Қазақ және Жапон әдеби байланыстары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.7
I ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ЖАПОН ӘДЕБИЕТІ
1.1 Тарихи тамыр: әдеби, мәдени байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.20
1.2. Жапон әдебиеті тарихы, даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20.38
1.3. Жапон әдебиетіндегі жанрлар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38.45
II ЖАПОН ӘДЕБИЕТІНІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУЫ
2.1. Жапон әдебиетінің қазақ тіліне аударылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46.48
2.2. Қазақ әдебиетіне жапон әдебиетінің ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49.53
2.3. Жапон прозасының көркемдік әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53.82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83.84
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85.87
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88.89
I ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ЖАПОН ӘДЕБИЕТІ
1.1 Тарихи тамыр: әдеби, мәдени байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.20
1.2. Жапон әдебиеті тарихы, даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20.38
1.3. Жапон әдебиетіндегі жанрлар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38.45
II ЖАПОН ӘДЕБИЕТІНІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУЫ
2.1. Жапон әдебиетінің қазақ тіліне аударылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46.48
2.2. Қазақ әдебиетіне жапон әдебиетінің ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49.53
2.3. Жапон прозасының көркемдік әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53.82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83.84
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85.87
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88.89
Егеменді ел болуымыздың басты құндылығы қазақ оқырмандарын әлемдік әдебиеттің классикалық үздік үлгілерімен, дүние жүзіне танылған даңқты жазушыларының көркем дүниелерімен кеңінен таныстыру мақсатында мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша аударма саласына көп көніл бөлінуде. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев бастамасымен іске асырылуда. Бағдарлама халықтың үлкен мәдени мұрасын, оның ішінде заманауи ұлттық мәдениет, фольклор және салт-дәстүрлерін, ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру, ұлттық әдебиет пен жазбаның ғасырлар бойындағы тәжірибесін жалпылау, мемлекеттік тілде әлемдік ғылыми ойлар, мәдениет және әдебиет жетістіктерінің үздіктері негізінде толымды қор жасауды зерттеу жүйесін құруды қарастырады.
Қазіргі таңда әлемдік көркем әдебиеттің де ең үздік туындыларын жүйелі түрде ана тілімізге аудару қажеттігі туды. Әлемдік ақыл-ой мұраларын қазақ тіліне аудару жұмысында аудармашыларға қойылар талапты күшейтіп, сапа жағына қаттырақ көңіл бөлуге тура келеді.
Аудармамен ең алдымен тілдің мамандары, кәнігі қаламгерлер айналысқаны жөн. Ғалымдар көбіне сарапшылық, кеңесшілік қызмет атқарса ортақ іске көбірек пайда тигізеді. Қандай күрделі шығармалар да қазақтың қара тілімен төгіліп, жатық сөйлеп тұрмаса, біз адамзаттың алтын қорын төл мұрамызға айналдырдық деп айта алмаймыз [1].
Жалпы адамзат баласының бүкіл әлемді көркемдік бейне арқылы тануы оның жалпы дүниетанымымен, болмысымен сабақтас. Адами болмыстың әмбебаптығы халықтар арасындағы жақындықты, жақсылық пен жамандық, ақ пен қара, махаббат пен зұлымдық жайлы ой-пікірлердің ұқсастығын туғызады. Осы тұста қазақ-жапон әдеби байланысының да негізі олардың адамдық болмысымен астасып жататыны шындық.
Әдеби байланыстар мен қарым-қатынастар, әдебиет әлеміндегі рухани алмасулар – көркемдік дамудың өзгермес заңы болып табылады. Кез-келген қоғамда дамудың қажеттілігінен туған мәдени, әдеби байланыстардың өзіндік тарихы, бай мазмұны бар екені белгілі. Қазақ әдебиетінің көршілес елдер әдебиетімен байланысы біздің әдебиетіміздің де мақсат-мұраттарына сай келеді.
Әлемдегі әдебиеттердің диалектикалық байланысы туралы академик Р.Нұрғали: «Әр халықтың әдеби дәстүрі – бір кезең, бір дәуір емес, ұзақ ғасырлар тудырған, ұрпақтан ұрпаққа беріліп, үнемі өзгеріп, түлеп, байып, дамып отырған рухани игілік. Қашанда әдеби дәстүр мен әдеби даму - әдеби қозғалыстың өзара ажырамас, тығыз диалектикалық байланыстағы құрамдас қайнарлары»,-дейді. [2,5б].
Қазіргі таңда әлемдік көркем әдебиеттің де ең үздік туындыларын жүйелі түрде ана тілімізге аудару қажеттігі туды. Әлемдік ақыл-ой мұраларын қазақ тіліне аудару жұмысында аудармашыларға қойылар талапты күшейтіп, сапа жағына қаттырақ көңіл бөлуге тура келеді.
Аудармамен ең алдымен тілдің мамандары, кәнігі қаламгерлер айналысқаны жөн. Ғалымдар көбіне сарапшылық, кеңесшілік қызмет атқарса ортақ іске көбірек пайда тигізеді. Қандай күрделі шығармалар да қазақтың қара тілімен төгіліп, жатық сөйлеп тұрмаса, біз адамзаттың алтын қорын төл мұрамызға айналдырдық деп айта алмаймыз [1].
Жалпы адамзат баласының бүкіл әлемді көркемдік бейне арқылы тануы оның жалпы дүниетанымымен, болмысымен сабақтас. Адами болмыстың әмбебаптығы халықтар арасындағы жақындықты, жақсылық пен жамандық, ақ пен қара, махаббат пен зұлымдық жайлы ой-пікірлердің ұқсастығын туғызады. Осы тұста қазақ-жапон әдеби байланысының да негізі олардың адамдық болмысымен астасып жататыны шындық.
Әдеби байланыстар мен қарым-қатынастар, әдебиет әлеміндегі рухани алмасулар – көркемдік дамудың өзгермес заңы болып табылады. Кез-келген қоғамда дамудың қажеттілігінен туған мәдени, әдеби байланыстардың өзіндік тарихы, бай мазмұны бар екені белгілі. Қазақ әдебиетінің көршілес елдер әдебиетімен байланысы біздің әдебиетіміздің де мақсат-мұраттарына сай келеді.
Әлемдегі әдебиеттердің диалектикалық байланысы туралы академик Р.Нұрғали: «Әр халықтың әдеби дәстүрі – бір кезең, бір дәуір емес, ұзақ ғасырлар тудырған, ұрпақтан ұрпаққа беріліп, үнемі өзгеріп, түлеп, байып, дамып отырған рухани игілік. Қашанда әдеби дәстүр мен әдеби даму - әдеби қозғалыстың өзара ажырамас, тығыз диалектикалық байланыстағы құрамдас қайнарлары»,-дейді. [2,5б].
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Мәдени мұра» бағдарламасын іске асыру жөніндегі мәжілісте сөйлеген сөзі. Астана, 2007 ж.13 ақпан.
2. Нұрғалиев Р. Телағыс. – Алматы: Жазушы, 1986. – 440б.
3. Сәтбаева Ш. Әдеби байланыстар. – Алматы: Жазушы, 1974. – 200б.
4. Сәтбаева Ш. Достық дастандары. – Алматы:Жазушы,1983. – 44б.
5. Жирмунский В.А. Сравнительное литератураведение: Восток и Запад. – Л:Наука, 1979.- 493с.
6. Маданова М. Введение сравнительное литератураведение. – Алматы.2003.-253с.
7. Сәтбаева Ш. Уақыт шуағы. – Алматы: Ғылым, 2000. – 653б.
8. Күмісбаев Ө. Ортақ арна: әдеби-сын мақалалар. – Алматы: Жазушы,1985. – 176б.
9. Грищенков Р.В. Исэ Моногатори: Японскя повесть начала X века. – Москва:Кристалл, 2000.-320с.
10. Конрад Н.И. Японская литература в образцах и очерках. – Ленинград: Худож. Лит.,1927. Т.1. - 551с.
11. Григорьева Т.П. Японская литература XX века. – Москва: Худож.лит., 1983.- 302с.
12. Глуская А.Е. Маньесю: Японская поэзия / пер.с япон. – Москва: АСТ, 2001. – 356с.
13. Горегляд В.Н. Японская литература VIII – XVIвв. – Петербург: Востоковедение, 2001. – 400с.
14. Әуезов М. Шығармаларының 50 томдық толық жинағы: I том. - Алматы: Жібек жолы, 2008.- 416б.
15. Мүсірепов Ғ. Жапон балладасы // Алтын орда. – 2001. - 11мамыр.
16. Кекілбаев Ә. Тырау-тырау тырналар.:Очерк:(Жапон сапарынан) // Жұлдыз. - №7,1972. - 115-167б.
17. Жылқыбаева Ш. Күншығыс аңыздары: танымдық мақалалар, аударма, сұхбаттар. – Алматы:Жалын, 2010.- 287б.
18. Алжанбай М. Шие жапырағы және сыбызғы: аударма мен әңгімелер. – Алматы: Жалын, 2008. – 79б.
19. Әскербекқызы Ж. Сакура гүлдегенде. – Алматы: Аударма, 2010.- 190б.
20. Акутагава Рюноскэ. Новеллалар. Астана: Аударма, 2010. – 556б.
21. Ясунари Кавабата. Мың қанатты тырна. Роман. – Астана: Аударма, 2010. - 556б.
22. Юкио Мисима. Алтын ғибадатхана. Роман. – Астана: Аударма,2010.-556б.
23. Харуки Мураками. Әңгімелер. Астана: Аударма, 2010. – 556б.
24. Конрад Н.И. Запад и Восток. – Москва: Наука,1972. – 496с.
25. Неупокоева И.Г. Некоторые вопросы изучения взаимосвязей и взаимодействия национальных лиератур. Материалы дисскуссии. – М:Издательство АН СССР,1961.-51с.
26. Сағынаева Г.Ә.Аударма - әдеби байланыс өзегі // Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы, - №1, 2010.
27. Балқыбек Ә.Қаламды қару еткен «джиу-джитсу» // Жас Қазақ. – №20, 2005.
28. Тіл білімі терминдерінін түсіндірме сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005.
29. Жылқыбаева Ш. Мың бір сөз/ Қазақ әдебиеті. - №14, 2010. - 9-сәуір.
30. Мың бір мақал. Жиырма үш жоқтау. Жинастырған Ахмет Баржақсы баласы. – Алматы: Қазақстан, 1993ж.- 298б.
31. Қазақ мақал-мәтелдері. Құрастырған М.Аққозин. – Алматы: Қазақстан, 1990. – 327б
32. Донбаева А.Б. Даналықтың түбі бір. – Алматы. 2004.- 211б.
33. Васина Т.И. Так говорят японцы. Крылатые фразы на японском и русском языках». – Москва: Астрель:АСТ, 2005. - 174с.
34. Япония от А до Я. – Москва «Япония сегодня», 2000. - 215с.
35. Мәсімқанұлы Д. Қазақ және қытай әдебиеттеріндегі ұлттық дәстүр мен жаңашылдық. ф.ғ.д. диссертация Астана, 2008ж. – Б.273
36. Смағұлова А.С. Қазақ әдет-ғұрып құқығындағы мұра мен мұрагерлік. – Алматы, 2005. – 165б.
37. Қожахметов С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет ғұрыптары. – Алматы: Ана-тілі, 1994. – 80б.
38. Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы: Қайнар,2005. – 215б.
39. Қожабекова Б. Қазақы неке. Алматы: Жалын, 1994. – 64б.
40. Фудзимото Т. Қазақтың туыстық қарым-қатынастарының жапондармен салыстырғандағы ерекшеліктері. Қазіргі заманғы түркология: теориясы, практикасы және алдағы міндеттері атты екінші халықаралық түркология конгресі материалдары Б.52-57
41. Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы:Атамұра, 2010. – 382б.
42. Жылқыбаева Ш. Жапондар ер баланы қалай тәрбиелейді? / Үркер 2010ж №11
43. История всемирной литературы в девяти томах Издательство «Наука» III том Москва, 1991г 830с.
44. Қасқабасов С. Жаназық. – Астана:Аударма, - 2002. -584б.
45. Оғызнаме. Алматы-1986. 27-28 б.
46. Құдайбергенов Д. Көк бөрі еді ұраным! // Қазақ әдебиеті. – 2006. – 13қаңтар.
47. Егеубаев А. Аламан. – Алматы:Тұлға, - 110б.
48. Астон В.Г. История японской литературы. Пер. с англ. Владивосток, 1904.254с.
49. Григорьева Т., Логунова В. Японская литература . – М., 1964. 322с.
50. Грачёв М.В.Япония в эпоху Хэйан. Orientalia et Classica XXIV. Труды Института восточных культур и античности. (794-1185).2009.- 424с
51. История современной литературы/ пер. с яп. – М., 1961.
52. Ёсида Сэйити. Хигути Итиё кэнкю. – Токио, 1956.
53. Мурасаки Сикибу. «Повесть о Гэндзи», 1-5 т. Москва: Наука» (Главная редакция Восточной литературы), 1991-1993.
54. История всемирной литературы в девяти томах Издательство «Наука» VI том Москва,1991г 830стр.
55. Әлемдік өнертану: үш томдық. - Алматы : Өлке. 1-ші т.: Театр өнері / құраст. Б. К. Нұрпейіс - 2008. - 327 б.
56. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы:Ана тілі,1998. – 384б.
57. Бреславец Т. И. Традиция в японской поэзии: Классический стих танка /Т.И.Бреславец. - Владивосток:Изд-во Дальневост.ун-та,1992.-120с.
58. Григорьева Т.П. Японская литература XX века: Размышления о традиции и современности. − М.: Худ. лит, 1983. 184-248с.
59. Горегляд В. Н. Японская литература VIII-XVI вв.: Начало и развитие традиций.: Петербургское востоковедение, 1997. – 458с.
60. Ментебаева А.Е. Японская литература: Очерки по мировой литературе рубежа XX-XXI столетий. – Алматы, 2006. 374с.
61. Горегляд В.Н. Дневники и эссэ в японской литературе. − М.: Наука, 1975. – 295с.
62. Шефтелевич Н.С. Новая японская поэзия: Симадзаки Тосон. М., 1982.
63. Хомма Хисао. Мэйдзи бунгакуси: В 3т. – Токио, 1956.
64. Хиросима қасіреті. Жапон әңгімелері. Алматы: Жазушы- 1969.-128б.
65. Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. Алматы:Ғылым.-1993.362б.
66. Майтанов Б. «Жапон балладасының семиотикасы» // Қазақ әдебиеті. - №45, 2002. - 8-қараша.
67. Мүсірепов Ғ.Жапон әсерлері / Лелиншіл жас – 1970ж.3-қараша.
68. Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық. – Алматы: Жазушы,1985. – 248б.
69. Гривнин В. Критики о послевоенной литературе Японии// Иностранная литература. – 1975. - №4 224-226.
70. Чегодарь Н.И. Человек и общество в послевоенной литературе Японии. – М.:Наука,1985
71. Рехо К. Современный японский роман. – М.:Наука,1977
72. Это Дзюн. Молодые писатели Японии // Иностранная литература. – 1961. - №4. 203-216б.
73. Жолтай.Ж. «Әуезов және Акутагава немесе қос қаламгер шығармаларындағы iшкi сабақтастық»// Астана ақшамы.2010ж №2.
74. Хасегауа Лузуми Кавабата Ясунари және Нобель сыйлығы// Шетел әдебиеті 2008ж№1/1
75. Ысымұлы А. Жапон тағылымдары. Астана: Аударма, 2006.5-9б
76. Абэ Кобо Құм құрсауындағы әйел, Бөтен бет, Жапон жаны: - Астана : Аударма, 2006. - 478 б.
2. Нұрғалиев Р. Телағыс. – Алматы: Жазушы, 1986. – 440б.
3. Сәтбаева Ш. Әдеби байланыстар. – Алматы: Жазушы, 1974. – 200б.
4. Сәтбаева Ш. Достық дастандары. – Алматы:Жазушы,1983. – 44б.
5. Жирмунский В.А. Сравнительное литератураведение: Восток и Запад. – Л:Наука, 1979.- 493с.
6. Маданова М. Введение сравнительное литератураведение. – Алматы.2003.-253с.
7. Сәтбаева Ш. Уақыт шуағы. – Алматы: Ғылым, 2000. – 653б.
8. Күмісбаев Ө. Ортақ арна: әдеби-сын мақалалар. – Алматы: Жазушы,1985. – 176б.
9. Грищенков Р.В. Исэ Моногатори: Японскя повесть начала X века. – Москва:Кристалл, 2000.-320с.
10. Конрад Н.И. Японская литература в образцах и очерках. – Ленинград: Худож. Лит.,1927. Т.1. - 551с.
11. Григорьева Т.П. Японская литература XX века. – Москва: Худож.лит., 1983.- 302с.
12. Глуская А.Е. Маньесю: Японская поэзия / пер.с япон. – Москва: АСТ, 2001. – 356с.
13. Горегляд В.Н. Японская литература VIII – XVIвв. – Петербург: Востоковедение, 2001. – 400с.
14. Әуезов М. Шығармаларының 50 томдық толық жинағы: I том. - Алматы: Жібек жолы, 2008.- 416б.
15. Мүсірепов Ғ. Жапон балладасы // Алтын орда. – 2001. - 11мамыр.
16. Кекілбаев Ә. Тырау-тырау тырналар.:Очерк:(Жапон сапарынан) // Жұлдыз. - №7,1972. - 115-167б.
17. Жылқыбаева Ш. Күншығыс аңыздары: танымдық мақалалар, аударма, сұхбаттар. – Алматы:Жалын, 2010.- 287б.
18. Алжанбай М. Шие жапырағы және сыбызғы: аударма мен әңгімелер. – Алматы: Жалын, 2008. – 79б.
19. Әскербекқызы Ж. Сакура гүлдегенде. – Алматы: Аударма, 2010.- 190б.
20. Акутагава Рюноскэ. Новеллалар. Астана: Аударма, 2010. – 556б.
21. Ясунари Кавабата. Мың қанатты тырна. Роман. – Астана: Аударма, 2010. - 556б.
22. Юкио Мисима. Алтын ғибадатхана. Роман. – Астана: Аударма,2010.-556б.
23. Харуки Мураками. Әңгімелер. Астана: Аударма, 2010. – 556б.
24. Конрад Н.И. Запад и Восток. – Москва: Наука,1972. – 496с.
25. Неупокоева И.Г. Некоторые вопросы изучения взаимосвязей и взаимодействия национальных лиератур. Материалы дисскуссии. – М:Издательство АН СССР,1961.-51с.
26. Сағынаева Г.Ә.Аударма - әдеби байланыс өзегі // Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы, - №1, 2010.
27. Балқыбек Ә.Қаламды қару еткен «джиу-джитсу» // Жас Қазақ. – №20, 2005.
28. Тіл білімі терминдерінін түсіндірме сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005.
29. Жылқыбаева Ш. Мың бір сөз/ Қазақ әдебиеті. - №14, 2010. - 9-сәуір.
30. Мың бір мақал. Жиырма үш жоқтау. Жинастырған Ахмет Баржақсы баласы. – Алматы: Қазақстан, 1993ж.- 298б.
31. Қазақ мақал-мәтелдері. Құрастырған М.Аққозин. – Алматы: Қазақстан, 1990. – 327б
32. Донбаева А.Б. Даналықтың түбі бір. – Алматы. 2004.- 211б.
33. Васина Т.И. Так говорят японцы. Крылатые фразы на японском и русском языках». – Москва: Астрель:АСТ, 2005. - 174с.
34. Япония от А до Я. – Москва «Япония сегодня», 2000. - 215с.
35. Мәсімқанұлы Д. Қазақ және қытай әдебиеттеріндегі ұлттық дәстүр мен жаңашылдық. ф.ғ.д. диссертация Астана, 2008ж. – Б.273
36. Смағұлова А.С. Қазақ әдет-ғұрып құқығындағы мұра мен мұрагерлік. – Алматы, 2005. – 165б.
37. Қожахметов С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет ғұрыптары. – Алматы: Ана-тілі, 1994. – 80б.
38. Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы: Қайнар,2005. – 215б.
39. Қожабекова Б. Қазақы неке. Алматы: Жалын, 1994. – 64б.
40. Фудзимото Т. Қазақтың туыстық қарым-қатынастарының жапондармен салыстырғандағы ерекшеліктері. Қазіргі заманғы түркология: теориясы, практикасы және алдағы міндеттері атты екінші халықаралық түркология конгресі материалдары Б.52-57
41. Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы:Атамұра, 2010. – 382б.
42. Жылқыбаева Ш. Жапондар ер баланы қалай тәрбиелейді? / Үркер 2010ж №11
43. История всемирной литературы в девяти томах Издательство «Наука» III том Москва, 1991г 830с.
44. Қасқабасов С. Жаназық. – Астана:Аударма, - 2002. -584б.
45. Оғызнаме. Алматы-1986. 27-28 б.
46. Құдайбергенов Д. Көк бөрі еді ұраным! // Қазақ әдебиеті. – 2006. – 13қаңтар.
47. Егеубаев А. Аламан. – Алматы:Тұлға, - 110б.
48. Астон В.Г. История японской литературы. Пер. с англ. Владивосток, 1904.254с.
49. Григорьева Т., Логунова В. Японская литература . – М., 1964. 322с.
50. Грачёв М.В.Япония в эпоху Хэйан. Orientalia et Classica XXIV. Труды Института восточных культур и античности. (794-1185).2009.- 424с
51. История современной литературы/ пер. с яп. – М., 1961.
52. Ёсида Сэйити. Хигути Итиё кэнкю. – Токио, 1956.
53. Мурасаки Сикибу. «Повесть о Гэндзи», 1-5 т. Москва: Наука» (Главная редакция Восточной литературы), 1991-1993.
54. История всемирной литературы в девяти томах Издательство «Наука» VI том Москва,1991г 830стр.
55. Әлемдік өнертану: үш томдық. - Алматы : Өлке. 1-ші т.: Театр өнері / құраст. Б. К. Нұрпейіс - 2008. - 327 б.
56. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы:Ана тілі,1998. – 384б.
57. Бреславец Т. И. Традиция в японской поэзии: Классический стих танка /Т.И.Бреславец. - Владивосток:Изд-во Дальневост.ун-та,1992.-120с.
58. Григорьева Т.П. Японская литература XX века: Размышления о традиции и современности. − М.: Худ. лит, 1983. 184-248с.
59. Горегляд В. Н. Японская литература VIII-XVI вв.: Начало и развитие традиций.: Петербургское востоковедение, 1997. – 458с.
60. Ментебаева А.Е. Японская литература: Очерки по мировой литературе рубежа XX-XXI столетий. – Алматы, 2006. 374с.
61. Горегляд В.Н. Дневники и эссэ в японской литературе. − М.: Наука, 1975. – 295с.
62. Шефтелевич Н.С. Новая японская поэзия: Симадзаки Тосон. М., 1982.
63. Хомма Хисао. Мэйдзи бунгакуси: В 3т. – Токио, 1956.
64. Хиросима қасіреті. Жапон әңгімелері. Алматы: Жазушы- 1969.-128б.
65. Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. Алматы:Ғылым.-1993.362б.
66. Майтанов Б. «Жапон балладасының семиотикасы» // Қазақ әдебиеті. - №45, 2002. - 8-қараша.
67. Мүсірепов Ғ.Жапон әсерлері / Лелиншіл жас – 1970ж.3-қараша.
68. Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық. – Алматы: Жазушы,1985. – 248б.
69. Гривнин В. Критики о послевоенной литературе Японии// Иностранная литература. – 1975. - №4 224-226.
70. Чегодарь Н.И. Человек и общество в послевоенной литературе Японии. – М.:Наука,1985
71. Рехо К. Современный японский роман. – М.:Наука,1977
72. Это Дзюн. Молодые писатели Японии // Иностранная литература. – 1961. - №4. 203-216б.
73. Жолтай.Ж. «Әуезов және Акутагава немесе қос қаламгер шығармаларындағы iшкi сабақтастық»// Астана ақшамы.2010ж №2.
74. Хасегауа Лузуми Кавабата Ясунари және Нобель сыйлығы// Шетел әдебиеті 2008ж№1/1
75. Ысымұлы А. Жапон тағылымдары. Астана: Аударма, 2006.5-9б
76. Абэ Кобо Құм құрсауындағы әйел, Бөтен бет, Жапон жаны: - Астана : Аударма, 2006. - 478 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Мамандық: 6М011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
ТҰРЛЫБАЕВА ИНДИРА ҚУАНДЫҚҚЫЗЫ
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ЖАПОН ӘДЕБИ БАЙЛАНЫСТАРЫ
6М011700 – қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша педагогикалық
ғылымдар магистрі академиялық дәрежесін алу үшін даярлаған
магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші ______________________ Г.Ж. Пірәлиева
ф.ғ.д.,
профессор
Кафедра меңгерушісі____________________ С.Б. Ержанова
ф.ғ.д.,
профессор
Қорғауға жіберілді: Хаттама № ____ _____ _______________
Алматы, 2012ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-7
I ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ЖАПОН ӘДЕБИЕТІ
1.1 Тарихи тамыр: әдеби, мәдени
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-20
1.2. Жапон әдебиеті тарихы, даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...20-38
1.3. Жапон әдебиетіндегі жанрлар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 38-45
II ЖАПОН ӘДЕБИЕТІНІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУЫ
2.1. Жапон әдебиетінің қазақ тіліне
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..46-48
2.2. Қазақ әдебиетіне жапон әдебиетінің
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 49-53
2.3. Жапон прозасының көркемдік
әлемі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .53-82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 83-84
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...85-87
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...88-8 9
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы.
Егеменді ел болуымыздың басты құндылығы қазақ оқырмандарын әлемдік
әдебиеттің классикалық үздік үлгілерімен, дүние жүзіне танылған даңқты
жазушыларының көркем дүниелерімен кеңінен таныстыру мақсатында мемлекеттік
Мәдени мұра бағдарламасы бойынша аударма саласына көп көніл бөлінуде.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаев бастамасымен іске асырылуда. Бағдарлама халықтың үлкен мәдени
мұрасын, оның ішінде заманауи ұлттық мәдениет, фольклор және салт-
дәстүрлерін, ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет
ескерткіштерін қалпына келтіру, ұлттық әдебиет пен жазбаның ғасырлар
бойындағы тәжірибесін жалпылау, мемлекеттік тілде әлемдік ғылыми ойлар,
мәдениет және әдебиет жетістіктерінің үздіктері негізінде толымды қор
жасауды зерттеу жүйесін құруды қарастырады.
Қазіргі таңда әлемдік көркем әдебиеттің де ең үздік туындыларын жүйелі
түрде ана тілімізге аудару қажеттігі туды. Әлемдік ақыл-ой мұраларын қазақ
тіліне аудару жұмысында аудармашыларға қойылар талапты күшейтіп, сапа
жағына қаттырақ көңіл бөлуге тура келеді.
Аудармамен ең алдымен тілдің мамандары, кәнігі қаламгерлер айналысқаны
жөн. Ғалымдар көбіне сарапшылық, кеңесшілік қызмет атқарса ортақ іске
көбірек пайда тигізеді. Қандай күрделі шығармалар да қазақтың қара тілімен
төгіліп, жатық сөйлеп тұрмаса, біз адамзаттың алтын қорын төл мұрамызға
айналдырдық деп айта алмаймыз [1].
Жалпы адамзат баласының бүкіл әлемді көркемдік бейне арқылы тануы оның
жалпы дүниетанымымен, болмысымен сабақтас. Адами болмыстың әмбебаптығы
халықтар арасындағы жақындықты, жақсылық пен жамандық, ақ пен қара,
махаббат пен зұлымдық жайлы ой-пікірлердің ұқсастығын туғызады. Осы тұста
қазақ-жапон әдеби байланысының да негізі олардың адамдық болмысымен астасып
жататыны шындық.
Әдеби байланыстар мен қарым-қатынастар, әдебиет әлеміндегі рухани
алмасулар – көркемдік дамудың өзгермес заңы болып табылады. Кез-келген
қоғамда дамудың қажеттілігінен туған мәдени, әдеби байланыстардың өзіндік
тарихы, бай мазмұны бар екені белгілі. Қазақ әдебиетінің көршілес елдер
әдебиетімен байланысы біздің әдебиетіміздің де мақсат-мұраттарына сай
келеді.
Әлемдегі әдебиеттердің диалектикалық байланысы туралы академик
Р.Нұрғали: Әр халықтың әдеби дәстүрі – бір кезең, бір дәуір емес, ұзақ
ғасырлар тудырған, ұрпақтан ұрпаққа беріліп, үнемі өзгеріп, түлеп, байып,
дамып отырған рухани игілік. Қашанда әдеби дәстүр мен әдеби даму - әдеби
қозғалыстың өзара ажырамас, тығыз диалектикалық байланыстағы құрамдас
қайнарлары,-дейді. [2,5б].
Жалпы әдебиеттегі әдеби байланыстардың мән-маңызы іргелі зерттеулер
жазған ғалым Ш.Сәтбаева: Көркемдік дамудың, әдеби үрдістің маңызды бір
заңдылығы - әдеби байланыстар - әдебиет әлеміндегі тоғысулар, қарам-
қатынастар, рухани байлықтар алмасулары. Қоғамның өрлеу жолымен даму
қажеттілігінен туған мәдени, әдеби байланыстардың өзіндік мол тарихы, бай
мазмұны бар. Өрлеу биігіне ұмтылған әрбір әдебиет томаға-тұйықтық пен
провинциализмнен бойын аулақ салып, дәстүрлі байланыстар орнауын, дамуын,
нығаюын қажетсінген, талай озық ақыл-ой ізденістері осы бағдарға
негізделген,-дейді [ 3, 3б].
Диссертация қазақ-жапон әдеби байланыстарының ерекшеліктерін ашып
көрсетуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Белгілі бір ұлт әдебиетінің қалыптасуы мен дамуында оның басқа халықтар
әдебиетімен әдеби байланыстарының мән-маңызы ерекше.
Әдеби байланыстарды дамыту - өте өзекті мәселелердің бірі. Әдеби
байланыстардың тарихи тамырларын анықтап, дәуір талабына сай туындап
отырған соны түрлерін саралап, оның заңдылықтары мен ерекшеліктерін
айқындау, уақыт қажеттігін жарату – бүгінгі өмір талабынан туып отырған
міндет [4,8б] - деген Ш.Сәтбаева пікірінің жаны бар.
Күрделі өзгерістерге, құбылыстарға бай кезеңдегі әдеби байланыстарды
жаңаша көзқараспен жүйелеу, заман талабына сай саралап, оларға лайық баға
беру қажеттігі бүгінгі күннің ғылыми талаптары болып табылады.
Кез-келген елдің мәдениеті мен әдебиеті жайлы сөз қозғағанда сол халық
туралы ғасырлар бойы қалыптасқан ұғымдарды жеңе білу мәселесі алдыңғы
орынға шығатыны сөзсіз. Себебі қай халық болмасын, мейлі, жапон, мейлі
кытай, мейлі орыс, барлық адамдарда олардың салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі
жайлы әбден орныққан, дайын бір ұғым қалыптасып қалған. Қазіргі жапон
әдебиетін тереңірек танып білу үшін оның өткен тарихына бір үніліп өткен
жөн. Сонда ғана оның бүгінгі тандағы өзгешелігі мен жаңашылдығы айқын
аңғарылады.
Соңғы кездері мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы бойынша аударма
саласына көп көніл бөлінуде. Соның нәтижесінде әлем әдебиетінің небір
жауһарлары қазақша сөйлей бастады. Бұрындары тек орыс тілінде ғана оқи
алатын әлем әдебиетінің классикалық шығармаларын енді қазақ оқырмандары өз
ана тілдерінде еркін оқып, әлемдік руханияттарды игере бастады. Осы көркем
аударма саласы арқылы өзге де өркениетті елдердің әдебиетімен, мәдениетімен
жақын таныса отырып, адамзатқа ортақ рухани құндылықтарды ғылыми айналымға
ендіріп, екі ел арасындағы рухани сабақтастықты дамытуды мақсат еттік. Осы
тұрғыдан келгенде қазақ және жапон әдеби байланыстарының сипатын анықтау
тақырып көкейкестілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Әрине, сан қырлы зерттеу нысаны тұрғысынан әдеби байланыстар тақырыбына
қалам тартқан ғалымдар баршылық.
Әдеби байланыстың теориясын, әдістемелік негізін сараптаған
В.А.Жирмунский [5], М.Х. Маданова [6], Ш. Сәтбаева [7], Ө.Күмісбаев [8]
т.б. ғалымдар қазақ және басқа ұлт әдебиетің сабақтастықтары, сәулелі
байланыстары жайлы кеңінен ой толғап, сүбелі дүниелер бере білді.
Жапон әдебиеті жайлы орыс ғалымдары көбірек зерттеген. Атап айтсақ,
Грищенков Р.В. [9], Н.И.Конрад [10], Григорьева Т.П. [11], А.Е.Глуская
[12], Горегляд В.Н. [13] және тағы басқалар.
Қазақ-жапон әдеби байланыстары жөніндегі зерттеулер деңгейі кенже
қалған қалған тақырыптар қатарында десек, артық айтқандық емес. Дегенмен,
бұл тақырып жайлы жазылған туындылар аз да болса бар. Қазақ-жапон әдеби
байланыстардың негізінің қалануына М.Әуезов [14], Ғ.Мүсірепов [15],
Ә.Кекілбаев [16] шығармалары дәнекер болды. Қазіргі таңда осы тақырып
төңірегінде Ш.Жылқыбаева [17], М.Алжанбай [18], Ж.Әскербекқызы [19] өз
еңбектерінде жапон әдебиетінің әр түрлі мәселелерімен қоса, жекелеген
қаламгерлердің шығармашылығын жан-жақты қарастырып жүр.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері.
Диссертациялық жұмыстың басты мақсаты - қазіргі кездері көп зерттеле
қоймаған қазақ және жапон әдебиетінің байланысы, әлем әдебиетіндегі
теориялық тың ойлар мен көркемдік бағыттар, олардың қазақ әдебиетіне
жасаған әсері, оларға тән ортақ әдеби-ғылыми тұжырымдар төңірегіндегі
мәселелерді зерттеу. Қалың қазақ оқырманына жапон әдебиетінің нәрін таныту,
ондағы дәстүр мен жаңашылдықты зерттеу болып табылады. Негізгі мақсатты
орындау үшін диссертациялық жұмыста мынадай басты міндеттерді шешу алға
қойылды:
− Қазақ әдебиеттану ғылымындағы қазақ-жапон әдеби байланыстарын
зерттеуге қатысты көзқарастарды жүйелеу;
− Жапон әдебиетінен қазақ тіліне тәржімаланған көркем аударманың ауанын
анықтау, нәтижелерін сараптау;
− Жапон әдебиетінің тарихы мен даму кезеңдерін қарастыру;
− Дәстүр және жаңашылдық мәселелеріне назар аудару;
−Жапон әдебиетінің прозалық шығармалармен танысу,талдау, олардың
көркемдік сапасын саралау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы көзделген мақсат-міндеттердің
шешілуі барысында алынған нәтижелерден айқындалады.
− Қазақ және жапон әдеби байланыстары әдебиеттану тарихында тұңғыш рет
арнайы ғылыми зерттеу нысанына айналды;
− Жапон әдебиеті жайлы біршама материалдар жинақталды;
− Қазақ және жапон халқының мақал-мәтелдері, салт-дәстүрлері, әдебиеті
кеңінен қарастырылды;
− XX ғасырдың басындағы жапон әдебиеті романистерінің бірнеше еңбектері
талданды.
Зерттеу нысаны.
Қазақ-жапон әдеби байланыстарына қатысты әдеби зерттеу еңбектері,
мерзімді баспасөз құралдарының материалдары, қазақ-жапон жазушыларының
әдеби және аударма мәтіндері. Аталған зерттеу нысанын жүзеге асыруда
негізінен XX ғасырдың екінші жартысындағы жапон романистері Акутагава
Рюноскэ [20], Ясунари Кавабата [21], Юкио Мисима [22], Харуки Мураками [23]
шығармашылығы басшылыққа алынады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері.
Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойылған мақсаты мен
міндетіне сәйкес анықталады. Диссертациялық жұмыста жүйелі, кешенді, тарихи-
салыстырмалы, талдау, саралау, жинақтау, тақырыптық салыстыру, мәтіндік
талдау әдістері қолданылады.
Зерттеу жұмысының дереккөздері.
Жұмысты жазу барысында мына қаламгердің еңбектері зерттеуімізге негіз
болды: М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ә.Кекілбаев, Ш.Жылқыбаева, Ж.Әскербекқызы,
М.Алжанбай, Ә.Балқыбек, А.Рюноскэ, Я.Кавабата, Х.Мураками, А.Кобо т.б.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік мәні.
Диссертацияда көтерілген мәселелердің ғылыми негізделуі мен шешімін
табуында М.Әуезов, Ш.Сәтбаева, Б.Майтанов секілді ғалымдардың теориялық
пікірлері мен тұжырымдамалары негізге алынды.
Басқа да қазақ, орыс, әлем әдебиеттанушыларының ой-пікірлері,
зерттеулері қарастырылып, ғылыми жұмысқа теориялық негіз болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік мәні.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін салыстырмалы әдебиеттану, жапон әдебиеті,
шығыс елдері әдебиеті, әлем әдебиеті, шығыс филологиясына кіріспе пәндері
бойынша лекцияларда, арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сарапталуы мен жариялануы.
Диссертациялық жұмыс нәтижелері мен тұжырымдары конференцияларда
баяндама ретінде тыңдалып, тиісті басылымдарда жарияланды.
Диссертацияның негізгі тұжырымдары ғылыми 5 мақала түрінде көрініс
тапты. (2010-2012ж.ж)
1. Қазақ-жапон мақал-мәтелдеріндегі ұлттық үндестік Құрышжанов оқулары
халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары – 8желтоқсан
2010ж. Б.208-210
2. Қазақ-жапон халықтарындағы қыз бала тәрбиесінің ерекшіліктері
Тәуелсіздік және қазақтың қайраткер қыздары атты республикалық ғылыми-
тәжірибелік конференция материалдары – 2011ж наурыз. Б.502-505
3. Жапон және қазақ әдеби байланыстары Тәуелсіздік және әдебиеттану
ғылымының теориялық мәселелері атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференция материалдары - 17ақпан,2012ж. Б.171-173
4. Жапон әдебиетіндегі жанрлар жүйесі Ұлт тағылымы – 2012.-№1.- Б.46-50
5. Жапон әдебиеті Ізденіс – 2012.-№1.- Б.230-234
Жұмыстың құрылымы.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде мәселенің көкейкестілігі, қазіргі кездегі зерттеу қалпы,
мақсаты мен міндеті, ғылыми жаңалығы, практикалық маңыздылығы жайында
айтылады.
Бірінші Қазақ және жапон әдебиеті атты бөлімде екі елдің әдеби
мәдени байланыстары. Қазақ және жапон елінің әдебиетіндегі, салт-
дәстүріндегі үндестіктер, тіл мәселесі, жапон әдебиетінің даму кезеңдері
кеңінен қарастырылады.
Екінші Жапон әдебиетінің қазақ тіліне аударылуы атты бөлімде жапон
әдебиеті үлгілерінің қазақ тіліне аударылуы, әдеби байланыстың негізін
қалаушылар жайлы айтылады. Сонымен қатар, XX ғасырдың басындағы жапон
романистерінің шығармалары жан-жақты талданып, қарастырылады.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша түйін жасалады.
I ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ЖАПОН ӘДЕБИЕТІ
1.1 Тарихи тамыр: әдеби, мәдени байланыстар
Азия мен Еуропаны қосып жатқан Қазақстанмен әлемнің көптеген елдері
әртүрлі тарихи, мәдени, әдеби, қоғамдық, саяси экономикалық байланысын күні
бүгінге дейін үзбей жалғастырып келе жатыр. Ежелден басталған бұл
байланыстар халық өмірінің мәдени өміріне, рухани дүниесіне де өзінің
барлық болмысымен ізін қалдырғаны даусыз. Адамзат қоғамының бір бөлігі
ретінде жасап келе жатқан қазақ мәдениеті шығыстық өркениеттің құрамдас
бөлігі ретінде даму үстінде. Ата-бабаларымыз өзінің күрделі сан-қырлы
тарихының қатпарлы беттерінде Қытаймен, Мысырмен, Үндістанмен, Сириямен,
Иракпен, Иранмен, Византиямен әр түрлі деңгейде мәдени байланыстар жасағаны
тарихтан мәлім.
Қазақ әдебиеті де кез келген әдебиет сияқты дамып, өркендеп, даму
үстінде келеді. Әрбір ұлттар мен ұлыстардың мәдениеті де, әдебиеті де бір-
бірімен аралас-құралас болған жағдайда ғана тұрақты түрде дамиды. Мұндай
табиғилық әдебиеттін толығуына және дамуына өз септігін тигізері анық.
Осындай қарым-қатынасты әдебиет қисыны тілінде әдеби байланыс дейді.
Әдеби байланыс түрлі халықтар мәдениетінің жақындасуына, рухани қарым-
қатынасының дамып, өркендеуіне үлкен үлес қосады. Бұл жайлы шығыстанушы
ғалым, академик Н.И.Конрад: Ұлттық әдебиеттің өсіп-өркендеуі мен даму
факторларының негізі - өзге халықтардың әдебиетімен өзара қарым-қатынаста,
байланыста болу болып саналады. Әрбір әдебиетте екі компоненттің болатыны
белгілі. Оның бірі – сол елдің өзінде дүниеге келген төл туындылар болса,
екіншісі – басқа елдерден енген кірме шығармалар. Сондай дүниелердің
негізінде әдеби байланыстың рөлі өзгеше көрінеді. Мұны қандайда бір әдеби
шығармалардың түпнұсқасымен тікелей танысып, сол туындымен ұлт әдебиетінің
тілінде оқуы негізінде және олардың аудармалары арқылы қанығуынан немесе
бір халық жазушысының шығармаларының мазмұны мен мотивтерін басқа елдің
жазушысының өзінше қабылдауынан пайымдауға болады. Осындай факторлар арқылы
бір елдің әдеби дүниесі екінші бір елдің меншігіне айналатыны сөзсіз
[24,290б].
Ежелгі замандардан түркі, араб және парсы әдебиеттерімен, сонымен қатар
орыс және батыс еуропалық әдебиеттерімен қазақ әдебиетінің тығыз байланыста
болғаны тарихатан белгілі. Қазақ әдебиеті батыс және шығыс елдерінің
әдебиетінің үлгілі тәжрибелерінен нәр алып, сусындап, өзіне керекті
үлгілерді алумен қатар, сол елдердің әдебиеттерін байытуда үлкен
белсенділік көрсетуде.
Аударма − әдеби байланыстың ең бір маңызды формаларының бірі саналады.
Орыстың белгілі ғалымы И.Г.Неупокоева аударма саласының екі түрлі қызметін
атап көрсетеді. Біріншісі, әдеби байланыстың құралы ретіндегі аударма – бұл
әдеби байланыстардың дамуы тікелей сол аудармаға байланыстылығында. Ал
екінші қызметі, шығармашылық қарым-қатынас формасы ретіндегі аударма –
мұнда аударма жалпы әдеби дамудың ең өзекті міндеттерін орындайды.
И.Г.Неупокоева әдеби қатынас формаларына мыналарды жатқызады:
аударманы, үлгі алуды, еліктеуді, стильге салуды, образды ұқсастықты
[25,11б].
Аударма ісі- болашағынан үміт күттіретін ғылым саласы, ал көркем
аударма қазіргі әдеби процестің ажырамас бір бөлігі саналады. Қазақ
жұртында көркем аударма теориясы мен практикасы мәселесіне М.Әуезов,
М.Қаратаев, З.Қабдолов, С.Сейітов, С.Талжанов, Ж.Ысмағұлов, С.Құспанов, т.б
ғалымдардың еңбектері арналған [26,393б].
Қазақ көркем аударма саласының дамуының ғылыми теориясын зеттегенде оны
4 кезеңге бөліп қарауға болады. Олар:
1. XIII-XIV ғасырлардағы Махмұд Қашқаридың араб тіліндегі Диуани лұғат
ат-түрік сөздігі мен Әбу Хаямның Китап әл-идрак лисан әл атран түрік-
араб сөздігін жатқызуға болады.
2. Көркем аударма арабтардың Орта Азия мен Қазақстанды жаулау кезінде
кеңінен таралды.
3. Қазақстанның Ресейге қосылуынан бастап Қазан төңкерісіне дейінгі
кезеңі, яғни, Н.Ильминский, Ы.Алтынсарин, А.Апсатаровтың сөздіктері мен оқу
құралдары жарық көрді. Сонымен бірге, Түркістан уалаяты, Дала уалаяты
газеттері мен Айқап журналы беттерінде орыс әдебиетінен аударылған
шығармалар жарияланды.
4. 1917 жылдан қазіргі уақытқа дейінгі көркем аударманың дамуы.
Қазіргі таңда аударма саласы жаңа бір белеске көтеріліп жатыр. Өзге
елдердің қаламгерлерінің үздік шығармаларын қазақ оқырмандарына танытуда
Астана қаласындағы Аударма баспасы үлкен еңбек сіңіріп келеді. Баспада
2004 жылдан Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында Әлем әдебиеті
кітапханасы сериясы бойынша әлем классиктерінің туындылары қазақ тілінде
жарық көріп келеді. Соңғы жылдарда орыс, француз, жапон, ағылшын және Латын
Америкасы елдері қаламгерлерінің бірқатар шығармалары төл тілімізге
аударылып, оқырман қауымға ұсынылып жатыр. Осылай қазақ аудармашылары
шеберлігінің ұшталуы мен жетілуі нәтижесінде қазақ халқы шетел әдебиетімен
танысып жатыр. Атап айтсақ, Акутагава Рюноскэ, Харуки Мураками, Юкио
Мисима,Абэ Кобо, Нобель сыйлығының иегерлері: Ясунари Кавабата, Оэ
Кэнзабуро сынды жапон әдебиетінің классиктерінің роман, повестері,
әңгімелері қазақ тіліне аударылды.
Зерттеуімізде жапон тілінен қазақ тіліне аударылып жатқан шығармаларға
тоқталмас бұрын, жалпы жапон әдебиетімен танысып өтсек нұр үстіне нұр
болары сөзсіз.
Жапон халқы қазақ еліне бейтаныс жұрт, оның рухани әлемі мен жан
дүниесі жұмбақ. Жапон әдебиеті – оқырмандарға орыс тілі арқылы таныс
болғанымен, қазақ тіліне аударылғандары некен-саяқ. Жапон жазушыларының
туындыларынан жапон қоғамының рухани бейнесін, беймәлім елдің болмысын
көруге болады. Жапон әдебиеті жайлы Әмірхан Балқыбек былай дейді: Дау жоқ,
бүгiнгi жапон әдебиетi - бүкiл әлем көзiн сүзiп отырған ең үздiк
әдебиеттердiң бiрi. ХIХ ғасырдың басында француз, орта тұсы мен соңында
орыс әдебиетiне қонған бақ бүгiнде Латын Америкасы мен iрiлi-ұсақты
аралдарға қоныс тепкен осы жапон әдебиетiне қонақтаулы [27,8б].
Жапондар - өздерін Нихон (Ниппон) деп атайды. Ни мен хон
иероглифтері Күн тамырлы, Күн негізді деген мағына береді. Ұлттың басты
рәмізі – туында Күннің таңбалануы да арғы тегінде тағзым етудің бір белгісі
болса керек. Қазақтың арғы бабасы – Ғұндар мен Сақтар да Күнге қарап
сиынған.
1600жылы Жапонияға алғаш қадам басқандардан бірі ол ағылшын ғалымы
Вильям Адамс. Талай ғасыр томаға тұйық жатқан елдің есігі енді ашыла
бастағанда, қарым-қатынас үзіліп қалады. Алайда ішінара сенімге кірген
ғалымдардың жазбалары арқылы Жапония жайлы тың материалдар шет елдерде
мәлім бола бастайды. Соның бірі – XVII ғасырда голландықтармен ілесіп
келген неміс дәрігері Энгельберт Кемпфердің зерттеулері. Кемпфер Жапония
жайлы Жапония тарихы, Нагасакиден Эдоға дейін атты еңбектер жазып,
еуропалықтарға әлі жат көптеген еңбектер ұсынды. Бұған Голландияның Ост-
Индия компаниясын өзінің көмегін тигізді. Ал Исаак Титсинг өзінің
жазбаларында Жапонияның табиғатын, этнографиялық салт-дәстүрлерін кеңінен
сөз етті.
Екі жүз жыл бойы бірде-бір шет елдікті еліне кіргізбей, өз адамын
сыртқа шығармай, тұйық тірлік кешкен Жапония XX ғасырда есігін баршаға
айқара ашты. Ғалым да, саудагер де, жұмысшы да кірді бұл елге. Солардың
легімен еуропалықтар елге еніп, мәліметтер жинақтады. Соның бірсыпырасы –
орыстардың жинақтаған жапон тарихы. Ресей Жапонияны тыңғылықты зерттеді.
Жапон әдебиетінің ең көп аударылған тілі орыс тілі. Жалпы Ресей жалғыз
Жапония ғана емес, Қытай мен Үндістанды, Орта Азия елдерін терең зерттеді.
[17,26б]
Жапонияда осы күнге дейін түрлі тақырыптардағы кітаптар мен оқулықтар
көп мөлшерде тысқа басылып шығады. Жапониядағы кітап дүкендерінде әртүрлі
салалық кітаптарды қызыға іздестіріп жүрген кішкентайлар мен ересек адамдар
көп кездеседі. Қазірде жапон елінің басты құндылықтарына мемлекеттің
негізгі тірегіне айналған жапон тілі, жапон дәстүрі, жапондық менталитет,
жапон жері деген ұғымдар кіреді. Осындай құндылықтарды үйлестіре білген
жапон ұлты жапондық рухты асқақтатып, дүниежүзіне мойындатып отырғаны
баршамызға мәлім.
Шығыстың көне әдеби-тарихи құнды мұраларында гунну, сунну, турк, т.б.
тарихтағы ірі-ірі елдердің атаулары кездеседі. Бірақ Ресей шығыстанушылары
осы еңбектерді орыс тіліне аударғанда идеологиялық мақсатпен бұрмалауға
орын берген. Ол қателіктер түпнұсқамен салыстырғанда анық байқалады.
Хэйкэ моногатори жапондардың тарихи шежіресі. Онда тарихи оқиғалар
кеңінен баяндалған. Еңбекті жапон тарихының ғана емес, Шығыс тарихының
хронологиясы деп атауға болады.
Жапон халқының дүркіреген тарих баянын сөз ететін Хэйкэ моногатори
атты эпопеясында ғұндар, түркілер жайында мол мәліметтер кездеседі.
Шаньдунның әскери қолбасшысы болған Ань Лушаньның тегі түркі екендігі де
осы еңбекте жазылған [17,26б].
Қазақтар мен жапондарды біріктіретін ортақ факторлердің бары рас. Ең
алдымен ол тіл бірлігі, яғни, лингвистикалық тұрғыдан алар болсақ, қазақ
және жапон тілдері бір-біріне ұқсас. Қазақ тілі алтай тілдері тобына
жатады, оған жапон тілінің де қатысы барына күмән жоқ. Одан өзге, қазақтар
мен жапондардың ұқсастығы нәсілдік тегіне де байланысты. Зерттеулер
нәтижесі жапон архипелагының айналасында өмір сүріп жатқан Азияның өзге
халықтарына қарағанда, генетикалық тұрғыдан жапондардың буряттарға яғни
солтүстік моңғолдарға жақын екенін көрсетті. Қазақтар мен моңғолдардың да
генетикалық туыстығы дәлелденген дүние. Сондықтан да екі халықтың
бауырластығы айтпаса да түсінікті.
Жапон тіл білімі тарихы негізгі үш кезеңге бөлінеді: 1.VIII-X ғасырлар
аралығы, 2.X-XVII ғасырлар аралығы, 3. XVII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың
ортасы.
Жапон тілінің дамуына назар аударсақ:
−VIII ғасырда қытай иероглифтерімен жазылған көне ескерткіштерді
зерттеуден басталады;
−IX ғасырдың бастап буын жазуының ұлттық жүйесі – қана қалыптасты;
−XI ғасырда үнділердің әсерімен Кананын фонетикалық жүйені білдіретін
әліпбиі – годзюон пайда болды;
−XI-XII ғ. көне мәтіндерді түсіндіру жұмысы жүргізілді;
−XVIIғ. Кэйтю VIII ғасырдағы фонетикалық жүйеге сүйеніп, тарихи
орфография жасалды;
−XVIII ғ. 2-жартысымен XIX ғ. 1-жартысында жапон тілдік дәстүрі
қарқынды дамыды. Н.Мотоори, Н. Фудзитани, Г. Тодзе көне жазулар мен
фонетиканы зерттеуді жалғастырады, сөз таптарынын классификациясын жасады.
−XIX ғ. бастап Жапонтануға Еуропа тіл білімі ықпал етті.
−XXғ. 1-жартысында Жапонияда бір катар теориялық енбектер жарық көрді
[28 ].
Жапонияда 2000 иероглифті білу жеткілікті. Жапон тілі мен қазақ тілінің
ұқсастықтарын табу үшін қазіргі жапондар білмейтін көне иероглифтердің
сырына үңілу қажет. Ондай таңбалар қазірде жапондар оқымайтын, оқуды қажет
деп таппайтын көне еңбектерінде ғана сақталған. Сондай ескі кітаптардың
ішінде көне жапон тіліндегі ескі жырлар, аңыз-әпсаналар бар. Ондай
кітаптарды 50 жыл бұрынғы жапон филологтары оқи алатын. Олар кеткен соң
көне дүниелерді зерттейтін, зерттейтін маман қалмаған. Қазіргі мамандардың
зерттеушілігі тар саламен ғана шектеліп қалған. Ғылыми-творчествалық
ізденіс дегеніміз – жапонның қазіргі әдеби туындылары мен ежелгі
кітаптарындағы әрбір иероглифті фонетикалық, семантикалық, этимологиялық
мәнін зерделеп, әдеби танымдық маңыздылығын ұзақ уақыт зерттеу [29,10б].
Жапонтанушы Шарафат Жылқыбаева жапон тілін зерттеп төмендегі сөздердің
фонетикалық, семантикалық мағынасын қазақ тілімен салыстыра келе мыңнан аса
сөзді атап көрсеткен:
Кесте 1.
Жапонның қазіргі ортақ Қазақ тіліндегі мағынасы
тілінде оқылуы
Аппа, апа, оппа, обаа,оба Апа
Тори Торғай
Суй Су
Да Дала
Йота Оттау
Михарасу Қарау
Йай әй
Юиноу Үйлену
Руй Ру
Йору өру
Йовасу Мас
Чири Шырынды
Биби Бибі
Букабука Бұқадай
Вайвай Байбалам
Кодзика Қозықай
Фунзори Зор
Бузутто Бұзылған
Матоосу Тосу
Боутто Бұлт
Дараку Дарақы
Кучику,хоучику Қуып шығу
Цурэтэ Сүйрету
Пара-пара Пора-пора (терлеу)
Хидзири Қызыр (әулие)
Сонна Сондай
Суру Сүрлеу
Така Таға
Тара-тара Тарам-тарам
Корикоу Қорғау
Масака Масқара
Тацу Тасу
Тай Таю
Сан Сан
Ханэ Қанат
Шинау Сыну
Аэтэ әдейі
Джибэта Жер беті
Каэру Қайырылу
Шимиру Шымырлау
Со Сот
Атэ Атына
Уччяру Ұшыру
Тосса Тосын
Куро Қара
Манэ Мәнер
Үрей Үрей
Осан Босан(бала туу)
Бұл әрине Ш.Жылқыбаева келтіріп отырған сөздердің барі емес. Мұнда
фонетикалық және семантикалық жағынан жуықтығы бар деп есептеген сөздердің
бір бөлігін ғана келтіріп отырмыз. Негізінен жапон тілі мен қазақ тілін
арнайы салыстыра зерттеу аса ауқымды тақырыптардың бірі саналады.
Белгілі бір елді немесе ұлтты тануға бағытталған ғылым, әсте сол
халықтың тарихын зерттеумен шектелмейді. Әсіресе, өзге ұлтты, басқа елді
тануда ең алдымен сол елдің әдебиеті мен мәдениетін зерттеуге баса назар
аударылады. Өйткені әдебиеті мен мәдениетін тереңрек қарастырып, зерттеген
сайын, ол халықтың рухани бет пердесі жарқырап көрініп, айдындай ашыла
түседі.
Қазақ халқы мен жапон халқының мақал-мәтелдерінде ұлттық үндестіктер
байқалады.
Дүниетанымдық элементтерді өз бойына мол дарытқаны да, дүниені
көркемдік әдіспен бейнелеуде күрделі жанрлық ерекшелігі мен дараланатыны да
және философиялық мазмұнның тереңдігі жағынан шағын жанрлардың ішіндегі
шоқтығы биігі де – мақалдар мен мәтелдер [30,57б].
Мақал - мәтелдер – ғасырлар шежіресі, ауыз әдебиетінің бір түрі. Онда
халық тарихы, оның әлеуметтік тіршілігі, ақыл-өнегесі мол көрініс тапқан.
Мақал-мәтелдер дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Мұнда
өмірдің сан-алуан құбылыстарына баға беріліп, үлкен түйін жасалады,
халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі қорытылады. Олар – қолдану әдісі мен
аясына қарай, мазмұн мен мәні жағынан сан түрлі құбылып отыратын көне де
күрделі жанр. Мақалдар мен мәтелдердің дүниетанымдық табиғатының
күрделілігі оның көнелігі мен қолдану аясының кеңдігінде ғана емес,
мыңдаған ұрпақтардың ми қазанында құрыштай шыныққан ой-өрісінің биіктігіне,
тәжірибе тезінен сұрыпталып өткен сұлу мүсіні мен ой маржандарының
тазалығында жатыр [31,93б].
Мақал-мәтел - халықтың өмір тәжірибесінен шыққан айқын ойды үгіт-
насихат, өнеге-өсиет ретінде көркем бейнелеп жеткізетін нақыл сөз. Мақал-
мәтелдерден әр халықтың тарихы, өмірі, қоғамдық тұрмысы көрініс табады.
Мақал-мәтел бір дәуірдің ғана жемісі емес. Ол халықтың өткенімен тығыз
байланысты болады. Мақал–мәтелдер өздерінің ішкі мазмұны, мағынасы жағынан
әрбір дәуірдегі түрлі тарихи оқиғаларды, халықтың салт-дәстүрі мен әдет-
ғұрпын, тұрмыс-тіршілігін бейнелейді. Сондықтан-да, мақал-мәтелдер ұлттық
сипатағы тақырыптарға бай болып келеді [32,77б].
Мақал-мәтелдердің тақырыптары әр алуан. Ол халықтың әлеуметтік,
шаруашылық, рухани өмірін түгел қамтиды. Негізгі тақырыбы: еңбек пен ерлік,
достық пен қастық, ақыл мен өнер-білім, ынтымақ пен бірлік, отан туралы
болып келеді.
Жапон халқының өмірінде мақал-мәтелдер ерекше орын алады. Жапонияның,
оның халқының ұлттық ерекшелігін, әдет-ғұрпын және тұрмысын білгісі келген
әр адам бұл таныстықты жапон мақал-мәтелдерімен бастағаны дұрыс. Өйткені,
жапон ұлттық мақал-мәтелдері дарынды, еңбекқор халықтың ұлттық бейнесін
барынша анық қалыптастырып, жапон тілінің поэтикалық сұлулығын сезінуге
көмектеседі.
Жапон мақал-мәтелдерінде әлемде өмір сүретін басқа халықтар арасынан
өзіне тән сипатымен ерекшеленетін жапон халқының өмірілік ұстанымы мен
көзқарасы, көңіл-күйі, қуанышы мен қайғысы, сүйініші мен жұбанышы кеңінен
көрініс табады.
Жапония халқы өзінің ұлттық құрамы, тілі, мәдениеті мен ділі тұрғысынан
бір текті болып келеді [33,53б]. Бұл елдің аумағында қолданылатын басты
бірден-бір тіл - жапон тілі.
Жапон өркениетіне алғаш кез болған адам жапондықтармен неғұрлым жақын
танысып олардың тұрмысына тереңрек көз салған сайын, соғұрлым олардың басқа
халықтардан өзгеше, өзіндік ұлттық келбеті, рухани бейнесі бар екенін айқын
аңғара бастайды.
Жапонияда болған кез-келген адам бұл ел тұрғындарының бойындағы
әдептілік, кішіпейілділік сияқты қасиеттерге ерекше көңіл бөледі.
Жапондықтар Әдептілік – жетістік кепілі, Кішіпейілділік – даналықтың
сәні, Кішіпейілділік – құрметке жеткізер, Сыпайылық – барлық есіктерді
ашар десе, қазақ халқы Сыпайының сыры мол, Сыпайы сырын жасырмайды,
Сыпайыны үйде көрме, түзде көр, Ұлық болсан, кішік бол деген мақалдарды
берік ұстанады.
Қазақ халқының ерекше бір қасиеті – қонақжайлылығы. Қонақты атаңнан ұлы
дейтін атам қазақ Қонақ құдайдың еркесі, Құтты қонақ келсе, қой егіз
табады, Қонағыңның алтынын алма, алғысын ал дейді. Ал, жапондардың
сыпайылығы - халықтың шын мәнінде жоғары тәрбие мен білімінің дәлелі болып
табылады. Оларға дауыс көтеру, жанжалдасу сияқты қылықтар мүлде жат.
Жапондықтар өз ойларын аса кішіпейілдікпен, қайталап кешірім сұрау арқылы
білдіреді. Кездескенде үнемі күлімсіреп қарсы алады. Осыған қатысты халық
тілінде келесі мақал-мәтелдер тараған: Күлімсіреу ешкімге зиян келтірмес,
Күлімсіреген адамға оқ та атылмас. Жапондықтар өз басына түскен
қиындықтың немесе тап болған ауырпалықтың салмағын айналасындағы басқа
адамдарға түсірмеуге тырысады. Олардың тәрбиесінің ерекшелігі осында: өз
кедергілері арқылы басқаларға кедергі жасағылары келмейді. Сол себептен
күлімсіреу – олар үшін аса кішіпейілдіктің, тілектестіктің көрінісі мен
белгісі болып табылады.
Жапония – білім беру деңгейі жоғары ел. Жапондықтар Түзелуден ұялма,
білімсіз болудан ұял Білімсіз адам, бөрене секілді, Сауаты жоқтың ақылы
да жоқ, Оқыған – олжаға батар, Білімсіздің күні ғәріп деп санайды. Ал
бізде, Білімнің алды жарық, білімсіздің түбі ғаріп, Білім қымбат, білу
қиын деп айтады. Жапондықтар білім алу тұрақты және үздіксіз болу керек
деп кеңес береді: Білім алу өрге арба сүйрегенмен тең, жібере салсаң,
төмен кетер. Жапондықтарға ортақтасу, ұйымшылдық сезімдері тән. Олар
халықтың дана сөздеріне сай өмір сүреді. Біреулер қуанса, бірге қуан,
Біреулердің қайғысына сен де ортақтас, Дала – далалар, адам – адамдар
арасында өзін жақсы сезінер, себебі, көпке қарсы жалғыз тұра алмассың.
Адам тұлғасы оның күнделікті әдеттерінен, қылықтарынан және істеген
әрекеттерінен көрініс табады. Жапон мақалында Жылқы – жүргенде, адам –
сөйлескенде танылар делініп, адал, парасатты және кеңпейілді болуға
шақырылады: Жолбарыс – терісін, адам – жақсы атын сақтауға тырысады,
Байлық – үйді, ізгілік - адамды көркейтеді.
Жапондықтардың тұрмыстық ұстанымы бойынша, үй ішінің, отбасының сәнін
келтіретін – бала-шаға, олар бұл жөнініде: Дүниедегі басты байлық –
балалар дейді. Осы тұста жапондардың қазақ халқымен үндестігін айқын
аңғаруыға болады. Біз үшін де Бала – бауыр етің, Балалы үй базар,
баласыз үй қу мазар. Жапондықтардың бойынан табылатын тағы бір қасиет –
олардың балажан болып келуі. Ата-ана ойы – балада, Ата-ана мейірімділігі
теңіздей шексіз. Дегенмен, қыз баланың дүниеге келуі жапондарды аса
қуантпайды, Үш қызың бой жетсе – үйіңдегі байлығың кетер деген мақал
кеңінен тараған. Ал, ұл баланы тәрбиелеп, өсіру – қарттық шақты қамтамасыз
ету деген сөз. Жапондықтар өз балалаларын үлкендерді, әсіресе ата-ананы
сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейді. Адамгершіліктің ең үлкен көрінісі-
балалық борышты өтеу.
Жоғарыда айтылғандай, Жапонияға барған кез-келген адам халықтың
еңбексүйгіштігін ерекше айтады. Халықтың даналық сөздерінде еңбекқорлық пен
шыдамдылық аса жоғары бағаланған: Еңбексіз күн – азықсыз күн, Шыдамдылық
- өмір байлықтарының бірі, Шыдамды ағашта алтын өсер.
Келтірілген жапон мақал-мәтелдерінен бұл халықтың тәрбиесі, өмірлік
көзқарастары, тұрмысы мен дүниетанымы көрініс тапқан.
Мақал-мәтелдер – кез келген халықтың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа
мұра ретінде қалдырылып отыратын даналығы, қазынасы. Себебі, оны шығарушы
да, пайдаланушы да халықтың өзі. Жапондардың тілдік өнерінде мақалдар
ерекше орын алады. Олар мақал-мәтелдерді баспасөз беттерінде, әдеби
шығармаларда және көпшілік алдында сөйленетін сөздерде кеңінен пайдаланады
[34,45б].
Жапонияның қоғам, саяси қайраткерлері өздерінің ресми сөздерінде, басқа
ел мемелекет басшылары және дипломаттарымен келіссөздерінде мақал-
мәтелдерді жиі қолданады. Мысалы, жапон үкіметінің өкілдері Жапония мен
Ресей арасындағы достық қарым-қатынасты дамыту қажеттігі мәселесін қорғау
барысында Жақын көрші – алыс туыстан артық деген халық даналық сөзін жиі
қолданады.
Жалпы жапон мақал-мәтелдерінің ең басты ерекшелігі – ұлттық мәдени
нақышты қамтуында, оларды халықтың өмір сүру ерекшелігімен, рухани өмірімен
және шаруашылығымен терең байланыстылығында. Олар да түрлі тарихи
жағдайларда құрылған, бірақ сонда да халықтың арманын, мақсатын көрсетеді.
Тегінде мақал-мәтел қай халықтың болсын жан дүниесінің, мінез- бітімінің,
тыныс-тіршілігінің айнасы, ол сол халықтың сөздік қорының байлығын танытып
қана қоймай, оның уақыт санын құны артпаса, арзымас қазына екенін сездірер
белгісі.
Дәстүр ұғымы көптеген халықтарда tradition деп аталады. Бұл ұғым
бүгінде белгілі бір ұлттың ту базғыдан ата-бабасынан бері қарай ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасып келе жатқан ой сана, этика, салт-сана, әдебиет, өнер
салаларын қамтитын дәстүр деген ұғым болып қалыптасты. Ал ұлттық
дәстүрдің мазмұндық ерекшелігіне атақты дәстүртанушы ағылшын ғылымы
Я.М.Карр былай сипаттама береді:
− Дәстүр ұлттың тарихи бойында жинақталады. Ол ата-бабалар тілі мен ой
санасы арқылы мына заманға жетіп отырған болса, белгілі деңгейде жаңғырып,
жаңаланып ұрпақтан-ұрпаққа жол тартады.
− Дәстүр түптеп келгенде ұрпақтан-ұрпаққа сол ұлттың білімі, нақтылап
айтқанда ұғым түсінігі ретінде жалғасады, ауысады.
− Дәстүрдің барлық мазмұны түгелге дерлік тілде, тұрмыс салтта,
фольклорда, өнерде өмір сүреді.
− Дәстүр негізінен ұлттың рухани тірлігіне нұсқаушылық және
теңгермешілік роль атқарады [35,10б].
Әр ұлтта туыстық қарым-қатынас әр түрлі болады. А.С.Смағұлова [36],
С.Қожахметов [37], Х.Арғынбаев [38], Б.Қожабекова [39] т.б. ғалымдар қазақ
халқының туыстығы, отбасына байланысты салт-дәстүрілері, әдет-ғұрыптары
жайлы зерттеп, кейбір деректерді түркі халықтарының туыстығы, отбасына
байланысты салт-дәстүрімен салыстырған. Олар қазақтың туыстығын түркі
халықтарынан басқа ұлттармен салыстыра қарастырған жоқ.
Жапондардың туыстық қарым-қатынасын қазақ халқының туыстық қарым-
қатынасымен салыстыруға болады.
Жеті атасын білмеген – жетесіз демекші қазақ халқы кейінгі ұрпаққа
жеті атасын білуді міндеттеген, ұрпағына үйретіп, жаттатып отырған. Жеті
ата: бала, әке, ата, арғы ата, баба, түп ата, тек ата.
Қазақта бұрын фамилия болмаған. Қазақстан орыс империясына кіргеннен
кейін фамилия пайда болған. Қазақтың фамилиясының бір ерекшелігі - ата-
бабаның атын атау. Мысалы, өзінің атасының атына -ов, I ова қосып
Айқынов, Айқынова сияқты фамилия жасайды. Қазір орысшаланған фамилияға
-ов, -ова қосылмайтын да фамилиялар бар.
Жапон халқында фамилия жапонша айтқанда мёуджи немесе сей,
негізінен еркек арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасады. Сондықтан рудың
шежіресіне ұқсап, бір фамилияның шежіресі болады. Оны жапон тілінде каху
деп айтады. Осы шежіреге әдетте еркек адам ғана жазылады. Жапонияда фамилия
көбіне ата-бабалар тұрған жердің атына байланысты. Мысалы, Танака - күріш
өсіретін жерлердің арасында, Мидзусава -таудын арасындағы өзен, т.б.
[40,52б]
Қазақ халқының дәстүрі бойынша әр азаматтың үш жұрты болады. Олар: өз
жұрты – ағайын жұрт, яғни әке жағының туыстары, нағашы жұрты - шеше жағының
туыстары, қайын жұрты - жұбайдың туыстары. Бұл үшеуі де жанашыр, сүйеніш,
қорғаныш болып саналады. Туыстық негіз бен атаулар осы үш жұрттан басталып,
жақындық қатынас ағайын, туыс, нағашылы-жиенді, жамағайын, жекжат, жұрағат
деп аталады.
Жапон халқының дәстүрі бойынша туыстық категория екіге бөлінеді.
Біріншісі -шинсэки (шинзоку немесе шинруй деп те аталады). Әке
жағының туыстары мен шеше жағының туыстарын бірге айтады. Әке жағын ғана
айтатын болса чичикатано шинсеки, шеше жағын ғана айтатын болса
хахакатано шинсеки деп айтуға болады. Екінші туыстық категория -инсэки
(инзоку немесе енджа деп те аталады). Өзі немесе өзінің туысы
некелескен кісілерді және олардың туыстарын осы сөзбен айтады, мысалы,
қайындар, құдалар [40,53б].
Жапон халқы мен қазақ халқының туыстық терминдерін салыстырғанда
бірқатар айырмашылығы бар. Мысалы, қазақта аға деген сөзді бір әке-
шешеден туған (немесе бір рудағы ағайын туыстың) жасы үлкен жігітті айтады.
Ағаның жөні де, жолы да үлкен болып есептеледі. Жасы кішілер аға алдында
әдеп сақтайды. Аға – жасы кішілер үшін айбар, қорған, сүйеніш әрі мақтаныш.
Іні - бірге туған ағайынды адамдардың жасы кішісі. Оның жасы кіші
болғандықтан, жолы да кіші болады. Ағайындар бас қосқанда жеңіл-желпі
жұмысты іні атқаруға тиісті. Апа - бірге туған және туыстардың жасы үлкен
қыздары оның інілері мен сіңілілері, келіндері үшін апа болады. Бұлардан
апаның жолы үлкен және оған құрмет көрсетіледі. Апаның күйеуі жезде болады.
Қарындас сіңлі - ағайындылар ішінде өзінен жасы кіші қыз. Бұлар аға,
іні үшін қымбат та қимас жандар. Қарындас пен сіңілілер өзінен үлкендер
алдында батылдау да еркелеу, еркіндеу болады. Жиен – қыздан туған бала.
Жиен – нағашы ауылы үшін ерке әрі айтқанын орындататын сыйлы адам. Шешенің
руының кісісі болса, нағашы аға, нағашы іні, нағашы апа, нағашы
қарындас, нағашы сіңлі болады [41,302б].
Жапон тілінде туған аға ани, туған іні отоуто, туған апа анэ,
туған қарындас және сіңлі имоуто деп аталады. Әкенің және шешенің аға-
інісі одзи болады, олардың әйелі оба болады. Әкенің және шешенің апа-
сіңлісі, қарындасы оба болады, олардың күйеуі одзи болады. Яғни, жапон
тілінде жеңге жезде деген арнайы термин жоқ. Одзи, обаның балалары
жалпы итоко болады. Итоконы қазақ тілінде әкенің аға-інісінің ұл баласы
болса немере ағаң немесе немере іні, әкенің апа-қарындасының баласы
болса жиен, апа-сіңлінің балалары бір-біріне бөле, шешенің аға-інісінің
ұл баласы болса нағашы аға немесе нағашы іні деп бөлек атайды. Тағы бір
айырмашылығы - қазақ тілінде ұлдың баласы немере, қыздың баласы жиен
болса, жапон тілінде екеуі де маго деген бір сөзбен айтылады [40,54б].
Құда, құдағи деген термин жапон тілінде жоқ. Қайын ата -щуто,
қайын ене - шутомэ деп аталады. Қайын аға - гирино ани,қайын іні
- гирино отоуто, қайын апа - гирино анэ, кайын гирино имоуто
болады. Балдыз - гирино отоуто немесе гирщ имоуто. Гирино деген сөз
кан арқылы емес, неке арқылы туыс болған деген мағынаны білдіреді.
Туыстық термин бойынша қазақтар рудың айырмашылығына көп мән береді,
жапондар әке жағы мен шеше жағын онша ажыратпайды деп айтсақ болады.
Қазақ халқында да, жапондарда да екі ұрпақ бірге тұратын отбасы (әке,
шеше бала) және үш ұрпақ бірге тұратын отбасы (ата, әже, әке, шеше, бала)
көп кездеседі.
Қазақта да, жапонда да дәстүр бойынша отбасын басқаратын ер кісі.
Қазақша отағасы, жапонша качоу (үй иесі). Қазақ тілінде шаңырақ - тек
киіз үйдің шаңырағы ғана емес отбасы, ұрпақ деген мағынаны білдіреді.
Жапон тілінде иэ, яғни үй, тек салынған үй ғана емес, бір үйде тұратын
отбасы, ата-бабадан ұрпақ жалғасатын шаңырақ деген мағынаны білдіреді.
Жапон отбасы — иэ ешқашан басшысыз болмайды. Әдетте сол үйдің әкесі
басшылық етеді; әкесі өлсе, сол үйдің үлкен ұлы — тенан әлгі дәулетке
басшы боп саналады. Әкенің баспанасы мен шаруа жайы да соған қалады. Оларда
еншіні үлкен балалар емес кіші балалар алады. Кіші балаларды дзиссанан
деп атайды. Дзиссанандардың отау үйі — хонкэ деп, ал үлкен ұл тұратын үлкен
үй — додзоку деп аталады. Отау үйлер үлкен үйге бағынышты; салт бойынша
ірге ажыратпай, бірге отыруға, не істесе де, үлкен үйдің адамдарымен
ақылдасып істеуге тиісті [16,133б].
Қазақтың дәстүрі бойынша ұл бала үйленгеннен кейін енші беріп бөлек
отау етіп шығарады. Ең кенже бала сол үйде қалып, кара шаңырақ иесі болады.
Жапонияда түңғыш бала - отбасының фамилиясын жалғастырушы болып есептеледі.
Кейбір жағдайда тұңғыш баладан басқа балаларды баласыз отбасы асырап алады.
Олар сол отбасының фамилиясына ауысады. Отбасында ұл болмай қыз бала ғана
болса, қыздың күйеуі сол үйдің баласы болып, қыздың фамилиясына ауысады
(жапон тілінде мукоёуши деп аталады). Олар шаңыраққа ие болады.
Япония халқының ұғынуынша: дүниеде бала қалмағаннан жаман нәрсе жоқ.
Сондықтан бала таппаған қатынды шығаруға жол бос. Қатын бала таппайтын
болса, тұқым үзіледі, тұқым үзілсе, ата-бабаның аруағы ұмытылып кетеді
дейді. Және Жапонияда атаның қанын өзгертпеу керек деген бір әдет бар.
Қатын алғанда өзімен тұқымдас жақын атаның қызын алу керек. Басқа атаның
қызын алса қан өзгеріп кетеді-міс. Бұл әдеттер осы күнге шейін күшті
[14,88б].
Қазіргі жапондар қазақтармен салыстырғанда баланы аз туады. Бір
отбасында біреу, екеу, көп болса төртеу болады. Бұрын Жапонияда сегіз-тоғыз
балалы отбасылар болған. Заманға байланысты бала туу азайып кетті. Сол
сияқты кейінгі уақытта қалалы жердегі қазақтарда да бала туу азайды.
Дегенмен, қазақтар әсіресе ауылды жерде бір бала бала емес деп отбасында
көп бала болғанын жақсы көреді.
Қазақта қырық күннен шыққанша негізінен қайын ене келін мен сәбиді
күтеді. Жопонияда кайын ене бірге тұрса, келін мен сәбиді күтеді. Кейде
әйел өзінің әке-шешесіне барып босанып, жас сәбиді қыздың күтетін жағдай да
болады .
Қазақ отбасында тұңғыш баланы көпшілік жағдайда әбден ер жеткенше үлкен
әжесі мен әкесінің қамқорлығында болып, бала солардың баласы есебінде
тәрбиеленеді.
Жапонияда жаңа туған жас балаға жеті күннен кейін ат қойылады, ал бір
айдан соң оны алғаш рет синтоистер храмына апарып, екі шекесіне тұлым ғана
қалдырып, қарын шашын алады. Ол күні балаға ең қымбат кимоно кигізіледі.
Жапонияда келешекте шаныраққа ие болатын тұңғыш балаға ерекше қарайтын
дәстүр бар. Оған жақсы тамақ беріп, жақсы киім кигізген. Тұңғыш бала
балалардың арасындағы мәселелерді шешіп тұрған.
Қазақта бесік қасиетті, киелі, құтты мүлік, сәбидің алтын ұясы болып
табылады. Бесікті балаға көбіне нағашылар жағы әкеледі. Оңтүстік
Қазақстанда сүндет тойына тай әкелетін де нағашы жұрты бар. Жапондарда жаңа
туған сәбиге сыйлықты нағашылары алып келеді. Жапонияда наурыз айының үшін
қыздар күні деп саналады. Қыздар мерекесі Хина мацури (қуыршақтар
мерекесі) деп аталады. Осы күні нағашылары патша және патшайым бейнесіндегі
куыршақты сыйға тартады. Мамыр айының бесі ұлдар күні деп есептеледі,
нағашылар сол күні ұл балаға самурай бейнесіндегі қуыршақтар әкеледі.
Жапонияда қыз баланың ойнайтын ойыншығы ұлттық нақышта жасалады.
Мысалы, Карута тори деген ойынды кішкене баладан бастап, ересек адамдар
да ойнайды. Әр ойын әншейін уақыт өткізу үшін емес, елінің өткенін санасына
сіңіруге арналған. Карута ториді ойнау үшін байырғы әдебиеттен жүз жыр
білуі керек. Бұл жүз ақынның өлеңін жатқа айту деген сөз. Фономенді ми
қабілеті осылай дамиды.
Жапон еліңің бала тәрбиелеу ісі жөнінде жапонтанушы Жылқыбаева Шарафат:
Жапондар бала тәрбиелеуде ұл, қыз деп бөлмейді. Екеуін де қазақ халқы
сияқты еркелетіп өсіреді. Күншығыс елі мен қазақ халқының ұлттық
тәрбиесіндегі ұқсастықтар – ер баланы ел қорғаны, қыз баланы келешек отбасы
ұйытқысы болуға баулу,-дейді [42].
Бұрын қазақтарда да, жапондарда да атастыру салт-дәстүрі болған.
Қазақта бесік құда болатыны сияқты, жапондар да кейде жас сәбилерді
атастырған.
Қазіргі қазақтар өздері танысып, қызды қолынан алып немесе алып
қашып үйленеді. Қолынан алғанда, жігіттің әке-шешесі қыздың әке-шешесіне
барып құда түсіп, сырға тағады. Одан кейін қызды ұзатады. Қыз жігіттің
үйіне келін болып түскеннен кейін үйлену тойы болады. Алып қашқанда, жігіт
өзімен бірге жүрген, немесе өзіне ұнаған қызды алып кетеді. Қыз жігіттің
үйіне келін болып түскеннен кейін жігіт жағы қыз жағына хабаршы жібереді.
Қыз жағы жігіт жағына қуғыншы жіберіп, өз еркімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Мамандық: 6М011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
ТҰРЛЫБАЕВА ИНДИРА ҚУАНДЫҚҚЫЗЫ
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ЖАПОН ӘДЕБИ БАЙЛАНЫСТАРЫ
6М011700 – қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша педагогикалық
ғылымдар магистрі академиялық дәрежесін алу үшін даярлаған
магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші ______________________ Г.Ж. Пірәлиева
ф.ғ.д.,
профессор
Кафедра меңгерушісі____________________ С.Б. Ержанова
ф.ғ.д.,
профессор
Қорғауға жіберілді: Хаттама № ____ _____ _______________
Алматы, 2012ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-7
I ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ЖАПОН ӘДЕБИЕТІ
1.1 Тарихи тамыр: әдеби, мәдени
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-20
1.2. Жапон әдебиеті тарихы, даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...20-38
1.3. Жапон әдебиетіндегі жанрлар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 38-45
II ЖАПОН ӘДЕБИЕТІНІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУЫ
2.1. Жапон әдебиетінің қазақ тіліне
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..46-48
2.2. Қазақ әдебиетіне жапон әдебиетінің
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 49-53
2.3. Жапон прозасының көркемдік
әлемі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .53-82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 83-84
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...85-87
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...88-8 9
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы.
Егеменді ел болуымыздың басты құндылығы қазақ оқырмандарын әлемдік
әдебиеттің классикалық үздік үлгілерімен, дүние жүзіне танылған даңқты
жазушыларының көркем дүниелерімен кеңінен таныстыру мақсатында мемлекеттік
Мәдени мұра бағдарламасы бойынша аударма саласына көп көніл бөлінуде.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаев бастамасымен іске асырылуда. Бағдарлама халықтың үлкен мәдени
мұрасын, оның ішінде заманауи ұлттық мәдениет, фольклор және салт-
дәстүрлерін, ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет
ескерткіштерін қалпына келтіру, ұлттық әдебиет пен жазбаның ғасырлар
бойындағы тәжірибесін жалпылау, мемлекеттік тілде әлемдік ғылыми ойлар,
мәдениет және әдебиет жетістіктерінің үздіктері негізінде толымды қор
жасауды зерттеу жүйесін құруды қарастырады.
Қазіргі таңда әлемдік көркем әдебиеттің де ең үздік туындыларын жүйелі
түрде ана тілімізге аудару қажеттігі туды. Әлемдік ақыл-ой мұраларын қазақ
тіліне аудару жұмысында аудармашыларға қойылар талапты күшейтіп, сапа
жағына қаттырақ көңіл бөлуге тура келеді.
Аудармамен ең алдымен тілдің мамандары, кәнігі қаламгерлер айналысқаны
жөн. Ғалымдар көбіне сарапшылық, кеңесшілік қызмет атқарса ортақ іске
көбірек пайда тигізеді. Қандай күрделі шығармалар да қазақтың қара тілімен
төгіліп, жатық сөйлеп тұрмаса, біз адамзаттың алтын қорын төл мұрамызға
айналдырдық деп айта алмаймыз [1].
Жалпы адамзат баласының бүкіл әлемді көркемдік бейне арқылы тануы оның
жалпы дүниетанымымен, болмысымен сабақтас. Адами болмыстың әмбебаптығы
халықтар арасындағы жақындықты, жақсылық пен жамандық, ақ пен қара,
махаббат пен зұлымдық жайлы ой-пікірлердің ұқсастығын туғызады. Осы тұста
қазақ-жапон әдеби байланысының да негізі олардың адамдық болмысымен астасып
жататыны шындық.
Әдеби байланыстар мен қарым-қатынастар, әдебиет әлеміндегі рухани
алмасулар – көркемдік дамудың өзгермес заңы болып табылады. Кез-келген
қоғамда дамудың қажеттілігінен туған мәдени, әдеби байланыстардың өзіндік
тарихы, бай мазмұны бар екені белгілі. Қазақ әдебиетінің көршілес елдер
әдебиетімен байланысы біздің әдебиетіміздің де мақсат-мұраттарына сай
келеді.
Әлемдегі әдебиеттердің диалектикалық байланысы туралы академик
Р.Нұрғали: Әр халықтың әдеби дәстүрі – бір кезең, бір дәуір емес, ұзақ
ғасырлар тудырған, ұрпақтан ұрпаққа беріліп, үнемі өзгеріп, түлеп, байып,
дамып отырған рухани игілік. Қашанда әдеби дәстүр мен әдеби даму - әдеби
қозғалыстың өзара ажырамас, тығыз диалектикалық байланыстағы құрамдас
қайнарлары,-дейді. [2,5б].
Жалпы әдебиеттегі әдеби байланыстардың мән-маңызы іргелі зерттеулер
жазған ғалым Ш.Сәтбаева: Көркемдік дамудың, әдеби үрдістің маңызды бір
заңдылығы - әдеби байланыстар - әдебиет әлеміндегі тоғысулар, қарам-
қатынастар, рухани байлықтар алмасулары. Қоғамның өрлеу жолымен даму
қажеттілігінен туған мәдени, әдеби байланыстардың өзіндік мол тарихы, бай
мазмұны бар. Өрлеу биігіне ұмтылған әрбір әдебиет томаға-тұйықтық пен
провинциализмнен бойын аулақ салып, дәстүрлі байланыстар орнауын, дамуын,
нығаюын қажетсінген, талай озық ақыл-ой ізденістері осы бағдарға
негізделген,-дейді [ 3, 3б].
Диссертация қазақ-жапон әдеби байланыстарының ерекшеліктерін ашып
көрсетуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Белгілі бір ұлт әдебиетінің қалыптасуы мен дамуында оның басқа халықтар
әдебиетімен әдеби байланыстарының мән-маңызы ерекше.
Әдеби байланыстарды дамыту - өте өзекті мәселелердің бірі. Әдеби
байланыстардың тарихи тамырларын анықтап, дәуір талабына сай туындап
отырған соны түрлерін саралап, оның заңдылықтары мен ерекшеліктерін
айқындау, уақыт қажеттігін жарату – бүгінгі өмір талабынан туып отырған
міндет [4,8б] - деген Ш.Сәтбаева пікірінің жаны бар.
Күрделі өзгерістерге, құбылыстарға бай кезеңдегі әдеби байланыстарды
жаңаша көзқараспен жүйелеу, заман талабына сай саралап, оларға лайық баға
беру қажеттігі бүгінгі күннің ғылыми талаптары болып табылады.
Кез-келген елдің мәдениеті мен әдебиеті жайлы сөз қозғағанда сол халық
туралы ғасырлар бойы қалыптасқан ұғымдарды жеңе білу мәселесі алдыңғы
орынға шығатыны сөзсіз. Себебі қай халық болмасын, мейлі, жапон, мейлі
кытай, мейлі орыс, барлық адамдарда олардың салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі
жайлы әбден орныққан, дайын бір ұғым қалыптасып қалған. Қазіргі жапон
әдебиетін тереңірек танып білу үшін оның өткен тарихына бір үніліп өткен
жөн. Сонда ғана оның бүгінгі тандағы өзгешелігі мен жаңашылдығы айқын
аңғарылады.
Соңғы кездері мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы бойынша аударма
саласына көп көніл бөлінуде. Соның нәтижесінде әлем әдебиетінің небір
жауһарлары қазақша сөйлей бастады. Бұрындары тек орыс тілінде ғана оқи
алатын әлем әдебиетінің классикалық шығармаларын енді қазақ оқырмандары өз
ана тілдерінде еркін оқып, әлемдік руханияттарды игере бастады. Осы көркем
аударма саласы арқылы өзге де өркениетті елдердің әдебиетімен, мәдениетімен
жақын таныса отырып, адамзатқа ортақ рухани құндылықтарды ғылыми айналымға
ендіріп, екі ел арасындағы рухани сабақтастықты дамытуды мақсат еттік. Осы
тұрғыдан келгенде қазақ және жапон әдеби байланыстарының сипатын анықтау
тақырып көкейкестілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Әрине, сан қырлы зерттеу нысаны тұрғысынан әдеби байланыстар тақырыбына
қалам тартқан ғалымдар баршылық.
Әдеби байланыстың теориясын, әдістемелік негізін сараптаған
В.А.Жирмунский [5], М.Х. Маданова [6], Ш. Сәтбаева [7], Ө.Күмісбаев [8]
т.б. ғалымдар қазақ және басқа ұлт әдебиетің сабақтастықтары, сәулелі
байланыстары жайлы кеңінен ой толғап, сүбелі дүниелер бере білді.
Жапон әдебиеті жайлы орыс ғалымдары көбірек зерттеген. Атап айтсақ,
Грищенков Р.В. [9], Н.И.Конрад [10], Григорьева Т.П. [11], А.Е.Глуская
[12], Горегляд В.Н. [13] және тағы басқалар.
Қазақ-жапон әдеби байланыстары жөніндегі зерттеулер деңгейі кенже
қалған қалған тақырыптар қатарында десек, артық айтқандық емес. Дегенмен,
бұл тақырып жайлы жазылған туындылар аз да болса бар. Қазақ-жапон әдеби
байланыстардың негізінің қалануына М.Әуезов [14], Ғ.Мүсірепов [15],
Ә.Кекілбаев [16] шығармалары дәнекер болды. Қазіргі таңда осы тақырып
төңірегінде Ш.Жылқыбаева [17], М.Алжанбай [18], Ж.Әскербекқызы [19] өз
еңбектерінде жапон әдебиетінің әр түрлі мәселелерімен қоса, жекелеген
қаламгерлердің шығармашылығын жан-жақты қарастырып жүр.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері.
Диссертациялық жұмыстың басты мақсаты - қазіргі кездері көп зерттеле
қоймаған қазақ және жапон әдебиетінің байланысы, әлем әдебиетіндегі
теориялық тың ойлар мен көркемдік бағыттар, олардың қазақ әдебиетіне
жасаған әсері, оларға тән ортақ әдеби-ғылыми тұжырымдар төңірегіндегі
мәселелерді зерттеу. Қалың қазақ оқырманына жапон әдебиетінің нәрін таныту,
ондағы дәстүр мен жаңашылдықты зерттеу болып табылады. Негізгі мақсатты
орындау үшін диссертациялық жұмыста мынадай басты міндеттерді шешу алға
қойылды:
− Қазақ әдебиеттану ғылымындағы қазақ-жапон әдеби байланыстарын
зерттеуге қатысты көзқарастарды жүйелеу;
− Жапон әдебиетінен қазақ тіліне тәржімаланған көркем аударманың ауанын
анықтау, нәтижелерін сараптау;
− Жапон әдебиетінің тарихы мен даму кезеңдерін қарастыру;
− Дәстүр және жаңашылдық мәселелеріне назар аудару;
−Жапон әдебиетінің прозалық шығармалармен танысу,талдау, олардың
көркемдік сапасын саралау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы көзделген мақсат-міндеттердің
шешілуі барысында алынған нәтижелерден айқындалады.
− Қазақ және жапон әдеби байланыстары әдебиеттану тарихында тұңғыш рет
арнайы ғылыми зерттеу нысанына айналды;
− Жапон әдебиеті жайлы біршама материалдар жинақталды;
− Қазақ және жапон халқының мақал-мәтелдері, салт-дәстүрлері, әдебиеті
кеңінен қарастырылды;
− XX ғасырдың басындағы жапон әдебиеті романистерінің бірнеше еңбектері
талданды.
Зерттеу нысаны.
Қазақ-жапон әдеби байланыстарына қатысты әдеби зерттеу еңбектері,
мерзімді баспасөз құралдарының материалдары, қазақ-жапон жазушыларының
әдеби және аударма мәтіндері. Аталған зерттеу нысанын жүзеге асыруда
негізінен XX ғасырдың екінші жартысындағы жапон романистері Акутагава
Рюноскэ [20], Ясунари Кавабата [21], Юкио Мисима [22], Харуки Мураками [23]
шығармашылығы басшылыққа алынады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері.
Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойылған мақсаты мен
міндетіне сәйкес анықталады. Диссертациялық жұмыста жүйелі, кешенді, тарихи-
салыстырмалы, талдау, саралау, жинақтау, тақырыптық салыстыру, мәтіндік
талдау әдістері қолданылады.
Зерттеу жұмысының дереккөздері.
Жұмысты жазу барысында мына қаламгердің еңбектері зерттеуімізге негіз
болды: М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ә.Кекілбаев, Ш.Жылқыбаева, Ж.Әскербекқызы,
М.Алжанбай, Ә.Балқыбек, А.Рюноскэ, Я.Кавабата, Х.Мураками, А.Кобо т.б.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік мәні.
Диссертацияда көтерілген мәселелердің ғылыми негізделуі мен шешімін
табуында М.Әуезов, Ш.Сәтбаева, Б.Майтанов секілді ғалымдардың теориялық
пікірлері мен тұжырымдамалары негізге алынды.
Басқа да қазақ, орыс, әлем әдебиеттанушыларының ой-пікірлері,
зерттеулері қарастырылып, ғылыми жұмысқа теориялық негіз болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік мәні.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін салыстырмалы әдебиеттану, жапон әдебиеті,
шығыс елдері әдебиеті, әлем әдебиеті, шығыс филологиясына кіріспе пәндері
бойынша лекцияларда, арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сарапталуы мен жариялануы.
Диссертациялық жұмыс нәтижелері мен тұжырымдары конференцияларда
баяндама ретінде тыңдалып, тиісті басылымдарда жарияланды.
Диссертацияның негізгі тұжырымдары ғылыми 5 мақала түрінде көрініс
тапты. (2010-2012ж.ж)
1. Қазақ-жапон мақал-мәтелдеріндегі ұлттық үндестік Құрышжанов оқулары
халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары – 8желтоқсан
2010ж. Б.208-210
2. Қазақ-жапон халықтарындағы қыз бала тәрбиесінің ерекшіліктері
Тәуелсіздік және қазақтың қайраткер қыздары атты республикалық ғылыми-
тәжірибелік конференция материалдары – 2011ж наурыз. Б.502-505
3. Жапон және қазақ әдеби байланыстары Тәуелсіздік және әдебиеттану
ғылымының теориялық мәселелері атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференция материалдары - 17ақпан,2012ж. Б.171-173
4. Жапон әдебиетіндегі жанрлар жүйесі Ұлт тағылымы – 2012.-№1.- Б.46-50
5. Жапон әдебиеті Ізденіс – 2012.-№1.- Б.230-234
Жұмыстың құрылымы.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде мәселенің көкейкестілігі, қазіргі кездегі зерттеу қалпы,
мақсаты мен міндеті, ғылыми жаңалығы, практикалық маңыздылығы жайында
айтылады.
Бірінші Қазақ және жапон әдебиеті атты бөлімде екі елдің әдеби
мәдени байланыстары. Қазақ және жапон елінің әдебиетіндегі, салт-
дәстүріндегі үндестіктер, тіл мәселесі, жапон әдебиетінің даму кезеңдері
кеңінен қарастырылады.
Екінші Жапон әдебиетінің қазақ тіліне аударылуы атты бөлімде жапон
әдебиеті үлгілерінің қазақ тіліне аударылуы, әдеби байланыстың негізін
қалаушылар жайлы айтылады. Сонымен қатар, XX ғасырдың басындағы жапон
романистерінің шығармалары жан-жақты талданып, қарастырылады.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша түйін жасалады.
I ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ЖАПОН ӘДЕБИЕТІ
1.1 Тарихи тамыр: әдеби, мәдени байланыстар
Азия мен Еуропаны қосып жатқан Қазақстанмен әлемнің көптеген елдері
әртүрлі тарихи, мәдени, әдеби, қоғамдық, саяси экономикалық байланысын күні
бүгінге дейін үзбей жалғастырып келе жатыр. Ежелден басталған бұл
байланыстар халық өмірінің мәдени өміріне, рухани дүниесіне де өзінің
барлық болмысымен ізін қалдырғаны даусыз. Адамзат қоғамының бір бөлігі
ретінде жасап келе жатқан қазақ мәдениеті шығыстық өркениеттің құрамдас
бөлігі ретінде даму үстінде. Ата-бабаларымыз өзінің күрделі сан-қырлы
тарихының қатпарлы беттерінде Қытаймен, Мысырмен, Үндістанмен, Сириямен,
Иракпен, Иранмен, Византиямен әр түрлі деңгейде мәдени байланыстар жасағаны
тарихтан мәлім.
Қазақ әдебиеті де кез келген әдебиет сияқты дамып, өркендеп, даму
үстінде келеді. Әрбір ұлттар мен ұлыстардың мәдениеті де, әдебиеті де бір-
бірімен аралас-құралас болған жағдайда ғана тұрақты түрде дамиды. Мұндай
табиғилық әдебиеттін толығуына және дамуына өз септігін тигізері анық.
Осындай қарым-қатынасты әдебиет қисыны тілінде әдеби байланыс дейді.
Әдеби байланыс түрлі халықтар мәдениетінің жақындасуына, рухани қарым-
қатынасының дамып, өркендеуіне үлкен үлес қосады. Бұл жайлы шығыстанушы
ғалым, академик Н.И.Конрад: Ұлттық әдебиеттің өсіп-өркендеуі мен даму
факторларының негізі - өзге халықтардың әдебиетімен өзара қарым-қатынаста,
байланыста болу болып саналады. Әрбір әдебиетте екі компоненттің болатыны
белгілі. Оның бірі – сол елдің өзінде дүниеге келген төл туындылар болса,
екіншісі – басқа елдерден енген кірме шығармалар. Сондай дүниелердің
негізінде әдеби байланыстың рөлі өзгеше көрінеді. Мұны қандайда бір әдеби
шығармалардың түпнұсқасымен тікелей танысып, сол туындымен ұлт әдебиетінің
тілінде оқуы негізінде және олардың аудармалары арқылы қанығуынан немесе
бір халық жазушысының шығармаларының мазмұны мен мотивтерін басқа елдің
жазушысының өзінше қабылдауынан пайымдауға болады. Осындай факторлар арқылы
бір елдің әдеби дүниесі екінші бір елдің меншігіне айналатыны сөзсіз
[24,290б].
Ежелгі замандардан түркі, араб және парсы әдебиеттерімен, сонымен қатар
орыс және батыс еуропалық әдебиеттерімен қазақ әдебиетінің тығыз байланыста
болғаны тарихатан белгілі. Қазақ әдебиеті батыс және шығыс елдерінің
әдебиетінің үлгілі тәжрибелерінен нәр алып, сусындап, өзіне керекті
үлгілерді алумен қатар, сол елдердің әдебиеттерін байытуда үлкен
белсенділік көрсетуде.
Аударма − әдеби байланыстың ең бір маңызды формаларының бірі саналады.
Орыстың белгілі ғалымы И.Г.Неупокоева аударма саласының екі түрлі қызметін
атап көрсетеді. Біріншісі, әдеби байланыстың құралы ретіндегі аударма – бұл
әдеби байланыстардың дамуы тікелей сол аудармаға байланыстылығында. Ал
екінші қызметі, шығармашылық қарым-қатынас формасы ретіндегі аударма –
мұнда аударма жалпы әдеби дамудың ең өзекті міндеттерін орындайды.
И.Г.Неупокоева әдеби қатынас формаларына мыналарды жатқызады:
аударманы, үлгі алуды, еліктеуді, стильге салуды, образды ұқсастықты
[25,11б].
Аударма ісі- болашағынан үміт күттіретін ғылым саласы, ал көркем
аударма қазіргі әдеби процестің ажырамас бір бөлігі саналады. Қазақ
жұртында көркем аударма теориясы мен практикасы мәселесіне М.Әуезов,
М.Қаратаев, З.Қабдолов, С.Сейітов, С.Талжанов, Ж.Ысмағұлов, С.Құспанов, т.б
ғалымдардың еңбектері арналған [26,393б].
Қазақ көркем аударма саласының дамуының ғылыми теориясын зеттегенде оны
4 кезеңге бөліп қарауға болады. Олар:
1. XIII-XIV ғасырлардағы Махмұд Қашқаридың араб тіліндегі Диуани лұғат
ат-түрік сөздігі мен Әбу Хаямның Китап әл-идрак лисан әл атран түрік-
араб сөздігін жатқызуға болады.
2. Көркем аударма арабтардың Орта Азия мен Қазақстанды жаулау кезінде
кеңінен таралды.
3. Қазақстанның Ресейге қосылуынан бастап Қазан төңкерісіне дейінгі
кезеңі, яғни, Н.Ильминский, Ы.Алтынсарин, А.Апсатаровтың сөздіктері мен оқу
құралдары жарық көрді. Сонымен бірге, Түркістан уалаяты, Дала уалаяты
газеттері мен Айқап журналы беттерінде орыс әдебиетінен аударылған
шығармалар жарияланды.
4. 1917 жылдан қазіргі уақытқа дейінгі көркем аударманың дамуы.
Қазіргі таңда аударма саласы жаңа бір белеске көтеріліп жатыр. Өзге
елдердің қаламгерлерінің үздік шығармаларын қазақ оқырмандарына танытуда
Астана қаласындағы Аударма баспасы үлкен еңбек сіңіріп келеді. Баспада
2004 жылдан Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында Әлем әдебиеті
кітапханасы сериясы бойынша әлем классиктерінің туындылары қазақ тілінде
жарық көріп келеді. Соңғы жылдарда орыс, француз, жапон, ағылшын және Латын
Америкасы елдері қаламгерлерінің бірқатар шығармалары төл тілімізге
аударылып, оқырман қауымға ұсынылып жатыр. Осылай қазақ аудармашылары
шеберлігінің ұшталуы мен жетілуі нәтижесінде қазақ халқы шетел әдебиетімен
танысып жатыр. Атап айтсақ, Акутагава Рюноскэ, Харуки Мураками, Юкио
Мисима,Абэ Кобо, Нобель сыйлығының иегерлері: Ясунари Кавабата, Оэ
Кэнзабуро сынды жапон әдебиетінің классиктерінің роман, повестері,
әңгімелері қазақ тіліне аударылды.
Зерттеуімізде жапон тілінен қазақ тіліне аударылып жатқан шығармаларға
тоқталмас бұрын, жалпы жапон әдебиетімен танысып өтсек нұр үстіне нұр
болары сөзсіз.
Жапон халқы қазақ еліне бейтаныс жұрт, оның рухани әлемі мен жан
дүниесі жұмбақ. Жапон әдебиеті – оқырмандарға орыс тілі арқылы таныс
болғанымен, қазақ тіліне аударылғандары некен-саяқ. Жапон жазушыларының
туындыларынан жапон қоғамының рухани бейнесін, беймәлім елдің болмысын
көруге болады. Жапон әдебиеті жайлы Әмірхан Балқыбек былай дейді: Дау жоқ,
бүгiнгi жапон әдебиетi - бүкiл әлем көзiн сүзiп отырған ең үздiк
әдебиеттердiң бiрi. ХIХ ғасырдың басында француз, орта тұсы мен соңында
орыс әдебиетiне қонған бақ бүгiнде Латын Америкасы мен iрiлi-ұсақты
аралдарға қоныс тепкен осы жапон әдебиетiне қонақтаулы [27,8б].
Жапондар - өздерін Нихон (Ниппон) деп атайды. Ни мен хон
иероглифтері Күн тамырлы, Күн негізді деген мағына береді. Ұлттың басты
рәмізі – туында Күннің таңбалануы да арғы тегінде тағзым етудің бір белгісі
болса керек. Қазақтың арғы бабасы – Ғұндар мен Сақтар да Күнге қарап
сиынған.
1600жылы Жапонияға алғаш қадам басқандардан бірі ол ағылшын ғалымы
Вильям Адамс. Талай ғасыр томаға тұйық жатқан елдің есігі енді ашыла
бастағанда, қарым-қатынас үзіліп қалады. Алайда ішінара сенімге кірген
ғалымдардың жазбалары арқылы Жапония жайлы тың материалдар шет елдерде
мәлім бола бастайды. Соның бірі – XVII ғасырда голландықтармен ілесіп
келген неміс дәрігері Энгельберт Кемпфердің зерттеулері. Кемпфер Жапония
жайлы Жапония тарихы, Нагасакиден Эдоға дейін атты еңбектер жазып,
еуропалықтарға әлі жат көптеген еңбектер ұсынды. Бұған Голландияның Ост-
Индия компаниясын өзінің көмегін тигізді. Ал Исаак Титсинг өзінің
жазбаларында Жапонияның табиғатын, этнографиялық салт-дәстүрлерін кеңінен
сөз етті.
Екі жүз жыл бойы бірде-бір шет елдікті еліне кіргізбей, өз адамын
сыртқа шығармай, тұйық тірлік кешкен Жапония XX ғасырда есігін баршаға
айқара ашты. Ғалым да, саудагер де, жұмысшы да кірді бұл елге. Солардың
легімен еуропалықтар елге еніп, мәліметтер жинақтады. Соның бірсыпырасы –
орыстардың жинақтаған жапон тарихы. Ресей Жапонияны тыңғылықты зерттеді.
Жапон әдебиетінің ең көп аударылған тілі орыс тілі. Жалпы Ресей жалғыз
Жапония ғана емес, Қытай мен Үндістанды, Орта Азия елдерін терең зерттеді.
[17,26б]
Жапонияда осы күнге дейін түрлі тақырыптардағы кітаптар мен оқулықтар
көп мөлшерде тысқа басылып шығады. Жапониядағы кітап дүкендерінде әртүрлі
салалық кітаптарды қызыға іздестіріп жүрген кішкентайлар мен ересек адамдар
көп кездеседі. Қазірде жапон елінің басты құндылықтарына мемлекеттің
негізгі тірегіне айналған жапон тілі, жапон дәстүрі, жапондық менталитет,
жапон жері деген ұғымдар кіреді. Осындай құндылықтарды үйлестіре білген
жапон ұлты жапондық рухты асқақтатып, дүниежүзіне мойындатып отырғаны
баршамызға мәлім.
Шығыстың көне әдеби-тарихи құнды мұраларында гунну, сунну, турк, т.б.
тарихтағы ірі-ірі елдердің атаулары кездеседі. Бірақ Ресей шығыстанушылары
осы еңбектерді орыс тіліне аударғанда идеологиялық мақсатпен бұрмалауға
орын берген. Ол қателіктер түпнұсқамен салыстырғанда анық байқалады.
Хэйкэ моногатори жапондардың тарихи шежіресі. Онда тарихи оқиғалар
кеңінен баяндалған. Еңбекті жапон тарихының ғана емес, Шығыс тарихының
хронологиясы деп атауға болады.
Жапон халқының дүркіреген тарих баянын сөз ететін Хэйкэ моногатори
атты эпопеясында ғұндар, түркілер жайында мол мәліметтер кездеседі.
Шаньдунның әскери қолбасшысы болған Ань Лушаньның тегі түркі екендігі де
осы еңбекте жазылған [17,26б].
Қазақтар мен жапондарды біріктіретін ортақ факторлердің бары рас. Ең
алдымен ол тіл бірлігі, яғни, лингвистикалық тұрғыдан алар болсақ, қазақ
және жапон тілдері бір-біріне ұқсас. Қазақ тілі алтай тілдері тобына
жатады, оған жапон тілінің де қатысы барына күмән жоқ. Одан өзге, қазақтар
мен жапондардың ұқсастығы нәсілдік тегіне де байланысты. Зерттеулер
нәтижесі жапон архипелагының айналасында өмір сүріп жатқан Азияның өзге
халықтарына қарағанда, генетикалық тұрғыдан жапондардың буряттарға яғни
солтүстік моңғолдарға жақын екенін көрсетті. Қазақтар мен моңғолдардың да
генетикалық туыстығы дәлелденген дүние. Сондықтан да екі халықтың
бауырластығы айтпаса да түсінікті.
Жапон тіл білімі тарихы негізгі үш кезеңге бөлінеді: 1.VIII-X ғасырлар
аралығы, 2.X-XVII ғасырлар аралығы, 3. XVII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың
ортасы.
Жапон тілінің дамуына назар аударсақ:
−VIII ғасырда қытай иероглифтерімен жазылған көне ескерткіштерді
зерттеуден басталады;
−IX ғасырдың бастап буын жазуының ұлттық жүйесі – қана қалыптасты;
−XI ғасырда үнділердің әсерімен Кананын фонетикалық жүйені білдіретін
әліпбиі – годзюон пайда болды;
−XI-XII ғ. көне мәтіндерді түсіндіру жұмысы жүргізілді;
−XVIIғ. Кэйтю VIII ғасырдағы фонетикалық жүйеге сүйеніп, тарихи
орфография жасалды;
−XVIII ғ. 2-жартысымен XIX ғ. 1-жартысында жапон тілдік дәстүрі
қарқынды дамыды. Н.Мотоори, Н. Фудзитани, Г. Тодзе көне жазулар мен
фонетиканы зерттеуді жалғастырады, сөз таптарынын классификациясын жасады.
−XIX ғ. бастап Жапонтануға Еуропа тіл білімі ықпал етті.
−XXғ. 1-жартысында Жапонияда бір катар теориялық енбектер жарық көрді
[28 ].
Жапонияда 2000 иероглифті білу жеткілікті. Жапон тілі мен қазақ тілінің
ұқсастықтарын табу үшін қазіргі жапондар білмейтін көне иероглифтердің
сырына үңілу қажет. Ондай таңбалар қазірде жапондар оқымайтын, оқуды қажет
деп таппайтын көне еңбектерінде ғана сақталған. Сондай ескі кітаптардың
ішінде көне жапон тіліндегі ескі жырлар, аңыз-әпсаналар бар. Ондай
кітаптарды 50 жыл бұрынғы жапон филологтары оқи алатын. Олар кеткен соң
көне дүниелерді зерттейтін, зерттейтін маман қалмаған. Қазіргі мамандардың
зерттеушілігі тар саламен ғана шектеліп қалған. Ғылыми-творчествалық
ізденіс дегеніміз – жапонның қазіргі әдеби туындылары мен ежелгі
кітаптарындағы әрбір иероглифті фонетикалық, семантикалық, этимологиялық
мәнін зерделеп, әдеби танымдық маңыздылығын ұзақ уақыт зерттеу [29,10б].
Жапонтанушы Шарафат Жылқыбаева жапон тілін зерттеп төмендегі сөздердің
фонетикалық, семантикалық мағынасын қазақ тілімен салыстыра келе мыңнан аса
сөзді атап көрсеткен:
Кесте 1.
Жапонның қазіргі ортақ Қазақ тіліндегі мағынасы
тілінде оқылуы
Аппа, апа, оппа, обаа,оба Апа
Тори Торғай
Суй Су
Да Дала
Йота Оттау
Михарасу Қарау
Йай әй
Юиноу Үйлену
Руй Ру
Йору өру
Йовасу Мас
Чири Шырынды
Биби Бибі
Букабука Бұқадай
Вайвай Байбалам
Кодзика Қозықай
Фунзори Зор
Бузутто Бұзылған
Матоосу Тосу
Боутто Бұлт
Дараку Дарақы
Кучику,хоучику Қуып шығу
Цурэтэ Сүйрету
Пара-пара Пора-пора (терлеу)
Хидзири Қызыр (әулие)
Сонна Сондай
Суру Сүрлеу
Така Таға
Тара-тара Тарам-тарам
Корикоу Қорғау
Масака Масқара
Тацу Тасу
Тай Таю
Сан Сан
Ханэ Қанат
Шинау Сыну
Аэтэ әдейі
Джибэта Жер беті
Каэру Қайырылу
Шимиру Шымырлау
Со Сот
Атэ Атына
Уччяру Ұшыру
Тосса Тосын
Куро Қара
Манэ Мәнер
Үрей Үрей
Осан Босан(бала туу)
Бұл әрине Ш.Жылқыбаева келтіріп отырған сөздердің барі емес. Мұнда
фонетикалық және семантикалық жағынан жуықтығы бар деп есептеген сөздердің
бір бөлігін ғана келтіріп отырмыз. Негізінен жапон тілі мен қазақ тілін
арнайы салыстыра зерттеу аса ауқымды тақырыптардың бірі саналады.
Белгілі бір елді немесе ұлтты тануға бағытталған ғылым, әсте сол
халықтың тарихын зерттеумен шектелмейді. Әсіресе, өзге ұлтты, басқа елді
тануда ең алдымен сол елдің әдебиеті мен мәдениетін зерттеуге баса назар
аударылады. Өйткені әдебиеті мен мәдениетін тереңрек қарастырып, зерттеген
сайын, ол халықтың рухани бет пердесі жарқырап көрініп, айдындай ашыла
түседі.
Қазақ халқы мен жапон халқының мақал-мәтелдерінде ұлттық үндестіктер
байқалады.
Дүниетанымдық элементтерді өз бойына мол дарытқаны да, дүниені
көркемдік әдіспен бейнелеуде күрделі жанрлық ерекшелігі мен дараланатыны да
және философиялық мазмұнның тереңдігі жағынан шағын жанрлардың ішіндегі
шоқтығы биігі де – мақалдар мен мәтелдер [30,57б].
Мақал - мәтелдер – ғасырлар шежіресі, ауыз әдебиетінің бір түрі. Онда
халық тарихы, оның әлеуметтік тіршілігі, ақыл-өнегесі мол көрініс тапқан.
Мақал-мәтелдер дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Мұнда
өмірдің сан-алуан құбылыстарына баға беріліп, үлкен түйін жасалады,
халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі қорытылады. Олар – қолдану әдісі мен
аясына қарай, мазмұн мен мәні жағынан сан түрлі құбылып отыратын көне де
күрделі жанр. Мақалдар мен мәтелдердің дүниетанымдық табиғатының
күрделілігі оның көнелігі мен қолдану аясының кеңдігінде ғана емес,
мыңдаған ұрпақтардың ми қазанында құрыштай шыныққан ой-өрісінің биіктігіне,
тәжірибе тезінен сұрыпталып өткен сұлу мүсіні мен ой маржандарының
тазалығында жатыр [31,93б].
Мақал-мәтел - халықтың өмір тәжірибесінен шыққан айқын ойды үгіт-
насихат, өнеге-өсиет ретінде көркем бейнелеп жеткізетін нақыл сөз. Мақал-
мәтелдерден әр халықтың тарихы, өмірі, қоғамдық тұрмысы көрініс табады.
Мақал-мәтел бір дәуірдің ғана жемісі емес. Ол халықтың өткенімен тығыз
байланысты болады. Мақал–мәтелдер өздерінің ішкі мазмұны, мағынасы жағынан
әрбір дәуірдегі түрлі тарихи оқиғаларды, халықтың салт-дәстүрі мен әдет-
ғұрпын, тұрмыс-тіршілігін бейнелейді. Сондықтан-да, мақал-мәтелдер ұлттық
сипатағы тақырыптарға бай болып келеді [32,77б].
Мақал-мәтелдердің тақырыптары әр алуан. Ол халықтың әлеуметтік,
шаруашылық, рухани өмірін түгел қамтиды. Негізгі тақырыбы: еңбек пен ерлік,
достық пен қастық, ақыл мен өнер-білім, ынтымақ пен бірлік, отан туралы
болып келеді.
Жапон халқының өмірінде мақал-мәтелдер ерекше орын алады. Жапонияның,
оның халқының ұлттық ерекшелігін, әдет-ғұрпын және тұрмысын білгісі келген
әр адам бұл таныстықты жапон мақал-мәтелдерімен бастағаны дұрыс. Өйткені,
жапон ұлттық мақал-мәтелдері дарынды, еңбекқор халықтың ұлттық бейнесін
барынша анық қалыптастырып, жапон тілінің поэтикалық сұлулығын сезінуге
көмектеседі.
Жапон мақал-мәтелдерінде әлемде өмір сүретін басқа халықтар арасынан
өзіне тән сипатымен ерекшеленетін жапон халқының өмірілік ұстанымы мен
көзқарасы, көңіл-күйі, қуанышы мен қайғысы, сүйініші мен жұбанышы кеңінен
көрініс табады.
Жапония халқы өзінің ұлттық құрамы, тілі, мәдениеті мен ділі тұрғысынан
бір текті болып келеді [33,53б]. Бұл елдің аумағында қолданылатын басты
бірден-бір тіл - жапон тілі.
Жапон өркениетіне алғаш кез болған адам жапондықтармен неғұрлым жақын
танысып олардың тұрмысына тереңрек көз салған сайын, соғұрлым олардың басқа
халықтардан өзгеше, өзіндік ұлттық келбеті, рухани бейнесі бар екенін айқын
аңғара бастайды.
Жапонияда болған кез-келген адам бұл ел тұрғындарының бойындағы
әдептілік, кішіпейілділік сияқты қасиеттерге ерекше көңіл бөледі.
Жапондықтар Әдептілік – жетістік кепілі, Кішіпейілділік – даналықтың
сәні, Кішіпейілділік – құрметке жеткізер, Сыпайылық – барлық есіктерді
ашар десе, қазақ халқы Сыпайының сыры мол, Сыпайы сырын жасырмайды,
Сыпайыны үйде көрме, түзде көр, Ұлық болсан, кішік бол деген мақалдарды
берік ұстанады.
Қазақ халқының ерекше бір қасиеті – қонақжайлылығы. Қонақты атаңнан ұлы
дейтін атам қазақ Қонақ құдайдың еркесі, Құтты қонақ келсе, қой егіз
табады, Қонағыңның алтынын алма, алғысын ал дейді. Ал, жапондардың
сыпайылығы - халықтың шын мәнінде жоғары тәрбие мен білімінің дәлелі болып
табылады. Оларға дауыс көтеру, жанжалдасу сияқты қылықтар мүлде жат.
Жапондықтар өз ойларын аса кішіпейілдікпен, қайталап кешірім сұрау арқылы
білдіреді. Кездескенде үнемі күлімсіреп қарсы алады. Осыған қатысты халық
тілінде келесі мақал-мәтелдер тараған: Күлімсіреу ешкімге зиян келтірмес,
Күлімсіреген адамға оқ та атылмас. Жапондықтар өз басына түскен
қиындықтың немесе тап болған ауырпалықтың салмағын айналасындағы басқа
адамдарға түсірмеуге тырысады. Олардың тәрбиесінің ерекшелігі осында: өз
кедергілері арқылы басқаларға кедергі жасағылары келмейді. Сол себептен
күлімсіреу – олар үшін аса кішіпейілдіктің, тілектестіктің көрінісі мен
белгісі болып табылады.
Жапония – білім беру деңгейі жоғары ел. Жапондықтар Түзелуден ұялма,
білімсіз болудан ұял Білімсіз адам, бөрене секілді, Сауаты жоқтың ақылы
да жоқ, Оқыған – олжаға батар, Білімсіздің күні ғәріп деп санайды. Ал
бізде, Білімнің алды жарық, білімсіздің түбі ғаріп, Білім қымбат, білу
қиын деп айтады. Жапондықтар білім алу тұрақты және үздіксіз болу керек
деп кеңес береді: Білім алу өрге арба сүйрегенмен тең, жібере салсаң,
төмен кетер. Жапондықтарға ортақтасу, ұйымшылдық сезімдері тән. Олар
халықтың дана сөздеріне сай өмір сүреді. Біреулер қуанса, бірге қуан,
Біреулердің қайғысына сен де ортақтас, Дала – далалар, адам – адамдар
арасында өзін жақсы сезінер, себебі, көпке қарсы жалғыз тұра алмассың.
Адам тұлғасы оның күнделікті әдеттерінен, қылықтарынан және істеген
әрекеттерінен көрініс табады. Жапон мақалында Жылқы – жүргенде, адам –
сөйлескенде танылар делініп, адал, парасатты және кеңпейілді болуға
шақырылады: Жолбарыс – терісін, адам – жақсы атын сақтауға тырысады,
Байлық – үйді, ізгілік - адамды көркейтеді.
Жапондықтардың тұрмыстық ұстанымы бойынша, үй ішінің, отбасының сәнін
келтіретін – бала-шаға, олар бұл жөнініде: Дүниедегі басты байлық –
балалар дейді. Осы тұста жапондардың қазақ халқымен үндестігін айқын
аңғаруыға болады. Біз үшін де Бала – бауыр етің, Балалы үй базар,
баласыз үй қу мазар. Жапондықтардың бойынан табылатын тағы бір қасиет –
олардың балажан болып келуі. Ата-ана ойы – балада, Ата-ана мейірімділігі
теңіздей шексіз. Дегенмен, қыз баланың дүниеге келуі жапондарды аса
қуантпайды, Үш қызың бой жетсе – үйіңдегі байлығың кетер деген мақал
кеңінен тараған. Ал, ұл баланы тәрбиелеп, өсіру – қарттық шақты қамтамасыз
ету деген сөз. Жапондықтар өз балалаларын үлкендерді, әсіресе ата-ананы
сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейді. Адамгершіліктің ең үлкен көрінісі-
балалық борышты өтеу.
Жоғарыда айтылғандай, Жапонияға барған кез-келген адам халықтың
еңбексүйгіштігін ерекше айтады. Халықтың даналық сөздерінде еңбекқорлық пен
шыдамдылық аса жоғары бағаланған: Еңбексіз күн – азықсыз күн, Шыдамдылық
- өмір байлықтарының бірі, Шыдамды ағашта алтын өсер.
Келтірілген жапон мақал-мәтелдерінен бұл халықтың тәрбиесі, өмірлік
көзқарастары, тұрмысы мен дүниетанымы көрініс тапқан.
Мақал-мәтелдер – кез келген халықтың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа
мұра ретінде қалдырылып отыратын даналығы, қазынасы. Себебі, оны шығарушы
да, пайдаланушы да халықтың өзі. Жапондардың тілдік өнерінде мақалдар
ерекше орын алады. Олар мақал-мәтелдерді баспасөз беттерінде, әдеби
шығармаларда және көпшілік алдында сөйленетін сөздерде кеңінен пайдаланады
[34,45б].
Жапонияның қоғам, саяси қайраткерлері өздерінің ресми сөздерінде, басқа
ел мемелекет басшылары және дипломаттарымен келіссөздерінде мақал-
мәтелдерді жиі қолданады. Мысалы, жапон үкіметінің өкілдері Жапония мен
Ресей арасындағы достық қарым-қатынасты дамыту қажеттігі мәселесін қорғау
барысында Жақын көрші – алыс туыстан артық деген халық даналық сөзін жиі
қолданады.
Жалпы жапон мақал-мәтелдерінің ең басты ерекшелігі – ұлттық мәдени
нақышты қамтуында, оларды халықтың өмір сүру ерекшелігімен, рухани өмірімен
және шаруашылығымен терең байланыстылығында. Олар да түрлі тарихи
жағдайларда құрылған, бірақ сонда да халықтың арманын, мақсатын көрсетеді.
Тегінде мақал-мәтел қай халықтың болсын жан дүниесінің, мінез- бітімінің,
тыныс-тіршілігінің айнасы, ол сол халықтың сөздік қорының байлығын танытып
қана қоймай, оның уақыт санын құны артпаса, арзымас қазына екенін сездірер
белгісі.
Дәстүр ұғымы көптеген халықтарда tradition деп аталады. Бұл ұғым
бүгінде белгілі бір ұлттың ту базғыдан ата-бабасынан бері қарай ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасып келе жатқан ой сана, этика, салт-сана, әдебиет, өнер
салаларын қамтитын дәстүр деген ұғым болып қалыптасты. Ал ұлттық
дәстүрдің мазмұндық ерекшелігіне атақты дәстүртанушы ағылшын ғылымы
Я.М.Карр былай сипаттама береді:
− Дәстүр ұлттың тарихи бойында жинақталады. Ол ата-бабалар тілі мен ой
санасы арқылы мына заманға жетіп отырған болса, белгілі деңгейде жаңғырып,
жаңаланып ұрпақтан-ұрпаққа жол тартады.
− Дәстүр түптеп келгенде ұрпақтан-ұрпаққа сол ұлттың білімі, нақтылап
айтқанда ұғым түсінігі ретінде жалғасады, ауысады.
− Дәстүрдің барлық мазмұны түгелге дерлік тілде, тұрмыс салтта,
фольклорда, өнерде өмір сүреді.
− Дәстүр негізінен ұлттың рухани тірлігіне нұсқаушылық және
теңгермешілік роль атқарады [35,10б].
Әр ұлтта туыстық қарым-қатынас әр түрлі болады. А.С.Смағұлова [36],
С.Қожахметов [37], Х.Арғынбаев [38], Б.Қожабекова [39] т.б. ғалымдар қазақ
халқының туыстығы, отбасына байланысты салт-дәстүрілері, әдет-ғұрыптары
жайлы зерттеп, кейбір деректерді түркі халықтарының туыстығы, отбасына
байланысты салт-дәстүрімен салыстырған. Олар қазақтың туыстығын түркі
халықтарынан басқа ұлттармен салыстыра қарастырған жоқ.
Жапондардың туыстық қарым-қатынасын қазақ халқының туыстық қарым-
қатынасымен салыстыруға болады.
Жеті атасын білмеген – жетесіз демекші қазақ халқы кейінгі ұрпаққа
жеті атасын білуді міндеттеген, ұрпағына үйретіп, жаттатып отырған. Жеті
ата: бала, әке, ата, арғы ата, баба, түп ата, тек ата.
Қазақта бұрын фамилия болмаған. Қазақстан орыс империясына кіргеннен
кейін фамилия пайда болған. Қазақтың фамилиясының бір ерекшелігі - ата-
бабаның атын атау. Мысалы, өзінің атасының атына -ов, I ова қосып
Айқынов, Айқынова сияқты фамилия жасайды. Қазір орысшаланған фамилияға
-ов, -ова қосылмайтын да фамилиялар бар.
Жапон халқында фамилия жапонша айтқанда мёуджи немесе сей,
негізінен еркек арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасады. Сондықтан рудың
шежіресіне ұқсап, бір фамилияның шежіресі болады. Оны жапон тілінде каху
деп айтады. Осы шежіреге әдетте еркек адам ғана жазылады. Жапонияда фамилия
көбіне ата-бабалар тұрған жердің атына байланысты. Мысалы, Танака - күріш
өсіретін жерлердің арасында, Мидзусава -таудын арасындағы өзен, т.б.
[40,52б]
Қазақ халқының дәстүрі бойынша әр азаматтың үш жұрты болады. Олар: өз
жұрты – ағайын жұрт, яғни әке жағының туыстары, нағашы жұрты - шеше жағының
туыстары, қайын жұрты - жұбайдың туыстары. Бұл үшеуі де жанашыр, сүйеніш,
қорғаныш болып саналады. Туыстық негіз бен атаулар осы үш жұрттан басталып,
жақындық қатынас ағайын, туыс, нағашылы-жиенді, жамағайын, жекжат, жұрағат
деп аталады.
Жапон халқының дәстүрі бойынша туыстық категория екіге бөлінеді.
Біріншісі -шинсэки (шинзоку немесе шинруй деп те аталады). Әке
жағының туыстары мен шеше жағының туыстарын бірге айтады. Әке жағын ғана
айтатын болса чичикатано шинсеки, шеше жағын ғана айтатын болса
хахакатано шинсеки деп айтуға болады. Екінші туыстық категория -инсэки
(инзоку немесе енджа деп те аталады). Өзі немесе өзінің туысы
некелескен кісілерді және олардың туыстарын осы сөзбен айтады, мысалы,
қайындар, құдалар [40,53б].
Жапон халқы мен қазақ халқының туыстық терминдерін салыстырғанда
бірқатар айырмашылығы бар. Мысалы, қазақта аға деген сөзді бір әке-
шешеден туған (немесе бір рудағы ағайын туыстың) жасы үлкен жігітті айтады.
Ағаның жөні де, жолы да үлкен болып есептеледі. Жасы кішілер аға алдында
әдеп сақтайды. Аға – жасы кішілер үшін айбар, қорған, сүйеніш әрі мақтаныш.
Іні - бірге туған ағайынды адамдардың жасы кішісі. Оның жасы кіші
болғандықтан, жолы да кіші болады. Ағайындар бас қосқанда жеңіл-желпі
жұмысты іні атқаруға тиісті. Апа - бірге туған және туыстардың жасы үлкен
қыздары оның інілері мен сіңілілері, келіндері үшін апа болады. Бұлардан
апаның жолы үлкен және оған құрмет көрсетіледі. Апаның күйеуі жезде болады.
Қарындас сіңлі - ағайындылар ішінде өзінен жасы кіші қыз. Бұлар аға,
іні үшін қымбат та қимас жандар. Қарындас пен сіңілілер өзінен үлкендер
алдында батылдау да еркелеу, еркіндеу болады. Жиен – қыздан туған бала.
Жиен – нағашы ауылы үшін ерке әрі айтқанын орындататын сыйлы адам. Шешенің
руының кісісі болса, нағашы аға, нағашы іні, нағашы апа, нағашы
қарындас, нағашы сіңлі болады [41,302б].
Жапон тілінде туған аға ани, туған іні отоуто, туған апа анэ,
туған қарындас және сіңлі имоуто деп аталады. Әкенің және шешенің аға-
інісі одзи болады, олардың әйелі оба болады. Әкенің және шешенің апа-
сіңлісі, қарындасы оба болады, олардың күйеуі одзи болады. Яғни, жапон
тілінде жеңге жезде деген арнайы термин жоқ. Одзи, обаның балалары
жалпы итоко болады. Итоконы қазақ тілінде әкенің аға-інісінің ұл баласы
болса немере ағаң немесе немере іні, әкенің апа-қарындасының баласы
болса жиен, апа-сіңлінің балалары бір-біріне бөле, шешенің аға-інісінің
ұл баласы болса нағашы аға немесе нағашы іні деп бөлек атайды. Тағы бір
айырмашылығы - қазақ тілінде ұлдың баласы немере, қыздың баласы жиен
болса, жапон тілінде екеуі де маго деген бір сөзбен айтылады [40,54б].
Құда, құдағи деген термин жапон тілінде жоқ. Қайын ата -щуто,
қайын ене - шутомэ деп аталады. Қайын аға - гирино ани,қайын іні
- гирино отоуто, қайын апа - гирино анэ, кайын гирино имоуто
болады. Балдыз - гирино отоуто немесе гирщ имоуто. Гирино деген сөз
кан арқылы емес, неке арқылы туыс болған деген мағынаны білдіреді.
Туыстық термин бойынша қазақтар рудың айырмашылығына көп мән береді,
жапондар әке жағы мен шеше жағын онша ажыратпайды деп айтсақ болады.
Қазақ халқында да, жапондарда да екі ұрпақ бірге тұратын отбасы (әке,
шеше бала) және үш ұрпақ бірге тұратын отбасы (ата, әже, әке, шеше, бала)
көп кездеседі.
Қазақта да, жапонда да дәстүр бойынша отбасын басқаратын ер кісі.
Қазақша отағасы, жапонша качоу (үй иесі). Қазақ тілінде шаңырақ - тек
киіз үйдің шаңырағы ғана емес отбасы, ұрпақ деген мағынаны білдіреді.
Жапон тілінде иэ, яғни үй, тек салынған үй ғана емес, бір үйде тұратын
отбасы, ата-бабадан ұрпақ жалғасатын шаңырақ деген мағынаны білдіреді.
Жапон отбасы — иэ ешқашан басшысыз болмайды. Әдетте сол үйдің әкесі
басшылық етеді; әкесі өлсе, сол үйдің үлкен ұлы — тенан әлгі дәулетке
басшы боп саналады. Әкенің баспанасы мен шаруа жайы да соған қалады. Оларда
еншіні үлкен балалар емес кіші балалар алады. Кіші балаларды дзиссанан
деп атайды. Дзиссанандардың отау үйі — хонкэ деп, ал үлкен ұл тұратын үлкен
үй — додзоку деп аталады. Отау үйлер үлкен үйге бағынышты; салт бойынша
ірге ажыратпай, бірге отыруға, не істесе де, үлкен үйдің адамдарымен
ақылдасып істеуге тиісті [16,133б].
Қазақтың дәстүрі бойынша ұл бала үйленгеннен кейін енші беріп бөлек
отау етіп шығарады. Ең кенже бала сол үйде қалып, кара шаңырақ иесі болады.
Жапонияда түңғыш бала - отбасының фамилиясын жалғастырушы болып есептеледі.
Кейбір жағдайда тұңғыш баладан басқа балаларды баласыз отбасы асырап алады.
Олар сол отбасының фамилиясына ауысады. Отбасында ұл болмай қыз бала ғана
болса, қыздың күйеуі сол үйдің баласы болып, қыздың фамилиясына ауысады
(жапон тілінде мукоёуши деп аталады). Олар шаңыраққа ие болады.
Япония халқының ұғынуынша: дүниеде бала қалмағаннан жаман нәрсе жоқ.
Сондықтан бала таппаған қатынды шығаруға жол бос. Қатын бала таппайтын
болса, тұқым үзіледі, тұқым үзілсе, ата-бабаның аруағы ұмытылып кетеді
дейді. Және Жапонияда атаның қанын өзгертпеу керек деген бір әдет бар.
Қатын алғанда өзімен тұқымдас жақын атаның қызын алу керек. Басқа атаның
қызын алса қан өзгеріп кетеді-міс. Бұл әдеттер осы күнге шейін күшті
[14,88б].
Қазіргі жапондар қазақтармен салыстырғанда баланы аз туады. Бір
отбасында біреу, екеу, көп болса төртеу болады. Бұрын Жапонияда сегіз-тоғыз
балалы отбасылар болған. Заманға байланысты бала туу азайып кетті. Сол
сияқты кейінгі уақытта қалалы жердегі қазақтарда да бала туу азайды.
Дегенмен, қазақтар әсіресе ауылды жерде бір бала бала емес деп отбасында
көп бала болғанын жақсы көреді.
Қазақта қырық күннен шыққанша негізінен қайын ене келін мен сәбиді
күтеді. Жопонияда кайын ене бірге тұрса, келін мен сәбиді күтеді. Кейде
әйел өзінің әке-шешесіне барып босанып, жас сәбиді қыздың күтетін жағдай да
болады .
Қазақ отбасында тұңғыш баланы көпшілік жағдайда әбден ер жеткенше үлкен
әжесі мен әкесінің қамқорлығында болып, бала солардың баласы есебінде
тәрбиеленеді.
Жапонияда жаңа туған жас балаға жеті күннен кейін ат қойылады, ал бір
айдан соң оны алғаш рет синтоистер храмына апарып, екі шекесіне тұлым ғана
қалдырып, қарын шашын алады. Ол күні балаға ең қымбат кимоно кигізіледі.
Жапонияда келешекте шаныраққа ие болатын тұңғыш балаға ерекше қарайтын
дәстүр бар. Оған жақсы тамақ беріп, жақсы киім кигізген. Тұңғыш бала
балалардың арасындағы мәселелерді шешіп тұрған.
Қазақта бесік қасиетті, киелі, құтты мүлік, сәбидің алтын ұясы болып
табылады. Бесікті балаға көбіне нағашылар жағы әкеледі. Оңтүстік
Қазақстанда сүндет тойына тай әкелетін де нағашы жұрты бар. Жапондарда жаңа
туған сәбиге сыйлықты нағашылары алып келеді. Жапонияда наурыз айының үшін
қыздар күні деп саналады. Қыздар мерекесі Хина мацури (қуыршақтар
мерекесі) деп аталады. Осы күні нағашылары патша және патшайым бейнесіндегі
куыршақты сыйға тартады. Мамыр айының бесі ұлдар күні деп есептеледі,
нағашылар сол күні ұл балаға самурай бейнесіндегі қуыршақтар әкеледі.
Жапонияда қыз баланың ойнайтын ойыншығы ұлттық нақышта жасалады.
Мысалы, Карута тори деген ойынды кішкене баладан бастап, ересек адамдар
да ойнайды. Әр ойын әншейін уақыт өткізу үшін емес, елінің өткенін санасына
сіңіруге арналған. Карута ториді ойнау үшін байырғы әдебиеттен жүз жыр
білуі керек. Бұл жүз ақынның өлеңін жатқа айту деген сөз. Фономенді ми
қабілеті осылай дамиды.
Жапон еліңің бала тәрбиелеу ісі жөнінде жапонтанушы Жылқыбаева Шарафат:
Жапондар бала тәрбиелеуде ұл, қыз деп бөлмейді. Екеуін де қазақ халқы
сияқты еркелетіп өсіреді. Күншығыс елі мен қазақ халқының ұлттық
тәрбиесіндегі ұқсастықтар – ер баланы ел қорғаны, қыз баланы келешек отбасы
ұйытқысы болуға баулу,-дейді [42].
Бұрын қазақтарда да, жапондарда да атастыру салт-дәстүрі болған.
Қазақта бесік құда болатыны сияқты, жапондар да кейде жас сәбилерді
атастырған.
Қазіргі қазақтар өздері танысып, қызды қолынан алып немесе алып
қашып үйленеді. Қолынан алғанда, жігіттің әке-шешесі қыздың әке-шешесіне
барып құда түсіп, сырға тағады. Одан кейін қызды ұзатады. Қыз жігіттің
үйіне келін болып түскеннен кейін үйлену тойы болады. Алып қашқанда, жігіт
өзімен бірге жүрген, немесе өзіне ұнаған қызды алып кетеді. Қыз жігіттің
үйіне келін болып түскеннен кейін жігіт жағы қыз жағына хабаршы жібереді.
Қыз жағы жігіт жағына қуғыншы жіберіп, өз еркімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz