«Қазақстан Республикасының мұнайгаз секторындағы шетел инвестициялары»

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА САЛЫНҒАН ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫНЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 5

1.1 Инвестициялар және олардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Капитал салымдарының құрылымы және жіктелімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қазақстан Республикасы экономикасында инвестицияның атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

2.1 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызмет ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.1.1 Жалпы инвестициялық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1.2 Инвестициялық үрдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1.3 Инвестициялық реформалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

2.2 Қазақстан Республикасындағы біріккен кәсіпорындар қызметінің негізгі нәтижелеріне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.2.1 Қазақстандағы біріккен кәсіпорындардың қазіргі жағдайына талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.2.2 Қазақстан Республикасындағы біріккен кәсіпорындардың даму деңгейін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
2.2.3 Қазақстан Республикасындағы біріккен кәсіпорындарды дамыту мүмкіндіктері және болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69

2.3 Батыс Қазақстанда орналасқан мұнай өндіруші кәсіпорындардың инвестициялық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77

3.1 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық климаттың алдағы даму жоспарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79

3.2 Қазақстан Республикасында инвестициялық қатынастарды мемлекеттік реттеудің негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...97

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..101

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Инвестициялар макро және микро деңгейде де маңызды рөл атқарады. Негізі, инвестициялар тұтас елдің субъектілер шаруашылығының болашағын анықтайды және экономиканың дамуына өз септігін тигізеді. Республика экономикасына шетелдік инвестициясының көптеп тартылуы және олардың меңгерілуі ел экономикасының өнімділік патенциалын жоғарлатады, сонымен қатар ол шетелдің озық техникалық және басқару қызметі тәжірибелерін жеткізетін маңызды құрал болып табылады. Инвестициялық қажеттілік кез келген экономикалық жүйенің әрі қарай дамуын анықтайтын фактор болып табылады.
Кез келген мемлекеттің берік экономикалық дамуы инвестицияларды тиімді және пәрменді пайдалануға, қолайлы инвестициялық хал-ахуалын жасауға бағытталған бірыңғай және ойластырылған инвестициялық саясатсыз мүмкін емес. Осыған байланысты, шетелдік инвестициялардың ролі жоғары болса да, Отандық инвестициялардың маңызын бағаламауға болмайды. Қазір шетелдік инвестициялардың көмегімен ғана елеулі нәтижелерге жетуге болмайтынын мойындау керек, өйткені шетелдік капиталды ел экономикасына жұмылдыру жекеленген инвестициялық жобаларды жүзеге асыру арқылы атқарылуда шашыраңқы сипат алып отыр, атап айтқанда, шетелдік инвесторлар инвестицияландыру объектілерін таңдап алады, ал экономиканың қалған салалары мен секторлары назардан тыс қалады. Бұл жағдай мынаған әкеп соқтырады: экономиканың кейбір салалары дамиды, екінші бір салалары, керісінше, құлдырай түседі.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Инвестициялардың пәрменділігін қамтамасыз етудің негізгі факторларының бірі оларды заңмен нығайту, инвестициялық заңнаманың дамыған жүйесі мен инвестициялық қатынастарды реттейтін құқықтық нормаларды жүзеге асырудың пәрменді механизмін жасау болып табылады.
Алға қойған мақсатқа жету үшін келесі міндеттемелер айқындалады.
 Нарықтық экономика жағдайындағы инвестицияның мәні, инвестициялық қызмет және инвестициялық саясат зерттелген;
 Жалпы Республикадағы және мұнайгаз секторындағы инвестициялық қызметтің жағдайы талданған;
 Аймақтар бойынша мұнайгаз секторы субъектілерінің инвестициялық тартымдылығының негізгі факторлары қарастырылған;
 Қазақстан Республикасы Заңнамасының Ұлттық жүйесінің қалыптасуы мен нарықтық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалары қарастырылған;
Зерттеу пәні. Инвестициялық бағдарламаны қалыптастыру мен жүзеге асыру жолындағы ресурстардың қозғалыс, шоғырлану және салыну процесі болып табылады.

1. 27.12.1994 жылдағы № 266 – XIII «Шетелдік инвестициялар туралы» ҚР Заңы
2. 24.04.1995 жылдағы № 2235 «Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер туралы» ҚР Заңы
3. 28.02.1997 жылдағы № 75 – 1 «Тікелей инвестицияларға мемлекеттік қолдау туралы» ҚР Заңы
4. 21.03.1997 жылдағы ҚР-ның инвестиция жөніндегі Мемлекеттік Комитетінің № 1 – 206 « ҚР экономикасындағы басымды секторларды жұмыс істейтін инвесторларға мемлекеттік қолдау көрсету және ынталандыру шараларын жүргізу туралы қабылданған Рамочкалық келісімшарт туралы» үкімі
5. 5.04.1997 жылдағы № 3444 « ҚР экономикасының басымды секторларына тікелей отандық және шетелдік инвестицияларды тарту тізімін қабылдау туралы» ҚР Президентінің жарлығы
6. 6.03.2000 жылдағы «Экономиканың артықшылығы бар секторларында жұмыс істейтін инвесторлармен келісімшарттарға жеңілдіктер мен преференциялар беру жөніндегі Ережелерді қабылдау туралы» ҚР Президентінің бұйрығы
7. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан – 2030. Бүкіл қазақстандықтар жағдайының өркендеуі, қауіпсіздігі және жақсаруы» («Стратегия – 2030») Алматы, 1997 жыл
8. 28.01.1998 жылдағы № 3834 «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясын жүзеге асыру шаралары туралы» ҚР Президентінің бұйрығы
9. Сағандықов С. Қазақстандағы шетелдік инвестициялар: Экономикадағы инвестициялық процестерді талдау және болжау
Алматы: Ғылым, 1994 жыл
10. Идрисов А.Б. «Инвестиция тиімділігін жоспарлау және талдау».
Мәскеу, 1994 жыл
11. Информационно-статистический сборник «Казахстан: 2003-2004 гг., Алматы, ҚР статистика жөніндегі Агенттігі
12. Казахстан в цифрах за 2004 год. Агентство РК по статистике. 2004 год
13. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы. //Егеменді Қазақстан// 2003, 5 сәуір.
14. Кенжегузин М.Б., Додонов В.Ю., Шевелев С.А. Формирование и реализация казахстанской модели устойчивого экономического роста.
Алматы, 2001 жыл.
15. Вахрин П.И. «Инвестицияларды ұйымдастыру және
102
қаржыландыру»
Мәскеу, 1999 жыл
16. Назарбаев Н.А. Рынок и социально-экономическое развитие.
Москва, «Экономика», 1994 жыл
17. Общий обзор социально-экономического развития. Агенство РК по статистике // Банки Казахстана 2004 год
18. Ясин Е. Бремя государства и экономической политики//Вопросы экономики// 2002 год
19. www.Google.kz
20. www.Google.ru
21. www.kazpravda.kz
22. www.zakon.kz
23. www.Yandex.ru

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 105 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

КАСПИЙ ҚОҒАМДЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Экономика және менеджмент кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қазақстан Республикасының мұнайгаз секторындағы шетел
инвестициялары

Орындаған: Нұраханова Ғ.Б.
Мамандығы – 050506
Тобы: Э-04-01

Ғылыми жетекші: э.ғ.к., доцент
Тайкулакова Г.С.

Резидент: Қазақ Ұлттық
Техникалық Университетінің
э.ғ.к., доцент Алибаева С.А.

Қорғауға жіберілді
Э ж М кафедрасы меңгерушісі,
э.ғ.к., профессор
___________С.П. Гуляева
___________2008ж.

АЛМАТЫ 2008
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА САЛЫНҒАН ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫНЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 5

1. Инвестициялар және олардың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Капитал салымдарының құрылымы және
жіктелімі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..12
3. Қазақстан Республикасы экономикасында инвестицияның атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

2.1 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық
қызмет ... ... ... ... ... ... ... . .24
2.1.1 Жалпы инвестициялық
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
5
2.1.2 Инвестициялық
үрдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..28
2.1.3 Инвестициялық
реформалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..30

2.2 Қазақстан Республикасындағы біріккен кәсіпорындар қызметінің негізгі
нәтижелеріне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.2.1 Қазақстандағы біріккен кәсіпорындардың қазіргі жағдайына талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.2.2 Қазақстан Республикасындағы біріккен кәсіпорындардың даму деңгейін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
2.2.3 Қазақстан Республикасындағы біріккен кәсіпорындарды дамыту
мүмкіндіктері және болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69

2.3 Батыс Қазақстанда орналасқан мұнай өндіруші кәсіпорындардың
инвестициялық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...72

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .77

3.1 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық климаттың алдағы даму
жоспарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79

3.2 Қазақстан Республикасында инвестициялық қатынастарды мемлекеттік
реттеудің негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8 1

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .97

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .101

3
КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Инвестициялар макро және микро
деңгейде де маңызды рөл атқарады. Негізі, инвестициялар тұтас елдің
субъектілер шаруашылығының болашағын анықтайды және экономиканың дамуына өз
септігін тигізеді. Республика экономикасына шетелдік инвестициясының көптеп
тартылуы және олардың меңгерілуі ел экономикасының өнімділік патенциалын
жоғарлатады, сонымен қатар ол шетелдің озық техникалық және басқару
қызметі тәжірибелерін жеткізетін маңызды құрал болып табылады.
Инвестициялық қажеттілік кез келген экономикалық жүйенің әрі қарай дамуын
анықтайтын фактор болып табылады.
Кез келген мемлекеттің берік экономикалық дамуы инвестицияларды тиімді
және пәрменді пайдалануға, қолайлы инвестициялық хал-ахуалын жасауға
бағытталған бірыңғай және ойластырылған инвестициялық саясатсыз мүмкін
емес. Осыған байланысты, шетелдік инвестициялардың ролі жоғары болса да,
Отандық инвестициялардың маңызын бағаламауға болмайды. Қазір шетелдік
инвестициялардың көмегімен ғана елеулі нәтижелерге жетуге болмайтынын
мойындау керек, өйткені шетелдік капиталды ел экономикасына жұмылдыру
жекеленген инвестициялық жобаларды жүзеге асыру арқылы атқарылуда шашыраңқы
сипат алып отыр, атап айтқанда, шетелдік инвесторлар инвестицияландыру
объектілерін таңдап алады, ал экономиканың қалған салалары мен секторлары
назардан тыс қалады. Бұл жағдай мынаған әкеп соқтырады: экономиканың кейбір
салалары дамиды, екінші бір салалары, керісінше, құлдырай түседі.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Инвестициялардың пәрменділігін қамтамасыз
етудің негізгі факторларының бірі оларды заңмен нығайту, инвестициялық
заңнаманың дамыған жүйесі мен инвестициялық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормаларды жүзеге асырудың пәрменді механизмін жасау болып табылады.
Алға қойған мақсатқа жету үшін келесі міндеттемелер айқындалады.
▪ Нарықтық экономика жағдайындағы инвестицияның мәні,
инвестициялық қызмет және инвестициялық саясат зерттелген;
▪ Жалпы Республикадағы және мұнайгаз секторындағы инвестициялық
қызметтің жағдайы талданған;
▪ Аймақтар бойынша мұнайгаз секторы субъектілерінің
инвестициялық тартымдылығының негізгі факторлары қарастырылған;
▪ Қазақстан Республикасы Заңнамасының Ұлттық жүйесінің
қалыптасуы мен нарықтық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалары қарастырылған;
Зерттеу пәні. Инвестициялық бағдарламаны қалыптастыру мен жүзеге
асыру жолындағы ресурстардың қозғалыс, шоғырлану және салыну процесі болып
табылады.
4
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының мұнайгаз секторындағы
инвестициялық саясаттың негізгі бағыттарын ұйымдастыру механизмі.
Қазақстан Республикасы 1999 жылдың аяғында Инвестицияны қолдау және
қорғау туралы 30-дан астам өзге мемлекеттермен екі жақты келісімдерге қол
қойды, бүгінгі таңда мемлекетте шетелдің қатысуымен 1000 шақты кәсіпорын
және Үкіметпен шетел инвесторларының иелігіне берілген 100-ден аса
кәсіпорын қызмет етеді.
Бүгінгі таңда, тек қана тікелей шетелдік инвестицияларының жалпы
сомасы шамамен 6,8 млрд. АҚШ долларын құрайды. Қазақстан Республикасының
Сыртқы Істер Министрлігі баспасөз қызметінің хабарламасы бойынша тек қана
американдық инвестиция көлемі 1,9 млрд. АҚШ долларын құрайды, яғни ол
тікелей тартылған инвестиция сомасының 28 % құрайды және де ол Орта Азия
аймағындағы ең ірі тартылған инвестиция болып табылады. Республикада 300-
дей қазақ-американдық кәсіпорындар және шамамен 100 шақты американдық
компанияның өкілдері тіркелген. Ал 2000 жылдың аяғында Американдық сауда
палатасы елге тағы да 100 компанияны тартты. Осылайша, АҚШ-тан тартылған
жаңа инвесторлардың арқасында ағымдағы жылда Қазақстан Республикасының
экономикасына салынған инвестиция 4 млрд. АҚШ долларына дейін артуы мүмкін.
Негізгі тікелей шетелдік инвестиция ағылысының көп үлесі мұнайгаз
кешеніне жатады. Соңғы 4 жылда осы салаға жалпы келген шетел капитал
көлемінің жартысынан астамы салынған. Металлургия кешеніне салынатын
инвестиция көлемінің де өсуі байқалуда. 1993 жылы ол – 0,2 млн. долларды
құраса, 1999 жылы инвестиция – 453 миллионға дейін жетті. Экономиканың
басқа да салаларындағы инвестиция көлемі қарқынды өсуде, мысалы оның көлемі
1,5 есе жоғарылады.
Бұл дипломдық жұмыстың методологиялық және теориялық негізі отандық
және шетелдік экономикалық ілім өнімдерінің ғылыми еңбектері, үкімет
органдарының мәліметтері, экономиканы интернациаландыру және
транснационализация мәселелері бойынша конференция деректері болып
табылады.
Жұмыста жазылған жалпылама ойлар, қорытындылар Қазақстан
Республикасының үкіметінің қаулы, құқықтық, заңдық актілерінің қолдануына
негізделген.
Жұмыстың мәліметтік негізін статистика және талдау комитеті деректері
құрайды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер негізінен тұрады.

5
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА САЛЫНҒАН ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫНЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ

Инвестиция түсінігі XVIII ғасырдың басында шыққан. Әуел баста қаржы
категориясын көрсеткен, кіріс алу үшін пайдаланылатын еркін ақша қаражатын
білдірген. Осы кезеңде шотланд инвесторлары Американың батысында болашақта
баю мақсатын көздеп отырып, фермер жерлерін алып, Американың қарапайым және
дамушы нарығына капиталын құя бастаған. Алғашқы инвестициялық компаниялар
жабық үлгідегі қорлар болды. 1822 жылы Бельгияның королі Вильям 1 тұңғыш
инвестициялық траст құрды, бұл Брюссельде тіркелді, ол шетел мемлекеттеріне
қарыз бөлу арқылы инвестицияларды жүзеге асыруға мүмкіндік берді. XIX
ғасырдың 80-ші жылдары осындай трастар Шотландия мен Англияда пайда болды.
Қазір өмір сүріп тұрған жабық үлгідегі байырғы қорлардың бірі – 1868 жылы
Лондонда құрылған шетелдік және отарлық инвестициялық траст. Әуел
бастапқыда инвестициялық трастарды бай отбасылары құрды.
XIX ғасырда бұларда тағайындалған сенімділік тұлғалар осы
отбасыларының мүлкіне иелік етті. Кейін мұндай трастар компанияларға
айналды, олардың акциялары ашық сатылды, инвесторлар санының көбеюіне,
инвестициялық қатынастардың одан әрі дамуына мүмкіндік жасады.

1. Инвестициялар және олардың экономикалық мәні

Инвестициялар – ел экономикасы үшін салыстырмалы түрде жаңа термин.
Орталық жоспарлау жүйесінде тек капитал салымы түсінігі қолданылды, ол
негізгі қордың қызмет атқаруына кететін шығындар ретінде ғана қарастырылды,
сонымен қоса негізгі қордың жөнделуіне кететін шығындар да сол ұғымға
кірді.
Қазақстан Республикасының 1994 жылдың 27 желтоқсанында № 266 Заңына
сәйкес инвестицияның анықтамасы: Инвестициялар – мүліктің және ой-өрістің
барлық құндылық түрі болып табылады, ол табыс алу мақсатында кәсіпкерлік
қызметтегі объектілерге салынады. Сонымен қатар ол:
❖ жылжымалы және жылжымайтын мүлікке және мүліктік құқықтарға және
т.б.-ға салынады, алайда ол тек импортталатын және қолданысқа
өңдеусіз енетін тауарларға салынбайды;
❖ акцияларға және басқа да коммерциялық ұйымдарға қатыса алатын
формаларға салынады;
❖ облигацияларға және басқа да міндеттемелерге салынады;
❖ ақшалай соманы, тауарларды, қызмет көрсетулерді және де кез
келген басқа да келісімшарт бойынша орындалуы қажет талаптарға,
яғни инвестицияға қатысы бар операцияларға салынады;
❖ авторлық құқық, патенттер, тауарлық белгілер, өндірістік үлгілер,
технологиялық үрдістер, ноу-хау, нормативті-техникалық,
архитектуралық,
6
конструкторлық және технологиялық жоба құжаттарын қосқандағы ой-өріс
қызметтері нәтижесінің құқығын иеленуге салынады;
❖ мемлекеттік органмен берілген лицензия немесе басқа формаға
негізделген қызметті іске асыруға берілген кез келген құқыққа
салынады.
Инвестициялау – шетел инвестициясын пайда табу мақсатында кәсіпкерлік
объектілерге салумен байланысты қызметтің түрі.
Инвестиция сөзінің астында терең мағына жатыр, яғни ол ақшалай
қаражаттар, мемлекеттің мүліктік және ой-өрістік құндылықтары, заңды және
жеке тұлғалардың жаңа кәсіпорындар құруы, қызмет ететіндердің кеңеюі, қайта
құрылуы және техникалық қайта қарулануы, жылжымайтын мүлікті иемденуі,
пайда табу немесе басқа да оң эффект алу мақсатында акция, облигация және
басқа да бағалы қағаздар және активтерді иемдену сияқты әрекеттер.
Инвестиция – капитал салымына қарағанда кеңірек мағынаға ие.
Инвестицияны қоржынды және нақты деп 2-ге бөледі.
Қоржынды инвестиция – басқа кәсіпорындардың акциясына, облигациясына,
басқа да бағалы қағаздарына, активтеріне салынады.
Нақты инвестиция – жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың қайта құрылуы
мен техникалық қайта қарулануына және де жаңа кәсіпорындар құру үшін
салынатын салымдар. Бұл жағдайда кәсіпорын, яғни инвестор қаржы салу арқылы
өз өндірістік капиталын ұлғайтады, яғни негізгі өндірістік қорлар мен
олардың жұмыс істеуін қамтамасыз етіп отыратын айналым құралдарын
ұлғайтады.. Инвестор қоржынды инвестицияны қолданған кезде дивиденд алады,
яғни бағалы қағаздардан түсетін табыс арқылы өзінің қаржылық капиталын
ұлғайтады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделген норма және нормативті-құқықтық актілерден
тұратын тікелей инвестицияларға мемлекеттік қолдау көрсететін заң
қабылдады.
Тікелей инвестицияға мемлекеттік қолдау көрсету келесілерден тұрады:
➢ Заң кепілдіктеріне сәйкес инвестициялық қызметті қамтамасыз ету;
➢ Арнайы жүйелермен, жеңілдіктермен және преференциялармен қамтамасыз
ету;
➢ Инвесторлар алдында Қазақстан Республикасының өкілі ретінде өкілетті
жалғыз ғана мемлекеттік органды ұсыну;
➢ Мемлекет Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Халықаралық ұйымдар
арасында жасасқан бітімдер бойынша, Қазақстан Республикасының
нормативті-құқықты актілеріне сәйкес саяси және реттеу тәсілдеріне
байланысты кепілдік беру;
Тікелей инвестицияларға мемлекеттік қолдау көрсетудің басты мақсаты -
Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен тізім бойынша нарықты оң
инвестициялық климатпен қамтамасыз ету арқылы, тауар өндірісін, жұмыстарды
және қызмет көрсетулерді экономиканың алдыңғы қатарлы
7
секторларында қарқынды дамыту.
Қазақстан Республикасы мақсатқа жету процесінде келесі міндеттерді
шешеді:
□ Жаңа технологияны, алдыңғы қатарлы техникаларды және ноу-хау
енгізеді;
□ Ішкі нарықты жоғарғы сапалы тауарлармен және қызмет көрсетулермен
қамтамасыз етеді;
□ Отандық тауарөндірушілерге мемлекеттік қолдау көрсетеді және
ынталандырады;
□ Экспортқа бағытталған және импортты алмастыратын өндірісті
дамытады;
□ Қазақстан Республикасының шикізат базасын дұрыс және кешенді
игеруге итермелейді;
□ Менеджмент пен маркетингтің жаңа әдістерін енгізеді;
□ Жаңа жұмыс орындарын құрады;
□ Жергілікті кадрлардың біліктілік дәрежесін және квалификациясын
жоғарлату үшін олардың үздіксіз үйретілуі жүйесін енгізеді;
□ Өндіріс интенсификациясын қамтамасыз етеді;
□ Қоршаған табиғи ортаның жақсаруына жағдай жасайды;
Инвестициялық қызметті өндірістік көзқарас арқылы мемлекеттік реттеу
капитал салымдары арқылы іске асырылады және ол Қазақстан Республикасы
Мемлекеттік билік органы арқылы жүргізіледі, оған нақты –ғимарат пен
құрылыс салған кезде құрылысты-монтажды жұмыстарға кететін шығындар; машина
және құрал-жабдық сатып алғанда, монтажды-жөндеу жұмыстарын жүргізген кезде
кететін шығындар; жобалық-іздестіру жұмыстарына; құрылып жатқан
кәсіпорынның дирекция мазмұнына; кадрларды дайындау және қайта дайындауға
кететін шығындар; жер участкелерін сақтап қоюға және құрылысқа байланысты
көшірілу жұмыстарына кететін шығындар жатады.
Статистикалық есепте және экономикалық талдауда нақты инвестицияларды
капиталқұраушылар деп те атайды. Капиталқұраушы инвестициялар төмендегідей
элементтерден тұрады:
✓ негізгі капиталға салынатын инвестициялар;
✓ капиталды жөндеуге кететін шығындар;
✓ жер учаскелерін және табиғи қолданысқа жататын объектілерді иемдену
үшін салынатын инвестициялар;
✓ материалдық емес активтерге құйылатын инвестициялар (патент,
лицензия, бағдарламалық өнімдер, ғылыми-зерттеулік және тәжірибелі-
конструкторлық жұмыстар және т.б. жатады );
Капиталқұраушы инвестицияның құрамындағы негізгі орынды негізгі
капиталға құйылатын инвестициялар алады, яғни оған жаңа құрылысқа,

8
жұмыс істеп тұрған өнеркәсіптің, ауылшаруашылықтың, көліктің, сауда және
басқа да кәсіпорындардың қайта құрылуына, кеңейтілуіне және техникалық
қайта қарулануына, тұрғын үй және мәдени-тұрмыстық құрылысқа кететін
шығындар жатады.
Инвестициялар экономикалық категория ретінде бірнеше маңызды
функцияларды атқарады, оларсыз кез келген мемлекеттің экономикасы жөнді
дами алмайды. Инвестиция МАКРО деңгейде төменгілердің негізі болып
табылады:
➢ Кеңейтілген өндірістік саясатты іске асыру;
➢ Ғылыми-техникалық процесті жетілдіру, отандық өнім сапасын жоғарлату
және оны бәсекеге қабілетті ету;
➢ Қоғамдық өндіріс құрылымын қайта құру және халықшаруашылықтың барлық
салаларын бірдей деңгейде дамыту;
➢ Өнеркәсіпте қажетті шикізат базасын құру;
➢ Азаматтық құрылыс, денсаулықсақтау, мәдениет, жоғары және орта
мектептерді дамыту, сонымен қатар басқа да әлеуметтік мәселелерді
шешу;
➢ Жұмыссыздық мәселесін шешу және азайту;
➢ Табиғи ортаны қорғау;
➢ Әскери-өнеркәсіптік кешенді конверциялау;
➢ Мемлекетті қорғаныс қабілеттілікпен қамтамасыз ету және басқа да
көптеген мәселелерді шешу.
Ұзақ уақыт бойы экономикалық дағдарыс жағдайын кешкен Қазақстан
Республикасының экономикасы ең әуелі, оның тұрақтануы, жандануы және өрлеуі
үшін инвестицияны қажетсінді. Өндіріске, жаңа технологияға салынған
инвестиция қатаң бәсекелестік күресте аман сау қалуға көмектеседі (ішкі
және сыртқы нарықта), өз өніміңнің бағасын реттеп отыруға мүмкіндік береді
және т.б.
Макроэкономикалық масштабта байқалып отырған бүгінгі таңдағы
ауқаттылық жағдай кешегі күннің инвестиция салымдарының нәтижесі болып
табылады, өз кезегінде олар ертеңгі өндірістік еңбек және одан да биік
ауқаттылықтың өсуінің негізін қалайды. Біз үнемі бүгінгі және ертеңгі
тұтынушылық арасындағы шешімде жүреміз. Өндірілімдердің көп бөлігін бүгін
қаншалықты сақтап және инвестициялап отырсақ, соншалықты ертеңгі күні бізде
оны тұтыну мүмкіндігіміз көбірек болады. Керісінше, егер де біз бүгінгі
ресурстарды көптеп пайдаланып тастасақ, яғни ертеңгі күні оны пайдалану
деңгейі төмен болады.
Инвестиция МИКРО деңгейде де маңызды рол атқарады. Бұл деңгейде олар
келесідей мақсатта маңызды болып табылады:
➢ Өндірісті кеңейту және дамыту;
➢ Негізгі қорлардың рухани және физикалық тозуына жол бермеу;
➢ Өндірістің техникалық дәрежесін өсіру;
➢ Нақты кәсіпорынның өнім сапасын жоғарлату және оның бәсеке
қабілеттілігін нығайту;
➢ Табиғи қорғау шараларын жүзеге асыру;
9
➢ Бағалы қағаздарды иемдену және басқа кәсіпорындардың активіне қаржы
құю;
Қорытындылай келгенде, инвестициялар болашақта кәсіпорынның қалыпты
күйде қызмет етуіне, тұрақты қаржылық жағдай және пайданы максималдауға
қажет.
Сонымен, инвестициялар маңызды экономикалық категориялардың бірі
болып келеді және ол макро деңгейде де, сонымен қоса микро деңгейде де
елеулі рол атқарады, бірінші кезекте, олар - қарапайым және күрделі
өндірілімдерде, құрылымдық өзгерістерде пайданы максималдау және осының
негізінде көптеген әлеуметтік мәселелерді шешу үшін қажетті категория болып
табылады.
Бірақ жалпы экономикалық тұрақсыздық, инфляцияның жоғары екпіні,
кәсіпорынның пайдалылық деңгейінен де асып кететін кредит бойынша жоғары
пайыздық мөлшерлемесіне байланысты себептерге орай, соңғы жылдары капитал
салымдарының көлемі және капиталдық құрылыстар шұғыл түрде азайды, бұл
жағдай өз кезегінде Республикадағы экономикалық жағдайды қиындатып жіберді.
Төмендегі көрсеткіштердің динамикасы Республикадағы инвестициялық
қызметтің жағдайын сипаттайды:
▪ Инвестицияның бар көлемі;
▪ Жалпы ішкі өнімдегі инвестицияның мөлшері;
▪ Жалпы инвестиция көлеміндегі нақты инвестициялардың мөлшері;
▪ Нақты инвестициялар ауқымының мөлшері;
▪ Негізгі капиталға және т.б. бағытталған нақты инвестициялардың
мөлшері;
Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің өсу темпі жанама болса да,
елдегі инвестициялық қызметті сипаттай алады:
1) Ұлттық табыс;
2) ЖІӨ және ЖҰӨ;
3) Өндірістің өнімділік көлемі;
4) Маңызды жеке өндірістік өнімнің түрін шығару;
5) Ауылшаруашылық өндірісінің көлемі;
6) Қоғамның еңбек өнімділігі;
7) Және т.б.
Инвестициялық қызметті бағалау жоғарыда айтылған көрсеткіштердің
объективтілігімен байланысты. Сонымен қатар, осы көрсеткіштердің нәтижесі
арқылы инвестицияларды қаншалықты тиімді қолданғандығын көруге болады. Егер
де, осы көрсеткіштердің өсу қарқыны, инвестициялардың өсу қарқынынан
әлдеқайда жоғары болса, яғни инвестициялардың тиімді қолданылғаны байқалады
және де керісінше.
Инвестицияның мөлшері қоғамның ұлттық табысының көлеміне біршама әсер
етеді, яғни ұлттық экономикада көптеген макропропорциялар да оған тәуелді
болып келеді.

10
Сонымен қатар, инвестицияның басты көзі – жинақ болып табылады. Бірақ
мұндағы мәселе, жинақ, тек бір ғана шарушылық субъект арқылы жүзеге
асырылады, ал инвестициялық қызметті көптеген топтар жүзеге асыруы мүмкін.
Инвестиция көзі болып елдің көп бөлігінің жинаған жинағы болып табылады
(мысалы жұмысшы, мұғалім, дәрігер, полиция жинағы және т.б.). Сөзсіз,
сонымен қатар инвестицияның көзі болып қоғамда қызмет ететін өндірістік,
ауылшаруашылық және басқа да кәсіпорындардың қоры да саналады. Мұнда
жинақтаушы және инвестор сөздері түйіседі. Жалдамалы еңбек тұлғаларының
жинағы да, олар кәсіпкер болмаса да маңызды рол атқарады. Одан шығатын
қорытынды, яғни жинақтау және инвестициялау үрдістерінің теңеспеуі,
экономика жағдайын теңсіздікке қарай итермелейді.
Инвестициялау процесі күтіліп отырған пайда нормасына немесе мүмкін
болатын капитал салымының рентабельділігіне тәуелді. Егер де инвестордың
ойынша бұл рентабельділік тым төмен болса, онда салым іске асырылмайды.
Сонымен қатар, инвестор шешім қабылдауда әрдайым капитал салымының
альтернативті мүмкіндіктерін есепке алады және мұнда шешуші болып пайыздық
мөлшерлеменің деңгейі табылады. Инвестор өз қаржысын жаңа зауыт немесе
фабрикаға (кез келген кәсіпорынға) сала алады, сонымен қатар ол өзінің
ақшалай қаражатын банкіге де сала алады.
Егер де пайыздық норма күтіліп отырған пайда нормасынан жоғары болса,
онда инвестиция жүзеге асырылмайды және керісінше, егер пайыздық норма
күтіліп отырған пайда нормасынан төмен болса, кәсіпкерлер капитал салымы
жөніндегі жобаларды жүзеге асырады.
Инфляция барлық мазмұны жағынан инвестициялық қызметке әсер етеді, өз
кезегінде ол экономиканың жағдайына тәуелді, яғни экономиканың тұрақтылығы
және көтерілуі кезінде – инфляция деңгейі түседі. Инфляция процесі банктің
кредиттік ставкасымен тығыз байланысты екенін ескерген жөн.
Салынған инвестициялар бойынша сұраныс қисығы банктің пайыздық
мөлшерлемесіне (Сп) және күтіліп отырған таза пайда (Нп) нормасына тәуелді.

11
График 1
Инвестициялар бойынша сұраныс қисығы

Сн
Нп

инвестициялар

1-ші графикте көрсетілгендей, банктің пайыздық мөлшерлемесі жоғары
болса, инвестицияға сұраныс төмен болады, осындай байланыс инвестицияға
сұраныс пен күтіліп отырған таза пайда арасында да болады. Егер таза пайда
нормасы банктің пайыздық нормасынан асып түссе, бұл жобаға инвестиция салу
тиімді, яғни НпСп және керісінше, пайыздық мөлшерлеме күтіліп отырған
таза пайдадан жоғары болса, яғни СпНп ; бұл жағдайда кәсіпорынға
инвестиция салу тиімсіз.
Номиналды және нақты пайыздық мөлшерлеме болатыны белгілі.
Нақты мөлшерлеме номиналды мөлшерлемеден инфляция деңгейімен, яғни
Ср=Сп-Уи – ерекшеленеді.

Мұндағы, Ср – банктің нақты пайыздық мөлшерлемесі;
Сп – банктің номиналды пайыздық мөлшерлемесі;
Уи – инфляция деңгейі;

Айта кететін жайт, инвестициялық қызметке байланысты шешімдер
қабылдау үшін нақты пайыздық мөлшерлеме номиналды пайыздық мөлшерлемеге
қарағанда маңыздырақ болып табылады.
Инфляция шарты бойынша, әсіресе инфляция жағдайында, кредит үшін
банктің пайызы өте жоғары болса, кәсіпорынға инвестиция салу тек қана
күтіліп отырған пайда нормасы банктің пайызынан жоғары болып келсе ғана
тиімді болады, бірақ кәсіпорын үшін мұндай жобаларды табу өте қиынға
соғады. Бұл жерден мынадай қорытынды шығаруға болады, инфляциялық қызметтің
жандануы үшін гиперинфляция ең тежеуші инфляция болып табылады.
Әлемдік тәжірибилер көрсетіп отырғандай, егер жылдық баға өсімі 40%-
дан аспаса, ал орташа айлық – 28% болса, онда бұл жағдай қаржылық
тұрақтылық болып есептелінеді. Ал егер, керісінше, ол 40 %-дан жоғары
12
болса, өндірістегі инвестиция жедел төмендейді, сәйкесінше экономиканың
өсуі және елдің өмір сүру деңгейі де нашарлайды.

2. Капитал салымдарының құрылымы және жіктелімі

Инвестицияларды есепке алу, талдау және тиімділігін жоғарлату үшін
олардың макро және микро деңгейдегі ғылыми негізделген жіктелімін талдау
қажет. Инвестицияның ойластырылған және ғылыми негізделген жіктелімін
сауатты түрде есепке алу, оларды жан-жақты қолдану деңгейін талдауға
септігін тигізеді және осының негізінде инвестициялық қызметті жетілдіру
және тиімді жүзеге асыру үшін объективті мәліметтер алу өте маңызды.
Капиталдық салымдардың жіктелімі өз белгісін жоспарлы экономикалық
тұрмыста және көбінесе, тәжірибе арқылы тартылған кезде төмендегідей болып
қалыптасты:
❖ Болашақ объектілердің мақсатты тағайындалуы белгісі бойынша – бұл
олардың халықшаруашылық салалары бойынша бөлінуімен тығыз
байланысты; Сала құрылымы – ол, өз кезегінде 2-ге бөлінеді:
өндірістік объектілерге салымдар және өндірістік емес объектілерге
салымдар;
❖ Негізгі қорларды өндіру формасы бойынша – жаңа құрылысқа, жұмыс
істеп тұрған кәсіпорындардың кеңеюіне және қайта құрылуына,
техникалық қайта қарулануына салынатын салымдар;
❖ Қаржыландыру көздері бойынша – орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған салымдар;
❖ Қолданылу бағыттары бойынша – өндірістік және өндірістік емес
салымдар.
Объектілер бойынша қосымшалар – мүлікке инвестиция салу (материалдық
инвестициялар) – ғимаратқа, құрылысқа, құрал-жабдыққа, материалдық қорларға
салынатын инвестициялар; Қаржылық инвестициялар (акцияларды, облигацияларды
және басқа да бағалы қағаздарды иемдену үшін салынатын инвестициялар);
материалдық емес инвестициялар (кадрларды дайындау, рекламаны, іздестіру
жұмыстарын зерттеу үшін салынатын инвестиция).
Шетел әдебиетінде қоржынды инвестициялардың жіктелімдері келтіріледі.
Қоржынды инвестициялар дегеніміз – инвестормен иемделінген акциялар
арқылы фирмаға ықпал жасау мен бақылау жүргізу.
Барлық қоржынды инвестициялар төмендегідей болып жіктеледі:
➢ Біршама ықпал ете алатын (20 %-дан астам, бірақ 50 %-ға жетпейтін
акцияны иемдену, дауыс беру құқығы бар);
➢ Бақылауды қамтамасыз ете алатын (инвестордың 50 % дауыс беру құқығы
бар акцияны иемденуі);
➢ Бақылауға рұқсат жоқ, ықпал ете алмайтын (дауыс беру құқығы бар 20%
акцияны иемденуі);

13
➢ Бақылауды қамтамасыз ететін (бас компанияның 20% астам және 50%-ға
жетпейтін және еншілес компанияның 100 % акциясын иемденуі);
Келтірілген жіктелімдер кәсіпорында қоржынды инвестиция құрылымын
қолайлы қалыптастыру үшін маңызды.
Инвестицияның кешенді жіктелімі Н. А. Бланктың жұмысында
зерттелінген, онда барлық инвестициялар келесі белгілер бойынша жіктеледі:
салынған объектілер бойынша, инвестициялауға қатысқан сипаты бойынша,
инвестициялау кезеңі бойынша, меншікті инвестициялық ресурстардың түрі
бойынша және т.б.
Ғылыми әдебиеттерде инвестиция жіктелімінің басқа да түрлері
келтіріледі. Бұл жіктелімдердің барлығының да тәжірибелік жоспарларда,
әсіресе ғылыми зерттеулерде өмір сүруге құқығы бар, себебі олар
инвестицияны тиімді қолдануды жоғарлату мақсатында талдау жүргізгенде, оны
тереңірек және бөлшектеп қарастыруға мүмкіндік береді. Қазіргі таңдағы
жағдайға бұл жіктеулер жеткіліксіз.

Сызба 1
Инвестиция жіктелімінің белгілері

14
Кәсіпорын деңгейі бойынша инвестиция жіктелімінің келесі түрі қажет.
Бұл жіктелімнің бұрынғы қарастырған жіктелімнен артықшылығы, ол
инвестицияны нақты кәсіпорынның қандай мақсатқа жұмсайтынын анықтап бере
алады. Негізі, бұл жіктелім кәсіпорынның инвестициялық қоржынын сипаттайды.
Инвестициялық қоржынның минимум тәуекелге баруы және максимум экономикалық
пайда алуы бойынша оңтайлы болуы, кәсіпорынның ең маңызды мәселелерінің
бірі болып табылады.
Инвестицияның тиімді жұмсалуы оның құрылымына да байланысты болады.
Инвестицияның құрылымы деп оның түрі, қолдану бағыттары және жалпы
инвестицияның бір бөлігі ретіндегі құрамын айтады.
Инвестиция құрылымының жалпы және жеке деген 2 түрі бар.
Жалпы инвестиция құрылымына нақты және қоржынды инвестицияларды
(капиталқұраушы және қаржылық) жатқызады. Инвестициялардың жалпы көлемі
бойынша үлкен үлесін капиталқұраушы инвестиция алады. Мысалы, 1996 жылы
инвестицияның жалпы көлемінің 81% капиталқұраушылар құрады, ал қаржылық
инвестиция бар болғаны 19% құрады. Кейбір жеке құрылымдарға капитал
салымдары құрылымының келесі түрлері кіреді: өндірушілік, салалық және
жергілікті.
Технологиялық құрылымға қандай да бір объектінің құрылысына кететін
шығын түрлері және олардың өзіндік құны жатады, яғни капитал салымдарының
қанша үлесі, жалпы көлемі бойынша, құрылыстық-монтаждық жұмыстарға, машина
иемденуге, құрал-жабдық және олардың монтажына, жобалық-іздестіру және тағы
да басқа шығындарға жұмсалатыны көрсетіледі. Капитал салымдарының
технологиялық құрылымы салынған инвестицияның тиімді жұмсалуына ықпал
етеді. Бұл құрылымды жетілдіру арқылы сметалық құндағы машина мен құрал-
жабдықтардың үлесін оңтайлы деңгейге дейін жеткізуге болады. Негізі,
капитал салымдарының технологиялық құрылымы болашақ кәсіпорынның негізгі
өндірістік қорларының актив және пассив арасындағы қарым-қатынасын
орнатады.
Машина және құрал-жабдықтар үлесінің ұлғаюы, яғни болашақ кәсіпорынның
негізгі өндірістік қорларының активті бөлігінің артуы, кәсіпорынның
өндірістік қуаттылығын арттырады, яғни өнім бірлігіне капитал салымы
төмендейді. Экономикалық тиімділікке еңбекті механикаландыру және
автоматтандыру деңгейін жоғарлату арқылы жетуге болады. Капитал
салымдарының технологиялық құрылымын талдауда ғылыми жоспарлау да және
тәжірибиелік жоспарлауда да маңызды болып табылады.
Өндірістік құрылымда да инвестицияның тиімді жұмсалуына ықпал етеді.
Капитал салымдарының өндірістік құрылымы оның негізгі өндірістік
қорларды өндіру түрлері бойынша үлестірілуі және жалпы сметалық құнмен
қатынасын білдіреді. Капитал салымдарының қанша үлесі қандай көлемде
бағытталып отырғанын анықтауға болады: жұмыс істеп жатқан өндірістің
15
қайта құрылысына және техникалық қайта қарулануына, жаңа құрылысқа және
т.б. Теория және тәжірибе дәлелдегендей, өндірісті қайта құру және
техникалық қайта қаруландыру инвестицияны жаңа құрылысқа салғанға қарағанда
тиімдірек болып табылады:
Біріншіден, толықтырушы өндірістік қуаттарды енгізу мерзімі қысқарады;
Екіншіден, капитал салымдарының салмағы азаяды;
Негізгі капиталдағы нақты инвестициялардың өндірістік құрылымы
динамикасының өзгеруі позитивті не негативті жоспардағы беталысының белгілі
бір жылжуларын көрсетеді. Негативті аспектің нәтижесі, мынаған әкеп
тірейді, нақты инвестицияның үлкен үлесі жаңа құрылысқа кетеді, яғни оның
көлемі автоматты түрде өндірістің кеңеюіне, қайта құрылуына және техникалық
қайта қарулануына аз жұмсалады, бұл өз кезегінде, өндірістің техникалық
деңгейіне және инвестициялардың тиімділігіне кері әсер етеді, яғни жалпы
экономикаға кері әсерін тигізеді. Бұл беталыстағы позитивті аспект кіші
кәсіпорындарды құру процесі қарқынды жүргенін көрсетеді, осының арқасында
жаңа құрылыс бастауға инвестицияның көлемі өседі. Қазақстан
Республикасындағы кіші бизнесті құрып және оның экономикадағы ролін нығайту
қажетті және қарқынды процесс болып табылады.
Республика экономикасына нақты инвестицияларды Қазақстан Республикасы
экономикасының салалары бойынша үлестіру маңызды болып табылады, себебі бұл
орналастырудан оның болашағы анықталады. Капитал салымдарының экономикалық
тиімділігі салалық және жергілікті құрылымына байланысты болады.
Салалық құрылымы – олардың өндірістік салалар және жалпы экономика
бойынша орналастырылуы мен қатынасына байланысты болады. Оны жетілдіру
нәтижесі барлық Қазақстан Республикасының халық шаруашылығындағы ғылыми-
техникалық процестің жеделдетілуін және пропорциялылығын қамтамасыз етеді.
Капитал салымдарының салалық құрылымын жоспарлау көптеген нәрселерге
тәуелді болады, мысалы, алдыменен, барлық салалардың бірдей деңгейде дамуы,
оның салалық құрылымының оңтайлығы, ғылыми-техникалық прогрестің
жылдамдатылуы және республиканың барлық экономикасы функциясының тиімді
қызмет етуі. Мемлекет, мысалы бюджеттің қаржысы және басқа да қаржы көздері
арқылы прогрессивті бағыттағы инвестицияның салалық құрылымы бетбұрылысына
әсер ете алады.
Экономикадағы инвестицияны тиімді орналастыру үшін оған қандай
қаржыландыру көзі және меншіктендіру формасы қолданылатыны және
инвестицияның құрылымының тұрақтылығы маңызды болып табылады.
Инвестицияның меншікті формасы бойынша құрылымы, оның кімге
жататындығын көрсетеді: мемлекетке, муниципалды органға, жеке заңды немесе
физикалық тұлғаға немесе аралас формадағы меншікке және т.б.
16
Инвестицияның қаржыландыру көздері бойынша құрылымы, сәйкесінше,
олардың қаржыландыру көздері бойынша үлестірілуі және қатынасы арқылы
түсіндіріледі. Инвестицияның бұл құрылымын жетілдірілу нәтижесінде
бюджеттен тыс қаржы үлесін оңтайлы деңгейге дейін көтеруге болады. Жылдар
бойынша өзгеріс динамикасы негізінде негативті және позитивті жағдайда
факторлардың ықпалынан болған өзгерістерді байқауға және талдауға болады.
(мысалы, басым ролге ие болып отырған қаржыландырудың бірден бір көзі –
амортизациялық аударымдар).
Кәсіпорындарда инвестицияны тиімді пайдалану, оның қаржылық жағдайы
құрылымына тәуелді. Кәсіпорындағы жалпы инвестицияның құрылымы нақты және
қоржынды инвестициялардың жалпы сомамен қатынасы арқылы түсіндіріледі. Оны
жетілдіру деген сөз, қоржынды және де нақты инвестициядан максималды
қайтымдылықты алу деген мағынада. Тиімді жобалардағы инвестиция үлесі
максимумға ұмтылу керек. Қазіргі таңдағы талаптарға сай кәсіпорындағы нақты
инвестицияның да, қоржынды инвестицияның да құрылымы маңызды орын алуы
тиіс. Сонымен, қоржынды инвестицияның құрылымы деп – кәсіпорындармен
иеленген бағалы қағаздардың түрлерін, сонымен қоса басқа кәсіпорындардың
активтеріне салынған үлесі мен қатынасын айтады.
Бүгінгі таңда мемлекет инвестициясының үлесі, кәсіпорын
инвестициясының үлесіне қарағанда азайып бара жатыр, яғни инвестицияның
жалпы тиімділігі, оны кәсіпорын қаншалықты тиімді пайдалануына тікелей
байланысты, яғни кәсіпорындағы инвестиция құрылымына тәуелді.
Жоғарыда айтылғандарды талдай отырып, мынандай қорытынды жасауға
болады – инвестиция құрылымы әртүрлі бағыттар бойынша ғылыми және
тәжірибелік мағынаға ие. Бұл талдаудың тәжірибелік мағыналығы деп
отырғанымыз, инвестиция құрылымының өзгеріс тенденциясын анықтауға
болатындығы және осының негізінде жүзеге асырылатын және тиімді
инвестициялық саясатты таңдауға болатындығы. Инвестиция құрылымын талдауда
теоретикалық мағыналылығы деп отырғанымыз, осы талдаудың арқасында бұрын
белгісіз болған инвестициялық қызметке ықпал ететін және инвестицияны
тиімді пайдалануға әсер ететін жаңа факторларды анықтау. Бұл да
инвестициялық саясатты дұрыс жүргізуге өз септігін тигізеді.
Төлем теңгеріміндегі капитал ағындарын талдау, егер 1995-2000
жылдардағы кезеңде капиталды әкелудің және әкетудің негізгі көздері сыртқы
сауда операциялары болса, ал соңғы жылдары резиденттердің халықаралық қаржы
рыногына және капитал рыноктарына қатысуының жандана түскенін көрсетеді (1-
кесте).

17
Кесте 1 – Капитал ағындары

. АҚШ долл.
млн
2000 2001 2002 2003 Анықтама үшін

2.Капиталдың жылыстауы мемлекеттік емес банктік емес сектордың қысқа
мерзімді операцияларының таза сальдосы ретінде есептеледі, оған төлем
теңгерімінің қателіктері мен қалып қойғандары қосылады. [Общий обзор
социально-экономического развития. Агенство РК по статистике Банки
Казахстана 2004 №4.]

Төлем теңгерімінің ақпараты бойынша шетелдік тікелей инвестициялар
(ШТИ) ағыны өткен бес жылдық кезеңдегі 22%-ға қарағанда 2000-2003 жж.
тауарлар, қызмет көрсету импортының орташа алғанда, шамамен 36%-ын
қаржыландырды. Қайтарылған кірістердің, оның ішінде тікелей инвесторлар
кірістерінің үлесі тауарлар, қызмет көрсету экспортына қарағанда 10-12%
деңгейінде тұрақты сақталуда. Жеке сектордың қысқа мерзімді операцияларының
өсуіне қарамастан, соңғы 3 жылда қысқа мерзімді капиталды әкелу оны
әкетудің орнын жабады. Осы ағындар, ең алдымен, өндірістік және қаржылық
қызметтің нақты жағдайларына байланысты операциялардың басым бөлігін
көрсететінін ескере отырып, қысқа мерзімді операциялар үлесінің өсуін
алыпсатарлық капитал ретінде біржақты қарастыруға болмайды.
Ұзақ мерзімді капитал бойынша салыстыру тиісті кезеңде әкелудің
әкетуден 1,5 есе артқанын көрсетеді. Сонымен бірге, капиталдың жылыстауы
1995-2000 жылдардағы кезеңдегі тиісінше 9% және 6%-бен салыстырғанда, 2001-
2003 жылдардағы кезеңде, орташа алғанда, тауар және қызмет көрсету
экспортының 7%-ын немесе капиталдың жалпы әкелінуінің 3%-ын құрайды, бұл
капиталдың тұрақтамау көлемінің біршама төмендегенін көрсетеді.
Тұтастай алғанда, қысқа мерзімді қаржы операциялары үлесінің өсуіне
қарамастан, капитал ағындарының құрылымы мейлінше тұрақты. Қазақстанның
халықаралық инвестициялық ұстанымының деректері бойынша, Қазақстанның
жинақталған сыртқы міндеттемелерінің 60%-ын шетелдік тікелей инвесторлар
қамтамасыз етеді. Жиынтық қысқа мерзімді міндеттемелердің үлесі
республиканың сыртқы міндеттемелерінің 6-8%-ы деңгейінде қала отырып, іс-
жүзінде өзгермейді. Резиденттер активтерінің құрылымындағы едәуір үлесті
Ұлттық Банктің ұзақ мерзімді шетелдік

19
активтері құрайды, ал жеке сектор болса, ұзақ мерзімдіден гөрі қысқа
мерзімді сыртқы активтерді жөн көреді.
Орташа мерзімді болашақта ШТИ-дың таза ағынының біршама қысқаруы шетелдік
қатысуы бар компаниялардың ұзақ мерзімді заем капиталын тартумен өтелетін
болады. Солтүстік Каспийдің жаңа кен орындарын өнеркәсіптік пайдаланудың
басталуына байланысты экспорттан түсімдердің көбеюі, экономикадағы ішкі
жинақ ақшаның өсуін ынталандыра отырып, сол арқылы резиденттердің сыртқы
рыноктарға қатысу ауқымдарының өсуіне ықпал етеді.

3. Қазақстан Республикасы экономикасында инвестицияның атқаратын
рөлі

Қазақстан Республикасы бәсекеге қабілетті алғашқы 50 елдің қатарына
енуге ұмтылуда. Осыған байланысты Қазақстанның ең басты стратегиялық
міндеті экономикаға Ұлттық, сонымен қатар шетелдік инвестицияларды тарту.
Тартылған инвестициялардың көмегімен елдің бәсекеге қабілетті экономикалық
өсу бағдарламаларын жүзеге асыруға, азаматтардың капиталын жедел дамытуға,
инновациялар ендіруге мүмкіндік туады. Қазірдің өзінде шетелдік және ұлттық
капиталдың қатысуымен бірнеше ірі жобалар іске асуда. Инвестициялық климат
жағдайында позитивті беталыспен қатар, негативті беталыстар да байқалуда.
Осыған байланысты инвестицияларды тарту мәселесі жөнінде мемлекеттік
саясатқа жаңа талаптар қою қажет: мемлекет экономика саласындағы мұнайгаз
секторына салынатын инвестиция салымдарының көлемін ғылыми маңызды
салаларға көшірілуін қамтамасыз етуі қажет.

1. Позитивті тенденциялары
Жалпы, соңғы жылдары Қазақстан Республикасында оңтайлы инвестициялық
климат жағдайын қалыптастыру және нығайту жөнінде біршама жақсы нәтижелер
байқалып отыр. Бұл бағыт бойынша жүргізілген тиімді жұмыстың нәтижесін
төмендегі жетістіктерден байқауға болады:
I Заңды-құқықтық база жетілдірілген, яғни бірнеше үкіметтік маңызды
құжаттар қабылданған: Шетелдік инвестициялар туралы ҚР Заңы
(желтоқсан, 1994 жыл), Тікелей шетелдік инвестицияларға мемлекеттік
қолдау көрсету туралы ҚР Заңы (ақпан, 1997 жыл), Трансферттік
бағаларды қолданғанда, мемлекеттік бақылау жүргізу туралы ҚР Заңы
(қаңтар, 2001 жыл), Отандық және шетелдік азаматтарға бірдей құқық
беретін Инвестициялар туралы Заңның қабылдануы.
I Елдің ішкі нарығында инвестициялық ресурстардың бірнеше ірі әлеуетті
көзі құрылды: Қазақстанның даму Банкі, екінші деңгейлі банктердің
есебінде депозитті ақшалай құралдар, зейнетақылық және басқа да
қаржылық активтер.

20
I Тікелей шетелдік инвестицияларды тарту жөнінен елеулі жетістіктерге ие
болды. 1993-2005 жылдар аралығындағы Қазақстанға
тартылған ТШИ-дың көлемі 25 млрд. АҚШ долларын құрады, оның 45% өндіруші
сфераларға қарай бағытталған. 2005 жылы инвестиция көлемі 260721 млн.
теңгені құрады, жалпы республикандық инвестиция көлемінің ең көп бөлігі
Атырау қаласында (41%) және Батыс Қазақстан облысында (40%) игерілді.
Инвестициялық үрдістердің жандану тенденциясы іскерлік активтіліктің
өсуіне, елде оң инвестициялық климат жағдайын орнатуға, ішкі және сыртқы
нарық конъюктурасының жақсаруына, сонымен қатар елдің қаржылық
институттарының күшеюіне септігін тигізді.
I Тікелей шетелдік инвестициясының негізгі көлемі Қазақстанның минералды-
шикізат кешеніне бағытталды. Мысалы, 2002 жылы мұнайгаз саласына 3,3
млрд. АҚШ доллары салынды (74%). Геологиялық және іздестіру
жұмыстарына салынған инвестиция көлемі 500 млн. АҚШ долларын құрады,
құбырлар арқылы тасымалдау жұмыстарына 125 млн.АҚШ доллары салынды
(3%). Мұнда мұнайгаз өндірісі мен таулы-металлургия кешені –
өндірістегі ең ірі және қарқынды дамып келе жатқан салалардың бірі
екенін ескерген жөн. Мұнайгаз саласында мұнай өндіру көлемі тұрақты
түрде өсіп келе жатыр және қолданысқа Тенгиз-Новоросийск экспортты
мұнайқұбыры берілген (КТК). Қазақстанның Каспий теңізінің шельфінде
ірі мұнайгаз кенорны ашылды, түсті металдардың негізі түрлерін
өндіретін өндіріс қарқынды дамуда және қара металлургияның прокат
көлемі өсуде. Сонымен қатар 2015 жылға дейін газ саласын дамыту туралы
концепция және елдің минералды-шикізат кешені ресурстық базасын дамыту
бағдарламасы қабылданған. Шетелдік инвесторларды қызықтыратын бірнеше
факторлар бар: Қазақстанның бай табиғи ресурстары, аграрлы және
өндірістік әлеуеті, стратегиялық орналасуы, ішкі саясаттың
тұрақтылығы, сонымен қатар инфляциялық процестердің тұрақтандырылуы,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының жақсаруы, қайта қаржыландыру
мөлшерлемесінің төмендеуі және т.б. сияқты экономикалық факторлар.
Сонымен, оңтайлы инвестициялық климат жағдайының қалыптасуы мен
күшеюі, Қазақстанның энергетикалық сферасындағы активті халықаралық
ынтымақтастығы және Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы
шетелдік инвесторлар Кеңесінің тиімді қызметі Қазақстан мен әлемдік
экономикалық қауымдастық арасындағы инвестициялық сенімділікті
орнатушы негізгі шаралар болып табылады.
2. Негативті тенденциялар
Сонымен қатар инвестициялық климат жағдайын қалыптастыру кезінде кері
әсер ететін шешуші мәселелер де бар:
I. Экономика қажеттілігін қанағаттандыру үшін инвестиция көлемінің
жеткілікті мөлшерде болмауы. Қазақстанның экономикасына 2005 жылы
2205,2 млрд. тенге салынған. Оның ішінде ЖІӨ салынған ішкі
инвестиция көлемі 2005 жылдың нәтижесі бойынша 20% -ды, ал тікелей

21
шетелдік инвестицияның үлесі – 9% деңгейінде болды. Дамыған елдердің
тәжірибесі көрсеткендей, экономиканың өсуі тұрақты түрде жүруі үшін ЖІӨ-
дегі инвестицияның көлемі 30-40%-ды құрауы керек. ҚР-ның жалпы ішкі
өніміндегі инвестиция үлесінің аз болуы, өндіріске жаңа өндірістік
қуаттарды ендіруге және өндірістің қызметін кеңейтуге мүмкіндік бере
алмайды.
II .Инвестициялық белсенділіктің географиялық диспропорциясы
Салалар мен өрістерде орнаған диспропорциялар аймақтардың экономикалық
даму деңгейінің әртүрлілігіне әкеп соқтырады, оның себебі капитал
салымдарының аймақтар бойынша бөлінуінің диспропорциялылығында. Қазақстан
Республикасының статистика Агенттігінің берген мәліметі бойынша тау-кен
өндіруші өнеркәсіптер шоғырланған аумақтарда, мысалы Алматы, Астана,
Каспиймаңы аймақтары (Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау және
Қызылорда облыстары) елге тартылған барлық инвестицияның 60% үлесін алуда.
Жалпы, осы аймақтарда шетелдік инвесторлардың қатысуымен немесе шетелдік
инвесторлардың толық иелігіндегі кәсіпорындардың 80%-ы жұмыс істейді.
III. Салалар бойынша инвестициялық белсенділіктің
теңсіздігі.
Қазақстан Республикасының экономикасына тартылған инвестиция
ағылысының белгілі бір қарқындылығына қарамастан, инвестиция құрылымының еш
өзгерісі байқалмайды. Қазіргі таңда Ұлттық экономикадағы салалар мен
өрістерде инвестициялық белсенділіктің теңсіздігі байқалады. Қазақстанның
100 ірі компания-инвесторларының сатылым көлемдерінің салалық құрылым
талдауынан көрініп тұрғандай, мұнайгаз кешені (тау-кен өндірісі саласы)
бойынша жұмыс жасайтын компания-инвесторлардың саны өте көп. Экономиканың
ең керекті секторлары бойынша жұмыс істейтін кәсіпорындардың саны отын-
энергетикалық және минералды-шикізат кешендерінде жасайтын кәсіпорындар
санынан әлдеқайда төмен. Оған 3-сурет мысал бола алады.
IV. Негізгі капиталдағы инвестиция деңгейінің төмендігі
2005 жылы негізгі капиталдағы инвестиция көлемі 2205,2 млрд. теңге
болды және 2004 жылға қарағанда 22,1% -ға артты. Негізгі капиталдағы
инвестицияның көзі болып, шаруашылық субъектілердің меншікті қаржылары мен
шетелдік инвестициялар болып табылады (56,8% мен 25,2%). Бюджеттік қаржылар
12,6%-ды, қарыздар – 5,4% құрайды. Басымды сала болып мұнай және табиғи
газды өндіру болып табылады (ол негізгі капиталдағы жалпы инвестицияның
33,9% құрайды), жылжымайтын мүлікпен операция (21,1%), көлік және байланыс
(14,8%), өңдеуші өндіріс (10,4%) құрайды. Ағымдағы жылы ЖІӨ-дегі
мемлекеттік және шетелдік негізгі капиталдағы инвестиция 17-18% ғана.
Қазіргі таңдағы жедел дамып келе жатқан экономика үшін бұл инвестиция
көлемі жеткіліксіз. Жалпы, зерттеу нәтижесі көрсеткендей, кәсіпорындардың
тек қана 50%-зы ғана (меншік түріне байланыссыз) өз кірісін өндірісті
жетілдіруге жұмсайды. Қалған бөлігі қаржыны еңбекақыны көтеруге немесе
қаржылық жинақ

22
түрінде сақтап қояды. Отандық, сондай-ақ, шетелдік инвесторлардың өндірісті
дамытуға инвестицияларды аз мөлшерде жұмсауы себебінен негізгі қорларды
жаңалап отыру мүмкін емес, сондықтан физикалық тозған және рухани ескірген
құрал-жабдықтардың саны күннен күнге артуда. Алдын ала бағалау бойынша
өндірістегі негізгі өндірістік қорлардың орташа жасы 17 жылды құрайды.
Жаңару коэффициенті өте төмен деңгейде болып отыр. Жалпы Республика бойынша
2005 жылдың аяғындағы көрсеткішке сенсек, ол 12%-ды құрайды. Негізгі
қорлардың жаңаруы олардың тозуынан әлдеқайда артта қалып отырғандықтан,
олардың тым ескіріп кеткендігі байқалады, әсіресе өңдеуші өнеркәсіптерде,
электр энергиясын, газды және суды өндіретін және жеткізетін негізгі
қорлардың тозуы, көлік, балық және ауылшаруашылығындағы негізгі қорлардың
тозуы байқалады. Инвестициялық саясат қаншалықты тұрақты жүргізілсе де,
шетелдік инвесторлар үшін бұл салалар ешқандай қызығушылық танытпайды.
Қазақстандық кәсіпорындардың негізгі өндірістік қорларының тозуы, соңғы
жылдары орташа есеппен 33-35 % шамасында.

Диаграмма 1 – Қазақстандағы ірі 100 компания-инвесторларының сату көлемі
бойынша салалық құрылымы

23
Кейбір экономиканың салаларында бұл көрсеткіш 50%-ға дейін жетіп отыр.
Отандық кәсіпорындардың қаржылық қиыншылықтары оларға ертеректе
пайдаланылған немесе арзан тұратын негізгі өндірістік қорларды сатып алуға
мәжбүрлейді, бұл жағдай өз кезегінде тозуды одан әрі жылдамдатады.
Қорытындылай келе, мемлекеттің белсенді инвестициялық саясат
жүргізуінің арқасында, экономикада инвестиция көлемінің өсуі жүреді.
Сөзсіз, Қазақстандық тауарөндірушілерге қатаң бәсеке режимінде аман қалу
үшін жоғары сапалы тауарлар өндіру қажет. Бүгінгі таңда өз қызметін жүзеге
асырып отырған кәсіпорындар, ертеңгі күні Қазақстан Бүкіл Әлемдік Сауда
Ұйымына кіргенде, өз қызметін жалғастыруы үшін Отандық және де шетелдік
тауарөндірушілерге бірдей жағдай жасау керек, яғни қаржылардың және
ресурстардың қол жетімділігімен және де әділ бәсекелес ортамен қамтамасыз
ету керек. Шетелдік инвестицияны капиталдық салымдардың, технологияның,
басқару және маркетинг облысындағы тәжірибе көзі ретінде қарастыра отырып,
Қазақстан өзінің Ұлттық мүддесін де таса қалдырмауы тиіс!

24
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ

Қазақстан инвестициялық климат жағдайын жақсарту үшін мақсатты
бағытталған саясатты жүргізіп отыр. ТМД елдерінің арасында Қазақстан
Республикасы тікелей шетелдік инвестицияларды тарту жөнінен екінші орында
тұр. 1993-2004 жылдар кезеңі аралығында Республика экономикасына 30 млрд.
АҚШ доллары тартылған. Бұрынғысынша, тау-кен өндірісі ең тартымды сектор
болып табылады, оның ішінде мұнай өндірісінде: 1998 жылдан 2004 жылға дейін
тікелей инвестициялар 4 есе өсті.
Энергетика және минералдық ресурстар Министрлігімен үнемі жер қойнауын
пайдалану және мұнай операциялары туралы заңдық актілерді жетілдіріп отыру
жұмыстары жүргізіледі. Бұл жұмыстарға ҚР Президенті жанындағы шетелдік
инвесторлар Кеңесі үнемі қатысып отырады.
2004 жылы Жер қойнауын пайдалану және мұнай операцияларын жүргізу
бойынша кейбір заңды актілерге өзгертулер мен қосымшалар ендіру туралы
Заңда Қазақстанның келісімшарттарға қатысу үлесін анықтайтын нормалар
ендірілді.
Теңіз операцияларын жүргізген кезде өнімдерді бөлу келісімдері
туралы Заң жобасы дайындалды, бүгінгі таңда бұл жоба Қазақстан
Республикасының Парламентінде қарастырылуда.
Қазақстан жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік және саяси
модернизация жолында атты Қазақстан Республикасы Президенті Назарбаев
Н.Ә. жолдауына сәйкес, Елбасы Ұлыбританияның өндіруші салалар қызметін ашық
және әділетті жүргізуді дамыту бойынша білдірген ынтасын толықтай құптады.
Белгілі болғандай, бұл бағдарламаны жүзеге асыруға 11 мемлекет
келісімін берді: Азербайджан, Қырғызстан Республикасы, Конго, Гана, Нигер,
Нигерия, Перу, Сан-Томе және Принсипи, Шығыс Тимор, Тринидад және Тобаго.

2.1 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызмет

Соңғы уақытта экономистер келесі сұрақтың жауабын іздейді:
Қазақстанның өзінің қаржылық ресурстары бола тұра, неге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.