«Куәлік кітабы» және «Уәкілеттілік кітабы»
КІРІСПЕ
1 Куәлік кітабы
1.1 Күдік тудырмайтын куәлікке, куәлік етуге рұқсат етіледі.
1.2 Куәлікті қабыл етпейтін баптар
2 Уәкілеттілік кітабы
2.1 Уәкілеттілік кітабындағы келісім.шарттар
2.2 Надандықтың түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Куәлік кітабы
1.1 Күдік тудырмайтын куәлікке, куәлік етуге рұқсат етіледі.
1.2 Куәлікті қабыл етпейтін баптар
2 Уәкілеттілік кітабы
2.1 Уәкілеттілік кітабындағы келісім.шарттар
2.2 Надандықтың түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диплом Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың «әл-Ихтияр ли тағлилил мұхтар» деп аталатын фиқһ кітабының «Куәлік кітабы» және «Уәкілеттілік кітабы» атты тақырыптарының фиқһи мәтіндеріне жасалған түсіндірменің қазақ тіліне жасалған аудармасы.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздігін алғалы бері, ана тіліміз,діліміз бен дініміз ислам қайта тамырын жайа бастағаны бәрімізге мәлім. Халқымыздың мәдениетінің дамуы мен рухани өмірінде ханафи бағытындағы исламның тарихи рөлін танитыны жайлы заңымызға енгізілген. Бірақ аталмыш мазһабымыздың ғалымдарының кітаптары қазақ тіліне аударылып жатқандары тым аз. Әсіресе, қазіргі қоғамдағы мұсылмандарда шешілмей жатқан фиқһи мәселелерге жауап таба алатындай қазақ тіліне аударылған кітаптар болып отыр. Бұл кітаптар Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың «әл-Ихтияру ли тағлилил мұхтар» фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған түсіндірмесінде фиқһи мәселелер терең түсіндіріліп жазылған ханафи мазһабы ғұламалары кітаптарының бірі болып табылады. Сонымен қатар, осы аталмыш кітаптағы діни сөздермен терминдердің қазақ тіліне аударылуы араб тілінің мамандары, ислам бағытындағы араб тілін білушілер мен үйренушілерге, сондай-ақ , басқада талапкерлердің жұмыстарын жеңілдетеді.
Тақырыптың зертелу деңгейі. Жоғарыда айтып кеткеніміздей аталмыш дипломдық жұмыс ханафи мазһабы бойынша түсіндірілген екі үлкен тақырыптарды айшықтайды. Олардың бірі-«Куәлік кітабы». Бұл тақырыптың негізгі мәселесі: куәгердің куәлік етудегі түсіндірмесі мен мақсаты.
Екінші тақырып- «Уәкілеттілік кітабы» . Тілдік мағынасы «сақтау», шариғаттағы мағынасы «тәуекел ету және сенім арту» сөздерінен келіп шыққан. Аллаһ Тағала: «кім Аллаһ Тағалаға тәуекел етсе сол адам Оның бақылауында болады» дейді, яғни Аллаһқа тәуекел етіп, ісін оған сеніп тапсырса жеткілікті. Қазіргі уақытта осы екі тақырыпқа байланысты қандай да бір еңбектер, зерттеу жұмыстарын қазақ тілінде кітапханалардан немесе ғаламтордан іздейтін болсақ, тым аз екендігін байқаймыз.
Зерттеудің нысаны мен пәні. Бұл жұмыста Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың «әл- Ихтияру ли тағлилил мұхтар» фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған түсіндірмесі қазақ тіліне аударылуы зерттеудің нысаны мен пәнін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Берілген Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың «әл- Ихтияру ли тағлилил мұхтар» фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған түсіндірмесі мәтіндеріне жасалған түсіндірмені негізге ала отырып жүргізілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздігін алғалы бері, ана тіліміз,діліміз бен дініміз ислам қайта тамырын жайа бастағаны бәрімізге мәлім. Халқымыздың мәдениетінің дамуы мен рухани өмірінде ханафи бағытындағы исламның тарихи рөлін танитыны жайлы заңымызға енгізілген. Бірақ аталмыш мазһабымыздың ғалымдарының кітаптары қазақ тіліне аударылып жатқандары тым аз. Әсіресе, қазіргі қоғамдағы мұсылмандарда шешілмей жатқан фиқһи мәселелерге жауап таба алатындай қазақ тіліне аударылған кітаптар болып отыр. Бұл кітаптар Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың «әл-Ихтияру ли тағлилил мұхтар» фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған түсіндірмесінде фиқһи мәселелер терең түсіндіріліп жазылған ханафи мазһабы ғұламалары кітаптарының бірі болып табылады. Сонымен қатар, осы аталмыш кітаптағы діни сөздермен терминдердің қазақ тіліне аударылуы араб тілінің мамандары, ислам бағытындағы араб тілін білушілер мен үйренушілерге, сондай-ақ , басқада талапкерлердің жұмыстарын жеңілдетеді.
Тақырыптың зертелу деңгейі. Жоғарыда айтып кеткеніміздей аталмыш дипломдық жұмыс ханафи мазһабы бойынша түсіндірілген екі үлкен тақырыптарды айшықтайды. Олардың бірі-«Куәлік кітабы». Бұл тақырыптың негізгі мәселесі: куәгердің куәлік етудегі түсіндірмесі мен мақсаты.
Екінші тақырып- «Уәкілеттілік кітабы» . Тілдік мағынасы «сақтау», шариғаттағы мағынасы «тәуекел ету және сенім арту» сөздерінен келіп шыққан. Аллаһ Тағала: «кім Аллаһ Тағалаға тәуекел етсе сол адам Оның бақылауында болады» дейді, яғни Аллаһқа тәуекел етіп, ісін оған сеніп тапсырса жеткілікті. Қазіргі уақытта осы екі тақырыпқа байланысты қандай да бір еңбектер, зерттеу жұмыстарын қазақ тілінде кітапханалардан немесе ғаламтордан іздейтін болсақ, тым аз екендігін байқаймыз.
Зерттеудің нысаны мен пәні. Бұл жұмыста Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың «әл- Ихтияру ли тағлилил мұхтар» фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған түсіндірмесі қазақ тіліне аударылуы зерттеудің нысаны мен пәнін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Берілген Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың «әл- Ихтияру ли тағлилил мұхтар» фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған түсіндірмесі мәтіндеріне жасалған түсіндірмені негізге ала отырып жүргізілді.
1 «Әл-Ихтияр ли тағлилил мұхтар». Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудуд;
2 «Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі». Х.Алтай, Алматы, 1991.
3 «Мұхтасар Сахих әл-Бухари», Каусар-Саяхат баспасы, Алматы, 2010.
4 Арабша-орысша сөздік. / Баранов.
5 "ОРЫСША-ҚАЗАҚША СӨЗДІК",Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакциясы, Алматы-1978. 1 том.
6 "ОРЫСША-ҚАЗАҚША СӨЗДІК",Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакциясы, Алматы-1981. 2 том.
7 Ш. Керім Араб баспасөзінің тілі: Оқу құралы. – Алматы: «Нұр-Мүбарак» баспасы, 2008. – 252 бет.
8 Ш.Керім Араб елдері (тілдік елтану): Оқу құралы. – Алматы: «Нұр-Мүбарак» баспасы, 2008. – 152 бет + 24 бет түрлі-түсті суретті жапсырма.
9 Альмухаметов А. Социология религии (социальная докторина ислама). Учебное пособие. Алматы: Нур-Мубарак. 2009. – 256с.
10 Ислам ғылымхалы / Мұхитдин Исаұлы., Қайрат Жолдыбайұлы. – Алматы, 2010 – 436 б.
2 «Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі». Х.Алтай, Алматы, 1991.
3 «Мұхтасар Сахих әл-Бухари», Каусар-Саяхат баспасы, Алматы, 2010.
4 Арабша-орысша сөздік. / Баранов.
5 "ОРЫСША-ҚАЗАҚША СӨЗДІК",Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакциясы, Алматы-1978. 1 том.
6 "ОРЫСША-ҚАЗАҚША СӨЗДІК",Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакциясы, Алматы-1981. 2 том.
7 Ш. Керім Араб баспасөзінің тілі: Оқу құралы. – Алматы: «Нұр-Мүбарак» баспасы, 2008. – 252 бет.
8 Ш.Керім Араб елдері (тілдік елтану): Оқу құралы. – Алматы: «Нұр-Мүбарак» баспасы, 2008. – 152 бет + 24 бет түрлі-түсті суретті жапсырма.
9 Альмухаметов А. Социология религии (социальная докторина ислама). Учебное пособие. Алматы: Нур-Мубарак. 2009. – 256с.
10 Ислам ғылымхалы / Мұхитдин Исаұлы., Қайрат Жолдыбайұлы. – Алматы, 2010 – 436 б.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университетi
Исламтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
_________________
Кафедра меңгерушісі
д. Ато ас-Сынбати.
____ _________2012ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Куәлік кітабы және Уәкілеттілік кітабы
5В021500- Исламтану мамандығы бойынша
Пікір беруші Диплом жұмысының жетекшісі
ҚМДБ-ның Шариғат және пәтуа бөлімінің теолог. ғ. д.
меңгерушісі филос.ғ.к., доцент ____________А.Әділбаев
____________ М.Х.Алсабеков ___ ______________2012 ж.
___ ______________2012 ж.
Cтандартизация бойынша консультант
ГжЖП кафедрасының ұстазы Мысырлық тарапынан
______________Ә. Мархаба Диплом жұмысының жетекшісі фиқһ
___ _______________2012 ж. ғ. д.
___________Осман Абдуррахман
___ ______________2012 ж.
Орындаған: Р.Р. Абишев
Алматы 2012
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университетi
Факультет_____________ Исламтану кафедрасы
5В021500- Исламтану
БЕКІТЕМІН:
Кафедра меңгерушісі
доктор
______ Ато ас-Сынбати.
_______________2012 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА БОЙЫНША ТАПСЫРМА
5В021500- Исламтану мамандығының студенті Абишев Ринат
1. Жұмыстың тақырыбы Куәлік кітабы және уакілеттілік кітабы
2. Аяқталған жобаны тапсыру мерзімі _______________2012 ж.
3. Жобаға бастапқы берілгендер: Диплом жұмысының тақырыбы Куәлік
кітабы және уәкілеттілік кітабы деп аталады.Диплом жұмысында атқарылатын
негізгі жұмыс–араб тілінен аударма жасау болғандықтан, негізгі дереккөздер
мен материалдары, еңбектің түпнұсқасы басшылыққа алыну талап етіледі.
Аударма жасауда түпнұсқа еңбектен бірге, арабша-қазақша сөздік пен Х.
Алтайдың Құран Кәрімін пайдаланылуы керек. Аударма барысында тілдік,
стилдік, грамматикалық қателіктерге жол берілмеуі керек.
Тапсырманың берілген уақыты _________________
Кафедра меңгерушісі _________________ Доктор Ато Ас-
Сынбати
(қолы)
Жобаның жетекшісі _________________ Алау Әділбаев
(қолы)
Тақырыпты орындауға
қабылдау студент _________________ Абишев
Ринат
(қолы)
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диплом Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың
әл-Ихтияр ли тағлилил мұхтар деп аталатын фиқһ кітабының Куәлік кітабы
және Уәкілеттілік кітабы атты тақырыптарының фиқһи мәтіндеріне жасалған
түсіндірменің қазақ тіліне жасалған аудармасы.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздігін алғалы бері, ана
тіліміз,діліміз бен дініміз ислам қайта тамырын жайа бастағаны бәрімізге
мәлім. Халқымыздың мәдениетінің дамуы мен рухани өмірінде ханафи
бағытындағы исламның тарихи рөлін танитыны жайлы заңымызға енгізілген.
Бірақ аталмыш мазһабымыздың ғалымдарының кітаптары қазақ тіліне аударылып
жатқандары тым аз. Әсіресе, қазіргі қоғамдағы мұсылмандарда шешілмей жатқан
фиқһи мәселелерге жауап таба алатындай қазақ тіліне аударылған кітаптар
болып отыр. Бұл кітаптар Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың әл-Ихтияру ли
тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған түсіндірмесінде фиқһи
мәселелер терең түсіндіріліп жазылған ханафи мазһабы ғұламалары
кітаптарының бірі болып табылады. Сонымен қатар, осы аталмыш кітаптағы діни
сөздермен терминдердің қазақ тіліне аударылуы араб тілінің мамандары, ислам
бағытындағы араб тілін білушілер мен үйренушілерге, сондай-ақ , басқада
талапкерлердің жұмыстарын жеңілдетеді.
Тақырыптың зертелу деңгейі. Жоғарыда айтып кеткеніміздей аталмыш
дипломдық жұмыс ханафи мазһабы бойынша түсіндірілген екі үлкен тақырыптарды
айшықтайды. Олардың бірі-Куәлік кітабы. Бұл тақырыптың негізгі мәселесі:
куәгердің куәлік етудегі түсіндірмесі мен мақсаты.
Екінші тақырып- Уәкілеттілік кітабы . Тілдік мағынасы сақтау,
шариғаттағы мағынасы тәуекел ету және сенім арту сөздерінен келіп шыққан.
Аллаһ Тағала: кім Аллаһ Тағалаға тәуекел етсе сол адам Оның бақылауында
болады дейді, яғни Аллаһқа тәуекел етіп, ісін оған сеніп тапсырса
жеткілікті. Қазіргі уақытта осы екі тақырыпқа байланысты қандай да бір
еңбектер, зерттеу жұмыстарын қазақ тілінде кітапханалардан немесе
ғаламтордан іздейтін болсақ, тым аз екендігін байқаймыз.
Зерттеудің нысаны мен пәні. Бұл жұмыста Абдуллаһ ибн Махмұд ибн
Маудудтың әл- Ихтияру ли тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне
жасалған түсіндірмесі қазақ тіліне аударылуы зерттеудің нысаны мен пәнін
көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Берілген Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың
әл- Ихтияру ли тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған
түсіндірмесі мәтіндеріне жасалған түсіндірмені негізге ала отырып
жүргізілді. Оның жүргізілуі барысында келесі мақсаттар қойылған: кітаптағы
ислами түсініксіз терминдерді, талапкерлер, оқушылар мен қарапайым
оқырмандарға түсінуге жеңілдету мақсаты қойылған.
Дипломдық жұмыстың маңызы. Жұмыстың теориялық маңызы. Жұмыс исламтану,
дінтану, аударма бөлімі, араб филологиясы, екі шет тілі, елтану, шығыстану
мамандығында оқитын студенттердің дұрыс аударма жасауы.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Бұл жұмыста Абдуллаһ ибн Махмұд
ибн Маудудтың әл- Ихтияру ли тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне
жасалған түсіндірме қазақ тіліне аударылуы, талапкерлер мен оқушылар,
сондай-ақ басқа да діни немесе лингвистика мамандарына фиқһи мәтіндерді
оқып, оны аудару кезінде түсінуге оңай болу септігін тигізеді деп
үміттенеміз.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың әл-
Ихтияру ли тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған араб
тіліндегі граматикалық талдау мен тәпсір қазақ тіліне аударылып отыр.
Мұндай жұмыс алғашқы рет болғандықтан, оны жұмыстың жаңалығына еңгіземіз.
Дипломның материалдары.Бұл дипомдық жұмысты жазу барысында пайдаланған
негізгі дерек көз. Қасиетті Құран Кәрімнің қазақша мағынасы, Пайғамбарымыз
(с.ғ.с)-ның хадистері мен Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың әл- Ихтияру ли
тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған түсіндірмесі болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың әл-
Ихтияру ли тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған
түсіндірмесін қазақ тіліне аудару. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі
бөлімнен (араб тіліндегі бөліммен қазақ тіліне аударма бөлімі), қорытынды
бөлімнен, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Куәлік кітабы
Егер куәгер адам куәлік ететін нәрсені онда басылған таңба арқылы
анықтайтын болса, әрі куәгерді жауапқа тартып отырған адам да осыны
қолданатын болса, онда бұған рұқсат етіледі. Егер болған уақиғаны (қайғылы
оқиғаны) еске түсірмейтін болса, онда қауіпсіздік пен кемшілік азаяды. Ал
қарсы жақтың (дұшпан) қолымен жазылған актінің нұсқасы оның қолында
болмайтын болса, онда біз жоғарыда баяндап кеткеніміздей рұқсат етілмейді.
Әбу Ханифа бойынша болған уақиғаны еске түсіре алмайтын нәрселерге рұқсат
етпейді. Мұхаммад (с.ғ.с): егер күн сияқты білетін болсаң (егер анық көзің
жететін болса) онда куәлік ет, керісінше жағдайда (көзің жетпесе), олай
етпе дейді, яғни ұмытып қалған нәрсені білемін деуге болмайды. Мұхаммад
(с.ғ.с.) бойынша риуаят етуге рұқсат берудің шарты оны естіген адам сол
мезетте оны ары қарай риуаят ету үшін есте сақтауы болып табылады. Сол
себепті де, мен Әбу Ханифа туралы риуаятты айттым.
Жалған куәгер абырой-атақтан айырылады (беделін түсіреді) және ол
жазаланады - дейді. Ол екеуі бұған байланысты былай деді: оны ұрып-соғады
әрі түрмеге отырғызады. Омар (р.а.)- дың риуаят етуі бойынша жалған
куәгерге қырық дүре соғады және оны масқаралайды[1]. Себебі, ол адамдарға
шексіз зиянын тигізеді, сондықтан оны жазаға тартады. Әбу Ханифа бойынша
қорқытып, үркіту жазалаумен жүзеге асырылады. Ал ұрып-соғу ең үлкен қауіп
төндіретін нәрсе, бірақ оның қайта орын алуын жол бермейді. Омар (р.а)
саяси ұстанымда болды, сондықтан да оның жалған куәгерге соғатын дүренің
санын қырыққа жеткізді, әрі оны масқаралау жолын ұстанды. Қаралау
мәселесіне келсек (жазалау): төреші жалған куәгердің барлығын отбасына
немесе базарға жібереді де, былай дейді: төреші сендерді бейбітшілікке
үйретті әрі ол: егер біз жалған куәгерді жолықтыратын болсақ, онда сендер
одан сақтаныңдар, әрі адамдарды одан сақтандырыңдар деп айтты. Бұл
түсіндірмеден кіріккен. Бұл екеуінен кейін ол жалған куәгерді ұрып-соғу
арқылы жазалайды. Шағымға куәлік етуді мақұлдау болып саналады-дейді,
себебі куәлік шағымнан кейін ғана қабылданады. Егер куәлікті қабыл етпесе,
онда оның күші жойылады. Әрі мазмұн мен түр жағынан екі куәгердің
арасындағы келісім болып табылады. Егер екі жақтың бірі мыңға келісіп,
екіншісі екі мыңға келіссе, онда қабылданбайды-дейді. Бұған қатысты Омар
(р.а) пен Әбу Ханифа былай дейді: егер шағымданушы екі мың деп талап етсе
де мың деген қабылданады, себебі екі куәгер мың деп куәлік етіп отыр.
Егер бұл екі куәгердің бірі өзі ғана (екінші куәгерсіз) ақшаның мөлшерін
өсіріп айтатын болса, онда ол екеуінің алдындағы бір ауыздан келіскендері
қабылданады. Яғни, ол екеуінің бірі мың деп, екіншісі мың жарым десе (және
сол сияқты) ол мыңды төлейді.
Әбу Ханифа рахматуллаһ түр бойынша қарама-қайшылықты ұсынды, әрі бұл өз
кезегінде мазмұнның қарама-қайшылығына дәлел болады. Себебі, мыңның мазмұны
екі мыңның мазмұны емес. Бұл екеуінің әрқайсысы әртүрлі куәгер арқылы
болған бір-біріне сәйкес емес сөйлемдер. Әрі, ол екеуі еске салып кеткен
айырмашылықпен, түрлік (таптық) айырмашылықтармен қабылданбайды. Себебі ол
екеуі мың дегенге түр және мағына жағынан келіскен еді. Өйткені ол бес
жүзді мыңға жақындатты, ал жақындатылған нәрсе өзіне жақындаған нәрсені
анықтайды.
Себебі ол жақындатумен емес, ол мыңға, екі мыңға және жиырмаға тең. Ал
бес пен жиырма мыңға және бес жүз мыңға тең. Егер айыпталушыға бұдан аз
айып тағылатын болса, онда мәселедегі барлық куәгерлік қабыл етілмейді,
себебі оның екі куәгерінің бірі жалған айтып тұр. Ал егер: ақиқатында екі
мың бес жүз болды деп айтса, онда бес жүз төленеді немесе тауфиқ етілгенге
дейін ол қарыздан кешіреді. Ал шын мәнінде екі куәгер де мың деп куәлік
етіп, ол екеуінің бірі бұл ақшаның бес жүзін төледі деп айтатын болса, онда
екі куәгерді ортақ келісімге келтіру үшін алдындағы мың дегенге
тоқталады. Ал екі куәгердің бірінің айтқан бес жүз төленді деген сөзі
қабыл етілмейді (төлем қабыл етілмейді), әрі сот ісі қабылданбайды[2].
Себебі бұл бір жақты ғана куәлік. Ал егер екіншісі де осылай деп куәлік
етсе, онда қабыл етіледі. Куәгер адам бұл жайында басында білетін болғанда
айыпталушыны төлем жасауға мойындату үшін мың деп куәлік етпеуге тиіс еді,
әрі бұл шындықты анықтауға, зұлымдықтың орын алмауына септігін тигізер еді.
Егер екі куәгер де оның сиыр ұрлағанына куәлік ете отырып, ол сиырдың
түсін айтуда келісімге келмесе (яғни екеуі сиырдың түсін екі түрлі айтса),
онда кесіледі. Ал егер сиыр құнажын ба (ұрғашы), өгіз бе (еркек) деген
сауалға қатысты екі куәгердің жауаптары бір-біріне қарама-қайшы шығатын
болса, онда кесілмейді-дейді. Бұл мәселеде ол екеуі былай деді: ол
екеуінде де кесілмейді, себебі бұған берілген куәлік әртүрлі. Әрі екі
куәгердің ешқайсысына да сүйенбейді. Және бұл екінші мәселе ретінде
болады. Сиырдың екі түрлі түсте болуын қабыл етуге рұқсат етіледі, себебі
екі куәгердің әрқайсысы өздерінің қасынан көрген нәрселеріне куәлік етеді
және бұл ұқсас халде де болуы мүмкін, себебі ұрлық түнде жасалады. Ал жұмыс
мүмкіндігінше дәлелмен болуы міндетті, әрі дәлелмен болса қабылданады.
Сиырдың құнажын немесе өгіз екендігіне байланысты қарама-қайшылыққа келетін
болсақ, бұл екі белгі (сиырдың еркек немесе ұрғашы болуы) бір сиырда болуы
мүмкін емес. Екі куәгер Зайдты Зул-хиджа айының бір күнінде Меккеде өлтірді
деп, ал басқа екеуі Зул-хиджа айының бір күнінде Куфада өлтірілді деп
куәлік етсе, онда бұл екі қала да қабыл етілмейді-дейді, себебі бұл
екеуінің бірі дұрысын айтуда жалғандыққа бой алдырып тұр немесе бұл жайында
білмейді. Бұл екеуінің бірі жауап беруде екіншісінен алда емес. Сондықтан
да, мұнда қабыл ету жоқ, әрі екеуі де қабылданбайды. Бұл екеуінің бірі
екіншінің алдында болатын болса, онда бірінші айтылған қабыл етіліп,
екіншісі жалғанға шығарылатын еді-дейді, себебі біріншісі шешім қабылдауда,
нақты шешім қабылдай алмайды.
Құлға немесе кәпірге немесе сәбиге еткен куәлігі қабыл етілмеген әрбір
адам, кейіннен бұл тыйымдар жойылғаннан кейін (олар үшін куәлік етуге
рұқсат етілгеннен кейін), бұларды орындайтын болса (яғни олар үшін куәлік
ететін болса), онда қабылданады. Ал егер оның бұзақылыққа, ерлі-
зайыптыларлың бір-біріне немесе құлдың қожайынына немесе қожайынның құлына
қатысты мәселеде куәгерлігі қабылданбаған болса, кейін бұл салынған
тыйымның күші жойылып, ол адам жоғарыда айтылғандарды орындайтын болса,
онда оның куәгерлігі қабыл етілмейді. Бұл екеуінің арасындағы айырмашылық –
біріншісі куәлік етуге қабілетсіз емес, әрі оның куәлігін басында қабыл
етпеуі шариғи тұрғыдан теріске шығару болып саналмайды. Ал екіншісіне
келетін болсақ, оның куәлік етуі қабілеттіліктің орын алуына куәлік етеді,
әрі теріске шығару болып табылады, әрі ешқашан қабыл етілмейді. Егер куәлік
етуді құл қожайыны үшін немесе ер мен әйелдің бірі екіншісі үшін өз мойнына
алатын болса, онда құл бостандыққа шыққаннан кейін және ер мен әйел
ажырасқаннан кейін орындайтын болса, онда қабыл етіледі. Сондай-ақ, егер
куәлік етуді құл немесе кәпір немесе сәби мойнына алатын болса, әрі оны осы
кедергілер тоқтағаннан кейін орындайтын болса, онда қабыл етіледі.
Соқыр адамның куәгерлігі қабыл етілмейді-дейді. Бұған қатысты Зуфар
былай дейді: бір-бірін еститін адамдардың куәгерлігі қабылданады, себебі
олар естиді. Әбу Юсуп былай дейді: жауапкершілікті өз мойнына алатын
мезетте көзі көретін болса, онда көзбен көрген нәрсесі қабыл етіледі. Ал
көргенін айтатын кезде сөз қажет болады, әрі көзі көретін адамның бұған
шамасы келеді және мәйітпен салыстырғанда мұны біледі. Біз үшін соқыр
адам, адамдарды ажыратуға және оларға қарап ишарат етуге шамасы келмейді,
әрі келген адамдарсыз келмеген адамдарды білуге шамасы келмейді. Егер
орындағаннан кейін (төлегеннен кейін) соқыр болып қалатын болса, онда сот
отырысына дейін ол екеуінеде ақы төленбейді. Себебі куәлік етудің
қабілеттілігі сот отырысы кезінде нақты дәлелмен болуы шарт.
Сонымен қатар, мылқау адамның куәгерлігі қабыл етілмейді. Себебі куәлік
ету сөйлеу арқылы қабыл етіледі, ал мылқау адамның оған шамасы келмейді.
Тәубе етпей қарғысқа ұшыраған адамның куәлігі қабыл етілмейді-дейді.
Бұған дәлел ретінде Аллаһ Тағаланың: олардың куәліктерін ешқашан қабыл
етпеңдер дейді, себебі олар шектен шыққандар, әрі ол тыйым салынғандар
және тәубәға келгеннен кейін бұл тыйым жойылады. Ал қарғысқа ұшырамаған
шектеу салынғандарға келетін болсақ, ол қабыл етілмеуі шектеу салумен
болмайды, себебі бұл бұзақылықпен болады.
Егер кәпір адам қарғыспен шектелген болса, кейіннен мұсылмандықты
қабылдаған болса, онда оның куәлік етуі қабылданады, себебі исламды қабыл
еткеннен кейін исламға дейінгі сенімдерін тәрк етеді, әрі ислами
куәгерлікті қабылдайды.
Ал егер сатқын болса баланың куәлігі қабылданбайды, егер өзін жоғары
санайтын болса, әкенің куәлігі қабыл етілмейді-дейді. Бұған қатысты
Мұхаммед (с.ғ.с) былай дейді: әкесінің баласына еткен куәлігі, баласының
әкесіне еткен куәлігі, әйелінің күйеуіне, күйеуінің әйеліне, құлының
қожайынына, қожайынының құлына, серіктестің серіктесіне, қызметшінің өзін
жалға алған адамына еткен куәлігі қабыл етілмейді. Бұл әртүрлі хадистерде,
әртүрлі риуаят етіледі. Себебі олардың арасындағы игілікті істер оларға
зекет төлеуге рұқсат етпегенге дейін жалғаса береді.
Куәлікті қабыл етуге тыйым салынбайды, себебі күнә арту теріске
шығарылады. Аға, әке жағынан аға, нағашы аға және атап кеткендерден басқа
да туыстық қатынастары бар барлық туысқандарының куәлік етулері қабыл
етіледі. Оның құлының куәлік етуі қабыл етілмейді-дейді, біз жоғарыда айтып
кеткендей. Себебі құл, еш нәрсеге иелік етпейді, әрі куәлік өзіне ғана
заңды болады. Көшіріп жазушысының да куәгерлігі қабылданбайды-дейді, себебі
оның табыстары өзіне тиесілі, әрі қарызгер құл көшіріп жазушы сияқты
болады. Біз жоғарыда баяндап кеткендей, күйеуінің, әйелінің куәгерлігі
қабылданбайды-дейді. Себебі ол екеуінің арасындағы табыстары (игіліктері)
әдеттегідей жалғаса береді, әрі куәгерлігі өзіне арналады. Екі серіктестің
бірінің екіншісіне еткен куәлігі (егер ол екеуіне ортақ кампаниядан болса)
қабылданбайды-дейді, жоғарыда біз баяндап кеткендей. Әрі жеке жалшысының
куәгерлігі қабыл етілмейді-дейді, жоғарыда біз риуаят еткендей. Себебі ол,
жалақыны куәлікті орындаған мезгілге дейін төлейді. Әрі куәлікке төлем
жасайтын жалға беруші болады. Өзін әйел сияқты ұстайтындардың және жоқтау
айтатын әйелдің, адамдарды бай ететіндердің куәліктері қабыл етілмейді-
дейді, өйткені бұл азғындық. Себебі Мұхаммед (с.ғ.с): екі ақымақ дауысқа
тыйым салды: жоқтаушы (ескі уақыттарда өлген адамның басында жоқтап, жылап
отыру үшін арнап қойылатын әйел) және әнші әйелге. Ал әйелге ұқсайтындар
дегендегі мақсат, жаман әрекеттер жасайтындарды атап өту. Бұл күнә
(мойынсұнбау) болып саналады. Мұхаммад (с.ғ.с.): Аллаһ Тағала ерлерден
әйелдерге ұқсайтындарға және әйелдерден ерлерге ұқсағандарға лағнет
жаудырды деп айтты. Сөйлеуде әлсіз болғандарға келсек, олардың куәлігі
қабыл етілді. Көңіл көтеру үшін ішуге құмарлардың куәгерлігі қабыл
етілмейді-дейді, себебі бұл харам етілген. Мұхаммад (с.ғ.с) былай деді:
кім шарап ішетін болса, куәлігі қабыл етілмейді.
Құстармен көңіл көтеретіндердің куәлігі қабыл етілмейді-дейді. Себебі
ол алаңғасарлығынан аспанға созылған кезінде, әуретті жерлерін көрсетіп
алады. Үлкен қателік жасағандардың куәлігі қабыл етілмейді-дейді, бұл
азғындық әрі, пара жейтіндердің куәлігі қабыл етілмейді-дейді, бұл харам
болып саналады. Шахмат ойнайтындардың куәгерлігі қабылданбайды, себебі бұл
харам. Іш киімсіз моншаға кіргендердің куәліктері қабыл етілмейді-дейді,
яғни әуретті жерін көрсеткендігі үшін. Әдепсіз қылық жасайтындардың (жолда
дәрет сындыру, тамақ жеу сияқты) куәліктері қабыл етілмейді-дейді, себебі
мұндай әрекеттер парасаттылықты әлсіретеді, әрі өтіріктен сақтандырмайды
(мұндай әрекеттер жасаған адамдардың парасаттары төмен болады, әрі өтірік
айтудан да тайынбайды). Осылайша кім базарға тек шалбармен ғана баратын
болса, сондай-ақ, сапарда ұлымен жанжалдасатын болса, куәгер бола алмайды.
Бұрынғы өткендерге тіл тигізетіндердің куәлігі қабыл етілмейді-дейді, яғни
араларындағы алауыздықты тоқтатқан адамдарға тіл тигізе сөйлегендерге
қатысты айтылып тұр. Сондай-ақ, адамдармен және көршілермен жанжалдасуға
болмайды. Әбу Юсуп былай деді: Мұхаммед (с.ғ.с.)-ның сахабаларын
балағаттағандардың куәлігінің қабыл болуына жол бермеймін. Себебі бұл
адамдарды кемсітетін, әрі оларды төмендететін әрекеттер. Бұл адамдардан
өздерін аулақ ұстағандардың куәлігін қабыл етемін, себебі олар мұны Аллаһқа
мойынсұна отырып жасайды. Егер жалған болса, сондай-ақ, жауластығы дүние
үшін болған дұшпанның куәлігі қабыл етілмейді-дейді, себебі өтірікші адам
оған иман келтірмейді. Ал егер діннің себебімен жауласатын болса, куәлігі
қабыл болады-дейді, себебі ахлул аһуа сияқты дінінде жалған сөйлемейді.
Сондай-ақ, жұма намаздарын және жамағаттарды еш қысылмастан тәрк еткен
адамның куәлігі қабыл етілмейді. Сол себепті олардың кейбіреулеріне үш
мәрте жұманы тәрк еткендердің куәгерлігін қабыл етпеуді шарт етті. Әл-
Хассаб бір рет-деп айтты (бір рет тәрк еткендердің куәлігі қабыл етілмейді-
деп айтты). Егер ол жұма намазын ауырдым деген сылтаумен немесе қаланың
алыстығына байланысты немесе имам дұрыс жолда емес-деген сылтаулармен тәрк
еткен болса, онда оның куәлігі қабыл болмайды, әрі бұзақылық жолда
жүргендердің ортасында болғандардың куәгерлігі қабыл етілмейді. Мұхаммед
(с.ғ.с) былай деді: күмән тудырмайтын төрешінің көмекшісінің куәгерлігі
қабыл болады. Сондай-ақ, ол: егер бай адам зекет пен қажылықты кешіктіріп
берсе, әрі ол адам салих адам болса, онда оның куәгерлігі қабыл етіледі,
себебі зекет пен қажылықтың арнайы мерзімі жоқ. Ал егер ол бай адамның
ораза ұстау мен намаз оқуына уақыты болмаған болса, яғни намазды немесе
оразаны кешіктірген болса, онда бұл бай адамның куәлігі қабыл етілмейді.
Әбу Юсуп былай деді: өлеңдерінде таза, пәк әйелдерді балағаттамаған
ақынның куәгерлігін қабыл етемін. Төрешінің көмекшісі бұл ақынды: ол
жақсылықтары жамандықтарын басып озған адам деп сипаттады. Әрбір күнәлі
істің орын алмауы үшін, игіліктің болмаса қауіпсіздіктің шартты түрде бірге
жүруі мүмкін емес. Аллаһ Тағала былай деді: құл саудасымен айналысатындар
мен делдалдардың куәгерлігі қабыл етілмейді, себебі олар жалған
сөйлеушілер. Сондай-ақ, араларында өзара одақтастық болса, әрі жалған уәде
берушілер болмаса, қолөнершілердің барлығының куәгерлігі қабыл етіледі. Кім
есінен ауысып, кейіннен өз-өзіне келіп сауығатын болса, онда оның сауыққан
кезіндегі куәлік етуі қабыл болады. Сондай-ақ, ахлул аһуаһтың куәліктері
тек жазбаша түрде қабылданады. Бұл адамдар өздеріндегі әрбір адамның куәлік
беруіне рұқсат етуді сұрап отырған рафидиттер (шииттік секта) қауымынан.
Себебі олар жалған сөйлеуді тыйым салынған нәрсе-деп санайды. Олар куәлік
беруді өздерінің шиғалықтары (шииттіктер) үшін міндет деп санайды деп
айтылады. Сондай-ақ, мужсамалардың куәлігі қабыл етілмейді, себебі олар
кәпірлер. Және кім аһлул аһуаһқа күпірлік жасамайтын болса, солардың
куәліктері қабылданады. Сахабалардың (р.а.) бір-бірімен дауласып, бір-
бірімен күресіп жатқандарын көрдіңдер ме?! Және олардың бір-біріне еткен
куәліктері қабыл етіледі. Аһлул аһуалардың арасында жанжалдасатындар мен
бір-бірін өлтіретіндердің саны аз. Діннен безген азғын адам, өз дінінде
қатаң тыйым салынған қылмысқа барады және өтірік айтады. Мұндай адамның шын
мәнінде жасаған нәрсесіне сенеді, әрі Аллаһ Тағала оны бұл әрекеті үшін
айыптайды, сөйтіп ол өтіріктен тыйылады.
Замииялықтардың (мұсылмандардың қорғауына кірген мұсылман емес
халықтар), еврейлер мен христиандардың бір-біріне еткен куәліктері қабыл
етіледі-дейді, себебі олардың куәліктері әулиелердің тұқымынан. Әрі олар
бір-біріне әулие-әнбиелер болады. Сол себепті де біз, олардың мұсылманға
еткен куәліктері, олардың әулиелерінсіз қабыл етілмейді-деп айттық. Әрі
олардың куәліктерінің қабылдануына тыйым салынбайды, себебі олар өздерінің
діндері харам еткен нәрселерінен аулақ болады. Өтірік айту, жалған сөйлеу
барлық діндерде харам етілген. Яахья бин Аксамнан жеткен бір риуаятта:
христиандардың бір-біріне куәлік еткендерінің қабылданғандығы туралы
сәләфилердің қисынсыз сөздерін кездестірдім. Және олардың куәліктерін қабыл
етпеген Рабиға бин Әбд Рахманнан басқа ешкімді таппадым. Рабиға бин Әбд
Рахман туралы екі риуаятты кездестірдім. Елші (с.ғ.с) яһудилерді,
яһудилердің куәлігімен таспен атты. Олардың діни секталары бір-бірімен
қарама-қайшылықта болды. Әрі олар Аллаһ Тағалаға күпірлік етті және
Мұхаммед (с.ғ.с)-ға жалған сөйледі. Елші оларды бір елге жинады.
Румдықтардың куәгерлігі үнділерге қабыл етілмегендігі туралы және
керісінше, үнділердің румдықтарға болған куәгерлігінің қабыл етілмегендігі
жайындағы екі елдің арасындағы келіспеушіліктерге байланысты және діннен
шыққандардың алауыздықтарына әулие-әнбиелердің байланыстарын үзу болып
саналады, себебі тек бір өзіне ғана әулиелер болмайды. Мүстааминнің (өзін
басқаға сеніп тапсырған адамдар) заммиге (мұсылмандардың қорғауына кірген
мұсылман емес ер адам) куәлік етулері қабыл етілмейді-дейді. Бұл оларда
әулиеліктің жоқтығына байланысты. Ал заммидің мүстааминге куәлігі қабыл
етіледі-дейді, себебі олардың әулиеліктері біздің елімізде тұрақты, әрі жас
балаларының да тектері тұрақтандырылған. Сүндетке отырғызылмағанның куәлігі
қабылданады-дейді, себебі ол сүннетті тәрк етті, егер ол сүннетті қаламауды
тәрк етпесе, ол азғындаған болып саналады. Ал егер ол есейіп кеткеннен
кейін сүннетке бойұсынатын болса, онда азғындаған болып табылмайды, себебі
ол сүннетті қалай отырып, жүрегін қорғады[3]. Кестірілмегеннің куәлігі
қабыл етіледі-дейді, себебі ол мүшесін кескеннен кейін басқа мүшелеріне
ұқсас болды. Омар (р.а.) кестірілгендердің куәлігін қабыл етті-деп айтты.
Қызтекенің куәгерлігі қабыл етіледі-дейді, яғни ол ер болсын, қыз болсын
екеуіне де ортақ. Зина арқылы болған баланың куәгерлігі қабылданады-дейді,
себебі ата-анасының азғындығы оның азғындығы емес, әрі ол екеуінің
кәпірлігі оның мұсылмандығына шек келтіре алмайды, егер сөз әділдік
тұрғысында болатын болса. Куәгердің халі орындайтын мезет болып саналады,
ал мойнына жауапкершілікті алған мезет емес-дейді, себебі қызмет пен
міндетті орындайтын мезетке тән, әрі қабілеттілік пен қасиеттілік оныкі
болып саналады. Егер жақсы амалдары жаман іс-әрекеттерінен көп болса, онда
куәгерлігі қабыл етіледі-дейді, жоғарыда біз айтып кеткеніміздей. Олардың
жасаған игілікті істері жаман, бұзақылық істерінен көп болады. Шыншылдыққа
үйренеді, әрі өтіріктен аулақтанады. Өтірігін әшкерелей ме деп қауіптенеді.
Дирхем мен динарлармен сауда-саттық жасауда жақсы амалдар қолданады.
Аманатқа берік болады. Сандырақтар мен құмарлықтарды азайтады. Омар (р.а.)
былай деді: ер адамның намаз кезінде ызыңдауы қабыл етілмейді. Дирхем мен
динардың шамасына қараңдар. Мойынсұнбаумен таныстық куәліктің қабыл болуына
тыйым салмайды.
1.1 Күдік тудырмайтын куәлікке, куәлік етуге рұқсат етіледі.
Жарақаттанған жерді емдеуге, түзетуге беретіні белгілі. Сондай-ақ,
дінге қарсы жасалған барлық жаман іс-әрекеттер осы жарақаттар сияқты
болады. Ал зиян шеккен адам дәлелге сүйенеді, бұл дәлелі діннің тыйым
салғанына қарсы жасаған күнәлі істерді көзімен көруі. Реттеуші сырттай ғана
куәлік ете алады, әрі дәлелге сүйенбейді. Егер біреуі түзетіп, келесісі оны
бұзатын болса, онда оған көмектеседі. Ал егер екіншісі жөнге келтіретін
болса, онда жөндегені біріншісіне тән, себебі мұнда толық дәлел бар. Егер
оны жамағат ретке келтіріп, екіншісі бұзатын болса, бұл бұзылғандықтың
дәлелі екеуінде бірдей болу үшін көмектеседі. Себебі санның көбеюі
ықтималдылықты нақтыламайды. Төреші зиянға ұшыраушыға берілген куәлікті
мақсатты түрде тыңдамайды, әрі онымен мақсатты түрде үкім шығармайды.
Себебі үкім мәжбүрлік үшін болады, өйткені ол тәубені көтереді. Егер
айыпталушының қателігіне олар куәлік ететін болса, онда олардың куәлігін
тыңдайды. Себебі жіберлген қателік үкімнің ішіне кіреді. Оның әсері
айыпталушының құқығында көрінеді. Әл-Хассаб былай деді: зиянға ұшыраудың
себептері көп: теңізде жүзу, кәпірлердің елінде және салт аттылар мен
соларға ұқсастардың ауылдарында сауда жасау. Себебі мұсылман емес елде тұру
оның дініне және өзіне өте қауіпті. Қаражатқа ие болуда, жалған сөйлегеніне
иланбайды. Салт аттылардың ауылдары оларды пәремен азықтандырады, ал олар
білмейді.
Күдік тудырмайтын куәліке, куәлік етуге рұқсат етіледі-дейді, мұның
негізінде үмметті бұған топтастыру әрі осы арқылы адамдарды құқықтарын
талап етуге қажеттіліктерін арттыру жатыр. Себебі ол сырқатына немесе қаза
болуына немесе сапарға шығуына байланысты төлем жасауға мүмкіндігі болмай
қалады. Бұл біріншіден адамдардың құқығын жояды. Куәлік, куәлікке рұқсат
етіледі және біз риуаят етіп кеткендей қажеттіліктен кейін болады. Али
(р.а.) жеткен бір хадисте, оның куәлік етуде екі ер адамның куәлігін қабыл
еткендігі туралы айтады. Ер адамның немесе екі әйел адамның куәлігін қабыл
етті. Себебі ол айыпталушының құқығын тұрақтандыратын хабарды жеткізді, әрі
жіберілген қателікке куәлік етуге рұқсат етті. Сондай-ақ, жаза
тағайындайтын мұсылман құқықтары туралы баптарда және айып төлеуде рұқсат
етілмейді, себебі бұл екеуінің негізі: құлдырау мен кері кетуде жатыр.
Сондай-ақ, мұнда нақтылауға деген алаяқтық бар. Өйткені мұнда өтірік
айтудың белең алуына деген күдік пен бостандыққа шығарғаны үшін төлем беру
мәселесі бар. Ал жаза тағайындайтын мұсылман құқықтары туралы бап ,күмәнді
сейілтеді. Бұл баптың төлемі қабыл етіледі, себебі толығымен төлем жасау
бір өзі ғана күмәнді сейілте алмайды. Сөгіс берудің міндетіне кіретін
нәрселер Әбу Ханифа бойынша басқа барлық жазалаулар сияқты қабылданбайды.
Ал Әбу Юсупта бұл қабыл етіледі. Себебі сөгіс беру де күмәнді сейілте
алмайды. Елші (с.ғ.с.) бір ер адамды күдікті ретінде түрмеге отырғызды
деп риуаят етілгеніндей, түрмеге қамау да сөгіс беру болып табылады.
Бір адамның куәгерлігі, бір адамның куәгерлігіне рұқсат етілмейді-деп
айтылады, себебі бұл шындық, әрі мұның негізі болуы керек. Али (р.а.)
жеткен бір риуаятта: бір ер адамның куәлігіне тек екі ер адамның куәлік
етуіне рұқсат етіледі деп айтылады. Ал екі ер адамның куәлігіне, екі ер
адамның куәлік етуіне рұқсат етіледі-дейді, біз бұл туралы алдында Али
(р.а) тан жеткен хадисте айтып кеттік. Себебі әрбір негіздің куәлігі шындық
әрі екі ер адам куәлік еткен жағдайда қабыл етілді. Куәлігінің сипаты:
куәлігіме куәлік етемін, яғни бір адам менде осылайша нақтылағанына куәлік
етемін-дейді, себебі қосымша бөлік, негізгі бөліктің куәлігіне ауысады, әрі
жоғарыда баяндап кеткеніміздей, жауапкершілікті мойынына алуы керек. Әрі
оған көшу үшін, төрешінің алдында куәлік еткеніндей куәлік етуі керек.
Қосымша бөлімше төлем кезінде былай дейді: бір адам мені өзінің куәлігінде
куәлік еткеніне куәлік етемін, әрі бір адам мені өзінде осылайша жасады-деп
айтты, себебі өзінің куәлігі мен негіздің куәлігі сондай-ақ, біз еске салып
кеткен жауапкершілікті мойынына алған адамның куәлігі болуы міндетті. Әл-
Хассаб куәлік ету үшін шәһәдә сөзін сегіз рет қайталауды қажет еткендігі
туралы есіне алады. Бұл жоғарыда біз айтып кеткен мына сөздер: куәлігіме
куәлік етемін, яғни бір адам менде осылайша нақтылағанына куәлік етемін.
Қосымша бөлімше төлем кезінде былай дейді: бір адам мені өзінің куәлігінде
куәлік еткеніне куәлік етемін, әрі бір адам мені өзінде осылайша жасады.
Ал біздің сахабаларымыздан бес рет айтумен шектелгендігі туралы біз
жоғарыда алдымен айтып кеттік. Олардан шәһәдәт ету сөзін төрт рет
қолданғандар: бір адамның, мені куәлік еткеніне куәлік етемін. Ол маған
былай деді: өзімнің куәлігіме куәлік етемін-деп айтқанын келтіруге болады.
Ал олардан шәһәдатты үш мәрте қолданғандар, яғни осылардың ішінде ең аз
қолданғандары болып саналады: бір адамның маған: өзімнің куәлігіме куәлік
етемін-деп айтқанына куәлік етемін дегені немесе біреудің менің
куәлігіме куәлік еткеніне куәлік етемін дегенін айтуға болады. Осылардың
ішіндегі ең жақсысы, біздің кітапқа айтып кеткендеріміз. Ал ең қауіпсізі Әл-
Хассабтың айтқандары, себебі мұнда біздің еңбегіміздің, ауданды бөлігін
алып тұрған ғалымдардың арасындағы көптеген қарама-қайшылықтардан
сақтандыру туралы мәселелер жазылған.
Бөлімшелердің куәлігі егер негізгі бөліктердің үкім ету мәжілісіне
қатынаса алмау жағдайында ғана қабыл етіледі-дейді. Бұған қатысты Әбу Юсуп
былай деді: қабыл етті, себебі олар екі әйелдің дәрежесі екінші ер адаммен
тең-дейді. Аллаһ Тағаланың егер екі ер адам болмаған жағдайда, бір ер
адам мен екі әйел адамның куәгерлігі қабыл етіледі деген сөзіне сүйене
отырып, екі әйел адам мен екінші ер адамның куәгерлігін қабыл етті. Негізгі
бөліктің рұқсат етпейтіндігі белгілі болды. Ал егер рұқсат ететін болса,
онда біз жоғарыда айтып кеткен қажеттілік кезінде ғана мүмкін болды. Ал
егер негізгі бөліктің қатысуымен болған жағдайда қажеттілік талап
етілмейді. Өйткені бөлімшелер орын алмастырады. Екі әйелдің куәлік етуі,
бостандыққа шығару үшін құн төлеу болып табылмайды. Себебі аят үкім үшін
жазылған. Ол, оларға осылай деп айтты, ал олар сендердің ер адамдарыңнан
екі куәгерді талап етті. Егер бұлай болмаған жайдайда бір ер адам мен екі
әйел адам келеді, әрі сендер олармен келісімге келесіңдер, әрі олардың
куәліктері қабыл етіледі. Бұл мәселеге қатысты басты себептер: қаза табу,
ауру немесе сапарда болу. Себебі бұлар біз жоғарыда еске салып кеткен
негізгі бөліктердің куәлік етуіне кедергі болатын басты дәлелдер. Қаза
мәселесіне келетін болсақ, бұл анық нәрсе. Ал сырқаттану мәселесіне келсек,
онда сырқатқа шалдыққан адам сот отырысына келе алмайды. Ал сапардағы адам
болса, бұл мәселе оның сапарда өткізетін мерзіміне байланысты анықталады.
Себебі сапардың алыс болуы да оның келе алмауына дәлел бола алады (оны
ақтай алады). Ал шариғат, бұл уақыт аралығын көптеген үкімдерді реттейтін
мерзім деп санады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университетi
Исламтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
_________________
Кафедра меңгерушісі
д. Ато ас-Сынбати.
____ _________2012ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Куәлік кітабы және Уәкілеттілік кітабы
5В021500- Исламтану мамандығы бойынша
Пікір беруші Диплом жұмысының жетекшісі
ҚМДБ-ның Шариғат және пәтуа бөлімінің теолог. ғ. д.
меңгерушісі филос.ғ.к., доцент ____________А.Әділбаев
____________ М.Х.Алсабеков ___ ______________2012 ж.
___ ______________2012 ж.
Cтандартизация бойынша консультант
ГжЖП кафедрасының ұстазы Мысырлық тарапынан
______________Ә. Мархаба Диплом жұмысының жетекшісі фиқһ
___ _______________2012 ж. ғ. д.
___________Осман Абдуррахман
___ ______________2012 ж.
Орындаған: Р.Р. Абишев
Алматы 2012
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университетi
Факультет_____________ Исламтану кафедрасы
5В021500- Исламтану
БЕКІТЕМІН:
Кафедра меңгерушісі
доктор
______ Ато ас-Сынбати.
_______________2012 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА БОЙЫНША ТАПСЫРМА
5В021500- Исламтану мамандығының студенті Абишев Ринат
1. Жұмыстың тақырыбы Куәлік кітабы және уакілеттілік кітабы
2. Аяқталған жобаны тапсыру мерзімі _______________2012 ж.
3. Жобаға бастапқы берілгендер: Диплом жұмысының тақырыбы Куәлік
кітабы және уәкілеттілік кітабы деп аталады.Диплом жұмысында атқарылатын
негізгі жұмыс–араб тілінен аударма жасау болғандықтан, негізгі дереккөздер
мен материалдары, еңбектің түпнұсқасы басшылыққа алыну талап етіледі.
Аударма жасауда түпнұсқа еңбектен бірге, арабша-қазақша сөздік пен Х.
Алтайдың Құран Кәрімін пайдаланылуы керек. Аударма барысында тілдік,
стилдік, грамматикалық қателіктерге жол берілмеуі керек.
Тапсырманың берілген уақыты _________________
Кафедра меңгерушісі _________________ Доктор Ато Ас-
Сынбати
(қолы)
Жобаның жетекшісі _________________ Алау Әділбаев
(қолы)
Тақырыпты орындауға
қабылдау студент _________________ Абишев
Ринат
(қолы)
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диплом Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың
әл-Ихтияр ли тағлилил мұхтар деп аталатын фиқһ кітабының Куәлік кітабы
және Уәкілеттілік кітабы атты тақырыптарының фиқһи мәтіндеріне жасалған
түсіндірменің қазақ тіліне жасалған аудармасы.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздігін алғалы бері, ана
тіліміз,діліміз бен дініміз ислам қайта тамырын жайа бастағаны бәрімізге
мәлім. Халқымыздың мәдениетінің дамуы мен рухани өмірінде ханафи
бағытындағы исламның тарихи рөлін танитыны жайлы заңымызға енгізілген.
Бірақ аталмыш мазһабымыздың ғалымдарының кітаптары қазақ тіліне аударылып
жатқандары тым аз. Әсіресе, қазіргі қоғамдағы мұсылмандарда шешілмей жатқан
фиқһи мәселелерге жауап таба алатындай қазақ тіліне аударылған кітаптар
болып отыр. Бұл кітаптар Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың әл-Ихтияру ли
тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған түсіндірмесінде фиқһи
мәселелер терең түсіндіріліп жазылған ханафи мазһабы ғұламалары
кітаптарының бірі болып табылады. Сонымен қатар, осы аталмыш кітаптағы діни
сөздермен терминдердің қазақ тіліне аударылуы араб тілінің мамандары, ислам
бағытындағы араб тілін білушілер мен үйренушілерге, сондай-ақ , басқада
талапкерлердің жұмыстарын жеңілдетеді.
Тақырыптың зертелу деңгейі. Жоғарыда айтып кеткеніміздей аталмыш
дипломдық жұмыс ханафи мазһабы бойынша түсіндірілген екі үлкен тақырыптарды
айшықтайды. Олардың бірі-Куәлік кітабы. Бұл тақырыптың негізгі мәселесі:
куәгердің куәлік етудегі түсіндірмесі мен мақсаты.
Екінші тақырып- Уәкілеттілік кітабы . Тілдік мағынасы сақтау,
шариғаттағы мағынасы тәуекел ету және сенім арту сөздерінен келіп шыққан.
Аллаһ Тағала: кім Аллаһ Тағалаға тәуекел етсе сол адам Оның бақылауында
болады дейді, яғни Аллаһқа тәуекел етіп, ісін оған сеніп тапсырса
жеткілікті. Қазіргі уақытта осы екі тақырыпқа байланысты қандай да бір
еңбектер, зерттеу жұмыстарын қазақ тілінде кітапханалардан немесе
ғаламтордан іздейтін болсақ, тым аз екендігін байқаймыз.
Зерттеудің нысаны мен пәні. Бұл жұмыста Абдуллаһ ибн Махмұд ибн
Маудудтың әл- Ихтияру ли тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне
жасалған түсіндірмесі қазақ тіліне аударылуы зерттеудің нысаны мен пәнін
көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Берілген Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың
әл- Ихтияру ли тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған
түсіндірмесі мәтіндеріне жасалған түсіндірмені негізге ала отырып
жүргізілді. Оның жүргізілуі барысында келесі мақсаттар қойылған: кітаптағы
ислами түсініксіз терминдерді, талапкерлер, оқушылар мен қарапайым
оқырмандарға түсінуге жеңілдету мақсаты қойылған.
Дипломдық жұмыстың маңызы. Жұмыстың теориялық маңызы. Жұмыс исламтану,
дінтану, аударма бөлімі, араб филологиясы, екі шет тілі, елтану, шығыстану
мамандығында оқитын студенттердің дұрыс аударма жасауы.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Бұл жұмыста Абдуллаһ ибн Махмұд
ибн Маудудтың әл- Ихтияру ли тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне
жасалған түсіндірме қазақ тіліне аударылуы, талапкерлер мен оқушылар,
сондай-ақ басқа да діни немесе лингвистика мамандарына фиқһи мәтіндерді
оқып, оны аудару кезінде түсінуге оңай болу септігін тигізеді деп
үміттенеміз.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың әл-
Ихтияру ли тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған араб
тіліндегі граматикалық талдау мен тәпсір қазақ тіліне аударылып отыр.
Мұндай жұмыс алғашқы рет болғандықтан, оны жұмыстың жаңалығына еңгіземіз.
Дипломның материалдары.Бұл дипомдық жұмысты жазу барысында пайдаланған
негізгі дерек көз. Қасиетті Құран Кәрімнің қазақша мағынасы, Пайғамбарымыз
(с.ғ.с)-ның хадистері мен Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың әл- Ихтияру ли
тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған түсіндірмесі болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Абдуллаһ ибн Махмұд ибн Маудудтың әл-
Ихтияру ли тағлилил мұхтар фиқһ кітабының мәтіндеріне жасалған
түсіндірмесін қазақ тіліне аудару. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі
бөлімнен (араб тіліндегі бөліммен қазақ тіліне аударма бөлімі), қорытынды
бөлімнен, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Куәлік кітабы
Егер куәгер адам куәлік ететін нәрсені онда басылған таңба арқылы
анықтайтын болса, әрі куәгерді жауапқа тартып отырған адам да осыны
қолданатын болса, онда бұған рұқсат етіледі. Егер болған уақиғаны (қайғылы
оқиғаны) еске түсірмейтін болса, онда қауіпсіздік пен кемшілік азаяды. Ал
қарсы жақтың (дұшпан) қолымен жазылған актінің нұсқасы оның қолында
болмайтын болса, онда біз жоғарыда баяндап кеткеніміздей рұқсат етілмейді.
Әбу Ханифа бойынша болған уақиғаны еске түсіре алмайтын нәрселерге рұқсат
етпейді. Мұхаммад (с.ғ.с): егер күн сияқты білетін болсаң (егер анық көзің
жететін болса) онда куәлік ет, керісінше жағдайда (көзің жетпесе), олай
етпе дейді, яғни ұмытып қалған нәрсені білемін деуге болмайды. Мұхаммад
(с.ғ.с.) бойынша риуаят етуге рұқсат берудің шарты оны естіген адам сол
мезетте оны ары қарай риуаят ету үшін есте сақтауы болып табылады. Сол
себепті де, мен Әбу Ханифа туралы риуаятты айттым.
Жалған куәгер абырой-атақтан айырылады (беделін түсіреді) және ол
жазаланады - дейді. Ол екеуі бұған байланысты былай деді: оны ұрып-соғады
әрі түрмеге отырғызады. Омар (р.а.)- дың риуаят етуі бойынша жалған
куәгерге қырық дүре соғады және оны масқаралайды[1]. Себебі, ол адамдарға
шексіз зиянын тигізеді, сондықтан оны жазаға тартады. Әбу Ханифа бойынша
қорқытып, үркіту жазалаумен жүзеге асырылады. Ал ұрып-соғу ең үлкен қауіп
төндіретін нәрсе, бірақ оның қайта орын алуын жол бермейді. Омар (р.а)
саяси ұстанымда болды, сондықтан да оның жалған куәгерге соғатын дүренің
санын қырыққа жеткізді, әрі оны масқаралау жолын ұстанды. Қаралау
мәселесіне келсек (жазалау): төреші жалған куәгердің барлығын отбасына
немесе базарға жібереді де, былай дейді: төреші сендерді бейбітшілікке
үйретті әрі ол: егер біз жалған куәгерді жолықтыратын болсақ, онда сендер
одан сақтаныңдар, әрі адамдарды одан сақтандырыңдар деп айтты. Бұл
түсіндірмеден кіріккен. Бұл екеуінен кейін ол жалған куәгерді ұрып-соғу
арқылы жазалайды. Шағымға куәлік етуді мақұлдау болып саналады-дейді,
себебі куәлік шағымнан кейін ғана қабылданады. Егер куәлікті қабыл етпесе,
онда оның күші жойылады. Әрі мазмұн мен түр жағынан екі куәгердің
арасындағы келісім болып табылады. Егер екі жақтың бірі мыңға келісіп,
екіншісі екі мыңға келіссе, онда қабылданбайды-дейді. Бұған қатысты Омар
(р.а) пен Әбу Ханифа былай дейді: егер шағымданушы екі мың деп талап етсе
де мың деген қабылданады, себебі екі куәгер мың деп куәлік етіп отыр.
Егер бұл екі куәгердің бірі өзі ғана (екінші куәгерсіз) ақшаның мөлшерін
өсіріп айтатын болса, онда ол екеуінің алдындағы бір ауыздан келіскендері
қабылданады. Яғни, ол екеуінің бірі мың деп, екіншісі мың жарым десе (және
сол сияқты) ол мыңды төлейді.
Әбу Ханифа рахматуллаһ түр бойынша қарама-қайшылықты ұсынды, әрі бұл өз
кезегінде мазмұнның қарама-қайшылығына дәлел болады. Себебі, мыңның мазмұны
екі мыңның мазмұны емес. Бұл екеуінің әрқайсысы әртүрлі куәгер арқылы
болған бір-біріне сәйкес емес сөйлемдер. Әрі, ол екеуі еске салып кеткен
айырмашылықпен, түрлік (таптық) айырмашылықтармен қабылданбайды. Себебі ол
екеуі мың дегенге түр және мағына жағынан келіскен еді. Өйткені ол бес
жүзді мыңға жақындатты, ал жақындатылған нәрсе өзіне жақындаған нәрсені
анықтайды.
Себебі ол жақындатумен емес, ол мыңға, екі мыңға және жиырмаға тең. Ал
бес пен жиырма мыңға және бес жүз мыңға тең. Егер айыпталушыға бұдан аз
айып тағылатын болса, онда мәселедегі барлық куәгерлік қабыл етілмейді,
себебі оның екі куәгерінің бірі жалған айтып тұр. Ал егер: ақиқатында екі
мың бес жүз болды деп айтса, онда бес жүз төленеді немесе тауфиқ етілгенге
дейін ол қарыздан кешіреді. Ал шын мәнінде екі куәгер де мың деп куәлік
етіп, ол екеуінің бірі бұл ақшаның бес жүзін төледі деп айтатын болса, онда
екі куәгерді ортақ келісімге келтіру үшін алдындағы мың дегенге
тоқталады. Ал екі куәгердің бірінің айтқан бес жүз төленді деген сөзі
қабыл етілмейді (төлем қабыл етілмейді), әрі сот ісі қабылданбайды[2].
Себебі бұл бір жақты ғана куәлік. Ал егер екіншісі де осылай деп куәлік
етсе, онда қабыл етіледі. Куәгер адам бұл жайында басында білетін болғанда
айыпталушыны төлем жасауға мойындату үшін мың деп куәлік етпеуге тиіс еді,
әрі бұл шындықты анықтауға, зұлымдықтың орын алмауына септігін тигізер еді.
Егер екі куәгер де оның сиыр ұрлағанына куәлік ете отырып, ол сиырдың
түсін айтуда келісімге келмесе (яғни екеуі сиырдың түсін екі түрлі айтса),
онда кесіледі. Ал егер сиыр құнажын ба (ұрғашы), өгіз бе (еркек) деген
сауалға қатысты екі куәгердің жауаптары бір-біріне қарама-қайшы шығатын
болса, онда кесілмейді-дейді. Бұл мәселеде ол екеуі былай деді: ол
екеуінде де кесілмейді, себебі бұған берілген куәлік әртүрлі. Әрі екі
куәгердің ешқайсысына да сүйенбейді. Және бұл екінші мәселе ретінде
болады. Сиырдың екі түрлі түсте болуын қабыл етуге рұқсат етіледі, себебі
екі куәгердің әрқайсысы өздерінің қасынан көрген нәрселеріне куәлік етеді
және бұл ұқсас халде де болуы мүмкін, себебі ұрлық түнде жасалады. Ал жұмыс
мүмкіндігінше дәлелмен болуы міндетті, әрі дәлелмен болса қабылданады.
Сиырдың құнажын немесе өгіз екендігіне байланысты қарама-қайшылыққа келетін
болсақ, бұл екі белгі (сиырдың еркек немесе ұрғашы болуы) бір сиырда болуы
мүмкін емес. Екі куәгер Зайдты Зул-хиджа айының бір күнінде Меккеде өлтірді
деп, ал басқа екеуі Зул-хиджа айының бір күнінде Куфада өлтірілді деп
куәлік етсе, онда бұл екі қала да қабыл етілмейді-дейді, себебі бұл
екеуінің бірі дұрысын айтуда жалғандыққа бой алдырып тұр немесе бұл жайында
білмейді. Бұл екеуінің бірі жауап беруде екіншісінен алда емес. Сондықтан
да, мұнда қабыл ету жоқ, әрі екеуі де қабылданбайды. Бұл екеуінің бірі
екіншінің алдында болатын болса, онда бірінші айтылған қабыл етіліп,
екіншісі жалғанға шығарылатын еді-дейді, себебі біріншісі шешім қабылдауда,
нақты шешім қабылдай алмайды.
Құлға немесе кәпірге немесе сәбиге еткен куәлігі қабыл етілмеген әрбір
адам, кейіннен бұл тыйымдар жойылғаннан кейін (олар үшін куәлік етуге
рұқсат етілгеннен кейін), бұларды орындайтын болса (яғни олар үшін куәлік
ететін болса), онда қабылданады. Ал егер оның бұзақылыққа, ерлі-
зайыптыларлың бір-біріне немесе құлдың қожайынына немесе қожайынның құлына
қатысты мәселеде куәгерлігі қабылданбаған болса, кейін бұл салынған
тыйымның күші жойылып, ол адам жоғарыда айтылғандарды орындайтын болса,
онда оның куәгерлігі қабыл етілмейді. Бұл екеуінің арасындағы айырмашылық –
біріншісі куәлік етуге қабілетсіз емес, әрі оның куәлігін басында қабыл
етпеуі шариғи тұрғыдан теріске шығару болып саналмайды. Ал екіншісіне
келетін болсақ, оның куәлік етуі қабілеттіліктің орын алуына куәлік етеді,
әрі теріске шығару болып табылады, әрі ешқашан қабыл етілмейді. Егер куәлік
етуді құл қожайыны үшін немесе ер мен әйелдің бірі екіншісі үшін өз мойнына
алатын болса, онда құл бостандыққа шыққаннан кейін және ер мен әйел
ажырасқаннан кейін орындайтын болса, онда қабыл етіледі. Сондай-ақ, егер
куәлік етуді құл немесе кәпір немесе сәби мойнына алатын болса, әрі оны осы
кедергілер тоқтағаннан кейін орындайтын болса, онда қабыл етіледі.
Соқыр адамның куәгерлігі қабыл етілмейді-дейді. Бұған қатысты Зуфар
былай дейді: бір-бірін еститін адамдардың куәгерлігі қабылданады, себебі
олар естиді. Әбу Юсуп былай дейді: жауапкершілікті өз мойнына алатын
мезетте көзі көретін болса, онда көзбен көрген нәрсесі қабыл етіледі. Ал
көргенін айтатын кезде сөз қажет болады, әрі көзі көретін адамның бұған
шамасы келеді және мәйітпен салыстырғанда мұны біледі. Біз үшін соқыр
адам, адамдарды ажыратуға және оларға қарап ишарат етуге шамасы келмейді,
әрі келген адамдарсыз келмеген адамдарды білуге шамасы келмейді. Егер
орындағаннан кейін (төлегеннен кейін) соқыр болып қалатын болса, онда сот
отырысына дейін ол екеуінеде ақы төленбейді. Себебі куәлік етудің
қабілеттілігі сот отырысы кезінде нақты дәлелмен болуы шарт.
Сонымен қатар, мылқау адамның куәгерлігі қабыл етілмейді. Себебі куәлік
ету сөйлеу арқылы қабыл етіледі, ал мылқау адамның оған шамасы келмейді.
Тәубе етпей қарғысқа ұшыраған адамның куәлігі қабыл етілмейді-дейді.
Бұған дәлел ретінде Аллаһ Тағаланың: олардың куәліктерін ешқашан қабыл
етпеңдер дейді, себебі олар шектен шыққандар, әрі ол тыйым салынғандар
және тәубәға келгеннен кейін бұл тыйым жойылады. Ал қарғысқа ұшырамаған
шектеу салынғандарға келетін болсақ, ол қабыл етілмеуі шектеу салумен
болмайды, себебі бұл бұзақылықпен болады.
Егер кәпір адам қарғыспен шектелген болса, кейіннен мұсылмандықты
қабылдаған болса, онда оның куәлік етуі қабылданады, себебі исламды қабыл
еткеннен кейін исламға дейінгі сенімдерін тәрк етеді, әрі ислами
куәгерлікті қабылдайды.
Ал егер сатқын болса баланың куәлігі қабылданбайды, егер өзін жоғары
санайтын болса, әкенің куәлігі қабыл етілмейді-дейді. Бұған қатысты
Мұхаммед (с.ғ.с) былай дейді: әкесінің баласына еткен куәлігі, баласының
әкесіне еткен куәлігі, әйелінің күйеуіне, күйеуінің әйеліне, құлының
қожайынына, қожайынының құлына, серіктестің серіктесіне, қызметшінің өзін
жалға алған адамына еткен куәлігі қабыл етілмейді. Бұл әртүрлі хадистерде,
әртүрлі риуаят етіледі. Себебі олардың арасындағы игілікті істер оларға
зекет төлеуге рұқсат етпегенге дейін жалғаса береді.
Куәлікті қабыл етуге тыйым салынбайды, себебі күнә арту теріске
шығарылады. Аға, әке жағынан аға, нағашы аға және атап кеткендерден басқа
да туыстық қатынастары бар барлық туысқандарының куәлік етулері қабыл
етіледі. Оның құлының куәлік етуі қабыл етілмейді-дейді, біз жоғарыда айтып
кеткендей. Себебі құл, еш нәрсеге иелік етпейді, әрі куәлік өзіне ғана
заңды болады. Көшіріп жазушысының да куәгерлігі қабылданбайды-дейді, себебі
оның табыстары өзіне тиесілі, әрі қарызгер құл көшіріп жазушы сияқты
болады. Біз жоғарыда баяндап кеткендей, күйеуінің, әйелінің куәгерлігі
қабылданбайды-дейді. Себебі ол екеуінің арасындағы табыстары (игіліктері)
әдеттегідей жалғаса береді, әрі куәгерлігі өзіне арналады. Екі серіктестің
бірінің екіншісіне еткен куәлігі (егер ол екеуіне ортақ кампаниядан болса)
қабылданбайды-дейді, жоғарыда біз баяндап кеткендей. Әрі жеке жалшысының
куәгерлігі қабыл етілмейді-дейді, жоғарыда біз риуаят еткендей. Себебі ол,
жалақыны куәлікті орындаған мезгілге дейін төлейді. Әрі куәлікке төлем
жасайтын жалға беруші болады. Өзін әйел сияқты ұстайтындардың және жоқтау
айтатын әйелдің, адамдарды бай ететіндердің куәліктері қабыл етілмейді-
дейді, өйткені бұл азғындық. Себебі Мұхаммед (с.ғ.с): екі ақымақ дауысқа
тыйым салды: жоқтаушы (ескі уақыттарда өлген адамның басында жоқтап, жылап
отыру үшін арнап қойылатын әйел) және әнші әйелге. Ал әйелге ұқсайтындар
дегендегі мақсат, жаман әрекеттер жасайтындарды атап өту. Бұл күнә
(мойынсұнбау) болып саналады. Мұхаммад (с.ғ.с.): Аллаһ Тағала ерлерден
әйелдерге ұқсайтындарға және әйелдерден ерлерге ұқсағандарға лағнет
жаудырды деп айтты. Сөйлеуде әлсіз болғандарға келсек, олардың куәлігі
қабыл етілді. Көңіл көтеру үшін ішуге құмарлардың куәгерлігі қабыл
етілмейді-дейді, себебі бұл харам етілген. Мұхаммад (с.ғ.с) былай деді:
кім шарап ішетін болса, куәлігі қабыл етілмейді.
Құстармен көңіл көтеретіндердің куәлігі қабыл етілмейді-дейді. Себебі
ол алаңғасарлығынан аспанға созылған кезінде, әуретті жерлерін көрсетіп
алады. Үлкен қателік жасағандардың куәлігі қабыл етілмейді-дейді, бұл
азғындық әрі, пара жейтіндердің куәлігі қабыл етілмейді-дейді, бұл харам
болып саналады. Шахмат ойнайтындардың куәгерлігі қабылданбайды, себебі бұл
харам. Іш киімсіз моншаға кіргендердің куәліктері қабыл етілмейді-дейді,
яғни әуретті жерін көрсеткендігі үшін. Әдепсіз қылық жасайтындардың (жолда
дәрет сындыру, тамақ жеу сияқты) куәліктері қабыл етілмейді-дейді, себебі
мұндай әрекеттер парасаттылықты әлсіретеді, әрі өтіріктен сақтандырмайды
(мұндай әрекеттер жасаған адамдардың парасаттары төмен болады, әрі өтірік
айтудан да тайынбайды). Осылайша кім базарға тек шалбармен ғана баратын
болса, сондай-ақ, сапарда ұлымен жанжалдасатын болса, куәгер бола алмайды.
Бұрынғы өткендерге тіл тигізетіндердің куәлігі қабыл етілмейді-дейді, яғни
араларындағы алауыздықты тоқтатқан адамдарға тіл тигізе сөйлегендерге
қатысты айтылып тұр. Сондай-ақ, адамдармен және көршілермен жанжалдасуға
болмайды. Әбу Юсуп былай деді: Мұхаммед (с.ғ.с.)-ның сахабаларын
балағаттағандардың куәлігінің қабыл болуына жол бермеймін. Себебі бұл
адамдарды кемсітетін, әрі оларды төмендететін әрекеттер. Бұл адамдардан
өздерін аулақ ұстағандардың куәлігін қабыл етемін, себебі олар мұны Аллаһқа
мойынсұна отырып жасайды. Егер жалған болса, сондай-ақ, жауластығы дүние
үшін болған дұшпанның куәлігі қабыл етілмейді-дейді, себебі өтірікші адам
оған иман келтірмейді. Ал егер діннің себебімен жауласатын болса, куәлігі
қабыл болады-дейді, себебі ахлул аһуа сияқты дінінде жалған сөйлемейді.
Сондай-ақ, жұма намаздарын және жамағаттарды еш қысылмастан тәрк еткен
адамның куәлігі қабыл етілмейді. Сол себепті олардың кейбіреулеріне үш
мәрте жұманы тәрк еткендердің куәгерлігін қабыл етпеуді шарт етті. Әл-
Хассаб бір рет-деп айтты (бір рет тәрк еткендердің куәлігі қабыл етілмейді-
деп айтты). Егер ол жұма намазын ауырдым деген сылтаумен немесе қаланың
алыстығына байланысты немесе имам дұрыс жолда емес-деген сылтаулармен тәрк
еткен болса, онда оның куәлігі қабыл болмайды, әрі бұзақылық жолда
жүргендердің ортасында болғандардың куәгерлігі қабыл етілмейді. Мұхаммед
(с.ғ.с) былай деді: күмән тудырмайтын төрешінің көмекшісінің куәгерлігі
қабыл болады. Сондай-ақ, ол: егер бай адам зекет пен қажылықты кешіктіріп
берсе, әрі ол адам салих адам болса, онда оның куәгерлігі қабыл етіледі,
себебі зекет пен қажылықтың арнайы мерзімі жоқ. Ал егер ол бай адамның
ораза ұстау мен намаз оқуына уақыты болмаған болса, яғни намазды немесе
оразаны кешіктірген болса, онда бұл бай адамның куәлігі қабыл етілмейді.
Әбу Юсуп былай деді: өлеңдерінде таза, пәк әйелдерді балағаттамаған
ақынның куәгерлігін қабыл етемін. Төрешінің көмекшісі бұл ақынды: ол
жақсылықтары жамандықтарын басып озған адам деп сипаттады. Әрбір күнәлі
істің орын алмауы үшін, игіліктің болмаса қауіпсіздіктің шартты түрде бірге
жүруі мүмкін емес. Аллаһ Тағала былай деді: құл саудасымен айналысатындар
мен делдалдардың куәгерлігі қабыл етілмейді, себебі олар жалған
сөйлеушілер. Сондай-ақ, араларында өзара одақтастық болса, әрі жалған уәде
берушілер болмаса, қолөнершілердің барлығының куәгерлігі қабыл етіледі. Кім
есінен ауысып, кейіннен өз-өзіне келіп сауығатын болса, онда оның сауыққан
кезіндегі куәлік етуі қабыл болады. Сондай-ақ, ахлул аһуаһтың куәліктері
тек жазбаша түрде қабылданады. Бұл адамдар өздеріндегі әрбір адамның куәлік
беруіне рұқсат етуді сұрап отырған рафидиттер (шииттік секта) қауымынан.
Себебі олар жалған сөйлеуді тыйым салынған нәрсе-деп санайды. Олар куәлік
беруді өздерінің шиғалықтары (шииттіктер) үшін міндет деп санайды деп
айтылады. Сондай-ақ, мужсамалардың куәлігі қабыл етілмейді, себебі олар
кәпірлер. Және кім аһлул аһуаһқа күпірлік жасамайтын болса, солардың
куәліктері қабылданады. Сахабалардың (р.а.) бір-бірімен дауласып, бір-
бірімен күресіп жатқандарын көрдіңдер ме?! Және олардың бір-біріне еткен
куәліктері қабыл етіледі. Аһлул аһуалардың арасында жанжалдасатындар мен
бір-бірін өлтіретіндердің саны аз. Діннен безген азғын адам, өз дінінде
қатаң тыйым салынған қылмысқа барады және өтірік айтады. Мұндай адамның шын
мәнінде жасаған нәрсесіне сенеді, әрі Аллаһ Тағала оны бұл әрекеті үшін
айыптайды, сөйтіп ол өтіріктен тыйылады.
Замииялықтардың (мұсылмандардың қорғауына кірген мұсылман емес
халықтар), еврейлер мен христиандардың бір-біріне еткен куәліктері қабыл
етіледі-дейді, себебі олардың куәліктері әулиелердің тұқымынан. Әрі олар
бір-біріне әулие-әнбиелер болады. Сол себепті де біз, олардың мұсылманға
еткен куәліктері, олардың әулиелерінсіз қабыл етілмейді-деп айттық. Әрі
олардың куәліктерінің қабылдануына тыйым салынбайды, себебі олар өздерінің
діндері харам еткен нәрселерінен аулақ болады. Өтірік айту, жалған сөйлеу
барлық діндерде харам етілген. Яахья бин Аксамнан жеткен бір риуаятта:
христиандардың бір-біріне куәлік еткендерінің қабылданғандығы туралы
сәләфилердің қисынсыз сөздерін кездестірдім. Және олардың куәліктерін қабыл
етпеген Рабиға бин Әбд Рахманнан басқа ешкімді таппадым. Рабиға бин Әбд
Рахман туралы екі риуаятты кездестірдім. Елші (с.ғ.с) яһудилерді,
яһудилердің куәлігімен таспен атты. Олардың діни секталары бір-бірімен
қарама-қайшылықта болды. Әрі олар Аллаһ Тағалаға күпірлік етті және
Мұхаммед (с.ғ.с)-ға жалған сөйледі. Елші оларды бір елге жинады.
Румдықтардың куәгерлігі үнділерге қабыл етілмегендігі туралы және
керісінше, үнділердің румдықтарға болған куәгерлігінің қабыл етілмегендігі
жайындағы екі елдің арасындағы келіспеушіліктерге байланысты және діннен
шыққандардың алауыздықтарына әулие-әнбиелердің байланыстарын үзу болып
саналады, себебі тек бір өзіне ғана әулиелер болмайды. Мүстааминнің (өзін
басқаға сеніп тапсырған адамдар) заммиге (мұсылмандардың қорғауына кірген
мұсылман емес ер адам) куәлік етулері қабыл етілмейді-дейді. Бұл оларда
әулиеліктің жоқтығына байланысты. Ал заммидің мүстааминге куәлігі қабыл
етіледі-дейді, себебі олардың әулиеліктері біздің елімізде тұрақты, әрі жас
балаларының да тектері тұрақтандырылған. Сүндетке отырғызылмағанның куәлігі
қабылданады-дейді, себебі ол сүннетті тәрк етті, егер ол сүннетті қаламауды
тәрк етпесе, ол азғындаған болып саналады. Ал егер ол есейіп кеткеннен
кейін сүннетке бойұсынатын болса, онда азғындаған болып табылмайды, себебі
ол сүннетті қалай отырып, жүрегін қорғады[3]. Кестірілмегеннің куәлігі
қабыл етіледі-дейді, себебі ол мүшесін кескеннен кейін басқа мүшелеріне
ұқсас болды. Омар (р.а.) кестірілгендердің куәлігін қабыл етті-деп айтты.
Қызтекенің куәгерлігі қабыл етіледі-дейді, яғни ол ер болсын, қыз болсын
екеуіне де ортақ. Зина арқылы болған баланың куәгерлігі қабылданады-дейді,
себебі ата-анасының азғындығы оның азғындығы емес, әрі ол екеуінің
кәпірлігі оның мұсылмандығына шек келтіре алмайды, егер сөз әділдік
тұрғысында болатын болса. Куәгердің халі орындайтын мезет болып саналады,
ал мойнына жауапкершілікті алған мезет емес-дейді, себебі қызмет пен
міндетті орындайтын мезетке тән, әрі қабілеттілік пен қасиеттілік оныкі
болып саналады. Егер жақсы амалдары жаман іс-әрекеттерінен көп болса, онда
куәгерлігі қабыл етіледі-дейді, жоғарыда біз айтып кеткеніміздей. Олардың
жасаған игілікті істері жаман, бұзақылық істерінен көп болады. Шыншылдыққа
үйренеді, әрі өтіріктен аулақтанады. Өтірігін әшкерелей ме деп қауіптенеді.
Дирхем мен динарлармен сауда-саттық жасауда жақсы амалдар қолданады.
Аманатқа берік болады. Сандырақтар мен құмарлықтарды азайтады. Омар (р.а.)
былай деді: ер адамның намаз кезінде ызыңдауы қабыл етілмейді. Дирхем мен
динардың шамасына қараңдар. Мойынсұнбаумен таныстық куәліктің қабыл болуына
тыйым салмайды.
1.1 Күдік тудырмайтын куәлікке, куәлік етуге рұқсат етіледі.
Жарақаттанған жерді емдеуге, түзетуге беретіні белгілі. Сондай-ақ,
дінге қарсы жасалған барлық жаман іс-әрекеттер осы жарақаттар сияқты
болады. Ал зиян шеккен адам дәлелге сүйенеді, бұл дәлелі діннің тыйым
салғанына қарсы жасаған күнәлі істерді көзімен көруі. Реттеуші сырттай ғана
куәлік ете алады, әрі дәлелге сүйенбейді. Егер біреуі түзетіп, келесісі оны
бұзатын болса, онда оған көмектеседі. Ал егер екіншісі жөнге келтіретін
болса, онда жөндегені біріншісіне тән, себебі мұнда толық дәлел бар. Егер
оны жамағат ретке келтіріп, екіншісі бұзатын болса, бұл бұзылғандықтың
дәлелі екеуінде бірдей болу үшін көмектеседі. Себебі санның көбеюі
ықтималдылықты нақтыламайды. Төреші зиянға ұшыраушыға берілген куәлікті
мақсатты түрде тыңдамайды, әрі онымен мақсатты түрде үкім шығармайды.
Себебі үкім мәжбүрлік үшін болады, өйткені ол тәубені көтереді. Егер
айыпталушының қателігіне олар куәлік ететін болса, онда олардың куәлігін
тыңдайды. Себебі жіберлген қателік үкімнің ішіне кіреді. Оның әсері
айыпталушының құқығында көрінеді. Әл-Хассаб былай деді: зиянға ұшыраудың
себептері көп: теңізде жүзу, кәпірлердің елінде және салт аттылар мен
соларға ұқсастардың ауылдарында сауда жасау. Себебі мұсылман емес елде тұру
оның дініне және өзіне өте қауіпті. Қаражатқа ие болуда, жалған сөйлегеніне
иланбайды. Салт аттылардың ауылдары оларды пәремен азықтандырады, ал олар
білмейді.
Күдік тудырмайтын куәліке, куәлік етуге рұқсат етіледі-дейді, мұның
негізінде үмметті бұған топтастыру әрі осы арқылы адамдарды құқықтарын
талап етуге қажеттіліктерін арттыру жатыр. Себебі ол сырқатына немесе қаза
болуына немесе сапарға шығуына байланысты төлем жасауға мүмкіндігі болмай
қалады. Бұл біріншіден адамдардың құқығын жояды. Куәлік, куәлікке рұқсат
етіледі және біз риуаят етіп кеткендей қажеттіліктен кейін болады. Али
(р.а.) жеткен бір хадисте, оның куәлік етуде екі ер адамның куәлігін қабыл
еткендігі туралы айтады. Ер адамның немесе екі әйел адамның куәлігін қабыл
етті. Себебі ол айыпталушының құқығын тұрақтандыратын хабарды жеткізді, әрі
жіберілген қателікке куәлік етуге рұқсат етті. Сондай-ақ, жаза
тағайындайтын мұсылман құқықтары туралы баптарда және айып төлеуде рұқсат
етілмейді, себебі бұл екеуінің негізі: құлдырау мен кері кетуде жатыр.
Сондай-ақ, мұнда нақтылауға деген алаяқтық бар. Өйткені мұнда өтірік
айтудың белең алуына деген күдік пен бостандыққа шығарғаны үшін төлем беру
мәселесі бар. Ал жаза тағайындайтын мұсылман құқықтары туралы бап ,күмәнді
сейілтеді. Бұл баптың төлемі қабыл етіледі, себебі толығымен төлем жасау
бір өзі ғана күмәнді сейілте алмайды. Сөгіс берудің міндетіне кіретін
нәрселер Әбу Ханифа бойынша басқа барлық жазалаулар сияқты қабылданбайды.
Ал Әбу Юсупта бұл қабыл етіледі. Себебі сөгіс беру де күмәнді сейілте
алмайды. Елші (с.ғ.с.) бір ер адамды күдікті ретінде түрмеге отырғызды
деп риуаят етілгеніндей, түрмеге қамау да сөгіс беру болып табылады.
Бір адамның куәгерлігі, бір адамның куәгерлігіне рұқсат етілмейді-деп
айтылады, себебі бұл шындық, әрі мұның негізі болуы керек. Али (р.а.)
жеткен бір риуаятта: бір ер адамның куәлігіне тек екі ер адамның куәлік
етуіне рұқсат етіледі деп айтылады. Ал екі ер адамның куәлігіне, екі ер
адамның куәлік етуіне рұқсат етіледі-дейді, біз бұл туралы алдында Али
(р.а) тан жеткен хадисте айтып кеттік. Себебі әрбір негіздің куәлігі шындық
әрі екі ер адам куәлік еткен жағдайда қабыл етілді. Куәлігінің сипаты:
куәлігіме куәлік етемін, яғни бір адам менде осылайша нақтылағанына куәлік
етемін-дейді, себебі қосымша бөлік, негізгі бөліктің куәлігіне ауысады, әрі
жоғарыда баяндап кеткеніміздей, жауапкершілікті мойынына алуы керек. Әрі
оған көшу үшін, төрешінің алдында куәлік еткеніндей куәлік етуі керек.
Қосымша бөлімше төлем кезінде былай дейді: бір адам мені өзінің куәлігінде
куәлік еткеніне куәлік етемін, әрі бір адам мені өзінде осылайша жасады-деп
айтты, себебі өзінің куәлігі мен негіздің куәлігі сондай-ақ, біз еске салып
кеткен жауапкершілікті мойынына алған адамның куәлігі болуы міндетті. Әл-
Хассаб куәлік ету үшін шәһәдә сөзін сегіз рет қайталауды қажет еткендігі
туралы есіне алады. Бұл жоғарыда біз айтып кеткен мына сөздер: куәлігіме
куәлік етемін, яғни бір адам менде осылайша нақтылағанына куәлік етемін.
Қосымша бөлімше төлем кезінде былай дейді: бір адам мені өзінің куәлігінде
куәлік еткеніне куәлік етемін, әрі бір адам мені өзінде осылайша жасады.
Ал біздің сахабаларымыздан бес рет айтумен шектелгендігі туралы біз
жоғарыда алдымен айтып кеттік. Олардан шәһәдәт ету сөзін төрт рет
қолданғандар: бір адамның, мені куәлік еткеніне куәлік етемін. Ол маған
былай деді: өзімнің куәлігіме куәлік етемін-деп айтқанын келтіруге болады.
Ал олардан шәһәдатты үш мәрте қолданғандар, яғни осылардың ішінде ең аз
қолданғандары болып саналады: бір адамның маған: өзімнің куәлігіме куәлік
етемін-деп айтқанына куәлік етемін дегені немесе біреудің менің
куәлігіме куәлік еткеніне куәлік етемін дегенін айтуға болады. Осылардың
ішіндегі ең жақсысы, біздің кітапқа айтып кеткендеріміз. Ал ең қауіпсізі Әл-
Хассабтың айтқандары, себебі мұнда біздің еңбегіміздің, ауданды бөлігін
алып тұрған ғалымдардың арасындағы көптеген қарама-қайшылықтардан
сақтандыру туралы мәселелер жазылған.
Бөлімшелердің куәлігі егер негізгі бөліктердің үкім ету мәжілісіне
қатынаса алмау жағдайында ғана қабыл етіледі-дейді. Бұған қатысты Әбу Юсуп
былай деді: қабыл етті, себебі олар екі әйелдің дәрежесі екінші ер адаммен
тең-дейді. Аллаһ Тағаланың егер екі ер адам болмаған жағдайда, бір ер
адам мен екі әйел адамның куәгерлігі қабыл етіледі деген сөзіне сүйене
отырып, екі әйел адам мен екінші ер адамның куәгерлігін қабыл етті. Негізгі
бөліктің рұқсат етпейтіндігі белгілі болды. Ал егер рұқсат ететін болса,
онда біз жоғарыда айтып кеткен қажеттілік кезінде ғана мүмкін болды. Ал
егер негізгі бөліктің қатысуымен болған жағдайда қажеттілік талап
етілмейді. Өйткені бөлімшелер орын алмастырады. Екі әйелдің куәлік етуі,
бостандыққа шығару үшін құн төлеу болып табылмайды. Себебі аят үкім үшін
жазылған. Ол, оларға осылай деп айтты, ал олар сендердің ер адамдарыңнан
екі куәгерді талап етті. Егер бұлай болмаған жайдайда бір ер адам мен екі
әйел адам келеді, әрі сендер олармен келісімге келесіңдер, әрі олардың
куәліктері қабыл етіледі. Бұл мәселеге қатысты басты себептер: қаза табу,
ауру немесе сапарда болу. Себебі бұлар біз жоғарыда еске салып кеткен
негізгі бөліктердің куәлік етуіне кедергі болатын басты дәлелдер. Қаза
мәселесіне келетін болсақ, бұл анық нәрсе. Ал сырқаттану мәселесіне келсек,
онда сырқатқа шалдыққан адам сот отырысына келе алмайды. Ал сапардағы адам
болса, бұл мәселе оның сапарда өткізетін мерзіміне байланысты анықталады.
Себебі сапардың алыс болуы да оның келе алмауына дәлел бола алады (оны
ақтай алады). Ал шариғат, бұл уақыт аралығын көптеген үкімдерді реттейтін
мерзім деп санады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz