптастыруға ұмтылыс жасайды. Мұндай адам
бойында өзі жасаған қауымының, тіпті бүкіл қағамның болашақ өркениеті
көрініп, ол өз дәуірінің сапалық деңгейінен көш ілгері жүреді. Жеке адамның
өз дербестігіне ие болуы оның тұйық әлеуметтік топқа бағынышты еместігін
көрсетумен бірге сол адамның жоғарғы деңгейіндегі дәлелі.
Жеке адамның дамуы, яғни оның элеумкттік ұнамды қасиеттерінің
калаптасуы белгілі қоғамдық қолдау мен элеуметтік кажетсінуді керек етеді.
Дара адамның жеке адам сатысына көтерілуі үшін маңызды факторлар;
идентифиация, яғни дара адамның өзін басқа адамдармен теңестіру, қоғам
талабына сай болу ниетімен қалыптасып бару пройесі: персонализация - дара
адамның өз басының басқа адамдар өмірінде кадірі барын түсіне білуі,
сонымен бірге нақты элеуметтік топта өзінің кісілік мүмкіндіктерін іске
асыра алуы.
Басқа әлеуметтік мүшелерімен жеке адам өз "Мен" негізінде қатынас
түзеді. Ғылымда "жеке адам рефлексия" деп атаған бұл "Мен" ұғымы өз ішінде
әр адамның өз жөніндегі танымын, өз мүмкіндіктерін жэне өз қадірін сезе
білу сияқты сапаларын қамтиды. Жеке адамның өзіне өзі берген бағынысының
астам не боуынан сол адамның ішкі- жан арпалыстары келіп шығады.
Адамның өмірі нақты тарихи - әлеуметтік аймақта жүріп жатады. Дүниелік
жағдаяттар өндіру ерекшелігі, тұтыну аймағы элеуметтік қатынастар адамның
түрмыс салтын анықтап оның тұрақты қылық әрекеттерін белгілейді.
Әрқандай жеке адамның өмірлік салтын, жеке құндылық бағыттарына орай
тіршілік жағдайларрын өзгертудің қайта құрудың жалпылаған тұрақты тәсілдер
жүйесін түзіп барады. Осындай адамның тұрмыс тіршілік салты оның жалпы өмір
сүру, қоғамдағы өз орның елудің бағдарына айналады. Әлеуметтік құңды салт-
бағыттан адамның жоғарғы инабатты жасампаздық өмірі, рухани - этикалық,
рухани -эстетикалық дүние танымы туындайды. Адам өмірі, осыдан бір мезеттік
ықпалдар билегінде қалып қоймай, ішкі заңдылықты ниет - себептер жүйесін
арқау етеді, өзінің әлеуметтік мәнді, мағыналы мұраттарын байланыстыра,
саналы бағытта жасау мүмкіндігін алады.
Тұрмыс - салт бағыты тұрақтанбаған адам күнделікті күйбегінен аса
алмайды, осыған мүмкіндіктерін толық жүзеге асыра алмай, өміршеңдігі
кемиді, рухани – адамгершілік талаптары тарылады.
Жеке адамдағы барша өмірлік күйзеліс - ауытқулар оның өзіндік "Менің"
танымаудан, обьективті мәнді жеке басының құңды тараптарын сезіне алмаудан
келіп шығады. Жеке адам болмысының ең айқын көрсеткіші оның өз психикалық
жағдайларын басқара алу және әрекет қылықтарын қоғам қалыптастырған
өлшемдерге икемдестіре білу дәрежесі.
Жеке адам тұрақты қасиеттер жиынтығы мен дараланады, тұлғаның барша
ерекшеліктері оның тума, нәсілдік және әлеуметтік – мәдени сапалардың
бірлігінен қалыптасады.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, онын қасиеттері мен
"сапасындағы сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң дене
жағынан үлкейеді, яғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі.
Оның тілі шығып, сөздік қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтік-тұрмыстық
және моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ме болады.
Алайда, адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы – оның бойында
болып жатқан сапалық өзгерістер. Мінез-құлықтың реактивті формалары
белсенді түрде қалыптасып келе жатқан іс-әрекеттілікке айналады, дерестік
пен өз мінез-құлқын билей алу қабілеттілігі артады. Осы және басқа да
өзгерістер адамның жеке тұлға ретінде даму процесін сипаттайды.
Педагогика мек психологияда жеке тұлғаның қалыптасуы термині жиі
қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесі дегенді және оның пайда
болып, тұтастыққа, бір қалыпты қасиеттерге және сапаларға ие болғанын
білдіреді. Қалыптастыру (қалыптасу) дегеніміз - бір нәрсеге пішін менен
тұрақтылық беру; толықтық пен нақты бір түр беру.
Микро-орта бұл – баланың ең жақын қарым-қатынас ортасы, ол – адамды
әрдайым қоршайтын және оның дамуына әсер ететін өзара байланысты заттар,
құбылыстар мен адамдар әлемі. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына, белгілі
бір мөлшерде, табиғи немесе географиялық орта, табиғат жағдайлары әсер
етеді.
Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлардың арасындағы тәрбие
ең маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиені белгілі бір әлеуметтік
қызметтер атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет, ал шығын
педагогикалық мағынада тәрбие дегеніміз - өсіп келе жатқан ұрпаққа жалпы
адамзаттық құндылықтарды игерту үшін мұғалім мен оқушылар, балалар мен ата-
аналар арасындағы бірлескен іс-әрекеттердің педагогикалық процесін
ұйымдастыру.
XVI ғасырда пайда болған преформизм (латынша - қайта құру, өзгерту) деген
философиялық ағым төмендегідей ойды ұстанған: адамның ұрығында болашақ жеке
тұлғаның барлық қасиеттері бар, ал даму олардың тек сандық жағынан артуын
ғана білдіреді. Бұл орайда әлеуметтік факторлар мен тәрбиенің маңызы жоққа
шығарылған.
Жеке тұлғаның дамуындағы тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалын бірінші
орынға койып, тәрбиенің күшін жоққа шығаратын бұл теориялар XIX ғасырдың
аяғында психологиялық-педагогикалық зерттеулердегі ерекше бір батыттың
пайда болуына себепші болды, бұл бағыт "педология", яғни тура аударғанда
"балалар туралы ғылым", "балатану" деген атқа ие болды. Қазіргі уақытта
ғалымдардың көбісі педологияны индивидтін сәби., жас өспірім, жастық
шағындағы дамуының жалпы заңдылықтары туралы ғылым ретінде қарастырады.
Социалистік құрылыс
жағдайларында біздің елімізде педология өкілдері баланың дамуының
биогенетикалық заңын белсенді түрде насихаттаған және соған сүйене отырып
балалардың әлеуметтік теңсіздігін түсіндіруге тырысқан.
Жеке тұлғаның даму факторлары туралы философиялық және психологиялық-
педагогикалық ойдың тарихы материалистік ілімде және оның бір бағытында -
материалистік диалектикада өз жалғасын тапқан. Бұл бағыттың өкілдері жеке
тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторларды тереңірек зерттеп қана
қоймай, сонымен қатар ол факторлардың өзара байланысымен олардың адамның
даму процесіне ықпал ету тетіктерін де ашып көрсетті. Қоғамның тарихын
талдай отырып, олар адамдардың шығармашылық-қайта құру әрекеті өндірістің
дамуы мен көркеюіне, әлеуметтік қатынастардың қалыптасуына, ғылыми білімнің
молаюына, рухани өмір мен өнегелілік-эстетикалық мәденнеттің баюына себепші
болды деп көрсетті.
Осылайша қоғамдық игілікке ие болып және оны дамыта отырып, адам
әлеуметтік тіршілік иесі ретінде, жеке тұлға ретінде қалыптасады.
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына сыртқы, қоршаған орта ыкпалының
мәні зор екендігіне сене отырып, философ-материалистер адамның биологиялық
табиғатын жоққа шығармады. Олардың ойынша, адам тікелей табиғи тіршілік
иесі, сондықтан ол бойына біткен нышандар ретінде көрініс тапқан табиғи
күштерге ие деп сенді. Алайда ол нышандар оның бойында тек лайықты орта мен
мақсатты тәрбие бар кезде ғана дами алады.
Материалистік философия орта мен биологиялық нышандар қатарында тәрбиеге
ерекше орын бөледі, тәрбие - жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының үшінші
факторы. Бұндағы айта кететін жағдайдың бірі - материалистік түсінікте жеке
тұлға тек объект ретінде ғана емес, сонымен қатар, ең бастысы, тәрбиенің
субъектісі ретінде, өзіндік қайта құру қызмет-әрекетінің субъектісі ретінде
қарастырылады.
Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы адамның функционалды пісіп
жетілуі мен қалыптасу процесін сипаттайды, содан кейін оның сүйектері,
бұлшық еттері, сонымен қатар ішкі мүшелері мен жүйелері дамиды. Адамның
биологиялық пісіп жетілуі мен өзгеру процесі оның дамуы мен мінез-құлығының
жас кезеңдерінде көрініс табады. Адамға табиғи берілген белгілерді дамытуда
ең маңыздысы, жанұяда болсын, қоғамдық тәрбиелік-білім беру орындарында
болсын, оларға дер кезінде сауатты диагностика беру болып табылады. Қазіргі
уақытта баланың іс-әрекеттің қандай түріне бейімділігі бар екенін
анықтайтын алуан түрлі әдістер бар. Олардың ішінде тест әдістері кеңінен
қолданылады.
Тәрбие мен білім беруде адамның табиғи қасиеттерін еекеру қажет, оның
нышандары мен қабілеттілігін анықтай отырып, олардың ары қарай дамуының
амал-тәсілдерін, формалары мен әдістерін айқындау керек. Қызметтің қандай
да бір түріне деген анатомиялық-физиологиялық нышандарынан одан ары жемісті
дамуы үшін баланың оған деген ықыласын арттырып, оны сол іс-әрекетке
араластыра отырып, сол салада тәжірибе жинастыруға жағдай жасау қажет.
"Жеке тұлға" деген ұғымда адамның қоғамдық мәні ашылады. К. Маркстің
айтуынша, адамның мәні жеке индивидке тән абстрактілік емес, өз болмысында
ол барлық қоғамдық қатынастар жиынтығы. Сондықтан ортаның жеке тұлғаның
дамуына әсері туралы сөз болғанда, ең алдымен, кең мағынада қолданылған
әлеуметтік орта деп түсіну керек, өйткені адамның жеке тұлғалық қасиеттері
әртүрі орталық қатынастар әсерінен, яғн, адамдармен және түрлі қоғамдық
институттармен өзара-қатынасы арқасында қалыптасады.
Ортаның адамның дамуына әсерін қарастыра отырып, философиялық және
педагогикалық ағымдардың көбісі адамның жеке тұлға болып қалыптасуы үшін,
сөйлеу, ойлау, тік жүру секілді адамға ғана тән нышандар дамуы үшін адами
қоғам, әлеуметік орта қажет дейді. Сәби жасынан жануарлар ортасына тап
болған балалар туралы оқиғалар олардың бойында осы адами нышандардың
дамымағаны дәлел бола алады, ол қасиеттердің қалыптасуына деген
қабілеттерінің табандалып қалғаны соншалықты, олар адамдармен қарым-қатынас
жасаудың ең қарапайым формаларын үлкен қиыншылықпен үйреніп, заманына сай
адамның тұрмыс қалпын қабылдай алмады.
Тәрбие – бұл тұлғаның алыптасуына мақсатты бағытталған процесс, сонымен
қатар тәрбие туа біткен нышандарды түзетеді және микро-ортаны өзгертеді.
Барлық балалар тәрбиелік – білім беру мекемелерінен өтеді, ол мекемелер
педагогикалқ процесті сауатты құрастырып, оқушылардың жан-жақты іс-әрекетін
нәтижлі ұйымдастырады, өйткені ол жеке тұлғаның дамуының шешуші шарты болып
табылады.
Тәрбие жеке тұлғаның тәрбиелілігі нәтижесінің белгілі бір эталонының
болуын талап етеді. Тәрбие мен оқыту адамның қоғамдық қажетті білім, білік,
дағдылардың белгілі бір жиынтығымен қарулануың, оның қоғам өмірі мен
еңбегіне дайындығын, осы қоғамдағы нормалар мен мінез-құық ережелерін
сақтауын, адамдармен қарым-қатынасын, оның әлеуметтік институттармен ара
қатынасын алдын-ала болжайды. Тек тәрбие ғана жеке тұлғаның дамуының
әлеуметтік бағдарламасын жүзеге асыратын, оның нышандары мен қабілеттілігін
жетілдіретін шешуші құрал.
Осылайша жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының жемісті болуының шарты
тарихи анықталған және әрдайым өзгеріп отыратын үш фактор: тума қасиеттері,
орта және тәрбие болып табылады.
Жеке тұлғаның қалыптасуында тәрбиеге шешуші мән бере отырып, өзара
күрделі байланыста болып отырған мақсатты тәрбие мен баланың дамуының ара
қатынасының мәнін дұрыс түсіне білу керек.
Жеке тұлғаның дамуының маңызды факторларын сөз еткенде және бұл процесте
тәрбиенің орны ерекше сксиін баса айтқанда, адамды ортаның әсерімен тәрбие
ықпалының пассивті объектісі деп қарастыруға болмайды. Кей кездерде
қолданылатын педагогиканың "баласыздық" деген сөздің астарында тәрбие
туралы кейбір еңбектерде балаға сыртқы педагогикалық әсерлердің әр түрлі
формалары мен әдістері туралы айтып, осы әсердің арқасында пайда болатын
баланың ішкі дүниесі ескерілмей келетіні туралы мағына жатыр. Жеке тұлға
өзінің қалыптасу барысында өзіндік дамуының объектісі ғана емес, сонымен
қатар субъектісі де екенін ескерту керек.
Белсенділік адамның табиғи қасиеттерінің бірі болып табылады.
Психологияда белсенділікті іс-әрекет деп атайды. Жеке тұлғаның белсенділігі
оның қажеттіліктерінен туады. Адамның белсенділігінің жануарлардан
айырмашылығы оның қажеттіліктері сәби жасынан бастап-ақ қоғамдық
қажеттіліктермен реттелінеді. Адамның белсенділігі оның себеп-салдарымен,
мақсат пен міндеттерін дұрыс қоя білумен, оларды орындау құралдарын дұрыс
таңдай алумен байланысты.
Табиғи әсерлер – бйімділік пен әуестік, сонымен қатар, адамның
сезіидері мен күйзелістері, оның сыртқы әсерлердің ықпалымен пайда болатын
сылтаулары мен қажеттіліктері – барлығы ішкі факторларға жатады. Жеке
тұлғаның дамуы мен қалыптасуы осы екі фактордың өзара байланысының нәтижесі
болып табылады.
Жеке тұлғаның өзіндік дамуына қоршаған орта мен тәрбие секілді сыртқы
факторлар әсер етсе де, бұл факторлар оның ішкі дүниесіне оң әсер еткенде
ғана және оның өз өзімен жұмысы кезіндегі өзіндік белсенділігін
ынталандырылған жағдайда ғана жеке тұлғаны дамытып, қалыптастыра алады.
Қарым-қатынас - генетикалық түрде баланың белсенділігінің ең ерте
белгісі. Адамның әлеуметтік тіршілік иесі ретіндегі ерекшеліктері осы қарым-
қатынаста көрінеді. Онда адамдарға деген қатынастың көптеген алуан түрлі
реңктері бар: ата-анаға, мұғалімдерге, таныстарына, таныс емес адамдарға,
құрдастарына, өзінен кішкентайларға, достарына. Бала өзіне дос таңдайды, ол
адамдардың белгілі бір шеңберімен қарым-қатынас іздейді, ол басқаларға
ықпал етеді. Ұжымда ол кейде ұйымдастырушы, кейе орындаушы болады. Қарым-
катынас белсенділігі жеке тұлғаның ең маңызды жақтарының дамуына жағдай
жасайды, олар адамгершілік, қайырымдылық, қамқорлық, өз өзі үшін, адамдар
алдындағы өз істері үшін жауапкершілік.
Баланың дамуы барысында жеке тұлғаның танымдық белсенділігің өрісі
кеңейіп, тереңдей түседі.
Адамның белсенділігі қоршаған өмірге ықпал етеді, болмсты қайта құру мен
өзгерту бағытталады. Әлеуметтік белсенділік дегеніміз осы. Жеке тұлғаның
белгісіне айналып, бұл белсенділік қоғамдық өмірдің барлық саласындағы
ғылымт жаңалық, өнертапқыш, жаңашылдықтың бастауы мен қозғаушы күшіне
айналды.
Жеке тұлғаның белсенділігінің аталмыш бағыттары оқушының әр алуан іс-
әрекеттерінде көрініс табады: оқу-танымдық, еңбек, қоғамдық-пайдалы
жұмыстар, ойын, эстетикалық, спорттық – сауықтыру. Оқушының іс-әрекетін
парасатты, педагогикалық дәл және дұрыс ұйымдастыру оның белсенділігің
барық бағытта дамуының бастауы болып табылады. Әрбір баланы белсенді
жұмсауға, іс-әректтегі баланың жеке тұлғаға сай өзгешелігін зерттеге, жеке
тұлғаның потенциалды мүмкіндіктерінің ашылуына барынша көмектесуге
мүмкіндік туғызатын іс-әрекетті ұйымдастырудың әдіс-тәсілдерімен
қаруландыру – осының бәрі баланың дамуының нәтижелілігін қамтамасыз ететін
тәрбиенің басты қызметі.
Сондықтан жеке тұлғаның белсенділігін жан-жақты қалыптастыра отырып,
тәрбиеші сол баланы өзіне одақтас етіп алады. Оқушының қажеттіліктерінің
негізделген тәрбие мен өзіндік тәрбие процестері – ең жағымсыз деген сыртқы
жағдайларды жеңе алатын күш.
Жеке тұлғаның дамуы үшін баланың қарқынды іс-әрекеті қажет. Алайда кез-
келген іс-әрекет баланың қабілетін, дарынын, мінез-құлқын белгілерін, блік
пен дағдыларын жамыта алмайды. Мысалы, мыңдаған балалар күні бойы музыкалық
гаммаларды ойнайды, бірақ музыкант бола алмайды. Баланың қабілетін оята
алмайтын репетиторлық жұмыстар қаншама.
1.2 Жеке адамның дамуының бағыт-бағдары
Өмірлік бағыт-бағдар жеке адамның жүйелестіруші қасиеті ретінде оның
психологиялық қалпын айқындайды. Адамның іс-әрекетін айқындаушы әрі оны
нақты жағдайларға икемдестіруші тәуелсіз тұрақты мотивтер жиынтығы жеке
адамның бағыт-бағдары деп аталады. Бағыт-бағдар әрдайым әлеуметтік негізге
ие болып, ол тәрбие нәтижесінде қалыптасады. Бағыт-бағдар - адамның
қасиеттеріне айналған көрсетпе-талаптар. Бағыт-бағдар құрамына өзара
байланысты, деңгейі жағынан бірінен бірі жоғары бірнеше формалар кіреді:
кұмарлык, ниет, ұмтылыс, қызығу, бейімділік, мұрат, көзқарас, наным. Адам
бағыт-бағдарынын барша формалары оның іс-әрекетінің түрткілері есептеледі.
Аталған формаларлың кысқаша мәні:
Құмарлық - багыт-багдардың ең қарапайым биологиялық формасы;
Ниет - саналы кажетсіну, толық белгілі затқа құмарлық;
¥мтылыс - ниетке еріктік күш қосылғанда пайда болады;
Қызығу - бағыт-бағдардың қандай да затқа ауысуындағы
танымдық форма;
Қызығуға еріктік күш косылса, бейімділік пайда болады;
Көзқарас- қоршаған дүние болмысын философилық, эстетикалық,
этикалық, жаратылыстану және басқа ғылымдар жүйесінде тану;
Наным - адамды өз танымы, принципі, көзқарастарына орай әрекетке
ыцпалдаушы мотивтер жүйесі, бағыт-бағдардың ең жоғары формасы.
Мотивтер жоғары не төмен деңгейде, саналы немесе санаға тілті де
байланысыз болуы мүмкін. Адам бағыт-бағдарының басым болуынан саналы
мотивтер туындайды. Айта кету керек, қажетсінулер мен мотивтер адам бағыт-
бағдарының белгілі бір болігін ғана сипаттап, оның бастау түйіні, іргетасы
ғана іспеттес. Осы іргетас негізінде адамның объектіде болған адамның
ұнатуы мен жек көруі; әрекет-қылық бірлігі - іс объекті бағытында қандай да
ерекет етуге дайын болу, еріктік күштерді іске косу.
Мұндай мотивтер қатарына сондай-ақ дерексізденген ыкпал ниет ретінде
құмарлық та кіреді. Өмірлік бағыт-бағдар жеке адамның жүйелестіруші қасиеті
ретінде оның психологиялық қалпын айқындайды. Адамның іс-әрекетін
бағыттаушы әрі оны нақты жағдайларға икемдестіруші тәуелсіз тұрақты
мотивтер жиынтығы жеке адамның бағыт-бағдары деп аталады. Бағыт-бағдар
әрдайым әлеуметтік негізге ие болып, ол тәрбие нәтижесінде қалыптасады.
Бағыт-бағдар - адамның қасиеттеріне айналған көрсетпе - талаптар. Бағыт-
бағдар кұрамына өзара байланысты, деңгейі жағынан бірінен бірі жоғары
бірнеше формалар кіреді: құмарлық, ниет, ұмтылыс, кызығу, бейімділік,
мұрат, көзқарас, наным. Адам бағыт-бағдарының барша формалары оның іс-
әрекетінің түрлері есептеледі.
Адам өмір барысында көптеген, сан қилы іс-әрекеттсрдің орындаушы тура
келеді, ал олардың әрбірі өзінің нақты мақсатна ие. Дегенмен, әрбір дара іс-
арекеттің мақсаты жеке адам бағат-бағдарының осы әрекетте көрінетін қайсы
бір қырына ғана сәйкес болуы ықтимал. Өмірлік мақсатқа келетін болсак, ол
дара іс-әрекеттермен байланысқан барша жекелеген мақсаттарды біріктіруші
фактор. Жеке мақсаттардың әрқайсысы өз орнымен орындалып баруы жеке адамның
жалпы өмірлік мақсатының біршама іске асуын қамтамасыз етеді. Адамның
жетістік деңгейі өмірлік мақсаттарға байланысты. Осыған орай адам өз
келешегінін санадағы болмысын жобалайды. Мақсатты айқын түсіну мен сол
мақсаттың іске асу жолдарын сезінуден қоғамдық тұлғаның болашағы
айқындалады.
Өз болашағын көрегендікпен тани білуге қажет адам қасиеттеріне кедсргі
болатын жан күйзелістері мен түңілулер психологияда фрустрация делінсді.
Мұндай психикалық қалып адамда онын мақсатқа жету жолында бой бермес
кедергілерге кезіккенінде туындайды.
1.3Жеке адамды зерттеудің мақсат-міндеттері
және оның қоғамдық мәні
Адамдарды зерттейтін ғылымдар ішінде психологияның алатын орны айрықша
жэне ол — адамтану ғылымдары жүйесіндегі жетекші пән. Психология адамның да
аралық сипаттарын қарастырып, оның кісілік қасиеттері ерістетуді мақсат
етіп қояды.
Табиғаттағы ақыл-ой мен сана иесі — адамның өзінді сипат-белгілері —
оның еңбектену әрекеті нәтижесін материалдық игіліктерді өндіретіндігі
дыбысты сөйлеу тілі арқылы қарым-қатынас жасап, ортада тіршілік ететіндігі.
Осындай бслгілеріне байланысты адам хайуанаттар дүниесінен ерекшеленіп,
эволюциялық дамудың ең жоғары сатысына көтеріледі өзі қоршаған ортаға
белсеңді түрде ықпал етіп, дүние сыры танып білу иесіне (субъектіге)
айналады.
Адам бойындағы даралық қасиеттер оның өзгелерден қарым-қатынасынан
байкалады. Осы түрғыдан алғанда? жаңа туған нэресте де, ересек адам да,
акыл-есі ауысқан жынды да дара адам (индивид) болып саналады. Осыдай
ерекшеліктерімен катар калыпты дамудан. өмір тәжірибесі мен өзіндік
касиеті, әлеуметтік ортада өз орны бар адам жеке адам деп аталады адамның
азаматтык, кісілік, түлғалык касиеттері болады.Жеке адамның коғамдық өмірде
тіршілік етіп, өзге адамдармен карым қатынас жасайды. Осыңдай іс-
эрекеттеріне сэйкес жэй адамның түлғалық сипаттары сипаталады, қадір-
қасиеттері калыптасады.
Жеке адамның кісілік қасеттері мен даралық ереішеліктері оның іс-
эрокеттегі белсенділігінің өрістеуі ықпал етеді. Адамның белсенді қимыл-
эрекеті оның мінез-құлқынан, ниет-тілегі мен бағыт-бағдарынан айқын
байқадады.Ниет-тілектердің мэні адамның тіршілігінс Мэн әрекет
түрлерінен, элеуметтік ортада атқаратын қызметі ісінен айқын
көрінеді.Сөйтіп, жеке адамның ішкі дүниесінің сыры, жан сарайы,
психикасының даралық ерекшеліктер сыртқа білініп түрады. Сыртқы нэрселер
мен тіршілік ететін орта әлеуметтік жағдаймен ыңғайласып адамға
жанама түрде эсер етеді де оның психикасын дамытады. Адамның
тіршілік ортасы үнемі өзгеріп те, өзгетіліпте отырады. Жеке адам
бойындағы салалық ерекшеліктері мен оның пен-кологиялык дара өзгешелігін
білдіретін касеттер — темпераменті мен мінезі, психикалық процестерді
басынан кешіруі, сезім күйлері мен іс-қимылы және кабілеті бірдей адамдар
жоқ. Даралық сапалар тарихи қалыптасып, жеке адамның кісілік
қасиеттерін қүрайды. Әрбір "адамдардың мінез-кұлық" ерекшеліктері де
элеуметтік ортада дамып жетіледі.Сондыктан, біз жеке адамды коғам мүшесі
ретінде санап, оның әлеумет өміріне ыкпал етіп отыратынын
белсенділік эрекетін деөскереміз. Мінез бітімі, темперамент
ерекшеліктері, ақыл-ой сапасы, қызығуының басты бағыты әрбір дара адамның
өзіңдік психологиялық тұрақты бейнесін жасайды. Әр түрлі құбылмалы
жағдайларда адамның бір қалыпты бейнесін осындай тұғалық қасиеттері
көрсетеді сондай-ақ, мүндай тұрақты қасиеттер жеке адамның жан дүниесін
құрылыындағы даралық тұлғаны да бейнеленді. Адам бойындағы тұлғалық
қасиеттер қоғамдық тәрбие нәтнжесінде өзгеріп те, жаңа сапаларға ие болып
та отырады.
Жеке адамның тұлғалық сипаттарында ерекше байқалатын екі түрлі
ерекшелік бар. Оның бірі әрбір адамның құрылымы мен жеке басындағы даралық
сипаттар. Бұл - адамдардың, типтік мақсаттарымен байланысты теориялық
мәселе, Екіншісі – сол типтерден туындайтын және жеке басқа бағынышты
азаматтық ерекшеліктер. Бұл мәселе осы заманғы психологияда айрықша маңызды
деп саналатын биологиялық жэне элеуметтік факторларға негізделе отырып
қарастырылады. Биологиялық фактор - адамға туа берілетін табиғи
анатомиялық жэне физиологиялық қасиеттер, ал әлеуметтік фактор - адамның
дамып жетілуіне тіршілік ортасының, коғгамның, тәлім-тэрбие істерінің
эсері. Осы екі фактор адамның психикалық дамуында бірін-бірі толыктырып
отырады.
Адамның өзіндік психологиялық сипатын зерттеуде ерекше орын алатын іс-
эрекет түрі - оның белсенділігі.
Белсенділік іс-әрекетпен, оның бағдар-максатымен, өмір-тіршілігімен
тығыз байланысты. Іс-эрекеттің белсенді болуы жайіында психологияда әр
алуан көзкарастар, пікірлер бар. Соның бірі - Австрия ғалымы З.Фрейдің
пікірі. Ол адамның белсенділігін инстинкті эрескетінде соның ішінде
жыныстық еліктеу мен өзін-өзі сақтау инстинктіне байланысты дейді. Адам
мұндай инстинкттерге шек қойып, оларды тежейді, өз бойындағы күш-қуатын
сақтап, оны баска мақсаттарға, мэдени кажеттіліктерді өтеуге жұмсайды.
Сөйтіп, ол өзінің мінез-қүлқын сан түрде басқарады. Алайда, 3. Фрейд пен
оны-жақты зерттеушілер адамның белсенділігі сол жыныстық етеудің шеңберінен
шыға алмайды деп, Эдип комплекс дейтін мәселе- көтеріп, ерте замандағы
"грек жазушы Софоклдың Эдип патша атты шығармасының сыңарын сарны
уағызданды.
Ғылымды зерттеулсріңде кемшіліктер болғанымен З.Френдтің адам
бойындағы белсенділік эрскеттін табиғи эрі биологиялық кұбылыс екендігін
дәлелдеп берунің өзі — айтарлықтай жаңалық. Дегенмен оның белсендірек
эрекеттің қозғаушы күші жыныстық қатыастарға сайкес-дамыды дейтін пікірін
көптегён пікірін, психологтар орынсыз деп сапады айтатын болсақ А.
Кординер, Е. Фромм, Қ. Хорни т. б. Фрснд көзқар? ның кемшілігін ашып
көрсете алмаса да, өздерінше жаңа фрейдизм деген ағым туындады.
Жаңа фрейдизм ағымы адам тіршілік еткен ОРТАсына тәуелді болып, сол
ортаға бейімделген келеді санады. Жаңа фрейдшілдердің ойынша, тіршілік
ортасына бенімделген адам элеуметтен өзінің, ғашығын іздейді, соған
ұмтылады, билік үшін күресте беделге ие болады, адамдар тобының ырқына
көніп, мақсатына жетеді талпыиады. К. Хорни адам коғамнан аулақ болып
шығымен мұндасып, онша сырласқысы келеді де Сөйтіп, жаңа фрейдшілдер
адамның белсонділігін өзарара, дәріптеп, оған инстикалық өң берді. Ал шын
негізі адамның белсенділік іс-әрекеттері ғылыми-матернал түрғыдан
қарастырылуы тиіс болатын. Белсенділік кет адамның қажеттіліктерін
канағаттандырып, мықтылықтарын өтеу эрекеітерімен ұштасады.
Қажеттілік дегенді қалай түсінеміз? Қажеттілік адам белсенділігінің
нсгізгі себебі жэне іс-әрекетке мемелеуші күш. Қажеттілік қоғамдық тэлім-
тэрбие "калыптасып, адамның материалдық, рухани, ғамдык мүқтаждықтарын
канағаттандырады. Мүк қанағаттандыру қоғамдық-даралый сипатта болып,
жеттілік тектік белгісіне орай табиғи жэне рухани-ли, ал сол заттарды ұстап-
түтынушыларына қарай материалдық жэне рухани қажеттіліктер болып бөлінеді.
1.4 Адамның кажеттілігі мен мұқтаждылығы және іс-әрекет түрлері
Адам кажеттіліктерінің, бэріне жуығы еңбек арқылы канағаттандырылады.
Еңбек адам тіршілігіндегі бірінші қажеттілік. Сондыктан, қоғамдағы тэлім-
тэрбиенің өзекті мәселесі адамды еңбек ету қажеттілігіне баулу. Жастарды
еңбекке психологиялық түрғыдан даялау, жалпы гуманистік тәрбиенің түпкі
максаты. Еңбек - адамның іс-эрекетінің негізгі түрі жэне барлық материалдық
игіліктерді өндірудің қайнар көзі іс-әрекеті, екінші түрі - оқу. Оқу
әрскеті арқылы адам қоғамдағы тарихи мағлұматтар мең білім қорын меңгеріп,
рухани дүниесі байытады, дүниетанымдық көзқарастар калыптастырады. Ойын -
адамның негізгі эрекеттерінің бірі.Ол бала мен жас өспірімнің денесін
шынықтырып, эралуан кимыл-қозғалыстарын жетілдіреді. Мектеп жасына дейінгі
балалардың басты іс-әрскеті - ойын. Ойынның түрлері мен мазмұны баланың
ақыл-ойын дамытуға ықпал етіп, өзінің қоршаған ортаның, заттар мен
кұбылыстардың мэн-жайын түсіндіреді. Бір сөзбен айқанда еңбек, оку, ойын -
адамның дамып жетілуідегі жэне қажетіліктері өтеудері негізгі іс-әрекет
түрдері. балалар мен ересек адамдардың эр алуан іс-кимылы Лезкесінде
олардың автоматарға әрекеті - дағдылары, іс-әрекет түрлерін орындауға
бейімділігі мен төзімділігі, тіршілікке кажетті әдеттері калыптасып,
адамның анатомиялык, физиологиялық жэне психикалык жағьнан дамып жетілуіне
эсер етеді. Оның руханн өмірін , мазмұнын байытады
Дағды мен ептілік. Дағды - адамньң белгілі іс-әрекетгі сан рет
қайталап отыруы нәтнжесінде калыптасып, автоматты түрде орындалатын ісі.
Мәселен. оку дағдының калыптасуы, қызметкердің міндетті ісін.орындауы.
Дағдының қалыптасуында негізгі рол атқарады. Дағдының калыптасуы мен
козғалыстар мен эрекет жасауга орай бірнеше сатылардан тұрады.
Адам әрекетіндегі ептілік (бейімділік) - белгілі істі атқаруға бейім
тұру, өзінің игерген білімін , дағдысын түрлі жағдайда қолдана білу.
Ептілікті жеке қарастырсақ, ол адамның дағдыдан өзгешелеу ұқыптылық
касиетін көрсетеді. Ептіліктің тағы бір ерекшелігі адамның өз білімін кажст
болған кез-келген жағдайда колда білу әрекетінен анық байқалады
Әдет - адамның іс-әрекетіндегі мінез-құлыққа байланысты тұрақты
қасиет. Психологиялық түрғыдан алганда эдет адамның белгілі іс-әрекет түрін
бурынғы іс тэжірибесіндё қалыптаскан дағдылары мен біліміне жеке отырып
жүзеге асырады. Адамның тарнхи дамуы да ол көпшіліктің игілігіне, эдет-
ғұрып, салт-дәстүр айналып, халыктық сипат алуы мүмкін. Әдет - адамның
қажеттілігін өтеуге сэйкес кайталанып отыруы эрекет. Ол адамның кез-келген
іс-эрекетінің түрінде кездеседі. Еңбек сүйгіштік, жақын адамдардың ісіне
көмектесу, үйыктау алдында серуендеп. жуынып-шайыну әдеттін. ¥намды әрі
пайдалы түрлері. Ал біреуліері өзіне кесе-көлденең кірісіп оны бөлу әлеттін
ұнамсыз спплттары. Жағымлы әрекеттер аламның зейінін ұнамды жақтарын
калыптастыруға әсер етеді.
Ниет (мотив) адамныц белгілі қажеттіліктерді канағаттандырудағы іс-
эрекетіне байланысты психологиялык көңіл-күйі. Қажеттілік адамның белсенді
эрекетін тудыратын козғаушы күш деліисе, ал ниет - сол кажеттіліктің нақты
көрінісі. Ниет адамды түрлі эрекеттерге үлмтылдырады. Олар мазмүнына, нақты
мақсатын карай айцын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz