Аудит: әдістемелік маңызы, түрлері
Кіріспе
I Аудиттің әдістемелік маңызы
1.1 Аудит туралы түсінік
1.2 Әдістемелік құжаттау әдісі
1.3 Нақты тексеру . бақылау әдісі
II Аудит түрлеріне сипаттама
2.1 Сыртқы аудит оның обьектісі және мақсаты, негізгі кезеңдері
2.2 Ішкі аудит және оның мақсаты
2.3 Ішкі және сыртқы аудиттің айырмашылықтары және салыстыру сипаттамасы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
I Аудиттің әдістемелік маңызы
1.1 Аудит туралы түсінік
1.2 Әдістемелік құжаттау әдісі
1.3 Нақты тексеру . бақылау әдісі
II Аудит түрлеріне сипаттама
2.1 Сыртқы аудит оның обьектісі және мақсаты, негізгі кезеңдері
2.2 Ішкі аудит және оның мақсаты
2.3 Ішкі және сыртқы аудиттің айырмашылықтары және салыстыру сипаттамасы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Еліміздің экономикалық нарықтық қатынасқа көшу барысында-ғылыми мен білім практикалық қызметтін даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына алып келді. Бұл - аудит. Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда "тыңдаушы" деген мағынада қолданылған. Осы орайда "аудитор" сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде, қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған қажеттілік туғызғанын қарастыру қажет.
Аудитор латын сөзінен шыққан, яғни ол "тындап тұр" деген мағынаны білдіреді. Шаруашылық - жұмыс барысына тиісті мәліметті тексеруші немесе бақылап-баскарушы тыңдаушы болған. Сондықтан ерте заманда "аудитор" - "тындаушы" дегенді білдіретін, яғни қандай да бір нәрсені тыңдайтын адам. Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған.
Орта ғасырдың соңға жылдарына дейін барлық елде әріп танитын және жаза алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп - лауазымды қызметкерлердің қорытынды есебін тындауға тиісті кызметкерлерді "аудитор" деп атаған. Бір қызығы сол, алыс, ерте кездерде адамдар аудитор қызметінде есеп берудің жазбаша түрінен, ауызша түрінде мәлімет есеп беруін артық санаған. Өйткені кез-келген жазба құжатты қолдан ор түрлі етіп жазуға, өзгертуте болады деп тусінген. Ал, ауызша есеп, мәлімет беруде көзбе-көз отырғанда, есеп беруші өтірік айта алмайды деген. Қазактың: "бет көрсе- жүз үялады", - деген ұлы сөздің мағынасы осы негізде келетін шығар, екіншіден "тындаушы" мен саған "сенемін" - деген, ал өз кезегінде есеп беруші "сеніміңізді" ақтаймын" — деген адамгершілік касиет негізінде алынған деп тұжырымдауға болады.
Аудит бізге осы уақытка дейін белгісіз болды деп айтуға болмайды. Шет елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгал-тсрлік есеп жүршуде, экономикалық талдау жасауда, басшылық жүрпзуде үлкен орын алған. Себебі, кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда оның ролі орасан зор.
Курстық жұмыста аудиттің түрлеріне сипаттама беріліп олардың ара жігін ажыратуды, сонымен бірге аудиттің әдістеріне толықканды анықтама беріп, оның аудит қызметіндегі орнын анықтауды мақсат қойдық.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақстан Республикасының бүкіл халық шаруашылығының нарықтық экономикаға өтуі кәсіпкерліктің жедел дамуы, ұйымдардың жаңа ұымдастыру – құқықтық нысандары ( акционерлік қоғамдар, әр түрлі меншіктегі қоғамдар, өндірістік кооперативтер және т.б.) мен меншіктің сан қырлы нысандарының пайда болуы экономикалық бақылау жүйелері механизмдеріне түбегейлі әсер етті.
Аудитор латын сөзінен шыққан, яғни ол "тындап тұр" деген мағынаны білдіреді. Шаруашылық - жұмыс барысына тиісті мәліметті тексеруші немесе бақылап-баскарушы тыңдаушы болған. Сондықтан ерте заманда "аудитор" - "тындаушы" дегенді білдіретін, яғни қандай да бір нәрсені тыңдайтын адам. Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған.
Орта ғасырдың соңға жылдарына дейін барлық елде әріп танитын және жаза алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп - лауазымды қызметкерлердің қорытынды есебін тындауға тиісті кызметкерлерді "аудитор" деп атаған. Бір қызығы сол, алыс, ерте кездерде адамдар аудитор қызметінде есеп берудің жазбаша түрінен, ауызша түрінде мәлімет есеп беруін артық санаған. Өйткені кез-келген жазба құжатты қолдан ор түрлі етіп жазуға, өзгертуте болады деп тусінген. Ал, ауызша есеп, мәлімет беруде көзбе-көз отырғанда, есеп беруші өтірік айта алмайды деген. Қазактың: "бет көрсе- жүз үялады", - деген ұлы сөздің мағынасы осы негізде келетін шығар, екіншіден "тындаушы" мен саған "сенемін" - деген, ал өз кезегінде есеп беруші "сеніміңізді" ақтаймын" — деген адамгершілік касиет негізінде алынған деп тұжырымдауға болады.
Аудит бізге осы уақытка дейін белгісіз болды деп айтуға болмайды. Шет елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгал-тсрлік есеп жүршуде, экономикалық талдау жасауда, басшылық жүрпзуде үлкен орын алған. Себебі, кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда оның ролі орасан зор.
Курстық жұмыста аудиттің түрлеріне сипаттама беріліп олардың ара жігін ажыратуды, сонымен бірге аудиттің әдістеріне толықканды анықтама беріп, оның аудит қызметіндегі орнын анықтауды мақсат қойдық.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақстан Республикасының бүкіл халық шаруашылығының нарықтық экономикаға өтуі кәсіпкерліктің жедел дамуы, ұйымдардың жаңа ұымдастыру – құқықтық нысандары ( акционерлік қоғамдар, әр түрлі меншіктегі қоғамдар, өндірістік кооперативтер және т.б.) мен меншіктің сан қырлы нысандарының пайда болуы экономикалық бақылау жүйелері механизмдеріне түбегейлі әсер етті.
1. Қазақстан Республикасының "Аудиторлық қызмет туралы". Заңы, 1998 ж., 20 қараша.
2. Адамс Р. Основы аудита: Под ред. Я.В. Соколова. - М.: Аудит, ЮНИТИ, 1995. -398 с.
3. Аңдреев В.Д. Практический аудит. М: Экономика, 1994г.
4. Аренс Э.А., Лоббек Дж.К. Аудит. Перевод с англ. Глав-ный ред. серии профессор Соклов Я.В. - М.: Финансы и статистика, 1995.-250 с.
5. Белобжецкий И.А. Аудит. В 2-х частях. М.: Бухгалтерский учет, 1994 г.
6. Данилевский Ю.А. Аудит: вопросы и ответы. М.: Бухгалтерский учет, 1993 г.
7. Данилевский Ю.А. Аудит промышленных акционерных обществ.- М: АО "Финстатинформ", 1995. -78 с.
8. Додж Рой. Краткое руководство по стандартам и нормам аудита. - М: "Финансы и статистика", ЮНИТИ, 1992. -240 с.
9. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы. Экономика. 1995 г.
10. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Алматы. Ғылым, 1994 г.
11. Робертсон Дж. Аудит. Перевод с англ. - М: КРМС, Аудиторская фирма "Контакт", 1993, -496 с.
12. Стуков С.А.. Голышев В.Д. Введение в аудит. М.: Тарнер. 1992 г.
13. Соколов Я.В. Десять постулатов аудита. Бухгалтерский учет. 1993 г., № 1.
14. Сейткасымов Г.С., Сейткасымова А.Г. Становление и развитие аудиторской деятельности. Карағанда. КарГУ, 1993 г.
15. Терехов А.Л. Аудиты высшие и внутренние. - Журнат "Бухгалтерский учет", 1993, № 4.
16. Угольников К.А. История аудита, журнал "Контроллинг", 1991
17. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана.
18. Налоговый кодекс. О налогах и других обязательных платежах в бюджет. – Алматы: Юрист, 2003.
19. Закон Республики Казахстан «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» от 24 июня 2002 года, №329-1 // Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету, страхованию: «Қаржы-қаражат» Официальные материалы // Қаржы-қаражат . – 2002. - №7.
20. Постановление Национальной комиссии по бухгалтерскому учету от 13.11.96. №3.
21. Стандарт бухгалтерского учета «Представление финансовой отчетности» (Приказ министра финансов РК 17 января 2003 г. № 14) // Бухгалтерский учет и аудит. – 2004. - № 2.
22. Типовой план счетов и их типовая корреспонденция (Приказ министра финансов РК от 18 сентября 2002 г. № 438) // Бухгалтерский учет и аудит. – 2003. – 1,2,3.
23. Бухгалтерлік есеп счеттарының жұмыс жоспарын жасау жөніндегі нұсқау және 2006 жылдан бастап қолданылатын бухгалтерлік есеп счеттарының жұмыс жоспары. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 22 желтоқсан 2005 жылғы 426, 427-ші бұйрықтары.
24. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (халықаралық стандарт) оқулық, - Алматы 2006 жыл.
25. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. – М.: Финансы и статистика, 1994.
2. Адамс Р. Основы аудита: Под ред. Я.В. Соколова. - М.: Аудит, ЮНИТИ, 1995. -398 с.
3. Аңдреев В.Д. Практический аудит. М: Экономика, 1994г.
4. Аренс Э.А., Лоббек Дж.К. Аудит. Перевод с англ. Глав-ный ред. серии профессор Соклов Я.В. - М.: Финансы и статистика, 1995.-250 с.
5. Белобжецкий И.А. Аудит. В 2-х частях. М.: Бухгалтерский учет, 1994 г.
6. Данилевский Ю.А. Аудит: вопросы и ответы. М.: Бухгалтерский учет, 1993 г.
7. Данилевский Ю.А. Аудит промышленных акционерных обществ.- М: АО "Финстатинформ", 1995. -78 с.
8. Додж Рой. Краткое руководство по стандартам и нормам аудита. - М: "Финансы и статистика", ЮНИТИ, 1992. -240 с.
9. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы. Экономика. 1995 г.
10. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Алматы. Ғылым, 1994 г.
11. Робертсон Дж. Аудит. Перевод с англ. - М: КРМС, Аудиторская фирма "Контакт", 1993, -496 с.
12. Стуков С.А.. Голышев В.Д. Введение в аудит. М.: Тарнер. 1992 г.
13. Соколов Я.В. Десять постулатов аудита. Бухгалтерский учет. 1993 г., № 1.
14. Сейткасымов Г.С., Сейткасымова А.Г. Становление и развитие аудиторской деятельности. Карағанда. КарГУ, 1993 г.
15. Терехов А.Л. Аудиты высшие и внутренние. - Журнат "Бухгалтерский учет", 1993, № 4.
16. Угольников К.А. История аудита, журнал "Контроллинг", 1991
17. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана.
18. Налоговый кодекс. О налогах и других обязательных платежах в бюджет. – Алматы: Юрист, 2003.
19. Закон Республики Казахстан «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» от 24 июня 2002 года, №329-1 // Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету, страхованию: «Қаржы-қаражат» Официальные материалы // Қаржы-қаражат . – 2002. - №7.
20. Постановление Национальной комиссии по бухгалтерскому учету от 13.11.96. №3.
21. Стандарт бухгалтерского учета «Представление финансовой отчетности» (Приказ министра финансов РК 17 января 2003 г. № 14) // Бухгалтерский учет и аудит. – 2004. - № 2.
22. Типовой план счетов и их типовая корреспонденция (Приказ министра финансов РК от 18 сентября 2002 г. № 438) // Бухгалтерский учет и аудит. – 2003. – 1,2,3.
23. Бухгалтерлік есеп счеттарының жұмыс жоспарын жасау жөніндегі нұсқау және 2006 жылдан бастап қолданылатын бухгалтерлік есеп счеттарының жұмыс жоспары. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 22 желтоқсан 2005 жылғы 426, 427-ші бұйрықтары.
24. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (халықаралық стандарт) оқулық, - Алматы 2006 жыл.
25. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. – М.: Финансы и статистика, 1994.
Мазмұны
Кіріспе
I Аудиттің әдістемелік маңызы
1.1 Аудит туралы түсінік
1.2 Әдістемелік құжаттау әдісі
1.3 Нақты тексеру - бақылау әдісі
II Аудит түрлеріне сипаттама
2.1 Сыртқы аудит оның обьектісі және мақсаты, негізгі кезеңдері
2.2 Ішкі аудит және оның мақсаты
2.3 Ішкі және сыртқы аудиттің айырмашылықтары және салыстыру сипаттамасы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Еліміздің экономикалық нарықтық қатынасқа көшу барысында-ғылыми мен
білім практикалық қызметтін даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына
алып келді. Бұл - аудит. Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл
сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда "тыңдаушы" деген мағынада
қолданылған. Осы орайда "аудитор" сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде,
қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған қажеттілік
туғызғанын қарастыру қажет.
Аудитор латын сөзінен шыққан, яғни ол "тындап тұр" деген мағынаны
білдіреді. Шаруашылық - жұмыс барысына тиісті мәліметті тексеруші немесе
бақылап-баскарушы тыңдаушы болған. Сондықтан ерте заманда "аудитор" -
"тындаушы" дегенді білдіретін, яғни қандай да бір нәрсені тыңдайтын адам.
Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған.
Орта ғасырдың соңға жылдарына дейін барлық елде әріп танитын және жаза
алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп - лауазымды қызметкерлердің
қорытынды есебін тындауға тиісті кызметкерлерді "аудитор" деп атаған. Бір
қызығы сол, алыс, ерте кездерде адамдар аудитор қызметінде есеп берудің
жазбаша түрінен, ауызша түрінде мәлімет есеп беруін артық санаған. Өйткені
кез-келген жазба құжатты қолдан ор түрлі етіп жазуға, өзгертуте болады деп
тусінген. Ал, ауызша есеп, мәлімет беруде көзбе-көз отырғанда, есеп беруші
өтірік айта алмайды деген. Қазактың: "бет көрсе- жүз үялады", - деген ұлы
сөздің мағынасы осы негізде келетін шығар, екіншіден "тындаушы" мен саған
"сенемін" - деген, ал өз кезегінде есеп беруші "сеніміңізді" ақтаймын" —
деген адамгершілік касиет негізінде алынған деп тұжырымдауға болады.
Аудит бізге осы уақытка дейін белгісіз болды деп айтуға болмайды. Шет
елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгал-тсрлік есеп жүршуде,
экономикалық талдау жасауда, басшылық жүрпзуде үлкен орын алған. Себебі,
кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда оның ролі
орасан зор.
Курстық жұмыста аудиттің түрлеріне сипаттама беріліп олардың ара жігін
ажыратуды, сонымен бірге аудиттің әдістеріне толықканды анықтама беріп,
оның аудит қызметіндегі орнын анықтауды мақсат қойдық.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақстан Республикасының бүкіл халық шаруашылығының нарықтық
экономикаға өтуі кәсіпкерліктің жедел дамуы, ұйымдардың жаңа
ұымдастыру – құқықтық нысандары ( акционерлік қоғамдар, әр түрлі
меншіктегі қоғамдар, өндірістік кооперативтер және т.б.) мен меншіктің
сан қырлы нысандарының пайда болуы экономикалық бақылау жүйелері
механизмдеріне түбегейлі әсер етті.
Бақылау – тексеруші қызметтер құрылымдар мен бақылау түрлерінде
түбегелі өзгерістер болды.
Еліміздегі экономикалық бақылау нарықтық экономиканың маңызды
эелнмнттерінің біріне айналып отыр. Басқарудың барлық жүйесі мен
деңгейлерін қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін
жаңа бақылаушы мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар пайда
болды.
Қазіргі нарық жағдайында экономикалық бақылаудың перспективті
және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып отыр. Тәуелсіз
бақылауды тапсырыс иесі – клиент есебінен келісім-шартпен коммерциялық
негізінде іске асыратын аудиторлық ұйымдар жүргізеді.
Соңғы жылдары елімізде тәуелсіз аудиторлық бақылау жүйесін
құру, аудитор мамандарын дайындау және олардың қызметін лицензиялау,
қабылданған жекелеген заң актілеріне сай аудиторлардың кәсіби
міндеттерін, құқықтары мен жауапкершіліктерін реттеу жөнінде көптеген
жұмыстар жүргізілуде.
Аудиттің ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып
табылатындықтан ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептің
нақтылығымен олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру
мақсатындағы шығындарды, жобаларды, бизнес – жоспарлар мен жоспарларды
жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және қызмет процесін басқарудың
тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске асыру үшін
тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін қолдана білу керек.
Елімізде меншік формасына байланысты кәсіпкерлікпен айналысатын
заңды тұлғалар өздерінің қаржылық жағдайын тексеретін және бақылап,
кеңес беретін біліктілігі жоғары аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарға
сұраныс жоғары екенін көрсетіп отыр.
Аудиттің қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметтің жеке түрі болып,
Қазақстан Республикасының 1998 жылы 20 қарашада қабылданған.
Аудиторлық қызмет туралы заңына 2006 жылдың басында болған
өзгерістер мен толықтыруларға байланысты аудитор мен аудиторлық
ұйымдардың беделі мен деңгейі оданда жоғарлады. Бұл заңда аудиттік
ұйым ұсынатын қызметтің барлық түрі, сонымен қатар бухгалтерлік
есепті құру мен жүргізу, салықтық жоспарлау, қаржылық – шаруашылық
қызметті талдау қарастырылған.
I Аудиттің әдістемелік маңызы
1.1 Аудиттің әдістері туралы түсінік
Ғылым саласында зерттеу, оның шындықты анықтау үшін ғылым тану жолын
оның ғылыми әдістері деп атайды. Негізінде ғылын тану әдістері қандай бір
ғалым саласында болмасын арнайы ғылым тану құралы ретінде қолданылады.
Әрбір ғылым саласының ерекшелігіне сәйкес оның әдістерінің де өзіндік
айырмашылығы болады. Сонда да болса жалпы ғылыми даму ағамында теориялық
тұрғыдан философиялық анықтама бойынша барлық ғылым саласына бірдей әмбепап
әдіс - ол диалектикалық әдіс деп танылған. Диалектикалық әдістің негізі
-табиғаттағы экономикадағы құбылыстың барлығы өзара байланысты деп зерттеп
қарастыруында. Себебі, диалектикалық әдіс өмірдегі барлық құбылысты өзара
объективтік зандылықпен байланыста екенін негізге алуында. Сондықтан да
диалектикалық әдіс қандай ғылым саласы болса да оның ғылыми
методологиясының негізін құрайды. Аудит, экономика ғыным саласына қосылады,
оның даму барысында қоғамға қажет жетістіктерін пайдалану үшін аудитке тән
ғылыми әдістер тобы оның методологиясын анықтайды, олар өз кезегінде жалпы
методолоғая және жеке методология болып бөлінеді.
Аудиттің жеке әдістемесі диалектика принциптері мен жалпы ғылыми
теориялық зерттеу зандылықтарынан құралады.
Аудиттің жеке методологиясы барлық ғылым саласына тән әдістер тобынан
құралады; олар: талдау және топтау, индукция және дедукция, бақылау,
салыстыру, өлшеу. Осы аталған әдістердің барлығы философияның гнесология
теориясы бөлімінде толық, жан-жақты қарастырылған.
Анализ-ғылыми зерттеу әдісі, оның негізгі объектісі соның құрамына,
бөлшегіне жекелеп мазмүн, мағынасын анықтап, өз кезегінде түтасты құрайтын
әр бөлшек жеке талдауға жататын құрамға айналады. Синтез (топтау,
біріктіру, корытындылау) ғылыми зертттеу әдісі оның негізі зерттеу
объектісімен құрамының арасындағы өзара байланысына талдау жасап мазмүн,
мағынасына анықтау жасап қорытындылайды.
Аудит процесінде анализ және синтез аудит объектісіне осы әдістер
арқылы талдау жүргізу үшін қажет, Осы әдістердің, ерекшеліктеріне сопкес
талдау объектісінің жекелейй және топтаулы түріне де талдау жасап оның
мазмүн, мағынасын анықтауға болады. Аудит барысыңда шаруашылық субъек-
тілерінің қаржылық-табыстынык көрсеткіштерін талдау үшін дедукция -
индукция әдісі қолданылады.
Дедукция (тұжырымдау, қорытындынау) - ақыл-ойға салып, жалпы
көрсеткіштерді жеке көрсеткіштерге дәлел жасап, логикалық тұжырымдау,
корытынды жасау. Яғни, осы әдісгі қолданған жағдайда кәсіпорын
шаруашынығының жалпы көрсеткіштеріне талдау жасайды, содан кейін әрбір
бөлімдеріне талдау жасап сол мәліметтер арқылы топтап, қорытынды
жасалылады. Индукция - ақын-ойға салын жеке объектшерге талдау жасап, жалпы
көрсеткіштерге анықтама беретін логикалық әдіс.
Аудит барысында дедукция әдісі шаруашынық субъекті-лерінің жалпы
көрсетюштерінің мағынасы мен мазмүнына талдау жасап оның жеке құрамдарына
байланыстылығын анықтау. Индукция шаруашынық субъектілерінің шаруашыны-
гының жеке көрсеткіштеріне талдау жасап оның жалпы көлемін көрсететін
аныктамаларға байланыстылыған анықтап қорытынды жасайды.
Қорыта келгенде, аудит барысыңда индукция дедукция экономикалық талдау
әдісі ретінде үлкен орын алады.
Аналогия (ұқсастық) - ғылыми зерттеудегі үқсастық негізінде
объекгілерді анықтау. Аналогия әдісі зерттеу объектілерінің әр түрлі
жағанан үқсастығын қарастыру арқылы анықтама жасайды.
Жүйелі талдау - талдау объектілерін жүйеге келтіріп, оны құрайтын
бөлімдерін топтау арқылы зерттеу әдісі. Аудит барысында жүйелі талдау әдісі
талдау объектісінің бөлімдерін жеке-жеке бағалап, оларға әсер ететін
факторларды талдап олардың бірлескен түріндегі объектілерге осерін бір
жүйеге келтіреді. Яғни, жүйелі талдау әдісі факторлардың арасындағы жүйелі
байланысты анықтайды.
Өндіріс өнімінің функциялық бағалануын талдау әдісі объектіні
жүйеленген черттеу әдісі мен талдаудың дамуы барысында өндіріс талаоына
сәйкес өндіріс процесінде барлық түрлі өндіріс шығындарынын тиімділігін,
шығындарды оптималды мөлшерде есептеу үідің қолданылады. Бүл әдіс
өндірістік шаруашылық субъекгілерінің ішкі аудиттік жұмысында қолданылады.
Сонымен, аудитте қолданынатын жалпы ғылыми зерттеу әдістерін
қарастырдық. Әр ғылым саласында жалпы ғылыми зерттеу әдісінен басқа жеке-
жеке әр ғылын саласының ерекшелігіне сәйкес сол ғылым саласының мазмұнына,
пәніне сәйкесғылыми әдістері болады. Мысалы, бухгалтерлік есеіттің нақты
өзіне тән құжатғау, түгелдеу және бағалау, калькуляциялау, есептеу, екі
жақты жазу, баланс деген ғылыми әдістері бар.
Сол сияқты аудиттің де жеке ғылым саласы ретінде өзінің пәні мен
ерекшеліктеріне сәйкес арнайы ғылым тану туралы жұмыс жүргізу процесін
қамтамасыз ететін ғылыми әдістері бар.
Ол әдістер аудиттің мақсаты мек атқаратын функцияларына сәйкес жалпы
ғыными әдістермен үйлестікпен құралған. Олар әсіресе жақын ғылымдар
саласының методикалық әдістерімен тығыз байланысты. Аудит жұмысынын
барысында сол жоғарыда аташған ғылым салаларының әдістері аудитте тікелей
қолданылады және де олар аудит әдістерінің құрамьғаа тікелей әсерін
тигізеді. Мысалы, аудит, тексеру бірдей әдістермен жұмыс істейді. Олар:
түгелдеу, салыстыру, құжаттарды тексеру, бақылау әдістері, бухгалтерлік
есептердегі тіркеуді тексеру, аналитикалық және синтетикалық есеп
кестелерін тексеру.
Қорыта келгенде, аудиттің әдістері үш топқа бөлінеді: 1) аналитикалық
анықтау, есептеу; 2) құжаттау; 3) қорытындылау.
1.2 Әдістемелік құжаттау әдісі
Әдістемелік құжаттау әдісі - өз кезегіне үш топқа бөлінеді; 1)
мәліметтік модельдеу; 2) нормативтік қүқынық жолын анык-тау; 3) есеп
құжаттарын зерттеп, тексеру. Мәліметтік модельдеу дегеніміз - аудит
объектісінің мәлімет тасушыға бір жүйеге келтіріп тіркелген мөліметтерін
айтамыз. (Ол алғашқы құжаттар, магнит барабандары, дискалары, перфокарта,
магнит таспасы, есеп кестелері, ақпараттар).
Аналитикалық анықтау-есептеу әдісі - ол негізінде экономикалық талдау
(топтау, салыстыру т.б.), аналитикалық тексеру және статистикалық,
экономика-математикалық әдістер. Осы орайда аудиттің көп тараған
әдістемелік әдісі - ол, шаруашынық субъектілерінің қаржылық ақпаратының
құрамының аналитикалық есебін тексеру. Мысалы, өндіріс шығынын, оны сатудан
түскен төлем сомасынен салыстыру, ол көрсеткіштерді өткен жын
қорытындьыарымен салыстыру, онда анықталған өзгеру мөлшерінің нендей
себептен болғанын, факторлардың осерін есептеу.
Аналитикалық тексеру әдісі аудиттің барлық кезеңінде қолданылады.
Жоспарлаудан бастап күнделікті тексеруде, қаржылық ақпаратьға жасауда, онда
кездескен өзгерулерді анықтауда және кісіпорын шаруашылығының даму жолын
бағдарлау барысында аналитикалық тексеру уздіксіз жүргізіліп отырады.
Мәліметтік модельдеу мақсаты тексеру объектісінің нормативтік-қүқылық,
ақпараттық, бухгалтерлік мәліметтерін бір жүйеге келтіріп аудит жүргізуге
ыңғайластыру. Мысалы, аудит жүргізу үшін өндіріс процесінің моделін алатын
болсақ, оңда шығыны жоспарланған өлшеаде, нақты шығын өлшемінде оның цехтар
арасындағы қүбылыс қозғалысы, оның бухгалтерлік құжатғарға тіркелуі,
жауапкершіліхтегі есебі тағы басқа көптеген мәліметтер бір жүйеге келтіріп,
мәлімет моделін құрайды.
Нормативтік-құқылық жолын анықтау әдісінде заң тұрғысынан ереже
нүсқаудың, норматавтік құжаттар талабының, ішкі ереже тәртібінін орыңдалуын
анықтайды. Мысалы, түгелдеу тәртібінің заңды жүргізілуін бақылау үшін
түгелдеу жүргізудің ереже-нұскауының дұрыс қолданынуы бақьмау қажет. Нақты,
мүлік түгелдеу, қаржы корларын тексеру, ақша қаржысын тексеру ережелерініін
дұрыс қолданылуы.
Есеп құжатғарын зерттеп, тексеру әдісінде сол құжаттарда көрсетілген
діаруашылық әрекеттерінің операцияларының зандылығы, қажеттілігі және
экономикакалық тиімділігі, шындықты көрсетуін анықтау қажет. Осы әдісті
іске асыру үшін ор түрлі құжаттарды тексеру түрлері, нақты бақылау әдісі,
әр түрлі есептеу, инспекция өткізу т.б. қарастырулар қолданылады. Осы
орайда құжаттарды тексерудің бірнеше түрлерін, әдістерін қарастыруға
болады: формалдық, арифметикалық, зандынық, логикалық тексеру. Немесе
жаппай карама-қарсы екі жазу жолымен, шоттарға тіркелу жолымен, есепті
калпына келтіру әдісімен тағы басқалай қарастырулармен.
Формалдык. әдісте құжаттың барлық реквизиттерінің дұрыс
толтырылғандығы, түзетудің болмауы, арифметикалық есебі, жауапкершіліктегі
жұмысшынардың қол қоюы қарасты-рылады.
Арифметикалық тексеруде санау, көбейту процестерінің мақсат сондағы
тіркелген анықталады. Құжаттың зандылығын тексерудегі мақсат сондағы
тіркелген операциялардың зандынығын және экономикалық тиімділігін анықтау.
Қарама-қарсы тексеру әдісі бухгалтерлік есептің дұрыстығын тексеруде
өте жиі қолданылады. Себебі, бір құжат бухгалтерлік есепте екі қайтара
кездеседі. Мысалы, кәсіпорынға жабдықтаушыдан материал келіп түссе,
материалдың құжатының бір данасы қоймашының есебінде болса, екіншісі банк
көшірмесінің тіркеуінде болады. Соларды салыстыру арқьиы қарама-қарсы
тексеру жүргізіледі, немесе дүкенші тауар сатудан түскен ақшаны кассаға
өткізеді. Яғни, касса ордерінің түбірі касса есебінде болады да оның
түбіртегі дүкеншінің есебіне тіркеледі. Олардың арасындағы құжат
көрсеткішінің дұрыстығы қарама-қарсы тексеру арқылы анықталады. Осы қарама-
қарсы тексеру әдісін қолдану арқылы үрлық немес әдейі қиянат жасаушынық
қылмыстары анықталады.
Есепті қалпына келтіру әдісі — ол негізінде аудит процесінде
бухгалтерлік есепте жіберілген қатекі түзету. Қате түзету процесінің
бірнеше түрі бар.
1) Корректура әдісі, ол бухгалтерлік түркеу кезінде жіберілген
қателерді сол есеп кестелерінде түзетіп ол туралы белгі жасау. Мысалы,
тексеруші қатені түзеткен есеп кестесіне қалай түзетілді, оны түзеткен адам
өз атын жазып қол қоюы керек (күнін, жылын көрсетіп).
2) Бухгалтерлік есептегі қатені қосымша екі жақты жасау арқылы түзету.
Бүл әдіс қате қай кезде анықталса сол уақытта қолданыла беретін әдіс.
Мысалы, дүкенші жадбықтаушыдан құжат бойынша тауар қабылдап алған. Тауар
сомасы 10 000 теңге, ал дүкенші өзінің есебіне 1000 теңге деп, тіркеген
бухгалтер өзінің корреспонденциясында 1000 теңге көрсеткен. Кейін тексеру
барысында қате анықталғаннан кейін қосымша - екі жақты жазу 9 000 теңгеге
жасалады.
3) Үшінші қате түзету әдісі - қызыл жазу. Бүл әдіс бойынша, бүрын екі
жақты жазуда жіберілген қате сол күйінде қайталанылады да тек қана еіа
жақты жазу сомасында қызыл сиямен жазылады. Бухгалтерлік есептің
қалыптасқан тәртібі бойынша есеп шотғарына екі жақты жазу бойынша тіркелген
тәртібі айналым санын санағанда шығарылып тасталады. Яғни, қате жазу
бойынша қарамен жазылған сан, қызыл жазумен жазылған сан шығарылғаннан
кейін бұрын жіберілген қате түзетіледі.
1.3 Нақты тексеру - бақылау әдісі
Нақты бақылау бухгалтерлік есепте және аудит барысында ерекше орын
алатын бақылау-тексеру әдісі. Оның негізгі мақсаты кәсіпорын мүлкінің
нақты есебін алып түгелдеу. Бухгалтерлік есептің күдіксіз дұрыс екенін,
аналитикалық және синтетикалық есеп көрсеткіштерінің дұрыс екенін тек қана
нақты тексеру арқьиы сенімді түрде анықтаута болады. Ол өз кезегінде
шаруашылық субъектілерінің қорытынды ақпарат көрсеткіштерін нақты
тексеруге негіз болады. Нақты тексеру методологиясы сенімді, күдіксіз әдіс,
сол осьг арқылы ғана ар шындықты анықтауға болады. Өз кезегіңде нақты
тексеру үші түрге бөлінеді: түгелдеу, сараптап анықтау, бақылау арқылы
анықтау.
Түгелдеу - инвентаризация. Бухгалтерлік есепте және аудит те тугелдеу
әдісі ол, кәсіпорын мүжінің, негізгі құралдың, тауардың, материалдың, ақша
қаржысының, құнды қағазының есеп айырысу әрекеттерінің нақты бір
кезенде түгелдеу барысында бухгалтерлік есеп көрсеткішіне сайма-сай дұрыс
екеңдігін анықтайды. Түгелдеу процесінің қорытындысы, бухгалтерлік
есеп көрсеткіші мен нақты тексеру құжаты "инвентарлық тізінде"
анықталған сомамен салыстыру арқьиы анықталады. Яғни, бухгалтерлік
есеп көрсеткіші тізімі қорытындысынан артык болса, оның айырмасы
жетпеген соманы көрсетеді. Қандай көрсеткіш (V) анықталған жағдайда да
аудит барысыңда оның себебін анықтау, оған анықтама жасау, түсініктеме беру
аудитордың міндеті.
Аудит барысында түгелдеу процесіне тікелей бақылау жасалылады. Себебі,
көп жағдайда есеп процесіндегі кемшілік немесе қиянатшылық осы түгелдеу
процесінде анықталады, екіншіден барлық бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің
дұрыстығы көп жағдайда оси түгелдеу қорытындысымен тіммей байланысты
болады. Осы оралда, ерекше орын алатын есеп процесі ол қоймадағы тауардың,
материалдың аналитикалық есебі. Оны жүргізу әдісі қазіргі кезде есептеу
машинасы арқылы немесе компьютер қолдану арқылы, ал көп жағдаңда қолмен
есеп карточкалары арқылы жүргізіледі. Аудит барысында
аналитикалық есеп жұмысын тексеру өте күрделі процесс. Ол жұмыста қате
жіберілсе немесе әдейі озгерістер енгізілсе оның кәсіпорын шаруашылыгына
тигізетін әсері өте күрделі. Соның салдарынан өндіріс процесіңде
толқушылық, өндіріс өнімнің сату қуатының өзгеруіне жалпы шаруашылық
қаржылық-табыстылық жағдайына әсерін тигізеді. Мысалы,
өндіріскеқажетті материалдың сапалылығы өзгертілсе оның бағасы да
өзгереді. Ал, ол өзгерістер материалдарды кіріс-шығыс жасауда құжатқа бір
бағамен, басқа сапамен тіркейді де аналитикалық есепте басқа бағамен басқа
сапамен есепке алылады. Соның әсерінен бухгалтерлік есеп көрсеткіші мен
аналитикалық есеп көрсеткіштерінің арасында көптеген айырмашынықтар болады
да ол бұзақылық немесе заң бұзушылық, кынмыс жасаушылардың еншісіне немесе
пайдасында қалады. Яғни, соның нәтижесінде шарушылықтағы субъектілер, оның
сыбайластары көп зиян келтреді.
Кәсіпорын экономикасында материалдарды, тауарды түгелдеу сияқты
негізгі құралдарды түгелдеу де жүргізіледі. Оның тек негізгі құралдық
бухгалтерлік есебіндегі ерекше-ліктеріне сәйкес өзіндік айырмашылығы
болады. Мысалы, түгелдеу тізімі негізгі құралдың аналитикалық есен
карточкалары арқылы толтырылады. Сол сияқты ақша қаржысы мен құнды қағазды
түгендеу процесі де өзінің бухгалтерлік есеп. ереже-нүсқау талаптарына
сәйкес жүргізіледі.
Шаруашылық субъектілерінің есеп-айырысу орекетіне түгелдеу жүргізу өте
күрделі, оның тауарлары аудит жұмысы үшін өте қажет. Егер де жабдықтаушыға
алған тауары үшін төлем жасалмаса немесе сатып алушылар алған 'Іауарына
Іөлем жасамаса ол кәсіпорының қаржылық, табыстылық жағдайы туралы жұмысын
тексеру мүмкін емес.
Қорыта келгенде аудитор түгелдеу жұмысы туралы өзінің қорытындысын
жасайды. Ал, кездейсоқ, орескел жағдайлар анықталса тапсырушыға арнайы әр
фактілер туралы жеке-жеке анықтама жасап тапсырылады, ол бірак аудиттің
құпиялық, принципін сақтау тәртібімен жүргізіледі.
Сараптап анықтау. Нақты тексеру барысында сараптап анықтау әдісі
негізінде өндіріс барысын бақылау ретінде колданылады. Оның ішінде өндіріс
техно югиясының дұрысты-ғы, өңдіріске жіберілетін шикізаттардың,
материалдардың, өндіріс технояогиясының талабына лайыкты екенін, жаңа өнім
сапалылығын сараптау, өндіріс процесіндегі шикізат пен материалдардың
қосалқы шышнын сараптау тағы сол сияқты көптеген процестерге саралтау
жүргізіледі.
Бақылау-анықтау әдісі - бұл да нақты тексерудің бір түрі. Оның негізгі
мақсаты кунделікті шаруашылық барысын тексеру, бақылау жасау. Мысалы,
күнделікгі өндіріс барысына бақылау жасау, еңбек жұмыс тәртібін бақылау,
материалдар тасу, дайын өнімнің сатылу барысын олардың қоймада сақталу
тәртібін бақылау.
Қорыта келгенде аудитор жұмысында әдістемелік тексеру әдістері үлкен
орын алады. Оның ішінде қазіргі кезде тексеру барысында компьютер қолдану,
тапсырушының компьютер құрынынымен жұмыс істеуі ерекше орын алады. Әрине ол
үшін аудитор компьютер бағдарламасын жақсы білуі қажет.
Жоғарыда айтылған аудиттің әдістерінің мазмүнын тұжырымдай келіп
мынадай анықтама жасауға болады; "Аудитор көптеген әдістердің басын қосып
өз пәнін зерттеп жұмыс жүргізу үшін қолданылатын әдістер тобын аудиттің
әдісі дейміз.
Еліміздің экономикада нарықтық қатынасқа көшу барысында жаңа
ғылым саласының пайда болуына алып келді. Бұл – аудит, аудит латынның
audio деген сөзінен шыққан, яғни ол тыңдаушы, тыңдап тұр деген
мағынаны білдіреді. Шаруашылық жұмыс барысында тиісті мәліметті
тексеруші немесе бақылап-басқарушы, тыңдаушы болған. Сондықтан ерте
заманда аудитор – тыңдаушы адам дегенді білдірген. Ол адам қызмет
барысында аудитор деп аталынған.
Орта ғасырдың соңғы жылдарына дейін барлық елде әріп танитын
және жаза алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп – лауазымды
қызметкерлердің қорытынды есебін тыңдауға тиісті қызметкерлерді
атаған. Ерте кездерде адамдар аудитор қызметінде есеп берудің
жазбаша түрінен ауызша түрінде мәлімет, есеп беруін артық деп
санаған. Өйткені кез-келген жазба құжатты қолдан әртүрлі етіп
жазуға, өзгертуге болады деп түсінген. Ал ауызша есеп, мәлімет беруде
көзбе-көз отырғанда, есеп беруші өтірік айта алмайды деген. Қазақтың
бет көрсе – жүз ұялады, - деген, ал өз кезегінде есеп беруші
сенімсізді ақтаймын - деген. Адамгершілік қасиетті негізге алған деп
тұжырымдауға болады. Шетелдерде аудит ерте заманда дамыған,
бухгалтерлік есеп жүргізуде, экономикалық талдау жүргізуде, басшылардың
басшылық қызметін басқаруда үлкен орын алған. Себебі кәсіпорында
басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда болған бірден – бір
негіз болатын бухгалтерлік есеп және аудит қызметі екеніне үлкен
көңіл бөлінген. Сондықтанда шетелдерде ерте кездерден бастап арнайы
бухгалтер - сарапшысы, яғни аудитор дайындау өте қажет болып
саналған.
Аудиттің өзіндік көп ғасырлық тарихы бар. Арнайы әдебиеттерде
аудиттің пайда болу кезеңдері әртүрлі анықталады. Мысалы контролинг
журналында мынандай мәліметтер келтірілген, тарихи жазбаларына сенсек
Қытай мемлекеті дүние жүзінде бірінші болып аудиторлық жүйені
құрған ел болып табылады. Ежелгі қытай жазбаларында біздің эрамызға
дейін 700 жылдың өзінде-ақ бас аудиторлық қызметінің болғанын
көрсетеді. Оның негізгі қызметі негізгі жұмысына байланысты,
міндеттері бойынша ақша мен мүлікті пайдалану құқығы бар үкімет
чиновниктердің адалдығына кепілдік беру болған. Кейінірек үкіметтің
аудиторлық мекемелерінің міндеттері, құқығы бір қоғам сатысынан
екінші қоғамға көшуіне байланысты өзгеріп отырған. Кейбір авторлар
аудиттің пайда болуын бухгалтерлік есептің қалыптасу кезеңінде
арнайы ғылыми бөлім, саласы ретінде қарайды. Бухгалтерлік есеп
жөніндегі алғашқы ғылыми кітапты Лука Паччоли (1445-1515ж.ж.)
жазғаны белгілі, 1494 жылы оның Шоттар мен жазбалар атты трактаты
шықты, ал тағы бір авторлар аудит тарихы ХVІІІ ғасырдан басталады
деп жазды. Белгілі Джордж Уотсон деген кісі Шотландия
комерсанттарына бухгалтерлік есеп беруіне, тексеру жүргізуіне кеңес
береді. Жүргізілген жоғары нәтиже бергені сондай өзі қатты
шотландықтар содан бастап тексеруді тиәжірбиеде қолдана бастады. 1773
жылы Шотландия астанасы Единбургтің Адрестік кітабында жеті
аудитордың есімі аталған. Кейінірек 1854 жылы мұнда бхгалтер-
аудитроларды біріктіретін бухгалтерлер қоғамы құрылды. Бұл жеке
авторларға батыс елдерінде кәсіпқой аудит Шотландияда ХІХ ғасырдың
ортасында пайда болды деген қорытынды жасауға негіз болды.
Бухгалтерлік және тәуелсіз аудиторлық мамандықтары өткен
ғасырда Европаның акционерлік қоғамында қалыптасты. Бухгалтер –
аудитерлер ХІХ ғасырдың ортасында Англияда пайда болды. Яғни 1862
жылы міндетті аудит туралы заң шығаруына байланысты, Францияда 1867
жылы, ал АҚШ-та 1937 жылы пайда болды.
Бухгалтер – аудиторлық кәсіби ұйымдары көптеген елдерде
құрылған. Атап айтқанда, Ұлыбританияда 1880 жылы бухгалтерлердің
сенімді институты, 1887 жылы дипломдалған бухгалтерлер институты, 1932
жылы Германияда аудиторлар институты және аудиторлар палатасы, 1942
жылы Францияда эксперт бухгалтерлердің палатасы және шот бойынша
комисарлар қоғамы құрылған. Әлемдегі экономикада бизнестің және
сауданың дамуына байланысты халықаралық бухгалтерлік есеп және есеп
берудің маңызы арта түсті. Мысалы,
1. 1973 жылы Бухгалтерлік есептің Халықаралық стандарттар комитеті
құрылды.
2. 1977 жылы Халықаралық бухгалтерлер федерациясы құрылды.
3. 1979 жылы Есеп және есеп беру халықаралық стандарттары,
мемлекет аралық сарапшы топтары құрылды.
4. 1957 жылы Европа экономикалық қоғамдастығы және тағы басқа
осындай ұйымдар құрыла бастады.
АҚШ-тағы ғалымдар аудиторлық фирмалардың жұмыстарының
қорытындысына: бұл аудит - қызметінің идеясы, мазмұны мен
мағынасына ерекше көңіл бөліп қарастыруға, талдауға тұрарлық жұмыс,
біздің жағдайымызда оны қолдану, есепті жетілдіру мен өндірісті
басқару қызметінде жоғары әлеуметтік ұйымдастырушылық және
экономикалық эффект берер еді - деп жазған.
Аудит мамандарын шетелдерде әртүрлі атайды. Мысалы, АҚШ-та олар
қоғам бухгалтері, Англияда – ревизор, Францияда – бухгалтерлер сарапшы
немесе есеп комиссары, Германияда – шаруашылық басқарушысы және тағы
басқашада атайды. Айтылуындағы өзгешеліктеріне қарамастан олардың
барлығы бір ғана мақсатпен жұмыс істейді. Шаруашылық қызмет жасаушы
субъектілердің бухгалтерлік қорытынды есебін тексеру, оның ішінде
қаржылық жағдайын тексеріп анықтау ерекше орын алады. Аудитордың ең
негізгі мақсаты сол тексеру нәтижесін тұжырым жасау арқылы
аудиторлық қорытынды жасау.
Кеңес Одағында аудиторлық фирмалар 1987 жылы, яғни бірлескен
кәсіпорындар қызметін міндетті тексеруді бекіткен кезде пайда болды.
Тексеруді жүзеге асыру үшін кеңес одағында бірінші шаруашылық есеп
фирмасы акционерлік қоғамы Инаудит құрылды. Одан кейін аудиторлық
фирмалар одақтас республикаларда, үлкен өндіріс қалаларында пайда
бола бастады. ТМД елдерінде көптеген қалаларында Рос эксперта,
Контакт, Қазақстан аудит, Фукоп аудит фирмалары өздерінің
филиалдарын континент аралық аудиторлық фирмаларын ашты. Олардың
ішінде Делойд энд Туш, Эрнст энд Янг, Прайз Уотерхаус және тағы
басқалары пайда болды. Қазіргі кезде оларды үлкен бестік деп
атайды.
Қазақстанда № 60 Министірлер кеңесінің қаулысы бойынша бірінші
аудиторлық фирма 1990 жылы құрылды. Осы қаулы негізінде Республиканың
Қаржы Министірлігі жанынан шаруашылық есеп аудит орталығы
Қазақстан аудит ашылды. Бұл фирма 1992 жылдан бастап аудиторлық
компания болып құрылды. 1993 жылы 18 қарашада ҚР Аудит қызметі туралы
заң қабылданды.
Дамыған елдерде ерте кезден бастап аудит жұмысын шаруашылық
субьектілеріне қызмет көрсету деп атап кеткен. Оған себеп, кәсіпкер өз
субъектісі туралы аудиторлық қорытынды алу үшін келісім-шарт талабына
сәйкес тексеру жасап аудиторлық қорытынды берген. Мысалы, бухгалтерлік есеп
жұмысын ұйымдастыру туралы, салық мекемесімен есеп айрысу тәсілдері туралы,
банк операцияларын жүргізу туралы тұжырымдамаларға кеңес беру және тағы
басқа әр түрлі қызметтер көрсете алады. Ол үшін ірі аудиторлық фирмалар
ақпараттар орталығындағы мәліметтерді қолданады.
Аудит жұмысының тағы бір ерекшелігі ол – шаруашылық субъектілеріне
өнімді өндіру және сатуға байланысты маркетинг мәселесіне қатысты
түсініктемелер, кеңес беру қызметтерін де атқарады.
Аудит жұмысы ақша, құнды қағаз қаржысы мен кәсіпкерлік жасайтындардың,
яғни ұйымдардың, фирмалардың, қаржы компанияларының, банкілердің,
биржалардың, акция иелерінің қорытынды бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін,
есеп мәліметтерін тексеріп, өзінің аудиторлық қорытындысын жасайды. Өз
кезегінде осы аудитор қорытындысы ақша және құнды қағаз айналу
операцияларын жүргізетін, делдал кәсіпкерлерге өзара немесе өндірістік
кәсіпкелерге өзара немесе өндірістік кәсіпкерлер тобымен жұмыс істеуіне
кепілдік береді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде аудит үш эвалюциялық
сатыдан өтті:
1. Растайтын аудит. Басқа сөзбен айтқанда алғашқыда аудит
бухгалтерлік құжаттармен есеп беруді тексеріп растайтын болды.
2. Жүйелі бағдарланған аудит. Бұл кезде қателерді жібермеу
мақсатында негізгі күші басқару жүйесінің тиімділігін арттыру
үшін жүргізілді. Жүйелі бағдарланған аудит сапалы аудиттің
негізін дайындады. Осы кезден бастап аудиторлық фирмалар кеңес
беру қызметіне көп көңіл аударды. Сонымен қатар аудиторлық
тәртіптің негізі қалана бастады.
3. Тәуекелге бағдарланған аудит. Бұл аудиттің даму сатысында
кәсіпорынның жұмыс жағдайына байланысты аудит іріктеліп
негізінен дағдарысты жерлерде жүргізіле бастады және аудиторлық
тексеру барысында мүмкін болатын қателер болатын болды. Өйткені
аудитор қате тұжырым беретін болса ақшалай айыппұл салынады
және беделінен айырылады. Аудит көлемі келісім – шарт, жалпы
жоспар және тексерудің бағдарламаларымен анықталады.
Аудитке қажеттілікті тудыратын объективті жағдайлар:
1. Инвесторлар мен кәсіпорын әкімшілігінің мүдделерінің әртүрлі
болуынан, себебі кәсіпорын әкішілігі ақпаратты дұрыс бермеуі
мүмкін;
2. Ақпараттың дұрыс болмауынан кәсіпорын дұрыс шешім қабылдамауы
мүмкін, сол себепті кәсіпорын түрлі экономикалық
қиыншылықтарға тап болады;
3. Ақпаратты қолданушы кәсіпорынның экономикалық жағдайына баға
беру үшін арнайы білімділігі болмауы мүмкін;
4. Кәсіпорынның есеп жазбаларында коммерциялық құпия сақталынады,
сол себепті есепке алынған мәліметтер дұрыс болмауы мүмкін.
Аудиттің атқаратын негізгі қызметтері:
• Бақылау немесе тексеру қызметі (растылығын, толықтығын, заңдылығын,
нақтылығы және уақытылы екенін);
• Сараптап, бағалау (есептілігін, есеп жағдайын, ішкі бақылау,
мүлікті бағалау, капиталды бағалау және міндеттемелерді бағалау);
• Басқару қызметі (талдау, реттеу, жобалау, ұйымдастыру, ұсыныс жасау
және есеп жүргізу);
• Әртүрлі сұрақтар бойынша кеңес беру қызметі (есеп, қаржы, несие,
маркетинг, менеджмент, салық, құқық жайлы);
• Ақпараттық қызметі (есеп беру, тұжырымдама хаттар, ұсынымдарды
жинақтау, хабарлама).
Аудиттің негізгі міндеттері:
• Кәсіпорынның қаржылық есеп беруінің растылығын қамтамасыз ету
және сонымен бірге қолданушылар үшін қаржылық есептің
ақпараттық қателерінің деңгейін азайту
• Шешім қабылдауға логикалық негізделген база құру үшін
жеткілікті көлемдегі білікті мәліметтерді жинау және оларды
бағалау;
• Кәсіпорынның экономикасын жүйелі және жан-жақты талдау немесе
оның қызметінің белгілі бір түріне талдау жасау;
• Кәсіпорынның шаруашылық қызметін реттейтін заңдылықтардың
сақталуына бақылау жасау;
• Шаруашылық операциялардың нақты мазмұнын көрсететін алғашқы
құжаттарды тексеру;
• Клиенттерге кеңес берушілік, яғни олардың бухгалтерлік есебінің
дұрыс ұйымдастырылуына және жүргізілуіне нормативті актілерге,
заңдылықтарға, халықаралық стандарттарға сәйкес жүргізілуіне
көмек көрсету;
• Клиенттерінің меншіктеріне көбеюіне және нығаюына ықпал
жасау.
Аудиттің негізіг қағидалары:
• Тәуелсіздік. Аудиторлар қаржылық есептер мен алдын-ала
пайымдаусыз зерттеп, мәліметтерді ұсынушылар мен оны
қолданушылар әділ болуы тиіс. Әрбір аудитор өзінің
тұжырымдауын өз бетінше қалыптастыруы қажет және оның
әділдігіне еш нәрсе ықпалын тигізбеу керек. Ол қандайда
бір басшы әкімшілік құрылымға бағынуға тиіс емес және
оның ешқандай мүддесі болмауы қажет;
• Объективтілік – бұл берілген іске ғана қатысты фактілерді
назарға алатын тұжырымдау түрі. Аудитор өз жұмысына
шыншыл, адал әрі тура, ойын ашық айтатын болуы қажет;
• Кәсіби біліктілік. Аудит тиісті дайындығы бар және білікті
мамандармен білікті жүргізілуі керек. Шеберлі аудитор
тексеретін кәсіпорындарды қабылданған ішкі тәсілдерін
зерттеуін, кәсіпорынның бухгалтерлік мәселелері жайлы кез-
келген мәліметтерді алуын, күтпеген жағдайларда тез әрекет
етуін, зерттеуді бұзушылық бар екенін көзі жеткенше
жүргізілуін талап етеді;
• Құпиялылық. Аудитор өзінің жұмыс барысында алған мәліметті
үшінші бір жақа ерекше рұқсатсыз және мамандық міндеті
болмаса беруіне болмайды;
• Оперативтілік. Бұл қағида тапсырманы тез, анық әрі тиімді
орындауын білдіреді. Аудиттің оперативтілігі аудиторлық
тіртіптердің өз уақытысында жүргізіліп және тапсырыс
берушіге дер кезінде зерттеу нәтижелерін беруінде
қорытындыланады. Осы нәтижелердің негізінде тиісті қаржылық,
басқарушылық, өндірістік және өзге де шешімдер қабылданады.
Стандарттар мен нармативтер аудит қызметін реттейтін құжаттар
тобына жатады. Аудит теориясында және тәжірбиесінде стандарттар деп
– аудиторлық тәртіптері мен қағидаларының негізін құрайтын немесе
негізгі ережелері түсініледі. Егер пастулаттар көмегімен стандарттар
мазмұны анықталса, онда соңғысы аудиторлар қызметінің сапасын
анықтайды. Аудиторлық стандарттар аудиторға аудитрлық тәртіптің
ауқымын және әдістемесін анықтауға көмектеседі. Олар бір-біріне
тәуелді төрт тізбекті бөлімнен тұрады:
• Негізгі пастулаттар – бұл аудиторлық қызмет стандарттарының
негізін көрсететін қажетті жағдайлар және заңдылықтар,
логикалық принциптер;
• Жалпы стандарттар – бұл аудиторларға қажетті міндеттерді
тиімді және кәсіби орындау үшін сапалы және білікті
болуы керек;
• Жұмыс стандарттары – ол аудит қызметін жүргізу үшін
басшылыққа алатын ережелер. Оларға аудиторлық тексеруге
дайындық, қадағалау, сенімді мәліметтерді жинау және ішкі
бақылау құралдарын бағалау жатады;
• Аудиттің қорытындылау сатысында есеп беру стандарттары
қолданылады. Онда ақпараттың мазмұны, мәліметтерді жүйелеу
тіртібі, ақпараттарды орналастыру тіртібі және аудиторлық
қорытындының мазмұнын анықтайды.
Аудиттің нормативтері – халықаралық аудиттің нормативтерін шығаруға
халықаралық тәжірбие комитеті және Халықаралық Бухгалтерлер
Федереациясы жауап береді. Норматив барлық елде аудит жұмысы бір
мақсатта жүргізілуіне бағыт береді. Нормативтер дегеніміз – аудиторлық
тексеру жүргізу тәртіптерінің негізгі рекомендациялары және
қорытынды жасау тәртібі.
Аудит методологиясы, яғни әдістердің жиынтығы жалпы және
ішінара болып бөлінеді. Аудиттің жалпы методологиясы дегеніміз –
диалектикалық қағидалар жиыны. Танымның жалпы ғылыми теориясын, яғни
ғылыми білімді толық дамыту заңдары. Жалпы ғылыми таным теориясына
мынадай методикалық әдістер кіреді:
1. Талдау және синтез;
2. Индукция және дедукция;
3. Дамудың әртүрлі сатысына жарлық беруші әдістер;
4. Бақылау;
5. Эксперимент;
6. Салыстыру;
7. Логикалық.
Ішінара методология экономикалық ғылыми заңдарына сүйенеді. Бір
жағынан теориялық қорытындылау және қағидалар негізінде, екінші
жағынан зерттеудің қолданбалы әдістерінен көрінеді.
Аудиттің методикалық әдістерін заң және экономикалық
ғылымдарының дамуы және тәжірбиесінің жетістігінің негізінде
зерттелген қолданбалы әдістерінен көрінеді.
Аудиттің методикалық әдістерін заң және экономикалық
ғалымдарының дамуы және тәжірбиесінің жетістігінің негізінде
зерттелген өзіндік ерекшеліктері бар әдістер. Аудиттің методологиялық
әдістерін келесі түрлерге бөлуге болады:
1. Аналитикалық есептеу – бұл экономикалық талдаудың дәстүрлі
статистикалық және эконмика-математикалық әдістер жиынтғы.
2. Құжаттың методикалық әдістері – бұл ақпаратты моделдеу, нормативті
құқылық реттеу, есеп құжаттарын зерттеу және тексеру.
Нақты бақылау – тексерілетін объектілерінің нақты жағдайын заттай
қарау мәліметтерін зерттейді (кем өлшеу, таразыға тарту,
лабораториялық талдау).
Нақты бақылау әдістері келесі үш топқа бөлінеді:
1. Инвентаризация – бұл негізгі құралдардың тауарлы материалдық
қорлардың, ақша қаражаттарының нақты қалдықтарын тексеру әдісі
және бухгалтерлік есептің жағдайы, олардың есеп мәліметтерінің
белгілі бір күнге сәйкестілігі.
2. Экспертті бағалау – бұл білікті мамандардың орындалған жұмыстарға
нақты көлемі мен сапасын сараптау, материалдық шығынның және
дайын өнімнің, тауарлы материялдық қорларды транспорттауды
нормативтер негізінде жүргізілетін нақты бақылау әдісінің түрі.
3. Визуалды бақылау – бұл нақты бақылауға жұмыс орнындағы еңбекті
ұйымдастыруды цехтарда, бөлімшелерді зерттеу, тауарлы материялдық
қорлардың сақталуын тексеру, рұқсатнама жүйесінің жағдайы,
материалдарды және дайын өнімдерді әкелу және шығаруды бақылау
жатады.
Аудиттің құрамы. Аудиттің мазмұнын қарастыру барысында оның
нақты құрамы туралы айту қажет:
• Шаруашылық субъект. Аудит жұмысын орындау үшін міндетті түрде
сол субъектінің шаруашылық бағытының көлемін анықтау қажет. Оны
сол субъектінің шаруашылық параметірі құрайды. Оған аудит
барысында нақты болжам жасау үшін аудит қамтитын объектілердің
көлемі, мақсаты қарастырылуы қажет. Мысалы, заң субъектілері
немесе экономикалық объектіге қосылмайтын мәлімет жүйесі.
• Мәлімет.Аудит жұмысы барысында тапсырушылар берген мәліметтер
қарастырылады. Аудитор олардың дұрыстығын дәлелдеп, өзінің жаңа
мәліметтерін құрайды. Сол жұмыс барысында олрадың кемшілігі
табуы немесе дұрыс еместігін анықтауы мүмкін, ақпаратта кейбір
мәліметтерінің жетіспеушілігінен және ақпарат дұрыс
жасалмағандықтан болады.
• Аудитор мамандығы. Аудит жүргізуші жоғары дәрежедегі, өз
мамандығын жақсы меңгерген, сарапшы, білгір адам болуы қажет.
Аудит барысында ол қажет фактілерді жинап, талдау жасайды, бір
тұжырымға келтіріп, қорытынды жасауына пайдалана алатын болуы
қажет.
• Фактілерді жинау және бақылау. Аудитордың негізгі мақсаты ол –
фактілерді жинау. Себебі, сол фактілер арқылы ол өзінің
аудиторлық ақпаратын жасайды.
• Аудит стандарты. Жиналған фактілер, мәліметтер өз кезегінде бір
жүйеге келтірілуі қажет. Оған негіз аудит стандарты. Стандарт
дегеніміз – мәліметті бір жүйеге келтіру әдісі немесе
нормативтік ереже-нұсқау талабына сәйкес бір қалыпқа келтіру.
• Аудитор ақпараты есебі. Аудитор ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I Аудиттің әдістемелік маңызы
1.1 Аудит туралы түсінік
1.2 Әдістемелік құжаттау әдісі
1.3 Нақты тексеру - бақылау әдісі
II Аудит түрлеріне сипаттама
2.1 Сыртқы аудит оның обьектісі және мақсаты, негізгі кезеңдері
2.2 Ішкі аудит және оның мақсаты
2.3 Ішкі және сыртқы аудиттің айырмашылықтары және салыстыру сипаттамасы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Еліміздің экономикалық нарықтық қатынасқа көшу барысында-ғылыми мен
білім практикалық қызметтін даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына
алып келді. Бұл - аудит. Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл
сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда "тыңдаушы" деген мағынада
қолданылған. Осы орайда "аудитор" сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде,
қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған қажеттілік
туғызғанын қарастыру қажет.
Аудитор латын сөзінен шыққан, яғни ол "тындап тұр" деген мағынаны
білдіреді. Шаруашылық - жұмыс барысына тиісті мәліметті тексеруші немесе
бақылап-баскарушы тыңдаушы болған. Сондықтан ерте заманда "аудитор" -
"тындаушы" дегенді білдіретін, яғни қандай да бір нәрсені тыңдайтын адам.
Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған.
Орта ғасырдың соңға жылдарына дейін барлық елде әріп танитын және жаза
алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп - лауазымды қызметкерлердің
қорытынды есебін тындауға тиісті кызметкерлерді "аудитор" деп атаған. Бір
қызығы сол, алыс, ерте кездерде адамдар аудитор қызметінде есеп берудің
жазбаша түрінен, ауызша түрінде мәлімет есеп беруін артық санаған. Өйткені
кез-келген жазба құжатты қолдан ор түрлі етіп жазуға, өзгертуте болады деп
тусінген. Ал, ауызша есеп, мәлімет беруде көзбе-көз отырғанда, есеп беруші
өтірік айта алмайды деген. Қазактың: "бет көрсе- жүз үялады", - деген ұлы
сөздің мағынасы осы негізде келетін шығар, екіншіден "тындаушы" мен саған
"сенемін" - деген, ал өз кезегінде есеп беруші "сеніміңізді" ақтаймын" —
деген адамгершілік касиет негізінде алынған деп тұжырымдауға болады.
Аудит бізге осы уақытка дейін белгісіз болды деп айтуға болмайды. Шет
елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгал-тсрлік есеп жүршуде,
экономикалық талдау жасауда, басшылық жүрпзуде үлкен орын алған. Себебі,
кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда оның ролі
орасан зор.
Курстық жұмыста аудиттің түрлеріне сипаттама беріліп олардың ара жігін
ажыратуды, сонымен бірге аудиттің әдістеріне толықканды анықтама беріп,
оның аудит қызметіндегі орнын анықтауды мақсат қойдық.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақстан Республикасының бүкіл халық шаруашылығының нарықтық
экономикаға өтуі кәсіпкерліктің жедел дамуы, ұйымдардың жаңа
ұымдастыру – құқықтық нысандары ( акционерлік қоғамдар, әр түрлі
меншіктегі қоғамдар, өндірістік кооперативтер және т.б.) мен меншіктің
сан қырлы нысандарының пайда болуы экономикалық бақылау жүйелері
механизмдеріне түбегейлі әсер етті.
Бақылау – тексеруші қызметтер құрылымдар мен бақылау түрлерінде
түбегелі өзгерістер болды.
Еліміздегі экономикалық бақылау нарықтық экономиканың маңызды
эелнмнттерінің біріне айналып отыр. Басқарудың барлық жүйесі мен
деңгейлерін қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін
жаңа бақылаушы мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар пайда
болды.
Қазіргі нарық жағдайында экономикалық бақылаудың перспективті
және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып отыр. Тәуелсіз
бақылауды тапсырыс иесі – клиент есебінен келісім-шартпен коммерциялық
негізінде іске асыратын аудиторлық ұйымдар жүргізеді.
Соңғы жылдары елімізде тәуелсіз аудиторлық бақылау жүйесін
құру, аудитор мамандарын дайындау және олардың қызметін лицензиялау,
қабылданған жекелеген заң актілеріне сай аудиторлардың кәсіби
міндеттерін, құқықтары мен жауапкершіліктерін реттеу жөнінде көптеген
жұмыстар жүргізілуде.
Аудиттің ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып
табылатындықтан ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептің
нақтылығымен олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру
мақсатындағы шығындарды, жобаларды, бизнес – жоспарлар мен жоспарларды
жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және қызмет процесін басқарудың
тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске асыру үшін
тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін қолдана білу керек.
Елімізде меншік формасына байланысты кәсіпкерлікпен айналысатын
заңды тұлғалар өздерінің қаржылық жағдайын тексеретін және бақылап,
кеңес беретін біліктілігі жоғары аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарға
сұраныс жоғары екенін көрсетіп отыр.
Аудиттің қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметтің жеке түрі болып,
Қазақстан Республикасының 1998 жылы 20 қарашада қабылданған.
Аудиторлық қызмет туралы заңына 2006 жылдың басында болған
өзгерістер мен толықтыруларға байланысты аудитор мен аудиторлық
ұйымдардың беделі мен деңгейі оданда жоғарлады. Бұл заңда аудиттік
ұйым ұсынатын қызметтің барлық түрі, сонымен қатар бухгалтерлік
есепті құру мен жүргізу, салықтық жоспарлау, қаржылық – шаруашылық
қызметті талдау қарастырылған.
I Аудиттің әдістемелік маңызы
1.1 Аудиттің әдістері туралы түсінік
Ғылым саласында зерттеу, оның шындықты анықтау үшін ғылым тану жолын
оның ғылыми әдістері деп атайды. Негізінде ғылын тану әдістері қандай бір
ғалым саласында болмасын арнайы ғылым тану құралы ретінде қолданылады.
Әрбір ғылым саласының ерекшелігіне сәйкес оның әдістерінің де өзіндік
айырмашылығы болады. Сонда да болса жалпы ғылыми даму ағамында теориялық
тұрғыдан философиялық анықтама бойынша барлық ғылым саласына бірдей әмбепап
әдіс - ол диалектикалық әдіс деп танылған. Диалектикалық әдістің негізі
-табиғаттағы экономикадағы құбылыстың барлығы өзара байланысты деп зерттеп
қарастыруында. Себебі, диалектикалық әдіс өмірдегі барлық құбылысты өзара
объективтік зандылықпен байланыста екенін негізге алуында. Сондықтан да
диалектикалық әдіс қандай ғылым саласы болса да оның ғылыми
методологиясының негізін құрайды. Аудит, экономика ғыным саласына қосылады,
оның даму барысында қоғамға қажет жетістіктерін пайдалану үшін аудитке тән
ғылыми әдістер тобы оның методологиясын анықтайды, олар өз кезегінде жалпы
методолоғая және жеке методология болып бөлінеді.
Аудиттің жеке әдістемесі диалектика принциптері мен жалпы ғылыми
теориялық зерттеу зандылықтарынан құралады.
Аудиттің жеке методологиясы барлық ғылым саласына тән әдістер тобынан
құралады; олар: талдау және топтау, индукция және дедукция, бақылау,
салыстыру, өлшеу. Осы аталған әдістердің барлығы философияның гнесология
теориясы бөлімінде толық, жан-жақты қарастырылған.
Анализ-ғылыми зерттеу әдісі, оның негізгі объектісі соның құрамына,
бөлшегіне жекелеп мазмүн, мағынасын анықтап, өз кезегінде түтасты құрайтын
әр бөлшек жеке талдауға жататын құрамға айналады. Синтез (топтау,
біріктіру, корытындылау) ғылыми зертттеу әдісі оның негізі зерттеу
объектісімен құрамының арасындағы өзара байланысына талдау жасап мазмүн,
мағынасына анықтау жасап қорытындылайды.
Аудит процесінде анализ және синтез аудит объектісіне осы әдістер
арқылы талдау жүргізу үшін қажет, Осы әдістердің, ерекшеліктеріне сопкес
талдау объектісінің жекелейй және топтаулы түріне де талдау жасап оның
мазмүн, мағынасын анықтауға болады. Аудит барысыңда шаруашылық субъек-
тілерінің қаржылық-табыстынык көрсеткіштерін талдау үшін дедукция -
индукция әдісі қолданылады.
Дедукция (тұжырымдау, қорытындынау) - ақыл-ойға салып, жалпы
көрсеткіштерді жеке көрсеткіштерге дәлел жасап, логикалық тұжырымдау,
корытынды жасау. Яғни, осы әдісгі қолданған жағдайда кәсіпорын
шаруашынығының жалпы көрсеткіштеріне талдау жасайды, содан кейін әрбір
бөлімдеріне талдау жасап сол мәліметтер арқылы топтап, қорытынды
жасалылады. Индукция - ақын-ойға салын жеке объектшерге талдау жасап, жалпы
көрсеткіштерге анықтама беретін логикалық әдіс.
Аудит барысында дедукция әдісі шаруашынық субъекті-лерінің жалпы
көрсетюштерінің мағынасы мен мазмүнына талдау жасап оның жеке құрамдарына
байланыстылығын анықтау. Индукция шаруашынық субъектілерінің шаруашыны-
гының жеке көрсеткіштеріне талдау жасап оның жалпы көлемін көрсететін
аныктамаларға байланыстылыған анықтап қорытынды жасайды.
Қорыта келгенде, аудит барысыңда индукция дедукция экономикалық талдау
әдісі ретінде үлкен орын алады.
Аналогия (ұқсастық) - ғылыми зерттеудегі үқсастық негізінде
объекгілерді анықтау. Аналогия әдісі зерттеу объектілерінің әр түрлі
жағанан үқсастығын қарастыру арқылы анықтама жасайды.
Жүйелі талдау - талдау объектілерін жүйеге келтіріп, оны құрайтын
бөлімдерін топтау арқылы зерттеу әдісі. Аудит барысында жүйелі талдау әдісі
талдау объектісінің бөлімдерін жеке-жеке бағалап, оларға әсер ететін
факторларды талдап олардың бірлескен түріндегі объектілерге осерін бір
жүйеге келтіреді. Яғни, жүйелі талдау әдісі факторлардың арасындағы жүйелі
байланысты анықтайды.
Өндіріс өнімінің функциялық бағалануын талдау әдісі объектіні
жүйеленген черттеу әдісі мен талдаудың дамуы барысында өндіріс талаоына
сәйкес өндіріс процесінде барлық түрлі өндіріс шығындарынын тиімділігін,
шығындарды оптималды мөлшерде есептеу үідің қолданылады. Бүл әдіс
өндірістік шаруашылық субъекгілерінің ішкі аудиттік жұмысында қолданылады.
Сонымен, аудитте қолданынатын жалпы ғылыми зерттеу әдістерін
қарастырдық. Әр ғылым саласында жалпы ғылыми зерттеу әдісінен басқа жеке-
жеке әр ғылын саласының ерекшелігіне сәйкес сол ғылым саласының мазмұнына,
пәніне сәйкесғылыми әдістері болады. Мысалы, бухгалтерлік есеіттің нақты
өзіне тән құжатғау, түгелдеу және бағалау, калькуляциялау, есептеу, екі
жақты жазу, баланс деген ғылыми әдістері бар.
Сол сияқты аудиттің де жеке ғылым саласы ретінде өзінің пәні мен
ерекшеліктеріне сәйкес арнайы ғылым тану туралы жұмыс жүргізу процесін
қамтамасыз ететін ғылыми әдістері бар.
Ол әдістер аудиттің мақсаты мек атқаратын функцияларына сәйкес жалпы
ғыными әдістермен үйлестікпен құралған. Олар әсіресе жақын ғылымдар
саласының методикалық әдістерімен тығыз байланысты. Аудит жұмысынын
барысында сол жоғарыда аташған ғылым салаларының әдістері аудитте тікелей
қолданылады және де олар аудит әдістерінің құрамьғаа тікелей әсерін
тигізеді. Мысалы, аудит, тексеру бірдей әдістермен жұмыс істейді. Олар:
түгелдеу, салыстыру, құжаттарды тексеру, бақылау әдістері, бухгалтерлік
есептердегі тіркеуді тексеру, аналитикалық және синтетикалық есеп
кестелерін тексеру.
Қорыта келгенде, аудиттің әдістері үш топқа бөлінеді: 1) аналитикалық
анықтау, есептеу; 2) құжаттау; 3) қорытындылау.
1.2 Әдістемелік құжаттау әдісі
Әдістемелік құжаттау әдісі - өз кезегіне үш топқа бөлінеді; 1)
мәліметтік модельдеу; 2) нормативтік қүқынық жолын анык-тау; 3) есеп
құжаттарын зерттеп, тексеру. Мәліметтік модельдеу дегеніміз - аудит
объектісінің мәлімет тасушыға бір жүйеге келтіріп тіркелген мөліметтерін
айтамыз. (Ол алғашқы құжаттар, магнит барабандары, дискалары, перфокарта,
магнит таспасы, есеп кестелері, ақпараттар).
Аналитикалық анықтау-есептеу әдісі - ол негізінде экономикалық талдау
(топтау, салыстыру т.б.), аналитикалық тексеру және статистикалық,
экономика-математикалық әдістер. Осы орайда аудиттің көп тараған
әдістемелік әдісі - ол, шаруашынық субъектілерінің қаржылық ақпаратының
құрамының аналитикалық есебін тексеру. Мысалы, өндіріс шығынын, оны сатудан
түскен төлем сомасынен салыстыру, ол көрсеткіштерді өткен жын
қорытындьыарымен салыстыру, онда анықталған өзгеру мөлшерінің нендей
себептен болғанын, факторлардың осерін есептеу.
Аналитикалық тексеру әдісі аудиттің барлық кезеңінде қолданылады.
Жоспарлаудан бастап күнделікті тексеруде, қаржылық ақпаратьға жасауда, онда
кездескен өзгерулерді анықтауда және кісіпорын шаруашылығының даму жолын
бағдарлау барысында аналитикалық тексеру уздіксіз жүргізіліп отырады.
Мәліметтік модельдеу мақсаты тексеру объектісінің нормативтік-қүқылық,
ақпараттық, бухгалтерлік мәліметтерін бір жүйеге келтіріп аудит жүргізуге
ыңғайластыру. Мысалы, аудит жүргізу үшін өндіріс процесінің моделін алатын
болсақ, оңда шығыны жоспарланған өлшеаде, нақты шығын өлшемінде оның цехтар
арасындағы қүбылыс қозғалысы, оның бухгалтерлік құжатғарға тіркелуі,
жауапкершіліхтегі есебі тағы басқа көптеген мәліметтер бір жүйеге келтіріп,
мәлімет моделін құрайды.
Нормативтік-құқылық жолын анықтау әдісінде заң тұрғысынан ереже
нүсқаудың, норматавтік құжаттар талабының, ішкі ереже тәртібінін орыңдалуын
анықтайды. Мысалы, түгелдеу тәртібінің заңды жүргізілуін бақылау үшін
түгелдеу жүргізудің ереже-нұскауының дұрыс қолданынуы бақьмау қажет. Нақты,
мүлік түгелдеу, қаржы корларын тексеру, ақша қаржысын тексеру ережелерініін
дұрыс қолданылуы.
Есеп құжатғарын зерттеп, тексеру әдісінде сол құжаттарда көрсетілген
діаруашылық әрекеттерінің операцияларының зандылығы, қажеттілігі және
экономикакалық тиімділігі, шындықты көрсетуін анықтау қажет. Осы әдісті
іске асыру үшін ор түрлі құжаттарды тексеру түрлері, нақты бақылау әдісі,
әр түрлі есептеу, инспекция өткізу т.б. қарастырулар қолданылады. Осы
орайда құжаттарды тексерудің бірнеше түрлерін, әдістерін қарастыруға
болады: формалдық, арифметикалық, зандынық, логикалық тексеру. Немесе
жаппай карама-қарсы екі жазу жолымен, шоттарға тіркелу жолымен, есепті
калпына келтіру әдісімен тағы басқалай қарастырулармен.
Формалдык. әдісте құжаттың барлық реквизиттерінің дұрыс
толтырылғандығы, түзетудің болмауы, арифметикалық есебі, жауапкершіліктегі
жұмысшынардың қол қоюы қарасты-рылады.
Арифметикалық тексеруде санау, көбейту процестерінің мақсат сондағы
тіркелген анықталады. Құжаттың зандылығын тексерудегі мақсат сондағы
тіркелген операциялардың зандынығын және экономикалық тиімділігін анықтау.
Қарама-қарсы тексеру әдісі бухгалтерлік есептің дұрыстығын тексеруде
өте жиі қолданылады. Себебі, бір құжат бухгалтерлік есепте екі қайтара
кездеседі. Мысалы, кәсіпорынға жабдықтаушыдан материал келіп түссе,
материалдың құжатының бір данасы қоймашының есебінде болса, екіншісі банк
көшірмесінің тіркеуінде болады. Соларды салыстыру арқьиы қарама-қарсы
тексеру жүргізіледі, немесе дүкенші тауар сатудан түскен ақшаны кассаға
өткізеді. Яғни, касса ордерінің түбірі касса есебінде болады да оның
түбіртегі дүкеншінің есебіне тіркеледі. Олардың арасындағы құжат
көрсеткішінің дұрыстығы қарама-қарсы тексеру арқылы анықталады. Осы қарама-
қарсы тексеру әдісін қолдану арқылы үрлық немес әдейі қиянат жасаушынық
қылмыстары анықталады.
Есепті қалпына келтіру әдісі — ол негізінде аудит процесінде
бухгалтерлік есепте жіберілген қатекі түзету. Қате түзету процесінің
бірнеше түрі бар.
1) Корректура әдісі, ол бухгалтерлік түркеу кезінде жіберілген
қателерді сол есеп кестелерінде түзетіп ол туралы белгі жасау. Мысалы,
тексеруші қатені түзеткен есеп кестесіне қалай түзетілді, оны түзеткен адам
өз атын жазып қол қоюы керек (күнін, жылын көрсетіп).
2) Бухгалтерлік есептегі қатені қосымша екі жақты жасау арқылы түзету.
Бүл әдіс қате қай кезде анықталса сол уақытта қолданыла беретін әдіс.
Мысалы, дүкенші жадбықтаушыдан құжат бойынша тауар қабылдап алған. Тауар
сомасы 10 000 теңге, ал дүкенші өзінің есебіне 1000 теңге деп, тіркеген
бухгалтер өзінің корреспонденциясында 1000 теңге көрсеткен. Кейін тексеру
барысында қате анықталғаннан кейін қосымша - екі жақты жазу 9 000 теңгеге
жасалады.
3) Үшінші қате түзету әдісі - қызыл жазу. Бүл әдіс бойынша, бүрын екі
жақты жазуда жіберілген қате сол күйінде қайталанылады да тек қана еіа
жақты жазу сомасында қызыл сиямен жазылады. Бухгалтерлік есептің
қалыптасқан тәртібі бойынша есеп шотғарына екі жақты жазу бойынша тіркелген
тәртібі айналым санын санағанда шығарылып тасталады. Яғни, қате жазу
бойынша қарамен жазылған сан, қызыл жазумен жазылған сан шығарылғаннан
кейін бұрын жіберілген қате түзетіледі.
1.3 Нақты тексеру - бақылау әдісі
Нақты бақылау бухгалтерлік есепте және аудит барысында ерекше орын
алатын бақылау-тексеру әдісі. Оның негізгі мақсаты кәсіпорын мүлкінің
нақты есебін алып түгелдеу. Бухгалтерлік есептің күдіксіз дұрыс екенін,
аналитикалық және синтетикалық есеп көрсеткіштерінің дұрыс екенін тек қана
нақты тексеру арқьиы сенімді түрде анықтаута болады. Ол өз кезегінде
шаруашылық субъектілерінің қорытынды ақпарат көрсеткіштерін нақты
тексеруге негіз болады. Нақты тексеру методологиясы сенімді, күдіксіз әдіс,
сол осьг арқылы ғана ар шындықты анықтауға болады. Өз кезегіңде нақты
тексеру үші түрге бөлінеді: түгелдеу, сараптап анықтау, бақылау арқылы
анықтау.
Түгелдеу - инвентаризация. Бухгалтерлік есепте және аудит те тугелдеу
әдісі ол, кәсіпорын мүжінің, негізгі құралдың, тауардың, материалдың, ақша
қаржысының, құнды қағазының есеп айырысу әрекеттерінің нақты бір
кезенде түгелдеу барысында бухгалтерлік есеп көрсеткішіне сайма-сай дұрыс
екеңдігін анықтайды. Түгелдеу процесінің қорытындысы, бухгалтерлік
есеп көрсеткіші мен нақты тексеру құжаты "инвентарлық тізінде"
анықталған сомамен салыстыру арқьиы анықталады. Яғни, бухгалтерлік
есеп көрсеткіші тізімі қорытындысынан артык болса, оның айырмасы
жетпеген соманы көрсетеді. Қандай көрсеткіш (V) анықталған жағдайда да
аудит барысыңда оның себебін анықтау, оған анықтама жасау, түсініктеме беру
аудитордың міндеті.
Аудит барысында түгелдеу процесіне тікелей бақылау жасалылады. Себебі,
көп жағдайда есеп процесіндегі кемшілік немесе қиянатшылық осы түгелдеу
процесінде анықталады, екіншіден барлық бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің
дұрыстығы көп жағдайда оси түгелдеу қорытындысымен тіммей байланысты
болады. Осы оралда, ерекше орын алатын есеп процесі ол қоймадағы тауардың,
материалдың аналитикалық есебі. Оны жүргізу әдісі қазіргі кезде есептеу
машинасы арқылы немесе компьютер қолдану арқылы, ал көп жағдаңда қолмен
есеп карточкалары арқылы жүргізіледі. Аудит барысында
аналитикалық есеп жұмысын тексеру өте күрделі процесс. Ол жұмыста қате
жіберілсе немесе әдейі озгерістер енгізілсе оның кәсіпорын шаруашылыгына
тигізетін әсері өте күрделі. Соның салдарынан өндіріс процесіңде
толқушылық, өндіріс өнімнің сату қуатының өзгеруіне жалпы шаруашылық
қаржылық-табыстылық жағдайына әсерін тигізеді. Мысалы,
өндіріскеқажетті материалдың сапалылығы өзгертілсе оның бағасы да
өзгереді. Ал, ол өзгерістер материалдарды кіріс-шығыс жасауда құжатқа бір
бағамен, басқа сапамен тіркейді де аналитикалық есепте басқа бағамен басқа
сапамен есепке алылады. Соның әсерінен бухгалтерлік есеп көрсеткіші мен
аналитикалық есеп көрсеткіштерінің арасында көптеген айырмашынықтар болады
да ол бұзақылық немесе заң бұзушылық, кынмыс жасаушылардың еншісіне немесе
пайдасында қалады. Яғни, соның нәтижесінде шарушылықтағы субъектілер, оның
сыбайластары көп зиян келтреді.
Кәсіпорын экономикасында материалдарды, тауарды түгелдеу сияқты
негізгі құралдарды түгелдеу де жүргізіледі. Оның тек негізгі құралдық
бухгалтерлік есебіндегі ерекше-ліктеріне сәйкес өзіндік айырмашылығы
болады. Мысалы, түгелдеу тізімі негізгі құралдың аналитикалық есен
карточкалары арқылы толтырылады. Сол сияқты ақша қаржысы мен құнды қағазды
түгендеу процесі де өзінің бухгалтерлік есеп. ереже-нүсқау талаптарына
сәйкес жүргізіледі.
Шаруашылық субъектілерінің есеп-айырысу орекетіне түгелдеу жүргізу өте
күрделі, оның тауарлары аудит жұмысы үшін өте қажет. Егер де жабдықтаушыға
алған тауары үшін төлем жасалмаса немесе сатып алушылар алған 'Іауарына
Іөлем жасамаса ол кәсіпорының қаржылық, табыстылық жағдайы туралы жұмысын
тексеру мүмкін емес.
Қорыта келгенде аудитор түгелдеу жұмысы туралы өзінің қорытындысын
жасайды. Ал, кездейсоқ, орескел жағдайлар анықталса тапсырушыға арнайы әр
фактілер туралы жеке-жеке анықтама жасап тапсырылады, ол бірак аудиттің
құпиялық, принципін сақтау тәртібімен жүргізіледі.
Сараптап анықтау. Нақты тексеру барысында сараптап анықтау әдісі
негізінде өндіріс барысын бақылау ретінде колданылады. Оның ішінде өндіріс
техно югиясының дұрысты-ғы, өңдіріске жіберілетін шикізаттардың,
материалдардың, өндіріс технояогиясының талабына лайыкты екенін, жаңа өнім
сапалылығын сараптау, өндіріс процесіндегі шикізат пен материалдардың
қосалқы шышнын сараптау тағы сол сияқты көптеген процестерге саралтау
жүргізіледі.
Бақылау-анықтау әдісі - бұл да нақты тексерудің бір түрі. Оның негізгі
мақсаты кунделікті шаруашылық барысын тексеру, бақылау жасау. Мысалы,
күнделікгі өндіріс барысына бақылау жасау, еңбек жұмыс тәртібін бақылау,
материалдар тасу, дайын өнімнің сатылу барысын олардың қоймада сақталу
тәртібін бақылау.
Қорыта келгенде аудитор жұмысында әдістемелік тексеру әдістері үлкен
орын алады. Оның ішінде қазіргі кезде тексеру барысында компьютер қолдану,
тапсырушының компьютер құрынынымен жұмыс істеуі ерекше орын алады. Әрине ол
үшін аудитор компьютер бағдарламасын жақсы білуі қажет.
Жоғарыда айтылған аудиттің әдістерінің мазмүнын тұжырымдай келіп
мынадай анықтама жасауға болады; "Аудитор көптеген әдістердің басын қосып
өз пәнін зерттеп жұмыс жүргізу үшін қолданылатын әдістер тобын аудиттің
әдісі дейміз.
Еліміздің экономикада нарықтық қатынасқа көшу барысында жаңа
ғылым саласының пайда болуына алып келді. Бұл – аудит, аудит латынның
audio деген сөзінен шыққан, яғни ол тыңдаушы, тыңдап тұр деген
мағынаны білдіреді. Шаруашылық жұмыс барысында тиісті мәліметті
тексеруші немесе бақылап-басқарушы, тыңдаушы болған. Сондықтан ерте
заманда аудитор – тыңдаушы адам дегенді білдірген. Ол адам қызмет
барысында аудитор деп аталынған.
Орта ғасырдың соңғы жылдарына дейін барлық елде әріп танитын
және жаза алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп – лауазымды
қызметкерлердің қорытынды есебін тыңдауға тиісті қызметкерлерді
атаған. Ерте кездерде адамдар аудитор қызметінде есеп берудің
жазбаша түрінен ауызша түрінде мәлімет, есеп беруін артық деп
санаған. Өйткені кез-келген жазба құжатты қолдан әртүрлі етіп
жазуға, өзгертуге болады деп түсінген. Ал ауызша есеп, мәлімет беруде
көзбе-көз отырғанда, есеп беруші өтірік айта алмайды деген. Қазақтың
бет көрсе – жүз ұялады, - деген, ал өз кезегінде есеп беруші
сенімсізді ақтаймын - деген. Адамгершілік қасиетті негізге алған деп
тұжырымдауға болады. Шетелдерде аудит ерте заманда дамыған,
бухгалтерлік есеп жүргізуде, экономикалық талдау жүргізуде, басшылардың
басшылық қызметін басқаруда үлкен орын алған. Себебі кәсіпорында
басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда болған бірден – бір
негіз болатын бухгалтерлік есеп және аудит қызметі екеніне үлкен
көңіл бөлінген. Сондықтанда шетелдерде ерте кездерден бастап арнайы
бухгалтер - сарапшысы, яғни аудитор дайындау өте қажет болып
саналған.
Аудиттің өзіндік көп ғасырлық тарихы бар. Арнайы әдебиеттерде
аудиттің пайда болу кезеңдері әртүрлі анықталады. Мысалы контролинг
журналында мынандай мәліметтер келтірілген, тарихи жазбаларына сенсек
Қытай мемлекеті дүние жүзінде бірінші болып аудиторлық жүйені
құрған ел болып табылады. Ежелгі қытай жазбаларында біздің эрамызға
дейін 700 жылдың өзінде-ақ бас аудиторлық қызметінің болғанын
көрсетеді. Оның негізгі қызметі негізгі жұмысына байланысты,
міндеттері бойынша ақша мен мүлікті пайдалану құқығы бар үкімет
чиновниктердің адалдығына кепілдік беру болған. Кейінірек үкіметтің
аудиторлық мекемелерінің міндеттері, құқығы бір қоғам сатысынан
екінші қоғамға көшуіне байланысты өзгеріп отырған. Кейбір авторлар
аудиттің пайда болуын бухгалтерлік есептің қалыптасу кезеңінде
арнайы ғылыми бөлім, саласы ретінде қарайды. Бухгалтерлік есеп
жөніндегі алғашқы ғылыми кітапты Лука Паччоли (1445-1515ж.ж.)
жазғаны белгілі, 1494 жылы оның Шоттар мен жазбалар атты трактаты
шықты, ал тағы бір авторлар аудит тарихы ХVІІІ ғасырдан басталады
деп жазды. Белгілі Джордж Уотсон деген кісі Шотландия
комерсанттарына бухгалтерлік есеп беруіне, тексеру жүргізуіне кеңес
береді. Жүргізілген жоғары нәтиже бергені сондай өзі қатты
шотландықтар содан бастап тексеруді тиәжірбиеде қолдана бастады. 1773
жылы Шотландия астанасы Единбургтің Адрестік кітабында жеті
аудитордың есімі аталған. Кейінірек 1854 жылы мұнда бхгалтер-
аудитроларды біріктіретін бухгалтерлер қоғамы құрылды. Бұл жеке
авторларға батыс елдерінде кәсіпқой аудит Шотландияда ХІХ ғасырдың
ортасында пайда болды деген қорытынды жасауға негіз болды.
Бухгалтерлік және тәуелсіз аудиторлық мамандықтары өткен
ғасырда Европаның акционерлік қоғамында қалыптасты. Бухгалтер –
аудитерлер ХІХ ғасырдың ортасында Англияда пайда болды. Яғни 1862
жылы міндетті аудит туралы заң шығаруына байланысты, Францияда 1867
жылы, ал АҚШ-та 1937 жылы пайда болды.
Бухгалтер – аудиторлық кәсіби ұйымдары көптеген елдерде
құрылған. Атап айтқанда, Ұлыбританияда 1880 жылы бухгалтерлердің
сенімді институты, 1887 жылы дипломдалған бухгалтерлер институты, 1932
жылы Германияда аудиторлар институты және аудиторлар палатасы, 1942
жылы Францияда эксперт бухгалтерлердің палатасы және шот бойынша
комисарлар қоғамы құрылған. Әлемдегі экономикада бизнестің және
сауданың дамуына байланысты халықаралық бухгалтерлік есеп және есеп
берудің маңызы арта түсті. Мысалы,
1. 1973 жылы Бухгалтерлік есептің Халықаралық стандарттар комитеті
құрылды.
2. 1977 жылы Халықаралық бухгалтерлер федерациясы құрылды.
3. 1979 жылы Есеп және есеп беру халықаралық стандарттары,
мемлекет аралық сарапшы топтары құрылды.
4. 1957 жылы Европа экономикалық қоғамдастығы және тағы басқа
осындай ұйымдар құрыла бастады.
АҚШ-тағы ғалымдар аудиторлық фирмалардың жұмыстарының
қорытындысына: бұл аудит - қызметінің идеясы, мазмұны мен
мағынасына ерекше көңіл бөліп қарастыруға, талдауға тұрарлық жұмыс,
біздің жағдайымызда оны қолдану, есепті жетілдіру мен өндірісті
басқару қызметінде жоғары әлеуметтік ұйымдастырушылық және
экономикалық эффект берер еді - деп жазған.
Аудит мамандарын шетелдерде әртүрлі атайды. Мысалы, АҚШ-та олар
қоғам бухгалтері, Англияда – ревизор, Францияда – бухгалтерлер сарапшы
немесе есеп комиссары, Германияда – шаруашылық басқарушысы және тағы
басқашада атайды. Айтылуындағы өзгешеліктеріне қарамастан олардың
барлығы бір ғана мақсатпен жұмыс істейді. Шаруашылық қызмет жасаушы
субъектілердің бухгалтерлік қорытынды есебін тексеру, оның ішінде
қаржылық жағдайын тексеріп анықтау ерекше орын алады. Аудитордың ең
негізгі мақсаты сол тексеру нәтижесін тұжырым жасау арқылы
аудиторлық қорытынды жасау.
Кеңес Одағында аудиторлық фирмалар 1987 жылы, яғни бірлескен
кәсіпорындар қызметін міндетті тексеруді бекіткен кезде пайда болды.
Тексеруді жүзеге асыру үшін кеңес одағында бірінші шаруашылық есеп
фирмасы акционерлік қоғамы Инаудит құрылды. Одан кейін аудиторлық
фирмалар одақтас республикаларда, үлкен өндіріс қалаларында пайда
бола бастады. ТМД елдерінде көптеген қалаларында Рос эксперта,
Контакт, Қазақстан аудит, Фукоп аудит фирмалары өздерінің
филиалдарын континент аралық аудиторлық фирмаларын ашты. Олардың
ішінде Делойд энд Туш, Эрнст энд Янг, Прайз Уотерхаус және тағы
басқалары пайда болды. Қазіргі кезде оларды үлкен бестік деп
атайды.
Қазақстанда № 60 Министірлер кеңесінің қаулысы бойынша бірінші
аудиторлық фирма 1990 жылы құрылды. Осы қаулы негізінде Республиканың
Қаржы Министірлігі жанынан шаруашылық есеп аудит орталығы
Қазақстан аудит ашылды. Бұл фирма 1992 жылдан бастап аудиторлық
компания болып құрылды. 1993 жылы 18 қарашада ҚР Аудит қызметі туралы
заң қабылданды.
Дамыған елдерде ерте кезден бастап аудит жұмысын шаруашылық
субьектілеріне қызмет көрсету деп атап кеткен. Оған себеп, кәсіпкер өз
субъектісі туралы аудиторлық қорытынды алу үшін келісім-шарт талабына
сәйкес тексеру жасап аудиторлық қорытынды берген. Мысалы, бухгалтерлік есеп
жұмысын ұйымдастыру туралы, салық мекемесімен есеп айрысу тәсілдері туралы,
банк операцияларын жүргізу туралы тұжырымдамаларға кеңес беру және тағы
басқа әр түрлі қызметтер көрсете алады. Ол үшін ірі аудиторлық фирмалар
ақпараттар орталығындағы мәліметтерді қолданады.
Аудит жұмысының тағы бір ерекшелігі ол – шаруашылық субъектілеріне
өнімді өндіру және сатуға байланысты маркетинг мәселесіне қатысты
түсініктемелер, кеңес беру қызметтерін де атқарады.
Аудит жұмысы ақша, құнды қағаз қаржысы мен кәсіпкерлік жасайтындардың,
яғни ұйымдардың, фирмалардың, қаржы компанияларының, банкілердің,
биржалардың, акция иелерінің қорытынды бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін,
есеп мәліметтерін тексеріп, өзінің аудиторлық қорытындысын жасайды. Өз
кезегінде осы аудитор қорытындысы ақша және құнды қағаз айналу
операцияларын жүргізетін, делдал кәсіпкерлерге өзара немесе өндірістік
кәсіпкелерге өзара немесе өндірістік кәсіпкерлер тобымен жұмыс істеуіне
кепілдік береді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде аудит үш эвалюциялық
сатыдан өтті:
1. Растайтын аудит. Басқа сөзбен айтқанда алғашқыда аудит
бухгалтерлік құжаттармен есеп беруді тексеріп растайтын болды.
2. Жүйелі бағдарланған аудит. Бұл кезде қателерді жібермеу
мақсатында негізгі күші басқару жүйесінің тиімділігін арттыру
үшін жүргізілді. Жүйелі бағдарланған аудит сапалы аудиттің
негізін дайындады. Осы кезден бастап аудиторлық фирмалар кеңес
беру қызметіне көп көңіл аударды. Сонымен қатар аудиторлық
тәртіптің негізі қалана бастады.
3. Тәуекелге бағдарланған аудит. Бұл аудиттің даму сатысында
кәсіпорынның жұмыс жағдайына байланысты аудит іріктеліп
негізінен дағдарысты жерлерде жүргізіле бастады және аудиторлық
тексеру барысында мүмкін болатын қателер болатын болды. Өйткені
аудитор қате тұжырым беретін болса ақшалай айыппұл салынады
және беделінен айырылады. Аудит көлемі келісім – шарт, жалпы
жоспар және тексерудің бағдарламаларымен анықталады.
Аудитке қажеттілікті тудыратын объективті жағдайлар:
1. Инвесторлар мен кәсіпорын әкімшілігінің мүдделерінің әртүрлі
болуынан, себебі кәсіпорын әкішілігі ақпаратты дұрыс бермеуі
мүмкін;
2. Ақпараттың дұрыс болмауынан кәсіпорын дұрыс шешім қабылдамауы
мүмкін, сол себепті кәсіпорын түрлі экономикалық
қиыншылықтарға тап болады;
3. Ақпаратты қолданушы кәсіпорынның экономикалық жағдайына баға
беру үшін арнайы білімділігі болмауы мүмкін;
4. Кәсіпорынның есеп жазбаларында коммерциялық құпия сақталынады,
сол себепті есепке алынған мәліметтер дұрыс болмауы мүмкін.
Аудиттің атқаратын негізгі қызметтері:
• Бақылау немесе тексеру қызметі (растылығын, толықтығын, заңдылығын,
нақтылығы және уақытылы екенін);
• Сараптап, бағалау (есептілігін, есеп жағдайын, ішкі бақылау,
мүлікті бағалау, капиталды бағалау және міндеттемелерді бағалау);
• Басқару қызметі (талдау, реттеу, жобалау, ұйымдастыру, ұсыныс жасау
және есеп жүргізу);
• Әртүрлі сұрақтар бойынша кеңес беру қызметі (есеп, қаржы, несие,
маркетинг, менеджмент, салық, құқық жайлы);
• Ақпараттық қызметі (есеп беру, тұжырымдама хаттар, ұсынымдарды
жинақтау, хабарлама).
Аудиттің негізгі міндеттері:
• Кәсіпорынның қаржылық есеп беруінің растылығын қамтамасыз ету
және сонымен бірге қолданушылар үшін қаржылық есептің
ақпараттық қателерінің деңгейін азайту
• Шешім қабылдауға логикалық негізделген база құру үшін
жеткілікті көлемдегі білікті мәліметтерді жинау және оларды
бағалау;
• Кәсіпорынның экономикасын жүйелі және жан-жақты талдау немесе
оның қызметінің белгілі бір түріне талдау жасау;
• Кәсіпорынның шаруашылық қызметін реттейтін заңдылықтардың
сақталуына бақылау жасау;
• Шаруашылық операциялардың нақты мазмұнын көрсететін алғашқы
құжаттарды тексеру;
• Клиенттерге кеңес берушілік, яғни олардың бухгалтерлік есебінің
дұрыс ұйымдастырылуына және жүргізілуіне нормативті актілерге,
заңдылықтарға, халықаралық стандарттарға сәйкес жүргізілуіне
көмек көрсету;
• Клиенттерінің меншіктеріне көбеюіне және нығаюына ықпал
жасау.
Аудиттің негізіг қағидалары:
• Тәуелсіздік. Аудиторлар қаржылық есептер мен алдын-ала
пайымдаусыз зерттеп, мәліметтерді ұсынушылар мен оны
қолданушылар әділ болуы тиіс. Әрбір аудитор өзінің
тұжырымдауын өз бетінше қалыптастыруы қажет және оның
әділдігіне еш нәрсе ықпалын тигізбеу керек. Ол қандайда
бір басшы әкімшілік құрылымға бағынуға тиіс емес және
оның ешқандай мүддесі болмауы қажет;
• Объективтілік – бұл берілген іске ғана қатысты фактілерді
назарға алатын тұжырымдау түрі. Аудитор өз жұмысына
шыншыл, адал әрі тура, ойын ашық айтатын болуы қажет;
• Кәсіби біліктілік. Аудит тиісті дайындығы бар және білікті
мамандармен білікті жүргізілуі керек. Шеберлі аудитор
тексеретін кәсіпорындарды қабылданған ішкі тәсілдерін
зерттеуін, кәсіпорынның бухгалтерлік мәселелері жайлы кез-
келген мәліметтерді алуын, күтпеген жағдайларда тез әрекет
етуін, зерттеуді бұзушылық бар екенін көзі жеткенше
жүргізілуін талап етеді;
• Құпиялылық. Аудитор өзінің жұмыс барысында алған мәліметті
үшінші бір жақа ерекше рұқсатсыз және мамандық міндеті
болмаса беруіне болмайды;
• Оперативтілік. Бұл қағида тапсырманы тез, анық әрі тиімді
орындауын білдіреді. Аудиттің оперативтілігі аудиторлық
тіртіптердің өз уақытысында жүргізіліп және тапсырыс
берушіге дер кезінде зерттеу нәтижелерін беруінде
қорытындыланады. Осы нәтижелердің негізінде тиісті қаржылық,
басқарушылық, өндірістік және өзге де шешімдер қабылданады.
Стандарттар мен нармативтер аудит қызметін реттейтін құжаттар
тобына жатады. Аудит теориясында және тәжірбиесінде стандарттар деп
– аудиторлық тәртіптері мен қағидаларының негізін құрайтын немесе
негізгі ережелері түсініледі. Егер пастулаттар көмегімен стандарттар
мазмұны анықталса, онда соңғысы аудиторлар қызметінің сапасын
анықтайды. Аудиторлық стандарттар аудиторға аудитрлық тәртіптің
ауқымын және әдістемесін анықтауға көмектеседі. Олар бір-біріне
тәуелді төрт тізбекті бөлімнен тұрады:
• Негізгі пастулаттар – бұл аудиторлық қызмет стандарттарының
негізін көрсететін қажетті жағдайлар және заңдылықтар,
логикалық принциптер;
• Жалпы стандарттар – бұл аудиторларға қажетті міндеттерді
тиімді және кәсіби орындау үшін сапалы және білікті
болуы керек;
• Жұмыс стандарттары – ол аудит қызметін жүргізу үшін
басшылыққа алатын ережелер. Оларға аудиторлық тексеруге
дайындық, қадағалау, сенімді мәліметтерді жинау және ішкі
бақылау құралдарын бағалау жатады;
• Аудиттің қорытындылау сатысында есеп беру стандарттары
қолданылады. Онда ақпараттың мазмұны, мәліметтерді жүйелеу
тіртібі, ақпараттарды орналастыру тіртібі және аудиторлық
қорытындының мазмұнын анықтайды.
Аудиттің нормативтері – халықаралық аудиттің нормативтерін шығаруға
халықаралық тәжірбие комитеті және Халықаралық Бухгалтерлер
Федереациясы жауап береді. Норматив барлық елде аудит жұмысы бір
мақсатта жүргізілуіне бағыт береді. Нормативтер дегеніміз – аудиторлық
тексеру жүргізу тәртіптерінің негізгі рекомендациялары және
қорытынды жасау тәртібі.
Аудит методологиясы, яғни әдістердің жиынтығы жалпы және
ішінара болып бөлінеді. Аудиттің жалпы методологиясы дегеніміз –
диалектикалық қағидалар жиыны. Танымның жалпы ғылыми теориясын, яғни
ғылыми білімді толық дамыту заңдары. Жалпы ғылыми таным теориясына
мынадай методикалық әдістер кіреді:
1. Талдау және синтез;
2. Индукция және дедукция;
3. Дамудың әртүрлі сатысына жарлық беруші әдістер;
4. Бақылау;
5. Эксперимент;
6. Салыстыру;
7. Логикалық.
Ішінара методология экономикалық ғылыми заңдарына сүйенеді. Бір
жағынан теориялық қорытындылау және қағидалар негізінде, екінші
жағынан зерттеудің қолданбалы әдістерінен көрінеді.
Аудиттің методикалық әдістерін заң және экономикалық
ғылымдарының дамуы және тәжірбиесінің жетістігінің негізінде
зерттелген қолданбалы әдістерінен көрінеді.
Аудиттің методикалық әдістерін заң және экономикалық
ғалымдарының дамуы және тәжірбиесінің жетістігінің негізінде
зерттелген өзіндік ерекшеліктері бар әдістер. Аудиттің методологиялық
әдістерін келесі түрлерге бөлуге болады:
1. Аналитикалық есептеу – бұл экономикалық талдаудың дәстүрлі
статистикалық және эконмика-математикалық әдістер жиынтғы.
2. Құжаттың методикалық әдістері – бұл ақпаратты моделдеу, нормативті
құқылық реттеу, есеп құжаттарын зерттеу және тексеру.
Нақты бақылау – тексерілетін объектілерінің нақты жағдайын заттай
қарау мәліметтерін зерттейді (кем өлшеу, таразыға тарту,
лабораториялық талдау).
Нақты бақылау әдістері келесі үш топқа бөлінеді:
1. Инвентаризация – бұл негізгі құралдардың тауарлы материалдық
қорлардың, ақша қаражаттарының нақты қалдықтарын тексеру әдісі
және бухгалтерлік есептің жағдайы, олардың есеп мәліметтерінің
белгілі бір күнге сәйкестілігі.
2. Экспертті бағалау – бұл білікті мамандардың орындалған жұмыстарға
нақты көлемі мен сапасын сараптау, материалдық шығынның және
дайын өнімнің, тауарлы материялдық қорларды транспорттауды
нормативтер негізінде жүргізілетін нақты бақылау әдісінің түрі.
3. Визуалды бақылау – бұл нақты бақылауға жұмыс орнындағы еңбекті
ұйымдастыруды цехтарда, бөлімшелерді зерттеу, тауарлы материялдық
қорлардың сақталуын тексеру, рұқсатнама жүйесінің жағдайы,
материалдарды және дайын өнімдерді әкелу және шығаруды бақылау
жатады.
Аудиттің құрамы. Аудиттің мазмұнын қарастыру барысында оның
нақты құрамы туралы айту қажет:
• Шаруашылық субъект. Аудит жұмысын орындау үшін міндетті түрде
сол субъектінің шаруашылық бағытының көлемін анықтау қажет. Оны
сол субъектінің шаруашылық параметірі құрайды. Оған аудит
барысында нақты болжам жасау үшін аудит қамтитын объектілердің
көлемі, мақсаты қарастырылуы қажет. Мысалы, заң субъектілері
немесе экономикалық объектіге қосылмайтын мәлімет жүйесі.
• Мәлімет.Аудит жұмысы барысында тапсырушылар берген мәліметтер
қарастырылады. Аудитор олардың дұрыстығын дәлелдеп, өзінің жаңа
мәліметтерін құрайды. Сол жұмыс барысында олрадың кемшілігі
табуы немесе дұрыс еместігін анықтауы мүмкін, ақпаратта кейбір
мәліметтерінің жетіспеушілігінен және ақпарат дұрыс
жасалмағандықтан болады.
• Аудитор мамандығы. Аудит жүргізуші жоғары дәрежедегі, өз
мамандығын жақсы меңгерген, сарапшы, білгір адам болуы қажет.
Аудит барысында ол қажет фактілерді жинап, талдау жасайды, бір
тұжырымға келтіріп, қорытынды жасауына пайдалана алатын болуы
қажет.
• Фактілерді жинау және бақылау. Аудитордың негізгі мақсаты ол –
фактілерді жинау. Себебі, сол фактілер арқылы ол өзінің
аудиторлық ақпаратын жасайды.
• Аудит стандарты. Жиналған фактілер, мәліметтер өз кезегінде бір
жүйеге келтірілуі қажет. Оған негіз аудит стандарты. Стандарт
дегеніміз – мәліметті бір жүйеге келтіру әдісі немесе
нормативтік ереже-нұсқау талабына сәйкес бір қалыпқа келтіру.
• Аудитор ақпараты есебі. Аудитор ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz